Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાશગ ૨૫ ગ્ર
ભાગ ૫ મો. (સટીક ભાષાંતર સમાસ)
લેખા મુનિ માણેક.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સનિયંતિ મૂળ આચારાંગ સૂત્રનું છે ટીકાના આધારે ભાષાંતર. – ૯
– ભાગ ૫ મો.
પાલણપુરના શ્રાવકેની મુખ્ય સહાયતા
લેખક, મુનિ માણેક
પ્રસિદ્ધકર્તા, શ્રીમદ્ મેહનલાલજી જૈન શ્વેતામ્બર જ્ઞાનભંડાર સુરત ગેપીપુરા તરફથી
મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી, ચુનીલાલ ગુલાબચંદ દાળીયા,
સં. ૧૯૭૮
પ્રતિ ૭૦૦
સને ૧૯૨૨
છે.
આચારાંગના દરેક ભાગના મૂલ્ય બે રૂપિયા.
૩
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
હe000060
લેખક –
મુનિ માણેક. છે. જાWorwaખાક
-
શુદ્ધિપત્ર. પૃષ્ટવલે અધ્યયન ૫ મું છે ત્યાં ભાગ ૫ મેં વાંચવું.
ગ્રાહકેને દરેક પુસ્તક પણી કિંમતે મળશે.
dess
@@ @@@ @ છે આનંદ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ.
છે
ભાવનગર. . '
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના,
આ ભાગમાં બીજે કંધ અને આચારાંગ સૂત્ર સમાપ્ત થાય છે, દરેક અધ્યયનમાં શું વિષય છે તે નિર્યુક્તિકારે બબર બતાવેલ છે, તે વિષય અનુક્રમણિકામાં પણ ટુંકમાં જેવાશે.
આ સાધુનો આચાર દરેક સાધુ સાધ્વીએ સમજીને પાળવાન છે, અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવાથી આ લેકમાં શાંતિ, નિર્ભયતા અને કીર્તિ પ્રાપ્ત થાય છે પરભવમાં મેક્ષ પ્રાપ્તિ અથવા ઉચ્ચ કેટીનું દેવપણું પ્રાપ્ત થાય છે, પ્રથમ સ્કંધને ખુલાસો આ સ્કંધમાં હોવાથી ટીકા કે નિયુક્તિ વિશેષ નથી, મૂળ સૂત્ર વિશેષ છે. તેમ દશવૈકાલિકમાં સારાંશ આવી જવાથી વાંચનારને પુનક્તિ જેવું પણ લાગશે, પણ દશવૈકાલિક સત્ર પાછળથી ઉદ્ધરેલું હોવાથી અને તે ગાથા રૂપે હોવાથી યાદ કરવા માટે વધારે ઉપયોગી છે, અને આ વિચારવા માટે છે, તેમ જે વિષય હૃદયમાં કાતરી રાખવા જેવી છે, તેને વારંવાર વાંચીએ તે પણ તે લાભદાયી છે. એમ જાણીને આ ભાગ બહાર પાડ્યો છે. - સાધુના આચારથી તથા જેનશૈલીથી અનભિજ્ઞ હરમન જેકાબી મહાશયે અભક્ષ્ય સંબંધી પાકોમાં વિપરીત લખેલું છે, અને જેની લેકાને પણ ભ્રમણમાં પાડ્યા હતા, તેઓનું સમાધાન પણ આ ભાગમાં વિશેષ ખુલાસાથી બહાર પાડ્યું છે.
આ દરેક ભાગે સાધુઓને વિચરવાના સ્થળોમાં જ્ઞાન ભંડારોમાં
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વા.
સંગ્રહ કરાય તે ચતુર્વિધ સંઘને લાભ થાય એ હેતુથી બધા ભાગે સાથે લેનારને પડતર કિંમતે આપવા પણ કાર્યવાહકે તૈયાર થશે.
કે ભાષાંતર કરનાર છદમસ્થ અને બીજે આધાર ન હોવાથી વિપરીત જણાય તો દરેક ગીતાર્થ સાધુ અથવા શ્રાવકે લખી જણાવવું કે સુધારે થાય. આચાર્ય મહારાજશ્રીબુદ્ધિ સાગરજીએ સલાહ આપી છે. તથા લક્ષ્મીમુનિજી તથા જીતેંદ્રમુનિએ બનતી સહાય આપવાથી તેમને, આભાર માનવામાં આવે છે. પ્રથમ ભાગની પ્રસ્તાવનામાં પાર્ધચંદ્રસૂરિ બાલાવબોધ (બે) પ્રથમ થએલ છે અને દીપિકા પછી થયેલ છે, એમ જાણવું. તથા ગુજરાતી ભાષાંતર યથાયોગ્ય પ્રયાસ કરી રવજીભાઈ દેવરાજ વિગેરેએ છપાવેલ તેની પણ કઈ જગ્યાએ સહાય લીધી છે, છતાં આ ભાષાંતર સ્વતંત્ર છે તે વાંચનાર બંધુઓને જણાશે.
આ ચતુર્માસમાં અમારા પરમમિત્ર અભેદભાવી મુનિશ્રી તિલકચંદ્રજી જેઓ સાધુ માર્ગી સંપ્રદાયના છતાં તેમણે એગ્ય સહાયતા આપી છે તેમને પણ ઉપકાર માનવાની આવશ્યકતા છે. પાલણપુર તપગચ્છ _) સુજ્ઞ મુનિવરને આજ્ઞાંકિત
ઉપાશ્રય આસો સુદ ૧૨ સં. ૧૯૭૮ ઈ. મુનિ માણેક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય અનુક્રમણિકા.
નંબર.
વિષય. ટીકાકારનું મંગળાચરણ. અગ્ર શબ્દના નિક્ષેપા, તથા અગ્રનું સ્વરૂપ આ અગ્ર ચુલા) કેણે અને શા
માંથી ઉદ્ધરી ૧૨ -૧૬ સૂત્ર ૧ લું આહાર શા માટે લેવો. ૧૭ -૨૧ સ. ૨-૩-૪ સાધુને આહાર લેવાની વિધિ ૨૨ -૨૮ સ. પ-થી- કેવો આહાર ન લેવો તથા તેના દોષોનું
સ્વરૂપ ઉદેશે ૧ લે સમાપ્ત. ૨૮ -૩ર સુ. ૧૦-૧૧-૧૨ નિર્દોષ આહાર લેવા કેવા કુળમાં ગોચરી
જવું. ૩૩ -૩૬ , ૧૨ ૧૩ સંખંડી (જમણ)માં ન જવું, બીજે -
દેશ સમાપ્ત. ૩૭ –૪૧ સૂ, ૧૫ -૧૭ સંખડીના દેષો. કર-૪૬ સૂ. ૧૮ ૨૧ જિનક૯પી સ્થવિર કપીના ઉપકરણ
તથા ગોચરીની વિધિ. ઉદ્દેશે ત્રીજો સ૦ સ. ર૨ – અભક્ષ્ય વસ્તુના સ્થાનમાં ન જવું, ત્યાં
અપવાદ માર્ગે જવું પડે તે સંભાળ રા
ખવાની જરૂર તે ઉપર ફેંકલીનનું દષ્ટાંત. ૫ –૫૫' સૂ. ૨૩ ૨૪ પિંડના અધિકારે સગાને ઘેરે લાગના
અભક્ષ્યના દોષથી સંભાળવું, ઉ. કસ. ૫૬ ૬૦ + ૨૫ -૨૮ પિંડ લેવાની તથા રસ્તામાં ચાલવાની વિધિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧ - ૬૪ સૂ. ૨૯ ૩૦ આહાર વહેંચવામાં કપટ ન કરે તથા
બીજા ભિક્ષુક સાથે વહેવાર. તેને દુઃખ
ન દેવું પાંચમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત. ૬૫ -૬૯ . ૩૧ –કર અન્ય પ્રાણીને તથા ગૃહસ્થને દુઃખ ન દેવું ૭૦ ૭૩ સુ. ૩૩ ૩૬ દોષિત આહાર ન લે કઠે ઉ૦ સમાપ્ત. છ૪ -૭૮ સુ. ૩૭ –૪૦ ગેચરી આપનાર તથા બીજી કાને
પીડ ન કરવી. ૭૯ ૮૧ સુ. ૪૧ -૪ર પાણીની વિધિ, પાણીના વિભાગો સા
તમે ઉદેશ સમાપ્ત. ૪૨ -૩ સે. ૪૩ – ૨૧ પ્રકારનું પાણી. ઉદગમ દોષોનું વર્ણન ૮૪ –૮૯ સૂ. ૪૪ ૪૮ ભક્ષ્ય અભક્ષ્ય પદાર્થોનું વિવેચન, આ
ઠમે ઉદેશે સમાપ્ત. ૯૦ –૯૫ સે. ૪૯ –૫૦ ગેચરીમાં સગાંને પ્રેમ ન રાખવો, તે
તથા ૧૬ ઉત્પાદ દેષોનું વર્ણન. ૯૬ -૯૮ સુ. ૫૧ – પપ મિશ્ર તથા ગોચરીના દોષોનું વર્ણન.
નવમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત. * (૯-૧૦૭ સુ. ૫૬ –૫૮ સાધુઓમાં ગેરારી કેવી રીતે વહેંચવી.
તથા અયોગ્ય વસ્તુ પરઠવવી તથા અભ
ક્ષ્ય વસ્તુને ખુલાસા. ૧૭–૧૦૮ સૂ. ૫૯ - ખાંડને બદલે ભૂલથી લુણ આવે તે શું
કરવું? દશમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત. ૧૦૯-૧૧૧ સૂ. ૬૦ -૬૧ માંદાને ગોચરી આપતાં કપટ ન કરવું. ૧૧૨-૧૧૮ સુ. ૬૨ -૬૩ પિંડ એષણ સાત પ્રકારની છે, તેમ પા
ણીની છે, ૧૧ મે ઉદેશે તથા પહેલું , અધ્યયન સમાપ્ત.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮-૧૨૨ નિ. ૩૦૪- શયા એષણાનું સ્વરૂપ. ૧૨૩-૧૨૮ સુ. ૬૪ -૬૭ ઉતરવાનું મકાન નિર્દોષ લેવું જણાથી
વાપરવું. ૧૨૯-૧૩૨ સે. ૬૮ -૭૧ કેવા મકાનમાં ન ઉતરવું, ગૃહસ્થ સાથે
ન ઉતરવું. પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત. ૧૩૩-૧૪૪ સ. ૭૨ -૮૨ ગૃહરથ સાથેના બીજા દેશે, તથા વસ
તિનું વર્ણન બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત. ૧૪૫-૧૫૧ રુ. ૮૭ -૮૯ નિર્દોષ શયાનું વર્ણન. ૧૫ર-૧૫૭ સ. ૯૦-૧૦૦ ગૃહસ્થ સાથે શરત ન કરવી તથા શવ્યા
(સુવાનું) કેવી રીતે કરવું. ૧૫૮-૧૬૩ સૂ. ૧૦૧-૧૧ સંથારાનું વર્ણન બીજું અધ્યયને સમાપ્ત ૧૬૪-૧૬૭ નિ૩૦૫-૩૧૨ ઈર્યાના નિક્ષેપા. ૧૬૭-૧૬૮ સૂ. ૧૧૧-૧૨ કયે કારણે ગમન કરવું તથા ચોમાસાનું
વર્ણન. તથા અપવાદથી ક્યાં સુધી
રહેવાય? ૧૭૦-૧૭૪ સૂ. ૧૧–૧૧૭ ઉપદ્રવવાળે રસ્તે ન જવું ? ૧૭૫-૧૭૯ સૂ. ૧૧૮-૧૧૯ નાવથી નદી કેવી રીતે ઉતરવી ? ત્રીજો
ઉદ્દેશો સમાપ્ત. ૧૮૦-૧૮૨ સૂ. ૧૨૦-૧૨૨ નાવવાળો પાણીમાં ફેંકે તે શું કરવું ? ૧૮૩-૧૮૮ સૂ. ૧૨૩-૧૨૬ નદીથી નિકળી ગામ તરફ જવાની વિધિ
બીજો ઉદેશ સમાપ્ત. ૧૮૯-૧૯૨ સૂ. ૧૨૭–૧૨૯ વિહાર કરતાં ગુરૂની આજ્ઞામાં રહેવું. ૧૯૩-૧૯૬ સ. ૧૩૦–૧૩૧ શાંતિથી વિહાર કર, ૩જું અ. સમાપ્ત ૧૯૭-૧૯૮ નિ. ૩૧૩- ૧૪ ભાષા જાતના નિક્ષેપા. ૧૯–૦૯ સુ. ૧૩૨-૧૩૫ ભાષાના ૧૬ ભેદ. પહેલો ઉદેશ સમાપ્ત.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯-૨૧૮ સૂ. ૧૩–૧૪૦ ગુણગ્રાહક ઉપર કૃષ્ણ વાસુદેવનું દષ્ટાંત.
સાધુને બેસવા યોગ્ય ન બોલવા યોગ્ય
. વચનનું ચોથું અધ્યયન સમાપ્ત. ૨૧૮ નિ. ૩૧૫ વસ્ત્ર એષણાનું વર્ણન. ૨૧૯૨૩૨ સ. ૧૪૧-૧૪૮ સાધુ સાધ્વીનાં વસ્ત્રો લેવા ન લેવાની
વિધિ તથા સુકવવાની વિધિ. ૨૩૩-૨૩૭ . ૧૪૯-૧૫૧ સાધુ સાધુને વસ્ત્ર વાપરવા આપતાં બગડે
તે શું કરવું ? પાંચમું અધ્યયન સમાપ્ત. ૨૩૮–૨૪૪ સૂ. ૧૫૧-૧૫ર પાત્રને લેવાની તથા ન લેવાની વિધિ ૨૪૫-૪૬ સ. ૧૫૩-૫૪ પાણી કાચું વહેરાવે તે શું કરવું ?
છઠું અધ્યયન સમાત ૨૪૭–૨૪૯ નિ. ૩૧૬- ૧૯ અવગ્રહોનું વર્ણન ૨૪૮-૨૫૫ સ. ૧૫૫- ૫૮ કેવા મકાનમાં કેવી રીતે રહેવું ૨૫૬૨૬ ૨ સૂ. ૧૫૯- ૬૨ તેની સાત પ્રતિમાઓ પહેલી ચુલા સર ૨૨-૨૬૫ નિ. ૩૨. સૂ. ૧૬૩ રાત્રિ કેવી રીતે સાધુએ ગાળવી. ૨૬૫-૨૬૭ નિશીથિકામાં ભણવાની જગ્યાનું વર્ણન. ૨૬૮-૨૭૬ ઉચ્ચાર પ્રશ્રવણની જગ્યાનું વર્ણન. ૨૭૬-૨૮૩ શબ્દોથી મોહિત ન થવું તેમ રૂપમાં ન લલચાવું. ૨૮૫-૨૯૩ પરક્રિયાનું સ્વરૂપ તથા અન્ય અન્ય ક્રિયાનું વર્ણન. ર૯૪-૩૦૫ ભાવના નામની ત્રીજી ચૂલિકામાં દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રની
ભાવના. ૩૦૫-૩૫ર મહાવીર પ્રભુનું ચરિત્ર તથા મહાવ્રતની ભાવનાઓ, તથા
છેવટે વિમુક્તિ અધ્યયનનું સુંદર વર્ણન અને સમાપ્તિ.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુસ્તક પ્રસિદ્ધી માટે મળેલી મદદ
આચારાંગના પાંચમા ભાગ માટે તથા આવશ્યક વગેરે સૂત્ર છેપાવવા પાલણપુરના જે પુન્યાત્માઓએ પિતાના અમૂલ્ય દ્રવ્યને સદ્દઉપચોગ કર્યો છે, તેમની ટીપ નીચે આપેલી છે કે તેવી રીતે હવે પછી પણ તેઓ અને બીજા ધર્માત્મા બંધુઓ યોગ્ય મદદ કરતા રહે.
૨૫) મહેતા મોતીચંદ ખેતશી નગરશેઠ હ. ચમનભાઈ પાલણપુર ૧૦૦) મહેતા અમૃતલાલ રાયચંદ પાલણપુર
૬૪ આચારાંગના પાંચમા ભાગ માટે દીધા છે. ૩૬ દસર્વકાલીકની સંસ્કૃત દીપિકા અને બાર પર્વની કથા
આ ભંડારમાંથી લઈ તેમની તરફથી પાલણપુરમાં
મુની મંડળમાં તથા જ્ઞાનના ભંડારેમાં ભેટ આપી છે. ૫૦) મહેતા જસકરણ મયાચંદ ૩૦) ભણસાળી રાયચંદ બેચર ૨૫) કોઠારી રીખવચંદઊજમભાઈ ૨૫) મહેતા રવચંદ મગનલાલ. ર૫) મહેતા ચીમનલાલ નહાલચંદ ૨૫) કેડારી બાદરમલ મંગળજીભાઈ ૨૫) પારી સુરજમલ લવજીની વીધવા ઓરતધાપુબાઈ પાલણપુર ૫૦) મારી પ્રેમચંદ કેવળભાઈ બાદરગંજના બાઈઓના જેની તર
ફથી પાલણપુર જ્ઞાન ભંડાર તરફથી પાલણપુર ૨૫) શાહ પ્રતાપચંદ કાળીદાસ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫) કોઠારી ચંદુલાલભાઈભાગચંદ ૫૦) પારી દલછાભાઈ રામચંદ તરફથી કાળીદાસ રામચંદની
વિઘવા દીવાળીબાઈને સ્મરણાર્થે , ૫૦) પારી સુરજમલ નહાલચંદ ૫૦) કોઠારી મગનભાઈ ઉજમભાઈ
૫) કક્કલભાઈ રીખવચંદ ૧૦) જેસકરણભાઈ તળશીભાઈ ૧૫) શા. ચંદુલાલ નગીનદાસ ૨૦) ડિસા જૈન છે. જ્ઞાનભંડાર તરફથી હા. કોઠારી પાનાચંદ
માણેકચંદ પુસ્તકે લેવા ૧૦) કેડારી અમુલખભાઈ મલકચંદ ૧૦) આવશ્યક સંપૂર્ણ લક્ષ્મીમુનિજી માટે પાલણપુર જૈન શાળાથી ૧૦) દર્શન શ્રીજી માટે એક બાઈ આવશ્યકમાં ૨૫) જૈનશાળા પાલણપુર જ્ઞાન ભંડાર માટે આવશ્યક વિગેરે માટે ૧૦) કે ઠારી કેશવલાલ જસકરણની વિધવા લક્ષ્મણીબા ૧૧) મેતા સામતમલજી લક્ષ્મીચંદજીના સ્મરણાર્થે હા. બાઈ બબુ ૧૦) મેતા લલુભાઈ છવચંદ ૧૦) તપગચ્છ ઉપાશ્રય પાલણપુર
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
स्तुति. केवल्यश्री धर जिनवर स्तीर्थ कृवर्धमानो। जीयादर्थ प्रकट करणात् श्रेयसे मोक्षभाजां॥ सूत्राधारे गणधरगणे चंद्रभूतिः सुधर्मों। नियुक्तीना मपिरचयिता पूर्वभृद्भद्रबाहुः ॥ १ ॥ शीलांकाचार्य साधु विवरण करणे दक्षबुद्धिं न मामि कारूण्यैक प्रवाहं परमशम मुनि मोहनं बोधदंच ॥ दाक्षा शिक्षा प्रदानो जयतिमुनिभट: श्रेष्ट पन्यास हर्षः सर्वे वा बोधदान। जगति मुनिवरा मोक्ष लक्षा जयंतु ॥२॥ प्राडादने जिनवरो खलु पार्श्वनाथ शांतिप्रदो नत सुरो मुनि नाथ शांतिः धर्मार्थिनः सुमतिदा जिन भक्ति चित्ताः श्राद्धाः सुखं किमपिभो रधिकं बूहिभे ॥३॥
आचार सूत्र प्रथम यदंग जीवै कहैतं पर रक्षणार्थ अत्रै व सौख्यं शिवदंपरत्र माणिक्य साधोः सुमति प्रदानं ॥४॥ परोपकाराय सतां विभूतिः परोपकाराय मुनेः सुबोधः परोपकाराय घनस्य वृष्टिः परोपकाराय रुचिः सुधमे ॥५॥
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચય. આ સાથે પાલણપુર નિવાસી પારી અમુલખભાઈ ખુબચંદન ફે2 આપવામાં આવે છે, તેઓશ્રીને સુબોધ ઘણા પુરૂષોને લાભદાયી થયે છે, ભાષાંતરકારને [ મને ] દીક્ષા લીધા પહેલાં અનેકવાર તેમની ઉત્તમ સલાહ મળેલી તેના સ્મરણને ખાતર કંઈપણ મારે લખવું જોઈએ.
