Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 307

१७९८ • सर्वज्ञानोपायप्रज्ञापनम् .
द्वात्रिंशिका-२६/१० च प्रकीर्तितम् । द्यावापृथिव्योरन्तरालवर्तिनो ये दिव्यपुरुषास्तानेतद्वान् पश्यति, तैश्चाऽयं सम्भाष्यत इति भावः । तदुक्तं- “मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनम्” (यो.सू.३-३२) ।।९।। प्रातिभात सर्वतः संविच्चेतसो हृदये तथा । स्वार्थे संयमतः पुंसि भिन्ने भोगात्परार्थकात् ।।१०।।
प्रातिभादिति । निमित्ताऽनपेक्षं मनोमात्रजन्यं अविसंवादकं झगित्युत्पद्यमानं ज्ञानं प्रतिभा (=प्रातिभम्) । तत्र संयमे क्रियमाणे यदुत्पद्यते ज्ञानं विवेकख्यातेः पूर्वभावि तारकम्, उदेष्यति सवितरीव पूर्वप्रभा, ततः (=प्रातिभात) सर्वतः संविद् भवति । संयमान्तराऽनपेक्षः सर्वं जानातीत्यर्थः । “प्रातिभाद्वा सर्वम्" (यो.सू. ३-३३) इत्युक्तेः ।।
सिद्धदर्शनसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'मूर्धे'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → शिरःकपाले ब्रह्मरन्ध्राऽऽख्यं छिद्रं प्रकाशाऽऽधारत्वाज्ज्योतिः । यथा गृहाभ्यन्तरस्थस्य मणेः प्रसरन्ती प्रभा कञ्चिताऽऽकारेव सर्वप्रदेशे सङ्घटते तथा हृदयस्थः सात्त्विकः प्रकाशः प्रसृतः तत्र सम्पिण्डितत्वं भजते । तत्र कृतसंयमस्य ये द्यावापृथिव्योरन्तरालवर्तिनः सिद्धा दिव्याः पुरुषाः तेषामितरप्राणिभिरदृश्यानां तस्य दर्शनं भवति। तान् पश्यति तैश्च स सम्भाषते इत्यर्थः - (रा.मा.३/३२) इत्येवं वर्तते । एतेन → तारे सिद्धदर्शनम् - (शां.१/६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।।२६/९।।
सम्प्रति सर्वज्ञत्व उपायमाह- 'प्रातिभादिति । राजवार्तिकाऽपराभिधानराजमार्तण्डाऽनुसारेण ग्रन्थकृद् व्याख्यानयति - निमित्ताऽनपेक्षमिति । संयमान्तराऽनपेक्षः = संयमान्तराणि विनाऽपि सर्वं = पूर्वोक्तमतीताऽनागतादि-सिद्धदर्शनपर्यन्तं अन्यद्वा जिज्ञासितं योगी जानातीत्यर्थः । प्रकृते योगसूत्रसंवादमावेदयति'प्रातिभाद् वेति । अत्र योगसूत्रभाष्यं → प्रातिभं नाम तारकम् । तद्विवेकजस्य ज्ञानस्य पूर्वरूपम्, यथोदये प्रभा भास्करस्य । तेन वा सर्वमेव जानाति योगी प्रातिभस्य ज्ञानस्योत्पत्तौ - (यो.सू.भा.३/ ३३) इत्थं वर्तते इति पूर्वोक्तं (पृ.१२८२) इहानुसन्धेयम् । દિવ્ય પુરુષો સિદ્ધ પુરુષ તરીકે ઓળખાય છે. તથા મૂર્ધજ્યોતિસંયમવાળો આ દિવ્યપુરુષોને જુએ છે અને તેઓ વડે આ યોગી પુરુષ બોલાવાય છે. સિદ્ધ પુરુષો મૂર્યજ્યોતસંયમવાળા યોગી સાથે વાતચીત કરે છે. तेथी योगसूत्रम छ → 'भूधयोतने विशे संयम पाथी सिद्धार्नु हशन थाय छे.' (२६/८)
9 પ્રાતિભ સંયમથી વિવેખ્યાતિપૂર્વાલીન તારાન હ ગાથાર્થ :- પ્રાતિજ જ્ઞાનના સંયમથી સર્વતઃ જ્ઞાન થાય છે. તથા હૃદયમાં સંયમ કરવાથી ચિત્તનું જ્ઞાન થાય છે. પરાર્થ એવા ભોગથી ભિન્ન એવા સ્વાર્થમાં સંયમ કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે. (२६/१०)
ટીકાર્થ:- નિમિત્તથી નિરપેક્ષ તથા માત્ર મનથી ઉત્પન્ન થનાર અવિસંવાદી એવો તાત્કાલિક ઉત્પન્ન થતો બોધ પ્રતિભા (=પ્રાતિભ) કહેવાય છે. તેને વિશે સંયમ કરવાથી જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે વિવેકખ્યાતિની પૂર્વે થનાર તારકજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ સૂર્ય નજીકના સમયમાં ઉગવાનો હોય ત્યારે તેની પૂર્વે જે પ્રભાઅરુણોદય થાય છે તેમ વિવેકખ્યાતિના ઉદયની પૂર્વે અરુણોદયતુલ્ય તારકજ્ઞાન પ્રાતિભસંયમથી પ્રગટે છે. તે તારકજ્ઞાનથી ચારે બાજુનું જ્ઞાન થાય છે. મતલબ કે અન્યવિધ સંયમથી નિરપેક્ષ થઈને યોગી તારકજ્ઞાનથી १. हस्तादर्श 'चेतमोक्षदयो' इत्यशुद्धः पाठः ।