સાધુતા એ ધર્મ કલ્પવૃક્ષનું ફળ છે અને શ્રાવકપણું કલ્પવૃક્ષનું બીજ છે, જે શ્રાવપણામાં સારા સંસ્કાર પડે તેજ સાધુપણું નિર્મળ પળી શકે. પાલણપુરમાં જન્મ લઈને તેમણે મુંબઈમાં પિતાને પુન્યપ્રભાવ ઉદયમાં આણી અનેક પાલણપુર નિવાસી બંધુઓને તથા અન્ય સ્થાન નિવાસીઓને આશ્રય આપી પિતાના કુળને, જેનધર્મને દીપાવેલ છે, શ્રાવકને યોગ્ય બાહ્ય અને અત્યંતર શુદ્ધિની ખાસ જરૂર છે, એટલે ધન કમાવામાં નીતિને પ્રધાન ગણવી અને મેળવેલા ધનનો સદુપયોગ કરો. તેની સાથે પિતાની ધાર્મિક ક્રિયામાં પણ યોગ્ય લાભ લે એ બધામાં એક આદર્શરૂપે પિતે વિદ્યમાન હતા અને હાલ સ્થલ દેહે વિદ્યમાન ન હોય, તે પણ પોતાના ઉત્તમ ગુણેથી તે ભવ્યાત્માના હૃદયમાં જીવતાજ રહેશે.
તેમનું જીવનચરિત્ર તેમના ગુણ પ્રશંસકો તરફથી છપાએલ છે, તે વાંચવાથી જણાશે. પણ મુખ્ય યાદ કરવા યોગ્ય સમદર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર યથાશક્તિ શ્રાવકને 5 જે આરાધેલ છે, તે વર્તમાનકાળના નવ યુવકેને માટે ખાસ આદરણીય છે.
તેમનું બહેળું કુટુંબ તેમના અને તેમના વડિલ બંધુ પારી ભાયચંદ વર્ધમાન જે તેમના કાકાના દીકરા હતા અને વડોદરામાં નામાંકિત ઝવેરી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા હતા, તે બન્નેના પ્રતાપથી સુખશાંતિમાં રહેલ છે, તેની સાથે જ તેમના સદ્દગુણેથી બીજા પણ નવ યુવકે પરેપકારી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
કામમાં ખાસ ભાગ લે છે, આગોદય સમિતિને અંગે તથા પાલણપુરના દરેક ધાર્મિક ખાતામાં તથા સાર્વજનિક હિતના કામમાં દેવો સુંદર ભાગ લે છે, તે સર્વને જાણીતું હોવાથી વધારે લખતા નથી.
આ પારીખ કુટુંબ પાલણપુરના જેનામાં પોતાના ધાર્મિક સવત. નથી તથા તનમન-ધનથી જે જે કાર્યો કરે છે, તે દરેકનું વર્ણન કરવાથી એક જુદો ગ્રંથ લખાઈ જાય, માટે આ સ્થળે લખતા નથી. છતાં તે કુટુંબનું વૃક્ષ પૂર્વે પાએલ હેવાથી સહેજસાજ ફેરફાર કરી પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરનારાએ આ સાથે જોડેલ છે.
આગળ પાલણપુરમાં સેમસુંદરસૂરિજી તથા અકબર બાદશાહ પ્રતિબંધક હીરવિજયસૂરિજી જન્મીને યશસ્વી કીર્તિ જગતમાં વિસ્તારી ગયા છે, એટલું જ નહિં પણ વર્તમાનકાળે જ્યારે સંવત ૧૯૪૨ ની સાલમાં મહારાજ શ્રી મેહનલાલજીનું ચોમાસું અહીં થયું, ત્યારે બાદરમલ ભાઈને પ્રતિબંધ લાગે અને દીક્ષા લઈ જ્ઞાનધ્યાન સમાધિવડે. પિતાના સદ્દવર્તનથી જગતને લાભ આપવા સાથે હાલ પ્રવર્તકપદે મહારાજ શ્રી કાતિમુનિજી નામથી વિરાજે છે, જેની પૂર્ણકૃપાથી ભાષાંતરકારની જન્મભૂમિમાં પુદયથી માસું થયું અને આચારાંગ સૂવની નિર્વિરને યથાશક્તિ પૂર્ણતા થઈ, એજ અહેભાગ્યની વાત છે.
આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી તથા અનેક મુનિરને જેવા કે નેમસાગરજી તથા રવિસાગરજી મહારાજ, આલમચંદજી મહારાજ તથા વિદ્યાપ્રેમી શ્રીમાન વલ્લભવિજયજી મહારાજ તથા શાંતમૂર્તિ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ આદિ અનેક પૂજ્ય પુરૂષોના નિરંતર સુબોધથી આ પવિત્ર ક્ષેત્ર છે, એમ સહેજ અનુભવ થાય છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલણપુરની સ્થાપના સાથે પ્રાલ્હાદન પાર્શ્વનાથ (પાલવીયા નામે પ્રસિદ્ધ)નું મંદીર છે, જે અનેક ભવ્યાત્માઓના સમ્યક્દર્શનને નિર્મળ કરે છે, તથા અનેક મંદીરે, ઉપાશ્રયે, પાઠશાળાઓ, વાંચનાલયે તથા દરેક પક્ષના મુનિવરથી સુશોભિત રહે છે તેથી કેટલેક દરજજે દેવકથી પણ અધિક આ સ્થાન છે, તે શાંત રીતે દેખતાં જણાશે.
મુનિ માણેક
અમુલખભાઈનું ટુંક જીવન ચરિત્ર.
અમુલખભાઈને જન્મ સંવત ૧૮૯૮ ના પિોષ સુદ ૧૫ બુધવારે થયું હતું, અને તેઓ સંવત ૧૯૬૬ ના પોષ સુદ ૧૪ કાળધર્મ પામ્યા હતા, પિતે પોતાના ઉત્તમ ગુણેથી પિતાનું અમુલખ નામ સાર્થક કર્યું હતું. તેઓએ ઝવેરાતને ધંધે શરૂઆતમાં પોતાના ભાઈભાયચંદભાઈ સાથે કરેલ, પણ પાછળથી બાહશીથી હિંદુસ્તાનના એક આગેવાન ઝવેરી તરીકે નામ મેળવ્યું, એટલું જ નહિ પણ વિલાયતના ઘણા વેપારીઓ તથા હિન્દુ
સ્તાનના સારા સારા રાજા રજવાડાઓ સાથે પોતાના સંબંધ મેળવી પિતાના વેપારને આબાદ કર્યો હતો. ઝવેરાતને પંથે શરૂ કર્યા પેલા પિતાના ભાઈ ભાયચંદભાઈએ ઈજારે રાખેલ ગામ દેહગામ સંભાળવા બે વર્ષ ત્યાં રહ્યા. તે દરમિયાન પોતાના સ્વધર્મિ બંધુઓ ઉપર કેટલીક ગેરવ્યાજબી વેઠ હતી તે દૂર કરાવી હતી. પિતાના ભાઈ ભાઈચંદભાઈએ ઘર દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા કરાવેલ તેના મુહુર્તમાં કંઈ ફારફેર હેવાથી ફરીથી સંવત ૧૯૪૪ ના શ્રાવણ વદ ૩ અમુલખ ભાઈએ બીજા બધા ભાઈએની સાથે મળી ફરીથી પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી; મુનિ મહારાજ શ્રી હંસ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ooooooooooooooooooooooooooooo
oooooooooooooooooooooooooooooooooood
ooooooooooooooooooooooooooooooo
પારી અમુલખ ખુબચંદ.
મુ. પાલણપુર, oooooooooooooooooooooooooooo આનંદ પ્રેસ—-ભાવનગર,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
વિજ્યજીના ઉપદેશથી તેઓએ તેમની તથા તેમના ભાઈ રવચંદ ઉજમચંદની મુંબઈની દુકાનના ખર્ચે સવંત ૧૯૫૨ ની સાલમાં પાલીતાણને “છરી’ પાળા સંઘ કાઢયા હતા. સંવત ૧૯૫૬ ની સાલમાં ભયંકર દુષ્કાળમાં પાલણપુર પાંજરાપોળને પિતાની પેઢી તરફથી સારી મદદ કરી હતી. તેમજ બીજાઓ પાસે કરાવી આપી હતી. આ સિવાય પણ ધર્મનાં અને કામનાં દરેક કામમાં પિતે હૃદયની દાઝથી અગ્ર ભાગ લેતા હતા. તેમની શાંત પ્રકૃતિને લઈને લગભગ આખી જીંદગીમાં કોઈ જીવને તેમણે દુભવ્યો હોય તેમ બન્યું નથી. ખાસ કરીને સ્વધમિ ભાઈઓને ધંધે લગાડવાને અત્યંત પ્રશંસનિય ગુણે એમનામાં ખાસ વાસ કરેલ હતું. સંવત ૧૯૫૮ માં તેમના ભાઈના દીકરા કાળીદાસભાઈ તથા લાખોનો માલ ઝવેરાતને મદ્રાસ રે એથીડંટમાં ડુબી જવાથી ભારે નુકશાન લાગ્યું હતું, છતાં ધીરજ અને બાહોશીથી તેને કર્મને પ્રભાવ સમજી સમતાથી સહન કરી પિતાની વેપારી તરીકેની આંટ સંપૂર્ણ રીતે જાળવી રાખી હતી.
ભાયચંદભાઈનું ટૂંક જીવન ચરિત્ર.
પારી કરમચંદ મયાચંદના કુટુંબમાં કરમચંદભાઈના પુત્ર વધમાનભાઈ તેમના પુત્ર ભાયચંદભાઈ હાલમાં એક અગ્રગણ્ય નામાંકિત પુરૂષ થઈ ગયા છે, તેમને જન્મ સંવત ૧૮૭૨ ના ભાદરવા વદ ૧૩ ગુરૂના જ થયા હતા. અને તેઓ સંવત ૧૯૪૫ ના ભાદસ્વા વદ ૧૨ કાલધર્મ પામ્યા હતા. તે હીસાબે તેઓ ૭૩ વર્ષ જીવ્યા હતા. કુદરતની બલીહારી કે કઈપણ લાયક પુરૂષમાં કંઈક લાયક ઘટના મુકે છે જે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસે જન્મ તેજ દીવસે કાળધર્મ. તેઓ પિતાની બાહોશીથી ગણપતરાવ મહારાજા સાહેબના વખતમાં વડોદરા રાજયના ઝવેરી નીમાયા હતા, અને તેથી લગભગ આખા હિંદુસ્તાનમાં સારી નામના અને બાહોશી મેળવી હતી. સંવત ૧૯૧૧ ની સાલમાં વડોદરા ઝવેરી અમીચંદ માણેકચંદની સાથે કેસરીઆઇને સંઘ કાર્યો હતો, તથા સંવત ૧૯૧૬ ની સાલમાં પોતે એકલાએ પંચતિથી તથા કેસરીઆઇને સંઘ કાઢો હતે. સંવત ૧૯૨૦ ની સાલમાં પિતાની પુત્રી દીવાળીબેનને હાલમાં અમદાવાદમાં તેમજ મુંબઈ અને જ્યાં જ્યાં જવાનું થાય ત્યાં ત્યાં જીવદયા-દેરાસર-જાહેર સભાઓ વિગેરે ધર્મનાં–કામના અને દેશનાં દરેક કામમાં આગેવાન ભાગ લેનાર સુપ્રસિદ્ધ ઝવેરી મોહનલાલ મગનભાઈના પિતાશ્રી વેરે પરણાવ્યાં હતાં. તેની જાન. તેડાવેલ તે વખતને. પ્રસંગ લગભગ એક રાજદરબારના લગ્ન જેવો કર્યો હતો સંવત ૧૯૩૦ ને શ્રાવણ વદ ૩ ભારે ઉજમણું સહિત પિતાના ઘર દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. પાલણપુર-પાટણ-વીસનગર-અમદાવાદ–વડેદરા અને મુંબઈમાં તેઓની દુકાને ચાલતી હતી. રાજ્યની લાગવગને વડોદરા અને પાટણનાં ઘણું ધર્માદા તથા સામાજીક ખાતાને પુષ્ટિ આપતા હતા. સંવત ૧૯૪૧માં તેમના પૌત્ર મેહનલાલનું મરણ થવાથી દીલ ઉડી જવાથી પાછલે વખત પાલણપુરમાંજ તેઓ રહ્યા હતા.
લી.
માસ્તર પ્રેમચંદ અભેચંદ પટેલ
વંડાકર.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ લખમાજી જીવણજી પુરતકેદ્ધાર ફડ ગ્રંન્યાંક ૨ જે.
ॐ श्री वीतरागाय नमः।
आचारांग सूत्र नाषांतर.
स्कंध २ जो.
अध्ययन पांचमुं.
जयत्यनादिपर्यन्तमनेकगुणरत्नभृत् । न्यत्कृताशेषतीर्थेशं तीर्थ तीर्थाधिपैर्नुतम् ॥१॥
અનાદિ, અનંત કાળ રહેનારૂં, અનેક ગુણ રત્નથી ભરેલું, બધા મતવાળાને સીધે રસ્તે લાવનાર અને તીર્થકરોએ નમસ્કાર કરેલું એવું તીર્થ (જૈન શાસન) જયવંતુ વર્તે છે–
नमः श्रीवर्द्धमानाय, सदाचारविधायिने । प्रणताशेषगीर्वाणचूडारत्नार्चिताहये ॥२॥
સદાચાર બતાવનારા અને નમેલા બધા દેવતાઓના મુકુટના રત્નોથી જેના પગ પૂછત છે એવા શ્રી વિદ્ધમાનસ્વામને નમસ્કાર થાઓ.
आचारमेरोमदितस्य लेशतः,
प्रवच्मि तच्छेषिकचूलिकागतम्। .. आरिप्सितेऽर्थे गुणवान् कृती सदा,
जायेत निःशेषमशेषितक्रियः॥३॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] આચારાંગ સૂત્રરૂપ મેરૂ પર્વતની ચૂલિકા સમાન આ ચૂલિકામાં જે શેડો વિષય આવેલ છે, તેને થોડામાં કહું છું. કારણ કે હમેશાં કૃત્ય કરનારે ગુણવાન પુરૂષ આરંભેલા ઈચ્છિત અર્થમાં બાકી રહેલી ક્રિયા કરવાથી જ સંપૂર્ણ પણ (ની અર્થસિદ્ધિ) ને પામે છે. - નવ બ્રહ્મચર્ય અધ્યયન રૂપ આચાર પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ કો, હવે અગ્રશ્રુતસ્કંધ આરંભે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે.
પૂર્વ આચારના પરિમાણને બતાવતાં કહ્યું કે नववंभचेरमइओ अट्ठारसपयसहस्सिओ वेओ। हवह य स पंचचूलो बहुबहुअयरो पयग्गेणं ॥१॥
નવ બ્રહ્મચર્યવાળા, અઢાર હજાર પદવાળો પંચ ચૂલા સહિત પદેના અગ્રવડે ઘણે ઘણે આ વેદ (જૈનગમ) આચારાંગ થાય છે.
તેમાં પ્રથમ સ્કંધમાં નવ બ્રહ્મચર્ય અધ્યયનેને કહ્યું, અને તેમાં પણ સમસ્ત વિવક્ષિત અર્થ કહ્યો નથી અને કહેલ વિષય પણ સંક્ષેપથી કહે છે, જેથી ન કહેવાયેલા વિષયને કહેવા માટે તથા સંક્ષેપમાં કહેલા વિષયને વિસ્તારથી કહેવા તેના અગ્રભૂત (મુખ્ય) ચાર ચુડાઓ પૂર્વે કહેલા વિષયને સંગ્રાહિકજ અર્થ બતાવે છે, તેથી તે અર્થવાળે આ બીજો અગ્રકૃત સ્કંધ છે, એથી આવા સંબંધે આવેલા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] આ સ્કંધની વ્યાખ્યા કહેવાય છે, નામ સ્થાપના સુગમને છોડી દ્રવ્ય અગ્રના નિક્ષેપ બતાવવા નિયુક્તિકાર કહે છે. રાહ પણ જા "
જવા મા अग्गं भावे उ पहाण बहुय उवगारओतिविहं ॥ नि. २८५.
દ્રવ્ય અગ્ર બે પ્રકારે છે, આગમ અને આગમ વિગેરે છે. તે સિવાય વ્યતિરિક્તમાં દ્રવ્યાગ્ર સચિત્ત અચિત્ત મિશ્ર દ્રવ્યના વૃક્ષ (ઝાડ) કુંત (ભાલા) વિગેરેનો જે અગ્રભાગ છે તે લે. અવગાહને અગ્ર જે જે દ્રવ્યને નીચલે ભાગ અવગાહના કરે તે અવગાહના અગ્ર છે. જેમકે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં મેરૂ છેડીને બીજા પર્વતોની ઉંચાઈને ચોથો ભાગ જમીનમાં દટાયેલ છે અને મેરૂ પર્વતને એકહજાર જે જન ભાગ દટાયેલે છે.
આદેશ અગ્ર. આદેશ કરાય તે આદેશ છે અને તે વ્યાપારની નિયેજના છે. અહીં અગ્ર શબ્દ પરિમાણ વાચી છે, તેથી જ્યાં પરિમિત પદાર્થોને આદેશ દેવાય તે આદેશ અગ્ર છે. તે આ પ્રમાણે-ત્રણ પુરૂષવડે જે કૃત્ય કરાય છે અથવા તેમને જમાડે છે.
કલાગ્ર, અધિકમાસ છે. અથવા અગ્ર શબ્દ પરિમાણવાચક છે, તેમાં અતીતકાલ અનાદિ છે. અનાગત (આવનાર) ભવિષ્ય કાળ અનંત છે અથવા સર્વોદ્ધા–સંપૂર્ણ કાળ છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]
માર્ગ, પરિપાટી વડે અગ્ર તે કમાત્ર છે. આ દ્રવ્યાદિ ચાર પ્રકારનું છે, તેમાં દ્રવ્યાગ્ર તે એક અણુથી બે અણુ અને બે અણુથી ત્રણ અણ વિગેરે છે.
ક્ષેત્રા. એક પ્રદેશના અવગાઢથી બે પ્રદેશના અવગાઢ સુધી, બે પ્રદેશના અવગાઢથી ત્રણ પ્રદેશ અવગાઢ વિગેરે છે.
કલાગ્ર, એક સમયની સ્થિતિથી બે સમયની સ્થિતિ સુધી, બે સમયની સ્થિતિથી ત્રણ સમયની સ્થિતિ સુધી.
ભાવાગ્ર, એક ગુણ કાળાશથી બે ગુણ કાળાશ, બે ગુણ કાળાશથી ત્રણ ગુણ કાળાશ વિગેરે છે.
ગણુના અગ્ર. સંખ્યા ધર્મ સ્થાન તે, એક સ્થાનથી બીજા દશ સ્થાન સુધી તે દશ ગુણે જેમ એક-દશ-સે-હજાર
સંચય અગ્ર, સંચિત દ્રવ્યના ઉપર જે છે, તે તામ્ર ( ) ઉપસ્કર સચિત્તના ઉપર શંખ છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫] . ભાવાઝના ત્રણ પ્રકાર ૧ પ્રધાન અગ્ર, ૨ પ્રભૂત અગ્ર, ૩ ઉપકાર અગ્ર, તેમાં પ્રધાન અગ્ર સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર–એમ ત્રણ પ્રકારે છે. સચિત્ત પણ બે પગવાળાં ચાર પગવાળાં અપદ વિગેરે ત્રણ ભેદે છે, તેમાં દ્વિપદમાં તીર્થકર, ચોપદમાં સિંહ, અપદમાં ક૯૫વૃક્ષ છે. અચિત્તમાં વૈર્ય વિગેરે, મિશ્રમાં તીર્થકરજ દાગીનાથી જ અલંકૃત હોય તે, પ્રભૂત અગ્ર તે અપેક્ષા રાખ નાર છે. જેમ કે" जीवा पोग्गल समया दव्य पपसा य पनवा चेव । योषाऽणताणंता विसेसहिया दुवेमणंता ॥१॥"
૧ જીવ, ૨ પુદ્ગલે, ૩ ત્રણે કાલના સમયે, ૪ દ્રવ્ય, પપ્રદેશ, ૬ પર્ય. ૧સ્તક (ડા), ૨ અનંત ગુણા, ૩ અનંત ગુણા, ૪ વિશેષ અધિકા બે અનંતા (અનંત અનંત ગુણ.)
આ બધામાં એક પછી એક અગ્ર છે, અને પર્યાય અગ્ર તે સેથી અગ્ર છે, ઉપકાર અગ્ર તે પૂર્વે કહેલા વિસ્તારથી અને ન કહેલા બતાવવાથી ઉપકારમાં વર્તે છે, જેમકે –
દશવૈકાલિક સૂત્રમાં જે વિષય કહેવાનું બાકી રહ્યો હોય તે ચુડામાં કહેવાય—એવી બે ચુડા દશવૈકાલિકમાં છે.
અથવા ઉપકાર અગ્ર તે આ આચાર શ્રુતસ્કંધની ચણને વિષય છે અને તેથી ઉપકાર અગ્રનું જ અહીં પ્રજન છે, અને તે નિયંતિકાર કહે છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬] उवयारेण उ पगयं आयारस्सेव उवरिमाइं तु । रुक्खस्स य पव्ययस्स य जह अग्गाई तहेयाइं ॥२८६।।
આપણે અહીંયા ઉપકાર અગ્રથી અધિકાર (પ્રજન) છે. કારણ કે આ ચૂડાઓ આચારાંગસૂત્રના ઉપર વર્તે છે, એટલે આચારાંગના વિષયને જ વિશેષ ખુલાસાથી કહેવા આ ચૂડાઓ ગેઠવાયેલી છે, જેમ કે વૃક્ષને અગ્ર (ટચ) હોય છે, તથા પહાડને ટેચ (શીખર) હેાય છે અને બાકીના અગ્રના નિક્ષેપાનું વર્ણન તે શિષ્યની મતિ ખીલવવા માટે છે તથા તેને લીધે ઉપકાર અગ્ર સુખેથી સમજી શકાય. કહ્યું છે કે –
उच्चारिअस्स सरिसं, जे केणइ तं परूवए विहिणा। जेणऽहिगारो तंमि उ, परूविए होइ सुहगेझं ॥१॥ - જે કહેવાનું હોય તેના જેવા પદાર્થો વિધિએ કહેવાથી જેનાવડે અધિકાર છે તેમાં પણ બીજા સરખા પદાર્થો સાંભળવથી કહેવાને મુખ્ય પદાર્થ પણ સુખેથી ગ્રહણ કરાય છે. - તેમાં હમણું આ કહેવું જોઈએ. કે આ ચૂલાઓ (અભાગ) કેણે રચી છે? શા માટે ? અથવા ક્યાંથી ઉદ્વરી તે ત્રણને ખુલાસો કરે છે
थेरेहिऽणुग्गहहा सीसहि होउ पागडत्थं च । आयाराओ अत्थो आयारंगेसु पविभत्तो ॥ २८७ ॥
શ્રુતજ્ઞાનના પારંગામી વૃદ્ધ પુરૂષે જે ચૌદ પૂવી છે તેમણે આ રચી છે, તથા શિષ્યના ઉપર અનુગ્રહ લાવીને કે * એ સહેલથી સમજે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭] તથા અપ્રકટ (ગુહા) અર્થ ખુલ્લે થાય માટે આચારાંગ સૂત્રમાંથી આ બધા વિષયને વિસ્તારથી કહે છે. હવે જે આ ધ્યયનમાંથી જે અધિકાર લીધે છે, તે વિભાગ પાડીને કહે છેबिहअस्स य पंचमए अट्ठमगस्स बिइयंमि उद्देसे। મળિ પિલો રસ કહ્યું vieો ચેવ . ૨૮૮ . पंचमगस्स चउत्थे इरिया वणिजई समासेणं । छट्ठस्स य पंचमए भासजायं वियाणाहि ॥ २८९ ॥
બ્રહ્મચર્યનાં નવે અધ્યયનેમાંથી બીજું લેક વિજય અધ્યયન છે, તેના પાંચમા ઉદ્દેશામાં આ સૂત્ર છે, હવામહ વિજય નિરમો . તેમાં આમ શબ્દથી હણવું, હણવવું, હણતાને અનુમોદવું એ ત્રણ કેટી લીધી છે. ગંધ શબ્દ લેવાથી બીજી ત્રણ લીધી છે. આ છએ અવિશુદ્ધ કેટી છે તે નીચે પ્રમાણે છે.
હણે હણાવે, હણતાને અનુમોદે, રાંધે, રંધાવે સંધતાને અનુદે તે છ છે, તથા તે અધ્યયનમાં જ આ સૂત્ર છે.
વિસના રચયિauf” આ સૂત્રથી ત્રણ વિશેધિ કેટી લીધી છે. ખરીદ કરે, ખરીદ કરાવે, અને ખરીદ કરનારને અનુમોદે તે ત્રણ છે,
તથા આઠમા વિમેહ (વિમેક્ષ) અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશામાં આ સૂત્ર છે—
भिक्खू परकमेजा चिटेज वा निसीएज वा तुयट्टिज 1 સુરારિ વા” ત્યારથી લઈને “દિયા વિકરાત
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८] भिक्खं गाहावती उवसंकमितु वएन्जाअहमाउसंतो समणा! तुब्भट्टाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई समारभ समुहिस्स कीयं पामिछ" इत्यादि.
આ બધાને આશ્રયીને ૧૧ પિષણાઓ રચી છે, તથા તેજ બીજા અધ્યયનમાં પાંચમા ઉદ્દેશામાં આ સૂત્ર છે. ____से वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं उग्गहं च कडासणं" इति. तेभा वस्त्र in पाइधुन सेवाथी पर मेष લીધી, પાતરાં લેવાથી પષણે લીધી છે, અવગ્રહ શબ્દથી અવગ્રહ (ઈંદ્ર વિગેરેને પાંચ પ્રકારને) છે તે લીધી કટાશન सेवाथी शच्या सीधी. ते प्रमाणे पायभुमपयन आवंती નામનું છે, તેના ચોથા ઉદ્દેશામાં આ સૂત્ર છે. गामाणुगामं दूइजमाणस्स दुजायं दुप्परिकंतं इत्यादि
मा सूत्रथा 'इर्या' समिति सपथी १५ वी. तेथी ઈર્યા અધ્યયન રચ્યું છે. તથા છઠ્ઠા અધ્યયનના પાંચમા ઉદ્દે શામાં આ સૂત્ર છે. .... आइक्खह विहयह किट्टर धम्मकामी આથી ભાષા જાત અધ્યયન રચ્યું છે તેમ તું જાણું. ૨૮લા
सत्तिकगाणि सत्तवि निज्जूढाई महापरिनामी। सत्यपरिन्ना भावण निज्जूढा उ धुय विमुत्ती ॥ २९० ।। आयारपकप्पो पुण पञ्चक्खाणस्स तइयवत्यूओ। आयारनामधिजा वीसहमा पाहुडच्छेया ॥ २९१ ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯]. - તથા મહાપરિજ્ઞા નામના સાતમા અધ્યયનમાં સાત ઉદ્દેશા હતા, તેમાંથી એકેક લેવાથી સાત લીધા છે. તથા શસ્ત્ર પરિસ્સામાંથી ભાવના અધિકાર લીધે છે, તથા ધુત અધ્યયનના બીજા ચેથા ઉદ્દેશામાંથી વિમુક્તિ અર્બયન લીધું છે. જે ૯
તથા આચાર પ્રક૫ તે નિશીથ સૂત્ર છે અને તે પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુ છે તેમાં ૨૦ મું પાહુડ આચાર નામનું છે તેમાંથી લીધેલ છે. (આ પાંચમી ચૂડા જુદી પાડી છે.) : - બ્રહ્મચર્યનાં નવ અધ્યયનથી આચાર અગ્ર (મૂલિકોએ રચેલ છે. એથી નિય્હન (રચના) ના અધિકારી જ તે શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યયનથી જ તે આચાર અગ્ર (ચૂલા છે રચી છે, તે બતાવે છે. • अव्वोगडो उ भणिओ सत्थपरिन्नाय दंडनिक्खेवो। सो पुण विभन्नमाणो तहा तहा होइ नायव्यो ॥२९२॥
અવ્યક્ત દંડ નિક્ષેપ હતું તે બતાવ્યું છે, એટલે પ્રાણીઓને પીડા રૂપ જે દંડ છે, તેને નિક્ષેપ (પરિત્યાગ} છે, અર્થાત સંયમ છે, તે શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યયનમાં ગુપ્ત રીતે કહ્યો હતો, તેથી તે સંયમને જ જુદા જુદા ભાગ પાડીને આઠે અધ્યયનમાં અનેક પ્રકારે વર્ણવ્યા છે, એમ જાણવું. - પ્ર. આ સંયમ સંક્ષેપથી કહેલો છે, તે કેવી રીતે વિસ્તારથી કહેવાય છે? તે કહે છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦ ] एगविहो पुण सो संजमुत्ति अज्झत्थ बाहिरो य दुहा। मणवयणकाय तिविहो चउन्विहो चाउजामो उ ॥२९३॥ - અવિરતિને ત્યાગ રૂપે એક પ્રકારને સંયમ છે અને તેજ આધ્યાત્મિક (અત્યંતર) અને બાહા એમ બે ભેદ થાય છે, અને મન વચન કાયાના એગના ભેદથી ત્રણ પ્રકાર છે, તથા ચાર મહાવ્રતના ભેદથી ચાર પ્રકાર છે. पंच य महव्वयाई तु पंचहा राइभाअणे छह । सोलंगसहस्साणि य आयारस्सप्पवीभागा ॥ २९४ ॥
પાંચ મહાવ્રતના ભેદથી પાંચ પ્રકારનો અને રાત્રિજન વિરમણ મેળવતાં છ પ્રકારે છે, એ પ્રમાણે અનેક પ્રક્રિથાથી ભેદ પાડેલા ૧૮ હજાર શીલાંગના ભેદ સુધી પરિમાણુ વાળે સંયમ થાય છે.
- પ્ર. પણ આ સંયમ કે છે? ઉઠ તે પ્રવચનમાં પાંચ મહા વ્રતના ભેદ તરીકે વર્ણવાય છે તે કહે છે.
आइक्खिउं विभइउं विनाउं चेव सुहतरं होइ । एएण कारणेणं महव्वया पंच पन्नत्ता ॥ २९५ ॥
પંચ મહાવ્રતરૂપે વ્યવસ્થાપેલે હોય, તે સુખેથી કહેવાય અને શિષ્યને સુખેથી જ સમજાય, એ કારણથી જ પાંચ મહાવ્રતે બતાવે છે, અને એ પાંચ મહાવ્રતે અસ્મલિત (સંપૂર્ણ ) હોય તેજ ફલવાળા (સિદ્ધિ આપનાર) થાય છે, તેથી તેની રક્ષામાં યત્ન કરે. તે કહે છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧ ] तेसिं च रक्खणहा य भावणा पंच पंच इकिक्के । ता सत्थपरिन्नए, एसोअम्भितरो होई ॥२९६ ।।
તે મહાવ્રતની દરેકની પાંચ પાંચ વૃત્તિ સમાન ભાવનાઓ છે. તે બધી આ બીજા અગ્રદ્યુત સ્કંધમાં કહેવાય છે, એથી આ શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યયનમાં અત્યંતર થાય છે.
હવે ચૂડાઓનું યથાસ્વ (પિતાનું) પરિમાણ કહે છે. . जावोग्गहपडिमाओ पढमा सत्तिकगा बिइअचूला।
भावण विमुत्ति आयारपक्कप्पा तिन्नि इअ पंच ॥२९७॥ પિડેષણ અધ્યયનથી આરંભીને અવગ્રહ પ્રતિમા અધ્યયન સુધીમાં સાત અધ્યયનેની પહેલી ચૂડા છે, સાત સાતની એકેક એ બીજી ચુડા છે, ભાવના નામની ત્રીજી છે, અને વિમુકિત નામની ચોથી ચડી છે. આ ચાર પ્રકલ્પ નિશીથ છે, તે પાંચમી ચૂડા છે, તે ચુડાને નામ વિગેરે નિક્ષેપ છ પ્રકારને છે. નામ સ્થાપના સુગમ છે, દ્રવ્ય ચુડા વ્યતિરિક્તમાં-સચિતમાં કુકડાની, અચિત્તમાં મુકુટના ચુડાની મણિ છે. મિશ્રમાં મયૂરની છે, ક્ષેત્ર ચૂડામાં લોક નિષ્ફટ રૂ૫ છે, કાલ ચૂડામાં અધિક માસના સ્વભાવવાળી, અને ભાવ ચૂડામાં આજ ચૂડા છે. કારણ કે તે ક્ષાપશમિક (શ્રુતજ્ઞાન) માં વર્તે છે. આ સાત અધ્યયન રૂપ છે, તેમાં પ્રથમ અધ્યયન પિંડ એષણું છે, તેના ચાર અનુગદ્વાર છે. નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં પિંડ એષણું અધ્યયન છે, તેના નિક્ષેપઢારે સર્વે પિંડ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२] નિર્યુકિતઓ અહીં કહેવી, હવે સૂવાનુગમમાં અસ્મલિત વિગેરે ગુણ યુક્ત સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ, તે કહે છે. .. से भिक्खू वा भिक्खुणी वा गाहावइकुलं पिडवायपडियाए अणुपविठू समाणे से जं पुण जाणिजा-असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पाणेहिं वा पणगेहिं वा बीपहि वा हरिएहिं वा संसतं उम्मिस्सं सीओदएण वा ओसितं रयसा वा परिघासियं वा तहप्पगारं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परहत्थंसि वा परपायंसि वा अफासुयं अणेसणिज्जति मनमाणे लाभेऽवि संते नो पडिग्गाहिज्जा। से य आहञ्च पडिग्गहे सिया सेतं आयाय एगतमवक्कमिजा पगतमवक्कमित्ता अहे आरामंसि वा अहे उवस्सयंसि वा अप्पंडे अप्पपाणे अप्पबीए अप्पहरिए अप्पासे अप्पुदए अप्पुत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणए विर्गिचिय २ उम्मीसं विसोहिय २ तओ संजयामेव भुजिज वा पीइज वा, जं च नो संचाइजा भुत्तए वा पायए वा से तमायाय एगतमवकमिजा, अहे झामथंडिलसि वा अहिरासिंसि वा किट्टरा. सिसि वा तुसरासिंसि वा गोमयरासिमि वा अन्नयरंसि वा तहप्पगारंसि थंडिलंसि .पडिलेहिय पडिलेहिय पमजिय पमन्जिय तओ संजयामेव परिविजा ॥ (सू०१) (સે શબ્દ મગધ દેશમાં પહેલી વિભકિતના નિર્દેશમાં વર્ષ રાય છે. તેથી) જે કોઈ ભિક્ષાથી નિવહ કરનાર ભાવભિક્ષુ મૂળ ઉત્તરગુણ ધારનારે વિવિધ અભિગ્રહ ( તપવિશેષ) કરનારે ઉત્તમ સાધુ હોય અથવા સાધ્વી હોય, તે ભાવભિક્ષુ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩ ] .
કે સાધ્વી અશાતા વેદનીય વિગેરેના કારણેથી આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે બતાવે છે.
वेअण १ वेआवच्चे २ इरियठाए य ३ संजमठाए ४। . तह पाणवत्तियाए ५ छटुं पुण धम्मचिंताए ॥१॥"
૧ અશાતા વેદનીય કર્મ દૂર કરવા, ૨ બીજા સાધુ એની વેયાવચ્ચ કરવા ૩ ઈર્ષા સમિતિ પાળવા માટે, સં યમ પાળવા માટે ૫ જીવિત ધારણ કરવા દ અને ધર્મચિંતવન કરવા માટે આહાર લેવાય છે, ઉપર બતાવેલા કારણેમાંથી કોઈ પણ કારણે આહારને અથી બનીને ગૃહસ્થના ઘરે જાય, પ્રશા માટે ? ઉ૦ “પિલવાર વિચાg” ભિક્ષા (ને લાભ તેની પ્રતિજ્ઞા તે) અહીં મને મળશે, તેથી ત્યાં પિસીને અશન વિગેરે જાણે, કેવી રીતે? તે કહે છે, પ્રાણિ તે
ર સજા” (વાસી પાણીવાળા રાંધેલા અનાજમાં બેઈદ્રિય વિગેરે ઝીણું જીવ ઉત્પન્ન થાય છે તે)દેખીને તે જ હોય તે ગોચરી ન લેવી, તેજ પ્રમાણે પાક (ઉલ આવે છે તે) જેવી, તથા ઘઉંના દાણું વિગેરે અડકેલ હય, હરિત તે દરે જુમ્હારા વિગેરે અંકુરીવાળું લીલું ઘાસ હોય, તેની સાથે મિશ્ર થઈ ગયું હોય, તથા કાચા પાણીથી ભીજાયેલું હોય, અથવા સચિત્ત રજથી પરિણુંડિત (ખરડાયેલું) ભજન પાણી ખાદિમ કે સ્વાદિમ હેય, તે ચારે પ્રકારને આહાર દેનારના હાથમાં હોય કે ગૃહસ્થના વાસણમાં હોય, તે સચિત્ત અથવા આધાકર્મ વિગેરે દોષથી અનેષણીય (દેષિત) હેય
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]. એવું જાણે તે તે ભાવભિક્ષુ મળતું હોય, તે પણ ન લે. આ ઉત્સર્ગની વિધિ છે, હવે અપવાદની વિધિ કહે છે. કે વ્યા દિ એટલે દ્રવ્ય હેત્ર કાળ ભાવ વિચારીને જરૂર પડતી લેવું પડે તે લે, પણ ખરો. તે બતાવે છે, દ્રવ્યથી તે દ્રવ્ય જરૂરનું હોય, અને બીજે મળવું દુર્લભ હોય, તથા સેવથી તે બધા સાધુને સાધારણ ગોચરી મળે તેમ ન હોય એટલે લેકે દષ્ટિ રાગી હોય અથવા વિશેષથી અન્યદર્શનીના રાગી હોય? કાલથી દુકાલ વિગેરે હોય. અને ભાવથી પ્લાન (મંદ વાડ) વિગેરે હાય, વિગેરે કારણે હોય તે ગીતાર્થ સાધુ લાભ વિશેષ હોય અને દેષ ઓછો લાગતો હોય તે તે લે.
વળી કઈ વખત અજાણપણે જીવાતવાળું અથવા જીવ ઉત્પન્ન થાય તેવું વિદળ વિગેરે) ઉન્મિશ્ર ભજન વિગેરે લીધું હોય તે તેની પરઠવવાની વિધિ કહે છે જે સાંજ ત્યાદ્રિ એટલે કે ઈવાર ઉપગ રાખવા છતાં પણ ભૂલથી ઓચિંતું સંસક્ત વિગેરે ભેજન લેવાયું હોય તે, તે અનાગદેનાર, લેનાર એ બેના ભેદથી ચાર પ્રકારનો થાય છે. (જેમકે (૧) સાધુને ઉપયોગ હિય ગૃહસ્થને ન હોય. (૨) ગૃહસ્થને ઉપગ હેય સાધુને ન હોય, (૩) બંનેને ઉપગ ન હોય, (૪) બંનેને ઉપગ હેય.) આવે આહાર અશુદ્ધ આવેલે જણાય છે તે આહાર લઈને એકાંત માં જાય, એટલે જ્યાં ગૃહસ્થ લેક દેખે નહિ, તેમ આવે પણ નહિ, તે એકાંત સ્થળ અનેક પ્રકારનું હોય છે. તે બતાવે છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫ ]
આરામ, ઉપાશ્રય ( અથ શબ્દ લેક આવતા ન હોય તે વિશિષ્ટ પ્રદેશના સંગ્રહ માટે છે.) અથવા શૂન્યગ્રહ વિગેરે સ્થળ હોય, તે સ્થળ કેવું હોય, તે કહે છે. (અલ્પ શબ્દ અભાવવાચક છે.) જ્યાં ઈંડા ન હોય, બીજ, હરિત, ઠાર, કાચું પાણી, તથા ઉતિંગ ઘાસના અગ્ર ભાગે પાણીનાં બિંદુ હોય તે, પનક લીલણ ફૂલણ હોય, વધારે પાણીથી ભીંજાવેલી માટી હાય, મર્કટ તે સૂક્ષ્મ જીવ અથવા કરેલીયાનાં જાળાં જેમાં તેનાં બચ્ચાં હોય છે, તે દરેક જીવથી રહિત આરામ વિગેરે સ્થળે જઈને પૂર્વે લીધેલા આહારમાં જે જીવ મિશ્રિત હોય તે દેખાદેખીને અશુદ્ધ આહારને ત્યાગ, અથવા ભવિષ્યમાં જીવ થાય તેવું સાથે વિગેરે હોય તેમ જી જેઈઈને તેવું ભેજન દૂર કરીને ખાવા જેવું બાકી શુદ્ધ રહ્યું હોય તે ખરેખર જાણીને પિતે રાગદ્વેષ છેડીને ખાય અથવા પીએ, કહ્યું છે કે – बायालीसेसणसंकडंमि गहणंमि जीव! ण हु छलिओ। इम्हि जह न छलिजसि भुंजता रागदोसेहिं ॥ १ ॥.. - બેંતાળીસ ષ ગોચરીના છે. તેના સંકટમાં હે જીવ! તું પ્રથમ ઠગા નથી, તેમ હવે પણ ગોચરી કરતાં રાગદ્વેષ વડે ઠગ નહીં ! -
रागेण सबंगालं दोसेण सधमग वियाणाहि। . रागहोसविमुक्को भुंजेजा निजरापेही ॥२॥ " રાગથી અંગાર દેષ થાય છે, કેષવડે ધૂમ્ર દેષ લાગે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૬ ] છે, માટે રાગદ્વેષથી રહિત બની સકામનિર્જરાની ઈચ્છા રાખી ગેચરી કરજે !
અને જે આહાર વિગેરે ખાવામાં કે પીવામાં વધારે ડાય તે ન ખવાય, અથવા અશુદ્ધ પ્રથક્ કરવું અશક્ય હોય તે પરઠવવું જોઈએ. તેથી તે ભિક્ષુ તેવા વધેલા કે અશુદ્ધ આહારને લઈને એકાંતમાં જાય, એકાંતમાં જઈને તે આહારને પરાઠવે, હવે જ્યાં પરંઠવે, તે બતાવે છે. (અથનો અર્થ પછી છે, વા ને અર્થ અથવા છે) જ્ઞાત્તિ) બળેલું -થાન, (ઇંટના નિભાડાની જગ્યા) અથવા અસ્થિ અચિત્ત ડળીયાના ઢગલામાં કીટ, (લેઢાને કાટ)ના ઢગલામાં, અથવા ' તુષના ઢગલામાં સૂકાં અડાયાં. કે તેવા કોઈપણ ઢગલામાં પૂર્વે બતાવેલ ફાસુ જગ્યામાં જઈને ત્યાં વારંવાર આંખે જોઈને રજોહરણ વિગેરેથી પુંજીપુંજીને પરઠવે. પ્રત્યુપેક્ષણ અને પ્રમાર્જનને આશ્રયી ભાંગા થાય છે.
- (૧) અપ્રત્યુપેક્ષિત અપ્રમાજિત, (૨) અપ્રત્યુપેક્ષિત પ્રમાર્જિત (૩) પ્રત્યુપેક્ષિત અપ્રમાર્જિત. તેમાં પણ દેખ્યા વિના પ્રમાર્જન કરતા એક સ્થાનથી બીજા સ્થાને જતાં ત્રસ જીને વિરોધે છે. અને દેખીને પૂજ્યા વિના આવતા પૃથ્વીકાય વિગેરેને વિરાધે છે, બાકીના ચાર ભાગા નીચે મુજબ છે.
(૪)ખરાબ રીતે દેખેલું અને પુજેલું (૫) ખરાબ રીતે ખેલું બરાબર પુજેલું (૬) સારી રીતે દેખેલું ખરાબ રીતે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩ ! પૂજેલું (૭) સારી રીતે દેખેલું, સારી રીતે પુજેલું. તેથી, આ સાતમાં ભાંગામાં બતાવેલી રીતિએ થંડિલ જોઈને ઉત્તમ સાધુ ઉપગ રાખીને જ શુદ્ધ અશુદ્ધ પુજના ભાગે પરિકપીને ત્યજે (પરવે)
હવે ઔષધિની વિધિ કહે છે.. . - से भिक्खू वा भिक्खूणी वा गाहावइ० जाव पविले समाणे से जाओ पुण ओसहीओ जाणिजा-कसिणाओ सासियाओ अविदलकडाओ अतिरिच्छच्छिन्नाओ अवुच्छिण्णाओ तरुणियं वा छिवाडि अणभितभजियं पेहाए अफासुयं अणेसणिज्जंति. मन्नमाणे लाभे संते नो पडिग्गाहिजा ॥ से भिक्खू वा जाव पविठे समाणे से जाओ पुण ओसहीओ जाणिजा-अकसिणाओ असासियाओ विदलकडाओ तिरिच्छच्छिन्नाओ वुच्छिन्नाओ तरुणियं वा छिवाडि अभिक्कंतं भजियं पेहाए फासुयं एसणिज्जति મમr rછે તે ફિrrદા | (ફૂડ ૨)
તે ભાવભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગયેલું હોય, ત્યાં શાલી. બીજ વિગેરે ઔષધિ હોય તેને આ પ્રમાણે જાણે કે આ બધી હણાયેલી નથી (સચિત્ત છે) આમાં પણ ભંગી છે, તેમાં દ્રવ્યકૃત્ના તે અશસ્ત્ર ઉપડુત (શસ્ત્રથી હણાયેલી નથી, ) ભાવકૃતના તે સચિત્ત છે. તેમાં સ્ના આ પદવડે ચાર ભાંગામના પહેલા ત્રણ લેવા, એટલે દ્રવ્યથી તથા ભાવથી બંને પ્રકારે અચિત્ત થયેલી હોય તે ચે ભાગે લે ક૯પે. બાકીના ત્રણ ભાંગાવાળી ન કરે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] તાસિયા રિ–જીવનું સ્વપણું તે ઉપજવાનું સ્થાન પ્રસ્થાશ્રય”જેમાં છે, તે સ્વાશ્રય છે. અર્થાત અવિનણનિવાળું અનાજ છે, અને આગમમાં પણ કેટલીક ઔષધિ (અનાજ) નો અવિન નિકાલ બતાવ્યો છે, તે આ પ્રમાણે" एतेसिणं भंते ! सालीणं के वह अं कालं जोणी संचिठ्ठइ" ? એવા સૂત્ર પાઠે છે, (ગતમસ્વામી પૂછે છે કે હે ભગવન ! આ કમેદની એનિ કેટલો કાળ સચિત્ત (ઉપજવાયેગ્ય) છે. વિગેરે (“વિવાદાઓ ઉત્ત–જ્યાંસુધી બે ફાડચાં ઉપરથી નીચે સુધી સરખાં ન કર્યા હોય અર્થાત્ દાળ ન બનાવી હોય. (કઠોળની પ્રાયે દાળ સર્વત્ર બને છે) “અતિ$િ છિન્નનો ઉત્ત—કંદલી કરેલી હોય છે. એ દ્રવ્યથી કૃત્ન (આખી) છે અને ભાવથી સચિત્ત હોય કે ન હોય.
તેજ પ્રમાણે સોના ઉત્ત-જીવ રહિત ન થઈ હોય, તે અર્થાત્ ભાવથી કૃત્ન (આખી સચિત) હોય, તથા “તન કા ઉછાઉં –અપરિપક્વ મગ વિગેરેની શીંગ (ફળી) તેનું જ વિશેષ કહે છે. “જળમત મ રિલ'ત્તિ-જીવિતથી અભિક્રાન્ત ન હોય અર્થાત્ સચિન હોય તથા “મા ” અમર્દિત “અવિરાધિત હોય, આ પ્રમાણે આ આહાર ખાવાગ્ય હોય, પણ તે અપ્રાસુક અને ધવા અનેષણય પિતે દેખીને સચિત્ત જાણુતે હેય તે, ગ્રહ
સ્થ આપે તોપણ પિતે સચિને ગ્રહણ કરે નહિ, હવે તેથી ઉલટું સૂવ કહે છે. તે ભાવભિક્ષુ તેવી ઔષધિને અસંપૂર્ણ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯]
ટુકડા થએલી અને અચિત્ત થયેલી વિનનિવાળી દાળ - નાવેલી કંદલી કરેલી તથા ફળી અચિત થયેલી અને ભાગેલી હોય અને તે પ્રાસુક અને એષણીય (લેવાયેગ્યો હોય અને ગૃહસ્થ આપે તે કારણ હોય તે સાધુ તેને લે, લેવાયેગ્ય અને ન લેવાયેગ્યના અધિકારવાળા આહાર વિશેષનું જ કહે છે
મિg વાહ કવિ નrછે તે પુળ કાળિજ્ઞા–ત્તિहुयं वा बहुरयं वा भुंजियं वा मंथु बा चाउलं वा चाउलएलंबं वा सई संभजिवं अकासुयं जाब नो पडिगाहिजा ॥ से भिक्खू वा० जाव समाणे से जं पुण जाणिज्जा-पिहुयं वा जाव चाउलपलंब वा असई भजियं दुक्खुतो वा सिक्खुत्तो वा भजियं फासुयं एसणिज्जं जाव पडिगाहिजा ।।
તે ભાવભિક્ષુ ગૃહસ્થને ઘેર ગયેલે પૃથુક શાલી તથા વરીને શેકીને ધાણું બનાવે, તેમાં તુષ વિગેરેની બહુ જ હેય, તથા ઘઉં વિગેરેને ભૂજેલા (અડધા શેકેલા) હોય એટલે એક બાજુથી કે છેડા તરફથી શેક્યા હોય, અથવા તલ, ઘઉં વિગેરે શકયા હેય તથા ઘઉં વિગેરે ચૂર્ણ બનાવી શેકેલ હોય અથવા શાલીવ્રીહીના તાંદળા, અથવા તેનીજ કણકી (ચાઉલ પલંબ) હેય આવું કઈપણ જાતનું અનાજ વિગેરે એકવાર થોડું સેકયું હોય, ડું બીજા શસ્ત્રવડે મરડવું કરેલું હોય પણ તે જે અપ્રાસુક અને અનેષણય પિતે માનતા હોય તે તેવું અન્ન લે નહિ, એથી વિપરીત હોય છે તે લેવું એટલે અગ્નિ વિગેરેથી વારંવાર શેકયું હોય, અથવા પૂરેપુરું કુટયું હેય, અને
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ૨૦ ]
અધકાચુ' વિગેરે દોષવાળુ' નહેાય; અને પ્રાસુક હાય તેવી ખાત્રી થાય તા લાભ થતાં જરૂર હોય તે સાધુ ગ્રહણુ કરે.
હવે ગૃહસ્થના ઘરમાં પેસવાની વિધિ કહેછે.
से भिक्खु वा भिक्खुणी वा गाहाबइकुलं जाव पविfaraiमे नो अन्नउत्थिष्ण वा गारत्थिष्ण वा परिहारिओ वा अप्परिहारिएणं सद्धिं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाप पविसिज बा निक्खभिज्ज वा ॥ से भिक्खू वा० बहिया त्रियारभूमिं वा विहारभूमिं वा निक्खममाणे वा पविसमाणे वा नो अन्नउत्थिएण वा गारत्थिरण वा परिहारिओ वा अपरिहारिएण सद्धि बहिया वियारभूमिं वा विहारभूमि ar निक्खमि वा पविसिज वा ।। से भिक्खू वा० गामाणुगामं दूइजमा नो अन्नउत्थिपण वा जाव गामाणुगामं दूडfir || ( ક્રૂર ? )
તે સાધુએ ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કરવા હાય તે આ ટલા માણુસા સાથે ન જવું, અથવા પૂર્વે તે પેઠા હાય તા, તેની સાથે ન નીકળવું, તેમનાં નામ ખતાવે છે. (૧) અન્ય તર્થિક તે લાલ કપડાં રાખનારા બાવા વિગેરે, ગૃહસ્થા-સીખના પિ’ડ ઉપર જીવનારા બ્રાહ્મણ વિગેરે. તેમની સાથે પેસત નીચલા દાવા થાય છે, જો પાછળ ચાલે તો તેઓની કરેલી ઇયો પ્રત્યયના કર્માંધ લાગે-જીવરક્ષા ન થાય, તથા જૈનશાસનની નિ ંદા થાય, તથા તેઓની જાતિમાં હુંકાર થાય કે આવા સધુઓ પણ અમારી પાછળ ચાલે છે ! તે પ્રમાણે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] કદાચ સાધુ આગળ ચાલે તે તેઓને ઠેષ ઉત્પન્ન થાય, અવા દેનાર અસરળ સ્વભાવી હોય તે તેને દ્વેષ થાય, અને વસ્તુ વહેંચીને આપે તે ખરાબ વખતમાં પૂર આહાર ન મળતાં જીવનનિર્વાહ ન થઈ શકે, તેજ પ્રમાણે પરિહરણ તે પરિહાર છે, તે પરિહાર સહિત ચાલે, તે “પારિવારિક એટલે પિંડદેષ ત્યાગવાથી ઉઘુક્તવિહારી (ઉત્તમ) સાધુ છે, તેવા ઉત્તમ ગુણવાળા સાધુએ પાસથા, અવસન્ન કુશીલ, સંસક્ત, યથા છંદ એવા પાંચ પ્રકારના કુસાધુ સાથે ગોચરી ન જવું, તેમની સાથે જતાં અનેષણય ગોચરી આવે, અગ્રહણ દોષ લાગે, એટલે જે પાસ અનેષણય લે, તેવું સાધુ પણ લે, તે તેની પ્રવૃત્તિની પ્રશંસાને દેષ લાગે, અને જે નલે તે અસં. ખડ ( ) વિગેરે દોષ થાય, તેવું જાણીને ગોચરી લેવા માટે ગૃહસ્થના ઘરમાં તેવા સાથે પેસે નહીં, તેમ નીકળે પણ નહીં, તેવી જ રીતે તેમની સાથે બીજે પણ જવાને નિષેધ કરે છે. એટલે સાધુને સ્પંડિલ (વિચાર) ભૂમિએ જવું હોય, અથવા વિહાર (ભણવા) ના સ્થળે જવું હોય, તે અન્ય તીર્થિ વિગેરે સાથે દોષને સંભવ હોવાથી ન જવું, તે કહે છે Úડિલ સાથે જતાં પ્રાસુક જલ સ્વચ્છ હોય, અસ્વચ્છ હોય, ઘણું કે થોડું હોય, તો તેનાથી જગ્યા સ્વરછ કરતાં ઉપઘાતને સંભવ થાય, અથવા જોડે ભણવા જતાં સિદ્ધાંતના આલાવા ગણતાં તે પતિત સાધુને તેવું ન રૂચવાથી વિકથા કરી વિદ્ધ કરે, તે ભય છે અથવા સેહ (નવા શિષ્ય) આદિને અસહિશુપણાથી કલેશને સંભવ થાય છે, માટે તેવા સાથે સાધુએ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૨] તેવા સ્થળમાં જવું-આવવું નહિં, તેજ પ્રમાણે તે ભિક્ષુએ એક ગામથી બીજે ગામ જતાં કે નગરથી બીજે નગર વિગેરે સ્થળે જતાં ઉપર બતાવેલ અન્ય તીર્થિઓ વિગેરે સાથે દેને સંભવ હેવાથી જવું નહિ-કારણકે માત્રુ સ્થડિલ વિગેરે રેકવાથી રેગ થતાં આત્મવિરાધના થાય, અને માગુંસ્થડિલ કરવા જતાં પ્રાસુક, અમાસુક ગ્રહણ વિગેરેમાં ઉપઘાત અને સં. યમવિરાધનાને સંભવ છે, એ જ પ્રમાણે ભજન (ગોચરી ) કરતાં પણ દેને સંભવ સમજે, સેવાદિ વિપ્રતારણ ( શિષ્યને કુમાર્ગે દેરવવા) વિગેરેને દેષ પણ થાય. હવે તેમના દાનને નિષેધ કરે છે.
से भिक्खू वा भिक्खूणी वा जाव पविठू समाणे नो अन्नउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा परिहारिओ वा अपरिहारियस्त असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा दिजा वा
શુપા વા ! (ફૂડ ૯) - તે સાધુ ગૃહસ્થીના ઘરમાં પડેલ હોય, અથવા તે સાધુ ઉપાશ્રયમાં રહેલ હોય, તે તે સાધુએ અન્યતીર્થિઓ વિગેરેને દેષને સંભવ હોવાથી આહાર પાણું વિગેરે પોતે આપવું નહિ, તેમ ગૃહસ્થ પાસે પોતે અપાવવું નહિ, જે આપતાં દેખે તે લેકે એવું માને કે આ સાધુ આવા અન્યદર્શનીઓની પણ દાક્ષિણ્યતા (શરમ) રાખનારા છે. વળી તેમને ટેકે આપવાથી અસંયમમાં પ્રવર્તન વિગેરેના દેષ થાય છે.
પિંડના અધિકારથીજ “અષણીય ષ સંબંધી નિ ધ કરવા કહે છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२31
से भिक्खू वा जाव समाणे असणं वा ४ अस्सिपडियाए एगं साहम्मियं समुहिस्स पाणाई भूयाइं जीवाइं सत्ताइं समारउभ समुहिस्स कीयं पामिच्चं अच्छिज्जं अणिसळू अभिहडं आहट्ट चेएइ, तं तहप्पगारं असणं वा ४ पुरिसंतरकडं वा अपुरिसंतरकडं वा बहिया नीहडं वा अनीहडं वा अत्तठ्ठियं वा अणतष्ठियं वा परिभुत्तं वा. अपरिभुत्तं वा आसेवियं वा अणासेवियं वा अफासुयं जाव नो पडिग्गाहिजा, एवं बहवे साहम्मिया एग साहम्मिणि बहवे साहम्मिणीओ समुद्दिस्स चत्तारि आलावगा भाणियव्वा । (सू०६)
તે સાધુ ગૃહસ્થને ઘેર ગોચરી ગયેલ હોય તે નીચે બેतावदा होषवाणुमशन विगेरे नसे, 'असंपडियाए' त्तिगनी पासे २१ (4) नथात सस् (नि ) छे, मेवा નિથને કઈ ભદ્રક ગૃહસ્થ જોઈને વિચારે કે આ નિય છે, માટે તેને માટે સચિત્ત અનાજ વિગેરે આરંભ સમારંભ કરીને વહરાવીશ, સંરંભ, સમારંભ ને આરંભનું સ્વરૂપ આ प्रभाय छे. संकप्पो संरंभो परियावकरो भवे समारंभो; आरंभो उद्दवओ सुद्ध नयाणंतु सव्वेसिं ॥१॥
સંકલ્પ કરે તે સંરંભ છે, પરિતાપ કરનારો સમારંભ છે. અને ઉપદ્રવ કરીને કરાય તે બધા શુદ્ધ નયામાં આરંભ. મુખ્ય છે. આ પ્રમાણે સમારંભ વિગેરેને આચરીને આધાકર્મ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(સાધુ માટે રસોઈ) બનાવે, એનાથી બધી અશુદ્ધ કેટી લીધી તથા ક્રિીત-તે મૂલ્ય આપીને લેવું; પામિર્ચ-તે ઉછીનું લેવું, આ છેદ-તે બલજબરીથી છીનવી લેવું, અનિસૃષ્ટ-તે તેના બધા માલિકે મળીને ન આપેલું ચલક ( ) વિગેરે છે, અભ્યાહત ગૃહસ્થ દૂરથી લાવી આપેલું, આવું વેચાતું વિગેરે લાવીને આપે, આ વાક્યથી બધી વિશુદ્ધકેટી લીધેલી છે, તે આહાર ચારે પ્રકારનો હોય, તે આધાકર્મ વિગેરે દેષથી દેક્તિ હોય તે જે ગૃહસ્થ આપે, તે બીજાએ કરેલું પોતે આપે, અથવા પિતે જાતે કરીને આપે, તથા ઘરથી નીકળેલું, અથવા ન નીકળ્યું હોય અથવા તે દાતાએજ સ્વીકાર્યું હોય, અથવા ન સ્વીકાર્યું હોય, અથવા તે દાતાએ ઘણું ખાધું હોય અથવા ન ખાધું હોય અથવા ડું ચાખ્યું હોય અથવા ન ચાખ્યું હિય, આવું બધું હોય છતાં જે તે અપ્રાસુક અનેષણીય પિ તાને માલુમ પડે તે મળતું હોય છતાં પણ લેવું નહીં, આ પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના સાધુઓને (અકલ્પનીય) છે, પણ રર તીર્થકરેના સાધુઓને તે જેને ઉદ્દેશીને કર્યું હોય તે તેને ન કપે, બાકી બીજાને કલ્પ, આ પ્રમાણે ઘણા સાધુ એને આશ્રી ઉદેશીને બનાવેલું હોય તે તે લેવું કપે નહીં, તેજ પ્રમાણે સાધ્વીઓને આશ્રયી પણ બે સૂત્રની એકત્વ બહુત્વચેજના કરવી. હવે બીજા પ્રકારે અવિશુદ્ધ કેટીને આશ્રયી કહે છે,
से भिक्खू वा० जाव समाणे से जं पुण जाणिज्जा असणं
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫] वा ४ बहवे समणा माहणा अतिहि किवणवणीमए पगणिय २ समुद्दिस्स पाणाई वा ४ समारब्भ जाव नो पडिग्गा
તે ભાવસાધુ ગૃહસ્થને ઘેર ગેચરી ગયેલ હોય ત્યાં એવું જાણે કે આ ઘણું ભજન વિગેરે ઘણા શ્રમને માટે બનાવ્યું છે, તે પ્રમાણે નિગ્રંથ, શાક્ય, તાપસ, ગરિક, આઇ વિક એ પાંચ છે, તેમને માટે બનાવેલ હોય, બ્રાહ્મણ માટે અથવા ભેજનના સમય પહેલાં જે મુસાફર આવે તે અતિથિ માટે અથવા કૃપણ (દરિદ્રી) માટે વણમક (ભાટ વિગેરે) માટે ઉદ્દેશીને બનાવેલું હોય, એટલે બેત્રણ શ્રમણ પાંચ છ બ્રાહ્મણ, એમ સંખ્યા ગણીને સચિત્ત વસ્તુના આરંભવડે - ચિત્ત રસેઈ બનાવી હોય તો તે જન સંસ્કારવાળું, ખાધેલું કે ખાધા પછી બચેલું અથવા અપ્રાસુક અનેષણય આધાકમ ભેજન મળતું હોય તો પણ જાણીને લે નહી.
હવે વિશોધિ કેટી આશ્રયી કહે છે. ___ से भिक्खू वा भिक्खूणी वा० जाय पविढे समाणे से जं पुण जाणिजा-असणं वा ४ बहवे समणा माहणा अतिहिं किवणवणीमए समुद्दिस्स जाव चेएइ तं तहप्पगारं असणं वा ४ अपुरिसंतरकडं वा अबहियानीहडं अणत्तटिय अपरिभुत्तं अणासेवियं अफासुयं अणेसणिज्जं जाव नो पडिग्माहिजा अह पुण एवं जाणिजा पुरिसंतरकडं बहियानीहडं अत्तट्रियं परिभुत्तं आसेवियं फासुयं एसणिज्जं जाव રિદ્ધિા (ફૂ૦ ૮)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] - તે સાધુ જન વિગેરે આવા પ્રકારનું જાણે કે-ઘણું. શ્રમણ બ્રાહ્મણ અતિથિ કૃપણ વણમકને માટે ઉદ્દેશીને બનાવેલું છે, અને કેઈ ગૃહસ્થ રસોઈ તૈયાર થયા પછી આપે છે, તેવું ભેજન તેજ પુરૂષ ત્યાંજ ઉભા રહીને પોતાના કબજામાં રાખે લું, ખાધાવિનાનું, વાપર્યાવિનાનું, અમાસુક, અનેષણય આપતે હોય તે ત્યાં ગયેલા જૈન સાધુએ તેવું જાણ્યા પછી તે ન લેવું, તે “જ્ઞાતિવા ઉમરણ” સૂત્રથી ઉલટું હવે કહે છે, (અથ શબ્દ પૂર્વની અપેક્ષાએ “પણ” ના અર્થમાં છે, પુન:શબ્દ વિશેષણના અર્થ માં પણ તે શિક્ષુ એમ જાણે કે તે ભે જન બીજા માટે કરેલું છે, બહાર આવેલું છે, તેણે પિતાનું કરેલું છે, તેણે ખાધું છે, વાપર્યું છે, પ્રાસુક છે, એષણાય છે. આવું જાણુને મળે તે તે ભેજન સાધુએ લેવું, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે અવિધિ કેટવાળું ભેજન જેમ તેમ કર્યું હોય તે તેન કલ્પ, પણ વિધિ કટીવાળું પુરૂષાન્તર કરેલું હોય, અને તેણે પોતાનું કરેલું હોય તે તે સાધુને લેવું કપે છે. વિશધિકેટીને અધિકાર કહે છે.
से भिक्खू वा भिक्खुणी वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविसिउकामे से जाइं पुण कुलाई जाणिजा-इमेसु खलु कुलेसु निइए पिंडे दिजइ अग्गपिंडे दिजइ नियए भाए दिजइ नियए अवड्ढभाए दिजइ, तहप्पगाराइं कुलाई नि. इयाई निइउमाणाई नो भत्ताए वा पाणाए वा पविसिज वा निक्खमिज वा ॥ एयं खलु तस्स भिक्खुस्त भिक्खुणीए वा
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૭ सामग्गियं जं सबहिं समिए सहिए सया जए (सू०९) સિfમ | જિલ્લેષrrશન ગાથા ૨–૨–૧છે. - તે ભિક્ષુક ગૃહસ્થીના ઘરમાં જવાની ઈચ્છાવાળે આવાં કુળ જાણે કે, આ કુળમાં નિત્ય પિંડ (પિષ) અપાય છે, તથા અગ્રપિંડ કમોદને ભાત વિગેરે પ્રથમથી ભિક્ષા માટે સ્થાપીને અપાય છે, તે અગ્રપિંડ નિત્ય ભાગ અર્ધપષ અ. પાય છે, તથા પિષને ચે ભાગ અપાય છે, તેવાં નિત્ય દાનયુક્ત કુલ, નિત્ય દાન દેવાથી સ્વપક્ષ તથા પુરપક્ષના સાધુઓ જાય છે, તેને ભાવાર્થ આ છે કે, સ્વપક્ષ તે સંયત, પરાક્ષ બાકીના ભિક્ષુકે તે બધા ભિક્ષામાટે જતા હોય, અને તે દાનદેનારા એમ સમજે કે ઘણા ભિક્ષુકોને આપીએ, એથી ઘણે આ રંભ કરી તેઓ છએ કાયને આરંભ કરે, અને થોડું રાધે તે બધાને અંતરાય થાય માટે વધારે રાંધે એવા સ્થાનમાં ઉત્તમ સાધુ ચરી માટે કે પાણી માટે ત્યાં ન જાય, હવે બધાને ઉપસંહાર કરે છે.
પ્રથમથી છેવટ સુધી તે ભિક્ષુને સમગ્ર જે ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન ગ્રહણ એષણ સંજના (પ્રમાણુથી વધારે) અંગાર ધુમ કારણેવડે સમજીને સુપરિશુદ્ધ પિંડ સાધુઓએ લે, તેજ જ્ઞાનાચાર સમગ્રતા દર્શને ચારિત્ર તપ અને વીર્યાચાર સંપજતા છે, અથવા આ સૂત્રવડે સમગ્રતા દેખાડે છે, કે જે સરસ વિરસ વિગેરે આહાર મળે છે, તેનાથી અથવા રૂપ રસ ગંધ સ્પ વડે સાધુ સમિત છે, અથોત સમભાવ રાખનાર સંવત છે, અથવા પાંચ સમિતિથી સમિત છે, શુભ અશુભમાં રાગદ્વેષ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] - રહિત છે, આ સાધુ હિત સાધવાથી સહિત છે, અથવા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર સહિત છે, આ સંયમ યુક્ત સાધુ યતના કરે (સંયમ પાળે) આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે મેં ભગવાન પાસે સાંભળ્યું તે તમને કહ્યું, પિતાની રતિકલ્પનાથી કહ્યું નથી. બાકી બધું પૂર્વમાફક જાણવું.
પિડેષણ અધ્યયનને પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયો
बीजो उद्देशो.
પહેલે કહીને હવે બીજો ઉદ્દેશો કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. કે પ્રથમ ઉદ્દેશામાં પિંડનું સ્વરૂપ બતાવ્યું, અને અહીં પણ તે સંબંધી વિશુદ્ધકેટિને આશ્રયી કહે છે.
से भिक्खू वा भिक्खुणी वा गाहावाकुलं पिंडवायप'डियाए अणुपविटे समाणे से जं पुण जाणिज्जा-असणं वा ४ अमिपोसहिएसु वा अद्धमासिएसु वा मासिएसु वा दोमासिएसु वा तेमासिएसु वा चाउम्मासिएसु वा पंचमासिएसु वा छम्मासिएसु वा उऊसु वा उउसंधीसु वा उउपरियद्देसु वा बहवे समणमाहणअतिहिकिवणवणीमगे एगाओ उक्खाओ परिएसिजमाणे पेहाए दोहिं उक्खाहिं परिएसिजमाणे पेहाए तिहिं उक्खाहिं परिएसिजमाणे पेहाए कुंभी
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯]
मुहाओ वा कलोवाइओ वा संनिहिसंनिचयाओ वा परिएसिजमाणे पेहाए तह पगारं असणं वा ४ अपुरिसंतरकडं जाव अणासेवियं अफासुयं जाव नो पडिग्गाहिजा ॥. अह पुण एवं जाणिजा पुरिसंतरकडं जाव आसेवियं फासुयं ferrrr l (ફૂગ ૨૦)
તે ભાવભિક્ષુ આવા પ્રકારનું ભજન વિગેરે જાણે કે, આઠમને પિષધ ઉપવાસ વિગેરે તે અષ્ટમીપષધ તે જેમાં હોય તે અષ્ટમપષધ ઉત્સવ છે, તેજ પ્રમાણે પંદર દિવસે આવનારે ઠેઠ રૂતુના છેડે આવનારે, વિગેરે મહિને બે મહિને ત્રણ મહિને ચાર મહિને છ મહિને રૂતુમાં રતુસંધિમાં અથવા રૂતુ બદલાતાં કેઈપણ નિમિત્તને ઉદ્દેશીને ઘણા શ્રમણ માહણ
અતિથિ કૃપણવનીમોને એક પિઠરક (તપેલામાં) થી ભાત વિગેરે વિરમrળ આપેલાને ખાતાં દેખીને અથવા બે ત્રણ પિઠકથી અપાતું હેય વિગેરે જાણવું. આ “પિઠરક તે સાંકડા મોઢાની હોય તે કુંભી (શરૂ) છે, અને “લેવા. “અ” પિછી પિટક (દેવ) છે, તેમાંથી કેઈપણમાંથી અપાય, અથવા સંનિધિ તે ગેરસ વિગેરેનો સંચય હેય, તેમાંથી અપાતું હોય, (“તો જુવંચિદં વંતિ પિ -
i સિરિઝમાળ હg ”)ત્તિ આવો પિંડ અપાતે જાણીને તેજ પુરૂષ સાધુ વિગેરેને ઉદ્દેશીને બનાવીને આપતે હેય તે અપ્રાસુક અનેષણીય માનતે, મળતું હોય તે પણ તે લે નહિ, હવે અમુક વિશેષણવાળું લેવા ગ્ય બતાવે છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦ ]
એટલે તે ભિક્ષુ એવુ જાણે કે પુરૂષાંતર થયુ છે. એટલે બીજા ગૃહસ્થને તેની મહેનત બદલ અથવા બીજા કારણે મળ્યુ હાય અને તે પોતે તેમાંથી પેાતાનુ' થયા પછી વહેારાવે, તા એષણીય પ્રાસુક જાણીને પોતે લે.
હવે જે કુળામાં ગોચરી માટે જવું ક૨ે તેના અધિકાર કહે છે—
सेभिक्खू वा २ जाव समाणे से जाई पुण कुलाई जाणिज्जा, तंजहा - उग्गकुलाणि वा भोगकुलाणि वा राइनकुलाणि वा खत्तियकुलाणि वा इक्खागकुलाणि वा हरिवंस कुला णि वा एसियकुलाणि वा वेसियकुलाणि वा गंडागकुलाणि या कोट्टागकुलाणि वा गामरक्खकुलाणि वा बुक्कास कुलाणि वा अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु कुलेसु अदुगुछिएसु अगरहिसु असणं वा ४ फासुयं जाव पडिग्गाहिजा || ( सू० ११ )
..
તે ભિન્નુ ગાચરી જવા ચાહે તે આવાં કુળ જાણીને તેમાં પ્રવેશ કરે, ઉદ્મકુળ તે આરક્ષિક ( કાટવાળનું કામ તે વખતે કરનારા ) ભાગકુળ તે રાજાને પૂજવાયાગ્ય હાય, રાજન્યકુળ તે રાજાના મિત્રતરીકે હતા, ક્ષત્રિયકુળ રાષ્ટ્રકુટ વિશેરૂમાં રહેનાર, ઇક્ષ્વાકા તે ઋષભદેવના વંશમાં જન્મેલા, હરિવંશ તે નેમિનાથના વંશના, ત્તિગ ગાઇ ( વૈશ્ય ( વણિજ ) ગંડક તે નાપિત છે, જે ગામમાં ઉદ્ઘાષણાનુ કામ કરે છે, કાટ્ટાગ ( સુતાર ) એશાલિય તંતુવાય ( કપડાં વણનારા ) હવે કયાંસુધી કહેશે. તે ખુલાસા કરે છે. કે તેવાં
>
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 39 ]
કુલામાં ગોચરી જવું કે જયાં જવાથી લેાકેામાં નિંદા ન થાય, જુદા જુદા દેશના દીક્ષા લીધેલા શિષ્યાને સહેલથી સમજાય તેટલા માટે તેવા કુળાનાં વિશેષણા કહે છે, કે ન નિર્દેવાયાગ્ય કુળમાં ગેાચરી જાય, એટલે ચામડાનુ કામ કરનાર માચી, ચામડીયા દાસદાસી વિગેરેના કુળમાં ગાચરી ન જવું, પશુ तेનાથી ઉલટાં સારાં ધમી કુળમાં જ્યાં ગોચરી નિર્દોષ પ્રાસુક भजे ते से.
से भिक्खू वा २ जाव समाणे से जं पुण जाणिज्जा-असणं वा ४ समवासु वा पिंड नियरेसु वा इंदमहेसु वा खंदमहेसु वा एवं रुद्दमहेसु वा मुगुंदमहेसु वा भूयमहेसु वा जक्खमहेसु वा नागमहेसु वा धूभमहेसु वा चेइयमहेसु बा रुक्महेसु वा गिरिमहेसु वा दरिमहेसु वा अगडमहेसु वा तला गमहेसु वा दहमहेसु वा नइमहेसु वा सरमहेसु वा सागरमहेसु वा आगरमहेसु वा अन्नयरेसु वा तहप्पगारेसु विरूवरूयेसु महामहेसु बट्टमाणेसु बहवे समणमाहणअतिहिकिवणवणीमगे एगाओ उक्खाओ परिएसिजमाणे पेहाए दोहिं जाव संनिहिसंनिचयाओ वा परिएसिजमाणे पेहाए नहप्पारं असणं वा ४ अनुरिसंतरकर्ड जाव नो पंडिग्गाहिजा ॥ अह पुर्ण एवं जाणिजा दिन्नं जं तेर्सि दायवां, अह तत्थ भुंजमाणे पेहाए गाहाबइभारियं वा गाहावइभ गिणि वा गाहाबइपुतं वा धयं वा सुन्हं वा धाई वा दासं वा दार्सि या कम्मकरं वा कम्मकरिं वा से पुव्वामेव आलोइज्जा आउसित्ति वा भगिणित्ति वा दाहिसि मे इस अन्नयरं भीयणजायं, से सेवं वयंतस्स परी असणं वा ४ आहट्टु दलइका
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨] तहप्पगारं असणं वा ४ सयं वा पुण जा इजा परो वा से ફિઝા મુદ્દે નાવ ઘડિrr (ફૂડ ૨૨)
તે ભિક્ષુ આ પ્રમાણે વળી આહાર વિગેરે ૪ પ્રકારને જાણે કે આ બીજા પુરૂષને અપાયું નથી તે અનેષણીય અખાસુક જાણીને પિતે ન લે, તે કેવો આહાર તે કહે છે.
સમવાય (મેળે શંખચ્છેદણ ( ) વિગેરેને પિંડ નિકર મરેલાની પાછળ જે પિંડ અપાય છે. (ગુજરાતમાં શ્રાદ્ધ કહેવાય છે કે તે તથા ઈ ઉત્સવ (પ્રથમ કાર્તિકી પુણમાએ થત) સ્કંદ તે કાર્તિકસ્વામીને મહત્સવ પૂર્વે કરાતો રૂદ્ર (મહાદેવ)વિગેરે જાણીતા છે. મુકુંદ (બીદેવ) એટલે ઇંદ્ર, સ્કંદ, રૂદ્ર, મુકુંદ, ભૂત, જલ, નાગ, રૂપ, ચૈત્ય, વૃક્ષ, ગિરિ, દરિ, અગડ, તલાગ, કહ, નદી, સરોવર, સાગર, આગર અથવા તેવા કેઈ દેવ વિગેરેને ઉદ્દેશીને કે મહોત્સવ કરે ત્યાં જે કઈ શ્રમણ બ્રાહ્મણ અતિથિ કૃપણ વણુંમગ વિગેરે આવે તેને આપવા માટે ભોજન બનાવે, તેવું જે કઈ જેનસાધુ જાણે કે તે રસોઈ બનાવનારના કબજામાં છે, તે તે અશુદ્ધ જાણીને ન લે, જોકે ત્યાં બધાને દાન દેવાતું ન હોય, તે પણ ત્યાં ઘણા માણસે એકઠાં થયાં હોય, તેથી ત્યાં સંખેડા (રસેઈખાના) આગળ આહાર લેવા ન જવું, તેજ વિશેષણ
સહિત કહે છે– - વળી આ આહાર જાણે, કે જે શ્રમણ વિગેરેને આપવાનું હોય તેને અપાયું છે, અને ગૃહસ્થલેકેને ત્યાં ખાતાં
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[33] જુએ, તે ત્યાં જરૂર હોય તે આહાર માટે જાય, તે ગૃહસ્થનાં નામ કહે છે, જેમકે ગૃહસ્થની ભાર્યા વિગેરેને પૂર્વે ખાતાં જુએ, અથવા માલિકને જુએ, તે માલિકને ઉદ્દેશીને સાધુ બેલે કે હે આયુષ્યમતિ ! હે બેન ! મને જે કંઈ ભેજન તૈયાર હોય તે આપ” આવું સાધુ બોલે છતે કોઈ ગૃહસ્થ ભેજન વિગેરે લાવીને આપે, અને ત્યાં ઘણે જનસમૂહ એકઠા થવાથી અથવા તેવાં બીજાં કારણ હોય તે સાધુ પિતાની મેળે યાચે, અથવા યાચ્યવિના પણ ગૃહસ્થ આપે, અને તે પ્રાસુક એષણીય અન્ન વિગેરે જાણે તે સાધુ લે.
હવે અન્ય ગામની ચિંતા (વિચાર) ને આશ્રયી કહે છે. ___ से भिक्खू वा २ परं अद्धजोयणमेराए संखडि नच्चा संखडिपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए ॥ से भिक्खू वा २ पाईणं संखडिं नच्चा पडीणं गच्छे अणाढायमाणे, पडीणं संखडिं नञ्चा पाईणं गच्छे अणाढायमाणे, दाहिणं संखडि नचा उदीणं गच्छे अणाढायमाणे, उईणं संखडि नचा दाहिणं गच्छे अणाढायमाणे, जत्थेव सा संखडि सिया, तंजहा-गामंसि वा नगरंसि वा खेडंसि वा कब्बडंसि वा मडंबंसि वा पट्टणंसि वा आगरंसि वा दोणमुहंसि वा नेगमंसि वा आसमंसि वा संनिवेसंसि वा जाव रायहाणिसि वा संखडि संखडिपडियाए नो अभिसंधारिंजा गमणाए, केवली बूया-आयाणमेयं संखडि संखडिपडियाए अभिधारेमाणे आहाकम्मियं वा उद्देसियं वा मीसजायं वा कीय
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
गडं वा पामिच्चं वा अच्छिज्जं वा अणिसिद्धं वा अभिहडं चा आहद्दु दिजमाणं भुंजिजा ॥ १२ ॥
તે ભિક્ષુ વધારેમાં વધારે અ યેાજનસુધી ક્ષેત્રમાં જમણુનું જ્યાં રસાડું હાય, ત્યાં જવાના વિચાર કરે નહિ, પણ પેાતાના ગામમાં અનુક્રમે ગોચરી જતાં તેવું જમણુ હાય તે જાણીને શું કરવું તે કહે છે-એટલે પૂર્વદિશામાં જમણુ જાણે, તા તેથી ઉલટી પશ્ચિમદિશામાં ગોચરી જાય, અને પશ્ચિમદિશામાં જમણુ હાય તે પૂર્વદિશામાં ગોચરી જાય, એમ બીજી પણ દિશામાં જાણવું, એટલે જમણુની જગ્યાએ જવાના અનાદર કરે. જ્યાં જમણુ હાય ત્યાં ન જવુ, હવે જમણુ કાં કાં હાય તે કહે છે, ગામ જ્યાં ઇંદ્રિયાની પુષ્ટિ થાય અથવા જ્યાં કરા લાગુ પડે તે છે, તેજ પ્રમાણે નગર, ખેટકટ મડબ પતન ( પાટણ ) આકર દ્રોણુમુખ નૈગમ આશ્રમ રાજ્યાની સનિવેશ ( આ બધા શબ્દોના અર્થ આચારાંગના ૪ થા ભાગમાં પા. આપેલ છે ) આવા સ્થાનમાં સંખડિ (જમણુ) જાણીને જવું નહિ, કેવળીપ્રભુ કહે છે કે, તે જમણુ કર્મોના ઉપાદાનનુ’ સ્થાન છે, અથવા બીજી પ્રતિમાં આદાનને બદલે આયતન શબ્દ છે. તેના અર્થ આછે કે સ`ડિમાં જવું તે દ્વાષાનું સ્થાન છે.
પ્ર૦–સંખડીમાં જવુ તે દાષાનુ આયતન કેવીરીતે છે ? તે કહે છે સંડિ નું ડ્ડિયાન્ન-જે જે સંડિને ઉર્દૂ
શીને પોતે જાય, તે તે જગ્યાએ આમાંના કાઇપણુ દોષ અવ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૫ ] યે લાગુ પડે તે બતાવે છે. આધાકર્મ, શિક, મિશ્ર, કત, ઉઘતક, આચ્છેદ્ય, અનિષ્ટ, અભ્યાહત આમાંથી કેઈપણ દેષથી દેષિત પોતે ભેજન વાપરે, કારણકે જમણને કરનારે એવું જ મનમાં ધારે કે, આ આવનાર સાધુ મારા જમણને ઉદ્દેશીને આવ્યું છે, માટે મારે કેઈપણ હાને એને આપવું એમ વિચારી આધાકર્મ દષવાળું ભેજન વિગેરે બનાવી આપે, અથવા જે સાધુ લેલુપી થઈને જમણની બુદ્ધિએ ત્યાં જાય, તે મૂઢ બનીને આધાકર્મ વિગેરેનું ભેજન વાપરે.
વળી સંખડિ નિમિતે આવેલા સાધુને ઉદ્દેશીને ગૃહસ્થ વસતિ (ઉતરવાનું સ્થાન) આ પ્રમાણે કરે તે કહે છે.
अस्संजए भिक्खुपडियाए खुड्डियदुवारियाओ महल्लिय दुवारियाओ कुन्जा, महल्लियदुवारियाओ खुड्डियदुवारियाओ कुन्जा, समाओ सिजाओ विसमाओ: कुजा, विसमाओ सिजाओ समाओ कुजा, पवायाओ सिजाओ निवांयाओ कुन्जा, निवायाओ सिजाओ पवायाओ कुजा, अंतो वा बहि या उवस्सयस्स हरियाणि छिंदिय छिंदिय दालिय दालिय संथारगं संथारिजा, एस विलुंगयामो सिजाए, तम्हा से मंजए नियंठे तहष्पगारं पुरेसंखडि वा पच्छासंखडि वा संखडि संखडिपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए, एयं खलु तस्स भिक्खुस्स जाव सया जए (सू० १३)त्तिबेमि॥पिण्डेTષ્યને પ્રિતીય: ૨-૨-૨
અસંયત તે ગૃહસ્થ છે, અને તે શ્રાવક અથવા પ્રકૃતિભદ્રક અન્ય દર્શનીય હેય, તે સાધુઓને આવતા જાણીને
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૬ ] તેમને માટે સાંકડા દરવાજા જે ઘરને હોય તે સાધુનિમિત્તે મેટા કરાવે, અથવા ઘણા મોટા હોય તે જરૂર જેટલા સાંકડા કરાવે, અથવા સરખી જગ્યા હોય તે સ્ત્રીઓને આવવાના ભયથી વિષમ કરાવે, અથવા વિષમ હેય તે સાધુઓના સમાધાન માટે સરખી બનાવે છે, તથા ઘણી હવાવાળી જગ્યાને શીયાળો. હોય તે પવન ન આવે તેવી બનાવવા આરંભ કરે, અને ઉના
હાય અને પવન વિનાની જગ્યા હોય તે હવાવાળી બનાવવા પ્રયત્ન કરે, તથા ઉપાશ્રયના ચેકમાં લીલું ઘાસ હોય તે છેદી કેદી-ઉખેડી ઉખેડીને ઉપાશ્રય રહેવાયેગ્ય સંસ્કારવાળે "અનાવે, અથવા સુવાની જગ્યા સંસ્મારકને સુધારે. અને તે મનમાં એ ઉદ્દેશ રાખે કે સાધુની શય્યાના સંસ્કારમાં આપશું કર્તવ્ય છે. માટે આપણે કરવું જોઈએ, કારણ કે તેઓ નિગ્રંથ-અકિંચન છે, વળી ગૃહસ્થ તેમ ન કરે તે કારણ આવે સાધુ પોતે (નિધૃણ થઈને) કરીલે. તેટલા માટે અનેક દેષથી દુષ્ટ એવું સંખડિ (જમણ) જાણુને લગ્ન વિગેરેની પ્રથમ અને મરણ પાછળની પછીની સંખડીમાં જમણને ઉદ્દેશીને સાધુ ન જાય, અથવા આગળ સંખડિ થવાની છે, માટે પ્રથમ સાધુ જાય, અથવા ગૃહસ્થ જગ્યાને સુધારી રાખે, અથવા સંખડિ પૂરી થઈ, માટે હવે વધેલું ભેજન (મિષ્ટાન્ન) ખાઈશું એવી બુદ્ધિથી પછીથી સાધુએ જાય, માટે સાધુએ તેવી સંખડિના જમણને ઉદેશીને તેવા સ્થાનમાં વિહાર ન કર, આજ સાધુની સંપૂર્ણ સંયમશુદ્ધિ છે, કે સંખડિમાં સર્વથા જવાનું માંડીવાળવું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३७ ]
त्रीजो उद्देशो.
બીજો ઉદ્દેશા કહીને ત્રીજો કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સ’અંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં બતાવ્યુ' છે કે સ’ખડિમાં દોષો જાણીને ત્યાં જવાના નિષેધ કર્યો, હવે જે પ્રકારે તેમાં રહેલા દોષને सतावे छे.
से एगइओ अन्नयरं संखडि आसित्ता पिबित्ता छडिज या वमिज वा भुत्ते वा से नो सम्मं परिणमिज़ा अन्नयरे वा से दुक्खे रोगायंके समुप्पजिज्जा केवली बूया आयाणमेयं ।। ( सू० १४ ) इह खलु भिक्खू गाहावईहिं वा गाहावईणीहिं वा परिवायपहिं वा परिवाईयाहिं वा एगज्जं सद्धिं सुंडं पाउं भो वहमिस्स हुरत्था वा उवस्तयं पडिलेहेमाणो नो लभिज्जा तमेव उवस्तयं संमिस्सीभावमावज्जिज्जा, अन्नमाणे या से मत्ते विप्परियासियभूप इत्थिविग्गहे वा किलीबे वा तं भिख्खु उवसंकमित्तु बूया - आउसंतो समणा ! अहे झारामंसि वा अहे उवस्तयंसि वा राओ वा वियाले वा गामधम्मनियंतियं कट्टु रहस्तियं मेहुणधम्मपरियारणाए आउट्टागे, तं चेवेगईओ सातिज्जिज्जा - अकरणिज्जं चेयं संखाए पप आयाणा ( आयतणाणि ) संति संविजमाणा पश्चवाया भवति, तम्हा से संजए नियंठे तहप्पगारं पुरेसंखडि वा पच्छा संखार्ड वा संखर्डि संखडिपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणा ॥ ( सू० १५ )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮
]
તે ભિક્ષુ કેઈ વખત એક ચર (એકલો ફરનારે) હાય, અને તે આગળ-પાછળ સંખડિનું ભેજન ખાઈને તથા શીખંડ કે દૂધ વિગેરે અતિ લુપીપણાથી રસને સ્વાદી બનીને ને ઘણું ખાય, તે વિશેષ ઝાડા થાય, અથવા વમન થાય, અથવા અજીરણથી કેદ્ર વિગેરે કઈ રેગ થાય, અથવા તુર્ત જીવ લેનારે આતંક શળ વિગેરે રોગ થાય, માટે કેવળી સર્વજ્ઞપ્રભુ કહે, છે કે તે સંખડિનું જમણ કર્મોનું ઉપાદાન છે, તે આદાન કેવી રીતે થાય છે, તે બતાવે છે. આ સંખડિના સ્થાનમાં આ અપાયે (પીડાઓ) થાય છે, અથવા જીભને સ્વાદ કરી ઇદ્વિછે ઉન્મત્ત થતાં દુર્ગતિ ગમન વિગેરે પરલેકના અપાયે છે ( ખલુ શબ્દ વાક્યની શોભા માટે છે )તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થ અથવા તેના ઘરની સ્ત્રીઓ સાથે અથવા પરિવ્રાજક (બાવા) સાથે અથવા બાવીઓ સાથે કઈ દિવસ એક વાક્ય (એક ચિત્ત થવા) થી પ્રેમી બનીને તેઓની સાથે તે સાધુ લુપપણે કઈ પણ જાતનું નસો ચડાવનારું પીણું પણ પીએ, અને સે ચડતાં રહેવાનું સ્થાન યાચે, પણ જે તે શીલરક્ષણને ઉપાશ્રય ન મળે તે તે સંખડિનજીકના જ મકાન (ધર્મશાળાવિગે. ૩) માં ગૃહસ્થ અથવા બાવી વિગેરે જ્યાં ઉતર્યા હોય તેમની સાથે ઉતરીને એકમેકપણે વર્તે, ત્યાં ન ચડેલે હોવાથી કાંતે ગૃહસ્થ પિતાને ભૂલી જાય અથવા સાધુ પિતાને સાધુપણાથી ભૂલે, અને તેથી આવું ચિંતવે, કે હું ગૃહસ્થજ છું! અથવા ( ઇઢિયે પુષ્ટ થયેલ હોવાથી) સ્ત્રીના શરીરમાં મોહિત થયેલો અથવા નપુંસક સાથે કુશાલથી સાધુપણું ગુમાવે, અથવા તેને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૩૯ ] ઉન્મત્ત જોઈ કોઈ રખડતી સ્ત્રી અથવા નપુંસક તેની પાસે આવીને બેસે કે હે આયુષ્માન્ હે શ્રમણ ! હું તારી સાથે એકાંતમાં મળવા ઈચ્છું છું, આરામમાં અથવા ઉપાશ્રયમાં રાત્રે અથવા સંધ્યાકાળે તે સાધુને ઇંદ્રિયેથી પરવશ બનેલાને કહે કે તમારે ત્યાં આવવું, અને તમારે અમારી ઇચ્છાથી વિપરીત ન કરવું, પણ મારી સાથે તમારે હમેશાં અમુક સ્થળમાં આવવું, આ પ્રમાણે પરવશ બનાવીને ગામની સીમમાં અથવા કઈ એકાંત સ્થળમાં જઈને સ્ત્રીસંગ અથવા કુચેષ્ટાની વિજ્ઞપ્તિ કરે, અને દુરાચારથી ભ્રષ્ટ થવા વખત આવે, માટે સંખડિમાં જવું અગ્ય છે, એમ માનીને સંખડિ (જમણ) માં જવું નહિ, કારણ કે આ જમણે કર્મોપાદનનાં કારણે છે, તેમાં કર્મ દરેક ક્ષણે એકઠાં થાય છે, એટલે ત્યાં જવાથી બીજા પણ અશુભ કર્મબંધના કારણે મળી આવે છે, ઉપર બતાવેલા ત્યાં આલેક સંબંધી રોગના દુરાચારના અપાય છે. તેમજ પરલેક સંબંધી દુર્ગતિગમનના પ્રત્યવાય છે, માટે સંબડીને ઉદ્દેશીને ત્યાં પહેલાં કે પછી સાધુએ જવું નહીં.
से भिक्खू वा २ अन्नयरिं संखडिं सुच्चा निसम्म संपहावइ उस्सुयभूएण अप्पाणेणं, धुवा संखडी, नो संचाएइतत्थ इयरेयरेहिं कुलेहिंसामुदाणियं एसियं वेसियं पिंडवायं पडिग्गाहित्ता आहारं आहारित्तए, माइट्टाणं संफासे, नो एवं करिजा॥ से तत्थ कालेण अणुपविसित्ता तत्थियरेयरेहिं कुलेहिं सामुदाणियं एसियं वेसियं पिंडवायं पडिगाहित्ता મા વારિકા . (ફૂ૨૬)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ze ] તે ભિક્ષુ આગળ-પાછળની કોઈપણ “સંખડી” બીજા પાસે કે જાતે સાંભળીને નિશ્ચય કરે કે ત્યાં અવશ્ય જમણ છે, તે ત્યાં ઉત્સુકપણાથી અવશ્ય દેડે કે મને અદભૂત ભજન મળશે. તે ત્યાં ગયા પછી જુદા જુદા ઘરેથી સમુદાયની એષણય ગેચરી આધાકર્માદિ દેષ રહિત ફક્ત જેહરણ વિગેરેના વેષથી મળે તે ઉત્પાદન દેષ રહિત લેવી, તે તેનાથી બની શકે નહિ, અને કપટ પણ કરે, પ્ર–કેવી રીતે? પિતે ગુરૂ પાસેથી “પ્રતિજ્ઞા કરીને જાય, કે જુદા જુદા ઘેરેથી ગોચરી લઈશ, પણ ઉપર બતાવેલી રીતે તેમ લેવા શક્તિવાન ન થાય. અને સંખડિમાંજ જાય. માટે આલેક પરલેકના અપાયેના ભયને જાણીને સંખડિ તરફ ન જાય. કેવી રીતે કરે. તે કહે છે. તે ભિક્ષુ કારણ વિશેષે ત્યાં જાય તે પણ ગ્ય સમયે જુદા જુદા ઘરમાં જઈને સામુદાયિક આહાર-પાણ પ્રાસુક વેષમાત્રથી મળે તે ધાત્રીપિંડ વિગેરે દેષથી રહિત લઈને આહાર કરે.
से भिक्खू वा २ से जं पुण जाणिजा गामं वा जाव रा. यहाणिं वा इमंसि खलु गामंसि वाजावरायहाणिसि वा संखडी सिया तंपि य गामं वा जाव रायहाणिं वा संखडि संखडिपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए ॥ केवली बूया आयाणमेयं आइन्नाऽवमा णं संखडिं अणुपविस्समाणस्सपारण वा पाए अक्कंतपुव्वे भवइ, हत्थेण वा हत्थे संचालियपुष्वे भवेइ, पाएण वा पाए आवडियपुव्वे भवर, सीसेण वा सीसे संघट्टियपुव्वे भवइ, कारण वा काए संखोभियपुव्वे भवइ, दंडेण वा अट्रीण वा मुट्रीण वा लेलुणा वा कवा
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ x ]
लेण वा अभिहयपुव्वेण वा भवइ, सीओदरण वा उस्सित्तपुव्वे भवइ, रयसा वा परिघासियपुण्वे भवइ, अणेसणिज्जे वा परिभुत्तपुण्वे भवइ, अन्नेसिं वा दिजमाणे पडिग्गाहिपुव्वे भवइ, तम्हा से संजए नियंडे तहप्पगारं आइन्नावमा संखfs संखडिपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए | ( સૂ૦ ૨૭)
વળી તે ભિક્ષુ જો આ પ્રમાણે જાણે કે ગામમાં, નગરમાં અથવા રાજધાનીમાં કાઇપણ સ્થળે સખડિ ( જમણુ ) થવાની છે. ત્યાં ચરક ( ) વિગેરે અનેક ભિક્ષાચરા હશે. ત્યાં જમણની બુદ્ધિએ સાધુ વિહાર ન કરે ત્યાં જવાથી થતા દોષોને સૂત્રવડે કહે છે, કે કેવળી ( સર્વાંના ) પ્રભુ તેને કર્મ ઉપાદાન છે. એજ ખતાવે છે. તે સંડિ ચરક વિગેરેથી વ્યાપ્ત હશે. એટલે ૧૦૦ ની રસાઇ ડેાય ત્યાં પાંચસા ભેગા થશે. ત્યાં ઘેાડી રસાઈને લીધે આવા ઢાષા થાય છે. ધક્કાધકીમાં એકના પગ ખીજાને લાગશે. હાથથી હાથ અથડાશે, પાત્રાં સાથે પાત્રાં અથડાશે, અથવા માથાસાથે માથુ ભટકાશે. સાધુની કાય સાથે ચરક વિગેરેની કાયા અથડાશે. તે વખતે ધક્કો લાગતાં તે ખાવા કોપાયમાન થતાં ઝઘડા કરશે. પછી તે રીરામાં આવીને દંડ ( લાકડી ) થી કેરીના ગોટલા વિગેરેથી મુ *ાથી માટીના ઢેફાથી ક્રુપાલ ( ઘડાના ઠીકરા ) થી સાધુને ઘાયલ કરશે, અથવા ઠંડા પાણીથી સિ’ચશે, ધૂળથી કપડાં બગાડશે, આ દોષો તા જગાના સ કાચને લીધે થાય છે, પશુ આછી રસેલને લીધે આવા દોષા થાય છે. અશુદ્ધ આહાર ખાવાના
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ કર] વખત આવશે, કારણકે ડું રાધેલું અને ભિક્ષુ વધારે હોય છે, ત્યારે ઘરધણું એમ સમજે કે મારું નામ સાંભળીને આ લેકે આવ્યા છે, માટે મારે કેઈપણ રીતે પણ તેમને આપવું જોઈએ, એવું વિચારીને સાધુને રાંધીને પણ આપશે, તેથી દેષિત આહાર ખાવાને પ્રસંગ આવે, અથવા કેઈ વખત દાનદેનારને બીજા બાવા વિગેરેને આપવાની ઇચ્છા હોય અને વચમાં સાધુ આવીને લે, તેથી ઘરધણીને તથા બાવા વિગેરેને ખોટું લાગે, માટે આવા દેને જાણીને ઉત્તમ સાધુએ આવી સંખડિમાં ઘણા લોકે ભરાયેલા હેય, ત્યાં ભોજનની તંગીને લીધે અથવા ધક્કામુક્કીના કારણે સંખડિની બુદ્ધિએ ત્યાં જવું નહિ, હવે સામાન્યથી પિંડની શંકાને આશ્રયી કહે છે.
से भिक्खू वा २ जाव समाणे से जं पुण जाणिजा असणं वा ४ एसणिज्जे सिया अणेसणिज्जे सिया वितिगिंछसमावन्नेण अप्पाणेण असमाहडाए लेसाए तहप्पगारं असणं वा ४ लाभे संते नो पडिगाहिजा ॥ (सू०१८)
તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગયેલે એષણીય આહારને પણ શંકાવાળું જાણે, કે આ ઉદ્ગમાદિ દેથી દુષ્ટ છે, તે સાધુએ તેવી શંકા થયા પછી તેવું લેવું નહિ, કારણકે જ રે તે સમજે, જ્યાં શંકા થાય ત્યાં તે ભેજન લેવું નહિ, ( આ સૂત્રમાં એષણય અથવા અષણીયે ચાર પ્રકારને આ હાર હોય, પણ પિતાને કેટલાંક કારણોથી માલુમ પડે કે તે ઉગમ દેષ વિગેરેથી યુક્ત છે. આવી જ્યાં પોતાની વેશ્યા
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 8 ] થઈ તે ઉત્તમ સાધુએ તે લેવું નહિ.) હવે ગચ્છમાંથી નીક. ળેલા સાધુઓને આશ્રયી સૂત્રો કહે છે. - से भिक्खू० गाहावाकुलं पविसिउकामे सव्वं भंडगमायाए गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविसिज वा नि. क्खमिज वा ॥ से भिक्खू वा २ बहिया विहारभूमि वा वियारभूमि वा निक्खममाणे वा पविसमाणे वा सव्वं भंडगमायाए बहिया विहारभूमि वा वियारभूमि वा निक्खमिज वा पविसिज वा ।। से भिक्खू वा २ गामाणुगामं दूइजमाणे सव्वं भंडगमायाए गामाणुगामं दूइजिजा ॥ (सू० १९) - તે ભિક્ષુ ગચ્છમાંથી જિનકલ્પી વિગેરે મુનિ નીકળે હેય, તે ગૃહસ્થને ઘેર ગેચરી લેવા જાય, તે પિતાનાં બધાં ધર્મોપકરણ સાથે લઈને ગૃહસ્થના ઘરમાં પેસે, અથવા નીકળે, તેવા મુનિનાં ઉપકરણ અનેક પ્રકારે છે. __" दुगतिग चउक्क पंचग नव दस एक्कारसेव बारसह " rf તે જિનકલ્પી બે પ્રકારના છે, હાથમાંથી પાણી ટપકે તેવા, તથા જે લબ્ધિવાળા હોય તેને પાણીનું બિંદુ ટપકે નહિ, તેવા મુનિને શક્તિ અનુસાર વિશેષ અભિગ્રહ હેવાથી ફક્ત બજ ઉપકરણ રજોહરણ અને મુખવેસ્ટિકા છે, અને કોઈને શરીરના રક્ષણ માટે એક સૂત્રનું કપડું લેવાથી ત્રણ ઉપકરણ થયાં, પણ તેવા સાધુને વધારે ઠંડીના કારણે ઉનનું વસ્ત્ર વધારે રાખવાથી ચાર ઉપકરણ થયાં, તેથી પણ ઠંડી ન સહન થાય, તો એ સૂત્રનાં વસ્ત્ર રાખવાથી પાંચ થયાં.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૪ ] પણ લબ્ધિવિનાના જિનકપીને સાત પ્રકારનાં પાત્રોને નિગ થવાથી ૧૨ ઉપકરણ થાય છે. ૨ ઘાર્થો ३ पायठवणं च ४ पायकेसरिया ॥५ पडलाइ ६ रयत्ताणंच ७ गोच्छओपाय निजोगो॥१॥
૧ પાત્ર ૨ પાત્રાને બંધ ૩ પાત્રસ્થાનિક પાત્રકેસરિકા - (પુંજણી) ૫ પહેલા ૬ રજસ્ત્રાણ ૭ છે. ઉપરના પાંચ તેમાં મળતાં બાર ઉપકરણ વધારેમાં વધારે જિનકલ્પીને હોય, તે ગેરરીમાં જાય, ત્યારે સાથે લઈ જાય તેમ બીજે સ્થળે પણ જતાં સાથે લઈ જાય, તે કહે છે, એટલે ગામ વિગેરેની બહાર સ્વાધ્યાય કરવા અથવા સ્વંકલ જવા જાય તે પણ બધાં ઉપકરણ લેઈ જાય, આ બીજું સૂત્ર છે, તેજ પ્રમાણે બીજે ગામ જાય તેપણ લેઈને જાય, એ ત્રીજું સૂત્ર છે. હવે ગમનના અભાવનાં નિમિત્ત કહે છે. . से भिक्खू० अह पुण एवं जाणिजा-तिव्वदेसियं वासं वासेमाणं पेहाए तिव्वदेसियं महियं संनिचयमाणं पेहाए महवाएण वा रयं समुध्धुयं पेहाए तिरिच्छसंपाइमा "वा तसा पाणा संथडा संनिचयमाणा पेहाए से एवं ना नो सव्वं भंडगमायाए गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविसिज था निक्खमिज वा बहिया विहारभूमि वा वियारभूमि वा निक्खमिज वा पविसिज वा गामाणुगामं दूइजिजा ॥
તે મિક્ષ કદી આવું જાણે કે અહીં લંબાણક્ષેત્રમાં ઝાકળ પડે છે, અથવા ધુમસ પડે છે, અથવા વંટેળીયો વાઈને ધુળ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૫ ]
ઘણું ઉડે છે, અથવા તીરછો–પતંગીયા વિગેરે ઝીણું જતુએ . ઉડીને શરીર સાથે અથડે છે, તે તે સાધુ પૂર્વે ત્રણ સૂત્રમાં બતાવેલ ઉપધિ લઈને જાય આવે નહિ, તેને પરમાર્થ આ છે, કે જિનકલ્પીને આ કપ છે કે જ્યારે બહાર નીકળે ત્યારે પ્રથમ ઉપગ દે કે વર્ષાદ, ઝાકળ કે ધુમસ વરસે છે કે વરસવાને છે? જે પ્રથમ જાણે તે ન નીકળે. કારણ કે તેની શક્તિ એવી છે કે છમાસ સુધી પણ ઠલેમાનું (ઝાડે પેશાબ) રેકી શકે, અને સ્થવિકલ્પી પણ ઉપયોગ દે, અને જાણ્યા પછી કારણ હેય તે નીકળે ખરો. પણ પિતાની બધી ઉપાધિ લેઈને નીકળે, પ્રથમ બતાવી ગયા કે અધમ કુલેમાં ગોચરી વિગેરે માટે જવું આવવું નહિ. પણ હવે અનિંદનીક કુલેમાં પણ દેના દેખાવાથી ત્યાં જવાને નિષેધ છે, તે બતાવે છે.
से भिक्खू वा २ से जाइं पुण कुलाइं जाणिज्जा तंजहाखत्तियाण वा राईण वा कुराईण वा रायपेसियाण वा राय. वंसद्रियाण वा अंतो वा बाहिं वा गच्छंताण वा संनिविटाण वा निमंतेमाणाण वा अनिमंतेमाणाण वा असणं वा ४
જે સંતે વિહિા (ફૂડ ર?) . ૬-૨-| જન્ટषणायां तृतीय उद्देशकः ॥ ...
તે ભિક્ષુ એવાં કુલે જાણે કે, ચક્રવત્તી, વાસુદેવ, બળદેવ વિગેરે ક્ષત્રિનાં આ છે, અથવા ક્ષત્રિથી અન્ય રાજાઓનાં કુળે છે, કુરાજ તે નાનાં રજવાડા (નાના ઠાકરડા વિગેરે)નાં કુળે છે, રાજાના પ્રેષ્ય તે દંડપાશિક (હવાલદાર ફેજદાર)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૬ ] નાં કુળો તથા રાજવંશમાં રહેલા તે રાજાના મામા તથા ભારણો વિગેરેનાં કુળમાં સંપાતના ભયથી પિસવું નહિ, ત્યાં જતાં આવતાં અંદર રહેલા માણસેથી અથવા બહાર રહેલા માણસેથી અથવા જતા આવતા માણસેથી સાધુઓને નુકશાન થાય, માટે કેઈ ગોચરીનું નિમંત્રણ કરે, અથવા નિમંત્રણ ન કરે, અથવા ભેજન મળતું હોય તે પણ ત્યાં ગેચરી લેવા જવું નહિ.
ત્રીજે ઉશે સમાપ્ત થયે,
चोथो उद्देशो.
ત્રીજો કહીને ઉદેશે કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સં. -બંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં સંખડિ સંબંધી વિધિ કહી, અહીં પણ તેની બાકીની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा० जाव समाणे से जं पुण जाणेजा मंसाइयं वा मच्छाइयं वा मंसखलं वा मच्छखलं वा आहेणं वा “पहेणं वा हिंगोलं वा समेलं वा हीरमाण पेहाए अंतरा से मग्गा बहुपाणा बहुबीया बहुहरिया बहुओसा बहुउदया बहुउत्तिंगपणगदगमट्टीयमक्कडासंताणया बहवे तत्थ समणमाहणअतिहिकिवणवणीमगा उवागया उवागमिस्संति ( उचागच्छंति ) तत्थाइन्ना वित्ती नो पन्नस्स निक्खमणपर्वमाए.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૭ ] नो पन्नस्स वायणपुच्छणपरियट्टणाणुप्पेहधम्माणुओगचिंताए, से एवं नच्चा तहप्पगारं पुरेसंखडि वा पच्छासंखडि बा संखर्डि संखडिपडिआए नो अभिसंधारिजा गमणाए ।। से भिक्खू वा० से जं पुण जाणिजा मंसाइयं वा मच्छाइयं वा जाव हीरमाणं वा पेहाए अंतरा से मग्गा अप्पा पाणा जाव संताणगा नो जत्थ बहवे समण जाव उवागमिस्संति अपाइन्ना वित्ती पन्नस्स निक्खमणपवेसाए पन्नस्स वायणपुच्छणपरियट्टणाणुप्पेहधम्माणुओगचिंताए, सेवं नचा तहप्पસિંaહું રાહ મિસંથારિક મળre I (ફૂ૦ રર )
તે સાધુ કઈ ગામ વિગેરેમાં ભિક્ષા માટે ગયે હોય, ત્યાં સંખડિ આવા પ્રકારની જાણે તે ત્યાં ગોચરી જવું નહિ, જેમાં માંસ વિગેરે પ્રધાન છે, માંસના સ્વાદુઓ માટે મુખ્ય તેજ વસ્તુ હોય, એટલે પ્રથમ તેને વધારે રાધે, અથવા બીજી રસોઈ પૂરી થયા પછી તે તેના સ્વાદુઓ માટે રાંધે, ત્યાં કઈ સગો વિગેરે તેવું અભક્ષ્ય ભેજન ઘેર લઈ જાય, તેવું દેખીને ત્યાં સાધુ જાય નહિ, તેના દે હવે પછી કહેશે, તેજ પ્રમાણે માછલાંથી વધારે પ્રધાન હોય, તેજ પ્રમાણે માંસપલ આશ્રયી પણ જાણવું. જ્યાં સંખડિ માટે માંસ છેદીને તેને સુકાવે, અને થવા સુકવેલું, ઢગલે કરેલું હોય, તેજ પ્રમાણે માછલાસંબંધી પણ જાણવું, અથવા વિવાહ પછી વહુ ઘેર આવતાં વરના ઘરે ભેજન થાય છે, અથવા વહુને લઈજતાં સાસરે ભેજન થાય છે, હિંગલ, તે મરેલાનું ભેજન છે, અથવા યક્ષની યાત્રા વિગેરે માટે ભેજન છે, “સંમેલ” તે પરિવારના સન્માનનું -
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૮ ] જન, અથવા ગોઠીયાઓનું ભેજન, આવું કોઈપણ પ્રકારનું જમણ જાણીને ત્યાં કઈ સગાં-વહાલાંથી તે નિમિત્તે કંઈપણ લઈ જવાતું દેખીને ત્યાં ભિક્ષા માટે જવું નહિ, ત્યાં જવાથી થતા દેને બતાવે છે, ત્યાં રસ્તામાં જતાં બહુ પતંગ વિગેરે પ્રાણુઓ હોય છે, તથા બહુ બીજ, બહુ હરિત, બહુ અવશ્યાય ઘણું પાણી બહુ ઉસિંગ પનક ભીંજવેલી માટી કરોળીયાનાં જાળાં હોય છે, તથા ત્યાં જમણ જાણીને ઘણા શ્રમણ બ્રાહ્મણ અતિથિ પણ વણમાગ આવ્યા, આવશે અને આવે છે, તે ચરક વિગેરેથી વ્યાપ્ત હોય છે, તેથી બુદ્ધિમાન સાધુને ત્યાં જવું આવવું કપે નહિ, તેમ ત્યાં જનારને ગીતવાઇત્રના સંભવથી ભણવું ભણાવવું અર્થચિંતવન વિગેરે થઈ શકે નહિ, તેથી તે સાધુને આવતાં જતાં ઘણો કાળ લાગે, તેથી બહુ દેજવાળી સંખડિમાં જ્યાં માંસ વિગેરે મુખ્ય છે, તેવા પ્રથમના જમણમાં કે પાછળના જમણમાં તેને ઉદ્દેશીને સાધુએ જવું નહિ, હવે અપવાદ માર્ગ કહે છે.
તે ભિક્ષુ માર્ગમાં વિહાર કરતાં દુર્બળ થાય, મંદવાડ માંથી ઉર્યો હોય, તપચરણથી દુર્બળ થયે હોય, અથવા બીજે કંઈ આહાર મળે તેવું સ્થાન ન હોય, અથવા ત્યાંજ દવાની ચીજ મળે તેમ હોય, તે તેવા જમણમાં કારણ પ્રસંગે જવું પડે તે જે રસ્તે સૂક્ષ્મ જીવે ઘાસ બીજ કે વચમાં કાંઈ ન પડ્યું હોય તે તે રસ્તે માંસ વિગેરેના દોષ દૂર કરવા સમર્થ હોય તે કારણે જાય, અને પિતાને ખપની ભઠ્ય વસ્તુ લઈ આવે. (જેનેમાં દશ વિકૃતિ વિગઈ છે. ઘી, દૂધ, દહીં,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯ ] તેલ, ગેળ, કડાઈ એટલે એકલું ઘી કે દૂધ, દહીં, તેલ, ગેળ. અને કડાઈમાં ઘી, તેલ પુષ્કળ નાંખીને તળેલ હોય તે કડાઈ વિગય કહેવાય, આ પદાર્થો જરૂર પડે તે લેવાય છે, પણ માંસ મદિર માખણ અને માખી વિગેરેનું મધ એ અભક્ષ્ય છે. કારણકે તેમાં જીની ઉત્પત્તિ છે. અને તે ખાનારને ઈદ્રિયે ઇમન કરવી તથા સુબુદ્ધિ રાખવી દુર્લભ છે, માટે જૈન સાધુ કે શ્રાવકને વર્જવાયેગ્ય છે, માટે બને ત્યાં સુધી તેવા રસ્તે પણ જવાને નિષેધ છે, વખતે તે ખરાબ વસ્તુની દુર્ગધિ આવે તે પણ બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થાય છે... - આધુનિક કાળમાં એક અમેરિકન વિદ્વાન ફેંકલીને પિતાના ચરિત્રમાં લખ્યું છે કે પિતે એક વખત નદીના કિનારે ગયો ત્યાં માછલી પકડનારાની જાળમાં માછલીઓ તરફડતી દેખીને તેણે પ્રતિજ્ઞા કરી કે હવે પછી હું કદીપણ માછલીનું ભક્ષણ કરીશ નહિ તેમ બીજું પણ જીવહિંસાવાળું ભેજન કરીશ નહિ.” કેટલાંક વરસ સુધી તેણે તે પ્રતિજ્ઞા પુરી પાળી, પણ જ્યારે તે ઈગ્લેંડ ગયે. ત્યારે તેણે ત્યાંની હોટલમાં ઉતારે કયે, ત્યાં માલમસાલાથી રંધાતા ભેજનમાં માછલીને પણ સ્વાદ તેની ગંધથી યાદ આવ્યું, અને પોતાની પ્રતિજ્ઞા તેડીને તે ખાવા લાગ્યો, અને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. આથી કે ઈપણ આત્માથી જીવદયાળુ બંધુએ તેવી હોટલમાં જવું નહિ. કે તે પશ્ચાત્તાપ થાય, વિલાયતમાં જનારા કે મુંબઈ જેવા
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] શહેરમાં રહેનારા કુબતે માંસ, માછલી અને મદિરાના પ્રેમી બનીને કે રજવાડામાં રહીને રાજના અમલદારે પોતે પ્રથમ દયાળુ હોય છે અને પાછળથી ભ્રષ્ટ થાય છે, માટે જે પિતાની શક્તિ હોય તે જ ત્યાં જઈને નિર્દોષ ભેજન લેવું નહિ ત્યાં પણ જવું વર્જનીય છે. કારણકે અલ્પસ્વાદને ખાતર અનેક પાપ કરીને દુર્ગતિમાં જતાં અનંતકાળ ભવભ્રમણ કરવું પડ શે, મનુષ્ય જન્મ મળવો પણ બહુ દુર્લભ છે. એટલું જ નહિ, પણ ઉપરથી બ્રાહ્મણ કે વણિક કહેવાતા કુળમાં પણ જે વેશ્યાગમન અને મદિરાને પ્રચાર હેય તે તેની લક્ષ્મીને લેભમાં લલચાઈ તેને ઘેર ન જવું. એજ સર્વોત્તમ માર્ગ છે. ગરીબના ઘઅને સાદે જુવારને ટુકડે કે ઝુંપડામાં રહેવું લાખ દરજજે સારું છે. જે જીવદયાને સંપૂર્ણ ધર્મ પળાતે હોય તે–આટલું લખવું પણ એટલા માટે છે કે વિદેશી રાજ્યમાં દવાના બહાને દારૂના બાટલા ઘરમાં અપવિત્રતા કરે છે, અને વેશ્યાનો નાચ અધાં કુવ્યસનને છૂપાં શીખવે છે. તેમને આ લેક શીખવા યોગ્ય છે. धूतं च मांसं च सुरा च वेश्या, पापद्धि चौर्य परदार सेवा: एतानि मत व्यसनानि लोके, घोगति घोर नरकं नयन्ति.
જુગાર (સટ્ટો), માંસ, મદીરા, વેશ્યાગમન શીકાર, ચેરી, પરદારા સેવન આ સાત કટે ઘરમાંથી ઘેર નરકમાં લઈ જાય છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
ચાલતા પિંડના અધિકારમાં ભિક્ષા સંબંધી ખુલાસાવાર કહે છે.
से भिक्खू वा २ जाव पविसिउकामे से जं पुण जाणिजा खीरिणियाओ गावीओ खीरिजमाणीओ पेहाए असणं श्रा ४ उवसंखडिजमाणं पेद्दाए पुरा अप्पजूहिए सेवं नचा. नो गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए निक्खमिज्ज वा पविसिन वा ॥ से तमादाय एगंतमवक्कमिजा अणावायमसंलोप चिट्टिज्जा, अह पुण एवं जाणिजा - खीरिणियाओं गावीओ खोरियाओ पेहाए असणं वा ३ उबक्खडियं पेहाए पुराए जूहिए सेवं नचा तओ संजयामेव माहा० निक्खमिव वा ॥ (મૂ૦૨૨)
તે ભિન્નુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પેસતાં આ પ્રમાણે જાણે કે અહીં તુ ની પ્રસુતિવાળી ગાયા દાહવાય છે, તેા ત્યાં ગાયા દાહવાતી દેખીને ચારે પ્રકારના આહાર રંધાતા ’ જોઈને અથવા ભાત વિગેરે રાંધેલા તૈયાર દેખીને પણ પ્રથમ ખીજાતે ન આપેલા હાય તે પણ પ્રવર્ત્ત માન અધિકરણની અપેક્ષાવાળા પ્રકૃતિભદ્રક વિગેરે કાઇ ગૃહસ્થ સાધુને દેખીને શ્રદ્ધાવાળા મ નીને ઘણું દૂધ તેમને આપું, આવી બુદ્ધિથી વાછડાને પીડા કરે, દાહવાતી ગાયાને ત્રાસ પમાડે, તે કારણથી સાધુને પરપીડાના કારણે સંયમ તથા આત્માની વિરાધના થાય, અને અડધા રધાયેલા ભાત વિગેરેને જલદી રાંધવા માટે પ્રયત્ન કરે તેથી પણ સંયમ વિરાધના છે, માટે તેવુ રી માટે ત્યાં ન જાય, ન નીકળે તેવા સ્થળે શુ કરવુ કહે છે.
જાણીને સાધુ ગાચ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५२ ]
તે ભિક્ષુ તે ગાયનુ' દાહવુ, વિગેરે જાણીને એક બાજુએ જ્યાં ગૃહસ્થ ન આવે, ન દેખે ત્યાં ઉભા રહે, ત્યાં ઉભા રહેતાં આ પ્રમાણે પછી જાણે કે ‘ ગાયા ઢહવાઇ ગઇ છે, ત્યારપછી ગોચરીની જરૂર હાય તેા શુદ્ધ આહાર લેવા યોગ્ય હાય તે લેવા જાય અને નીકળે.
પિડના અધિકારથીજ આ કહે છે.
भिक्खागा नामेगे एवमाहंसु - समाणा वा वसमाणा वा गामाणुगामं दूइजमाणे खुड्डाए खलु अयं गामे संनिरुद्धाएनो महालय से हंता भयंतारो बाहिरगाणि गामाणि भिक्खायरियाए यह, संति तत्थेगइयस्स भिक्खुस्स पुरेसंधुया वा पच्छासंथुया वा परिवसंति, तंजहा - गाहावई वा गाहावइणीओ वा गाहावरपुत्ता वा गाहावइधुयाओ वा गाहाई सुहाओ वा धाइओ वा दासा वा दासीओ वा कम्मकरा वा कम्मकरीओ वा, तहप्पगाराई कुलाई पुरेसंथुयाणि वा पच्छासंथुयाणि वा पुग्वामेव भिक्खायरियाए अणुपविसिस्सामि, अविय इत्थ लभिस्सामि पिंडं वा लोयं वा खीरं ' वा दहिं वा नवणीयं वा घयं वा गुल्लं वा तिलं वा महुं वा मजं वा मंसं वा सक्कुलिं वा फाणियं वा पुयं वा सिहिरिणि वा, तं पुण्वामेव भुञ्चा पिच्चा पडिग्गहं च संलिहिय संमजिय तओ पच्छा भिक्खूहिं सद्धिं गाहा० पविसिस्सामि वा निक्खमिस्सामि वा, माइद्वाणं संफासे, तं नो एवं करि जा ।। से तत्थ भिक्खूहिं सद्धिं कालेण अणुपविसित्ता तत्थियरेय रेहिं कुलेहिं सामुदाणियं एसियं वेसियं पिंडवायं प
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૫૩ ] डिगाहित्ता आहारं आहारिजा, एयं खलु तस्स भिक्खुस्त થr fમgણપ વા નામf૦ (ફૂડ રક) ૨-૨-૪ it पिण्डैषणायां चतुर्थ उद्देशकः ॥ - કેટલાક સાધુએ જે એક સ્થળે જંઘાબળ ક્ષીણ થવાથી એક જગ્યાએ રહ્યા હોય, તથા માસક૫ને વિહાર કરનારા કઈ જગ્યાએ માસક૫ રહ્યા હોય, તે સમયે બીજા વિહાર કરનારા પરેરણા સાધુ ત્યાં આવીને ઉતર્યા હોય, તેમને પૂર્વે સ્થિર રહેલા અથવા માસિકલ્પી ઉતર્યા હોય તેઓ કહે કે, આ ગામ ક્ષુલ્લક (નાનું) છે, અથવા બેચરી આપવામાં તુચ્છ છે, તથા સૂતક વિગેરેથી ઘર અટક્યાં છે, માટે ઘણું જ તુચ્છ છે, તેથી હે પૂજ્ય ! આપ બને ત્યાં સુધી નજીકના ગામમાં ગેચરી માટે જજે, તે તે પ્રમાણે કરવું. હવે રહેલા સાધુને દેષ બતાવે છે.
અથવા ત્યાં રહેનાર સાધુના પૂર્વના સગા ભત્રીજા વિગેરે હાય, અથવા પછવાડેના સગાં, સાસરીયાંનાં સગાં વિગેરે હાય, તે બતાવે છે, જેમકે ગૃહસ્થ, તેની સ્ત્રી તેના પુત્ર, દીકરીઓ, દીકરાની વહુઓ, ધાવમાતા, દાસદાસી, નેકર, કરડી તેવાં સંસારી સંબંધવાળાં પૂર્વનાં કે પછીના સગાં-સંબંધી હોય, તે ત્યાં પૂર્વે ગોચરી જાઉં, તે ત્યાં સારૂં ભેજનશાલિના ચિખા વિગેરે તથા દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી, ગોળ, તેલ, મધ, દારૂ, માંસ, સદ્ભુલી (તલસાંકળી), ગોળનીપત, પૂડા, શીખંડ વિગેરે ગોચરીના વખત પહેલાં લાવીને ખાઉં, આ સૂત્રમાં ભઠ્ય અભક્ષ્ય વસ્તુને વિવેક સૂ. રર માં પ્ર. ૪૯ બતા
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૫૪ !
વ્યા છે, તે આધારે અપવાદ સમજવા, અથવા કોઇ સાધુ દુષ્ટબુદ્ધિથી, રસમૃદ્ધિથી પેાતાનાં હિં'સક સગાં જે પૂર્વનાં સ`ખધી હાય તા ત્યાંથી લાવીને ખરાખર ખાય. ( તે માટે આ સૂત્રમાં તેના નિષેધ કર્યો કે તેણે ત્યાં જવું નહિ, ) તેમ અવિવેકથી વસ્તુઓ લાવીને ખાય, પીણુ પીએ, પછી પાતરાં ત્રણવાર સાફ કરીને પછી ગોચરીના સમયે ડાહ્યા ( શાંત ) મનવાળા બનીને હું નવા આવેલા પરાણા સાથે ગેચરી જઇ આવીશ, આવુ કપટ કાઇ કરે તેા. તે સાધુનુ રસના લેાપપણાથી સાધુપણ નષ્ટ થાય છે, માટે બીજા સાધુએ તેમ ન કરવુ. ત્યારે સાધુએ શું કરવુ તે કહે છે.
આવેલા પરાણા સાથે ત્યાં રહેલા સાધુએ ગાચરીના વખતે જુદા જુદા કુલામાંથી ઘેાડી થાડી સામુદાયિક એષણીય ( ઉદગમ દોષ રહિત ) તથા વૈષિક તે ફકત સાધુના વેષથી મેળવેલ ( ધાત્રી પિંડ વિગેરે ઉત્પાદન દોષ રહિત ) ગાચરી મેળવીને લેવી માજ સાધુની સંપૂર્ણતા છે. ( આ સૂત્રમાં માંસ-મદિરાવાળાં કુટુ ખમાંથી કાઇએ દીક્ષા લીધી હાય, તા તેવાએ સગાંને ઘેર ગાચરી જુદા ન જવું, તેજ શ્રેયસ્કર છે કારણકે કુબુદ્ધિ કેવી ખરાબ છે, અને તેનું જૈન ધર્માંમાં કેવુ પ્રાયશ્ચિત છે તે નીચેનું બનેલુ દૃષ્ટાંત વાંચવા જેવુ છે.
કુમારપાળ રાજાએ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યા પહેલાં માંસભક્ષશુ કરેલુ અને પાછળથી ત્યાગ કર્યું હતુ, તેને એક સમયે ઘેખર ખાતાં માંસને સ્વાદ આવ્યા, તેથી શ્રીમાન હેમચંદ્ર
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ પ ] આચાર્ય પાસે આવીને પૂછયું, કે મને ઘેબરખાવું કપે કે નહિ ? ગુરૂએ કહ્યું કે નહિ. પ્ર–શામાટે? ઉ–પૂર્વને દુષ્ટ સ્વભાવ માંસભક્ષણને યાદ આવે. કુમારપાળે કહ્યું કે ત્યારે જે તેવું સ્મરણ થયું હોય તે તેનું મને પ્રાયશ્ચિત શું આવે? ઉ-બત્રીશ દાંત પાડી નાખવાનું. તે જ સમયે લુહારને બોલાવી દાંત ખેંચી કાઢવા કહ્યું, ત્યારે હેમચંદ્રાચાર્યે તે રાજાની દઢતા જોઈ બીજું પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું. આથી સમજવાનું એ છે કે
તેવા” માંસભક્ષણવાળા કુટુંબમાં જતાં કુમારપાળ માફક ખરાબ ચીજ યાદ આવી જાય તે સાધુપણું ભ્રષ્ટ થાય, પણ -બીજા સાધુ સાથે હોય તે તેની શરમથી ત્યાં રહેનારે સાધુ પણ બચે, અને સગાને પણ માંસભક્ષણ ન કરવા બેધ મળવાથી પાપથી બચે.
નાશક જીલ્લામાં વાંસદાથી સુરગાણે જતાં રસ્તામાં પહાડી સ્થળમાં એક નાના ગામમાં બે સાધુઓ ગયા. તે ગામના પટેલે ગોચરીની પ્રાર્થના કરી પણ સાધુઓએ કહ્યું કે માંસભક્ષકની ગોચરી અમને ન કપે, ત્યારે તેણે કહ્યું, કે જે આપ મારૂં ઘર તેજ કારણથી અપવિત્ર માનતા હે તે હું આજથી તે ત્યાગ કરૂં છું. પછી તેને યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપી તેનું ઘર પવિત્ર થયા પછી નિર્દોષ ભેજન સાધુએ લીધ
ચેથી ઉશે સમૃદ્ધિ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
पांचमो उद्देशो.
ચાથા કહ્યા. હવે પાંચમા ઉદ્દેશે। કહે છે. તેના આ પ્રમા રંગે સંબંધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં નિર્દોષ પિંડ લેવાની વિધિ કહી અને અહીં પણ તેજ કહે છે.
से भिक्खू वा २ जाव पविट्टे समाणे से जं पुण जाणिज्जा - अग्गपिंडं उक्खिप्पमाणं पेहाए अग्गपिंडं निक्खिप्पमाणं पेहाए अग्गपिंडं हीरमाणं पेहाए अग्गपिंडं परिभाइज़माणं पेहाए अग्गपिंडं परिभुंजमाण' पेहाप अग्गपिंडं परिविज्जमानं पेहाए पुरा असिणाइ वा अवहाराइ वा पुरा ज त्थऽण्णे समण० वणीमगा खद्धं २ उवसंकर्मति से हंता अहमवि खद्धं २ उवसंकमामि, माइड्डाणं संफासे नो, एवं करेजा | ( સૂ૦ ૨૬ )
તે ભિન્નુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગયેલા એમ જાણે કે દેવતા માટે તૈયાર કરેલા ભાત વિગેરેના આહાર છે, તેમાંથી થોડા ઘેાડા કાઢે છે, અને બીજા વાસણમાં નાંખે છે, તેવુ દેખીને અ થવા કોઈ દેવના મંદિરમાં લઇ જવાતું જોઇને અથવા થાડુ થાડું બીજાને અપાતુ જોઇને તથા ીજાથી ખવાતુ અથવા દેવળની ચારે દિશામાં બળિ તરીકે ઉછાળાતુ અથવા પૂર્વે બીજા બ્રાહ્મણ વિગેરેએ ત્યાંથી એકવાર જમીઆવીને ઘેર લઇ જતા હાય, અથવા એકવાર જમીઆવીને શ્રમણ વિ ગેરે એમ માને કે ખીજીવાર પણ આપણને ત્યાં મળશે, એમ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७] ધારીને પાછા ત્વરાથી જતા હોય, આવું દેખીને કઈ ભેળ સાધુ કે લાલચુ સાધુ તે ભેજનના સ્વાદથી લલચાઈને તેમ વિચારે કે હું પણ ત્યાં જઈને ગેચરી લાવું, આમ કરવું સાધુને કપે નહિ. કારણકે આવું કરતાં તેને પણ બીજા માફક કપટ કરવું પડે.
હવે ભિક્ષામાં ફરવાની વિધિ કહે છે. से भिक्खू वा० जाव समाणे अंतरा से वप्पाणि वा फलिहाणि वा पागाराणि वा तोरणाणि वा अग्गलाणि वा अग्गलपासगाणि वा सति परक्कमे संजयामेव परिकमिजा, नो उज्जुयं गच्छिज्जा, केवली बूया आयाणमेयं, से तत्थ परक्कममाणे पयलिज वा पक्खलेज वा पवडिज वा, से तत्थ पयलमाणे वा पक्खलेजमाणे वा पवडमाणे वा, तत्थ से काए उच्चारेण वा पासवणेण वा खेलेण वा सिंघाणेण वा वं. तेण वा पित्तेण वा पूरण वा सुक्केण वा सोणिएण वा उवलित्ते सिया, तहप्पगारं कायं नो अणंतरहियाए पुढवीए नो ससिणिद्धाए पुढवीए नो ससरक्खाए पुढवीए नो चित्तमंताए सिलाए नो चित्तमंताए लेलूए कोलावासंसि वा दारुए जीवपइदिए सअंडे सपाणे जाव ससंताणए नो आमजिज वा पमजिज वा संलिहिज वा निलिहिज वा उव्वलेज वा उव्वट्टिज वा आयाविज वा पयाविज वा, से पुवामेव अप्पससरक्खं तणं वा पत्तं वा कटुं वा सक्करं वा साइजा, जाइत्ता से तमायाय एगंतमवक्कमिजा २ अहे झामथंडिलंसि था जाव अन्नयरंसि वा तहप्पगारंसि पडिलेहिय पडिलेह
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
य पमन्जिय पमन्जिय तओ संजयामेव आमजिज वा जाव varવિ વા II (પૂ. ર૬)
તે સાધુ ગૃહસ્થને ઘેર ગેચરી જવા માટે જતાં પાડે (મહેલ્લે), શેરી, કે ગામ વિગેરેમાં પેસતાં માર્ગ જુએ, ત્યાં રસ્તામાં જતાં વચમાં સમાન ભૂભાગમાં અથવા બે ગામના વચમાં કયારા બનાવેલા જુએ, અથવા ઘરને કે નગરને ખાઈ કે કેટ હોય, અથવા તેણે અર્ગલા (અડગલી) અથવા અલપાશક (જેમાં અર્ગલાને અંકેડો નાંખે છે, તે જુએ, તે તે કારણને લઈને તે સીધે માર્ગે ન જાય; કારણકે ત્યાં જતાં કેવળ પ્રભુ કહે છે કે કર્મબંધનનું તે કારણ છે, વખતે સંયમ વિરાધના અથવા આત્મવિરાધના થાય છે તે બતાવે છે, તે માગે જતાં માર્ગમાં વપ્રના કારણે વિષમપણથી કઈ વખત
જે, કેઈ વખત ઠાકરખાય, કેઈ વખત પડી જાય, તે છકાયમાથી કેઈપણ કાયને વિરાધે, તેમજ ત્યાં શરીરના બળથી, પિશાબથી બળખા, લીંટ, વમન, પિત્ત, પરૂ, વીર્ય, લેહીથી ખરડાય માટે તેને માર્ગે ન જવું, બીજે માર્ગ ન હોય અને તેજ માર્ગે જવું પડે તે ઠેકરખાતાં ગારામાં પડીને ખરડાવા વિગેરે કારણથી આવું ન કરે, તે કહે છે.
તે સાધુ તેવા અશુચિ ગારા વિગેરેમાં પડતાં વચમાં વસ્ત્ર રાખ્યા વિના ખુલ્લા શરીરે પૃથ્વી સાથે સ્પર્શ ન કરે, અથવા ભીની જમીન સાથે કે ધુળવાળી પૃથ્વી સાથે તથા સચિન પી. ર સાથે તથા સચિત્ત માટીના ઢેફા સાથે અથવા ઘુણના કીડાથી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
સડેલ લાકડુ' જેમાં અનેક નાનાં ઈંડાં હાય તેની સાથે અથવા કરાળીયાના જાળાંવાળી જગ્યા સાથે એકવાર ન સ્પર્શી કરે, ન વારંવાર સ્પર્શ કરે, તેનાથી ગારા દૂર ન કરે, તેમ ત્યાં બેસીને કાદવ દૂર કરવા ખાતરે નહિ, તેમ ત્યાં બેસીને ઉત્ત્ત ન ( ચાળવું ) ન કરે, તેમ સુકાયલાને પણ ત્યાં ન ખાતરે, તેમ ત્યાં ઉભા રહીને સૂર્ય ને તડકું એકવાર ન તાપે, અથવા વારંવાર ન તાપે, શુ કરે, તે કહેછે, તે ભિક્ષુ ત્યાંથી નીકળી અપ રજવાળુ તૃણ વિગેરે યાચે, અને અચિત્ત જગ્યાએ નિભાડા વિગેરે એકાંતમાં જોઇને ત્યાં બેસીને શરીરના કાદવ દૂર કરે, અથવા તડકે તપાવે. અને પછી દૂર કરે, અને સ્વચ્છ કરે, વળી શુ કરે? તે કહે છે.
से भिक्खू वा० से जं पुण जाणिजा गोणं वियालं पडिप पेहाए महिसं वियालं पडिपडे पेहाए, एवं मणुस्सं आसं हथि सीहं वग्धं विगं दीवियं अच्छं तरच्छं परिसरं सियाल बिरालं सुणयं कोलसुणयं कोकंतियं चित्ताचिल्लइयं वियालं पडिपहे पेहाए सइ परक्कमे संजयामेव परक्कमेजा. नो उज्जुयं गच्छता । से भिक्खू वा० समाणे अंतरा से उवाओ वा खाणुए वा कंटप वा घसी वा भिलुगा वा विसमे वा विज्जले वा परियावज्जिज्जा, सइ परक्कमे संजयाમૈત્ર, નો સમ્મુખ્ય ‰િ7 || (સ્૦ ૨૭ )
તે ભિક્ષુ રસ્તામાં જતાં ધ્યાન રાખે, અને જો ત્યાં એવુ જાણે કે રસ્તામાં ગાય, ગાધા વિગેરે છે, અને તે મારકણે હાવાથી રસ્તા બંધ છે, અથવા ઝેરી સાપ છે, જગલી ભેંસ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૦ ] કે પાડે છે, દુષ્ટ મનુષ્ય છે, ઘડે, હાથી, સિંહ, વાઘ, વૃક (વરગડું), ચિત્ર, બળધ, સરભ, જંગલી ડુકકર, કેકતિક, શીયાળના આકારનું લેમડી જેવું જનાવર છે, જે રાતમાં કે કે એમ આરડે છે, ચિત્તા, ચિલય કે જંગલી જાનવર છે. તેવું કઈપણ દુઃખદાયી પ્રાણુ રસ્તામાં માલૂમ પડે તે પ્રથમ ઉપગ દઈને ખાત્રી કરે, અને બીજો રસ્તે હેય તે તે સીધે રસ્તે ન જતાં ભય વિનાના રસ્તે જાય, તેજ પ્રમાણે માર્ગમાં ખાડે હેય, હું હું હેય, કાંટા હેય, ઢળાવ હોય, કાળી ફાટેલી માટી હોય, ઊંચાનીચા ટેકરા હોય, કાદવ હેય, તેવી જ ગ્યાએ બીજો માર્ગ હોય તે ચકા ખાઈને પણ તે રસ્તે જવું. પણ ટુંકા સીધા રસ્તે ન જવું. કારણકે ત્યાં જવાથી સંયમની તથા પોતાની વિરાધનાને સંભવ છે.
से भिक्खू पा० गाहावइकुलस्स दुवारबाहं कंटगबुदियाए परिपिहियं पेहाए तेसिं पुवामेव उग्गहं अणणुनविय अपडिलेहिय अप्पमजिय नो अवंगुणिज वा पविसिज पा निक्खमिज वा, तेसिं पुत्वामेव उग्गहं अणुन्नविय पडिलेहिय पडिलेहिय पमजिय पमजिय तओ संजयामेव अवंगुणिज સા વા નિવમે વા ! (ફૂડ ૨૮).
તે સાધુ ગૃહસ્થને ઘેર ગેચરી જતાં તે ઘરનું બારણું દીધેલું જોઈને તે ધણીની રજા લીધા વિના, આંખથી જોઈને રજોહરણ વિગેરેથી પૂજ્યા વિના ઉઘાડવું નહિ, ઉઘાડીને પેસે નહિ, અને નીકળે પણ નહિ, તેના દેશે બતાવે છે, ગૃહસ્થને
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
[} ]
દ્વેષ થાય, ઘરમાંથી વસ્તુ ખાવાય તેા સાધુના ઉપર શકા આવે અને ઉઘાડેલા દ્વારથી પશુ વિગેરે ઘરમાં પેસી જાય, તેથી સંયમ અને આત્મવિરાધના થાય. હવે જો કારણ હાય, તે અપવાદમાગ કહે છે.
તે ઘરમાં જાવાની જરૂર હોય તા તેના ધણીની રજા લઇને આંખે દેખીને આઘાથી પુજીને મારણુ વિગેરે ઉઘાડે, તેના ભાવાથ મા છે.
પાતે દરવાજો ઉઘાડીને પેસવું નહિ, જો માંદા આચાર્ય વિગેરે માટે ત્યાં આષષ વિગેરે મળતુ હાય, અથવા વૈદ્ય ત્યાં રહેતા હોય, અથવા દુર્લભ દ્રવ્ય ત્યાં મળશે, અથવા ઓછી ગોચરી મળેલી હાય, એવાં ખાસ કારણે। આવેથી દીધેલા મારણા આગળ ઉભા રહીને શબ્દ કરે ( એલાવે ) અથવા પાતે સંભાળથી પુજીપ્રમાને ઉઘાડીને જવું.
ત્યાં પ્રવેશ થયા પછીની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा २ से जं पुण जाणिजा समणं वा माहणं वा गामपिंडोलगं वा अतिहिं वा पुण्वपविद्धं पेहाए नो तेसिं संलोए सपडिदुवारे चिट्टिज्जा, से तमायाय एगंतमवक्कमिज्जा २ अणावायमसंलोप चिट्ठिजा, से से परो अणावायमसंलोप चिट्टमाणस्स असणं वा ४ आहट्ट दलइजा, से य एवं वइजा - आउसंतो समणा ! इमे भे असणे वा ४ सव्वजणा निसट्ठे तं भुंजह वा णं परिभाएह वा णं तं चेगइओ पडिगाहित्ता तुसिणीओ उवेहिज्ञा, अवियाई एवं मममेव सिया,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર ]
माट्टा संफासे, नो एवं करिजा, से तमायाप तत्थ गचिछज्जा २ से पुव्वामेव आलोइज्जा आउसंतो समणा ! इमे मे असणे वा ४ सव्वजणाए निसिट्टे तं भुंजह वा णं जाब परिभाषह वा णं, सेणमेवं वयंतं परो वइज्जा - आउसंतो समणा ! तुमं चैव णं परिभाएहि, से तत्थ परिभाषमाणे नो अप्पणी खद्धं २ डायं २ ऊस २ रसियं २ मणुन्नं २ निहं २ लक्खं २, से तत्थ अमुच्छिए अगिद्धे अग (ना) ढिए अणझी
वने बहुसममेव परिभाइजा, से णं परिभाषमाणं परो व इज्जा आउसंतो समणा ! मा णं तुमं परिभाएहि सन्धे वेगइआ दिया उ भुक्खामो वा पाहामो वा, से तत्थ भुंजमाणे तो पण खद्धं खद्धं जाव लुक्खं, से तत्थ अमुच्छि ए ४ बहुसममेव भुंजिजा वा पाइजा वा ॥ ( सू० २९ )
તે સાધુ ગામ વિગેરેમાં ભિક્ષા માટે પેઠેલા એમ જાણે, કે આ ઘરમાં પ્રથમ શ્રમણ વિગેરે પેઠેલ છે, તે તેને પહેલાં પેઠેલા જોઈને દાન દેનાર તથા લેનારને અપ્રીતિ ન થાય, તથા અંતરાયકર્મ ન બંધાય, માટે તે અને દેખે, ત્યાં ઉભા ન રહેવુ, તેમજ નીકળવાના દરવાજા આગળ પણ બંનેની અપ્રીતિટાળવા વિગેરે માટે ઉભા ન રહેવું, પણ તે સાધુ એકાંતમાં જઇ કોઇ ન આવે, ન દેખે, ત્યાં ઉભા રહે, ત્યાં ઉભા રહેતાં પણ જૈન સાધુને ગૃહસ્થ જાતે આહાર આપીને આ પ્રમાણે કહે, કે “ તમે ભિક્ષા માટે બહુ આવેલા છે, અને હું એકલા વ્યાકુલપણાથી આહાર વહેંચી આપવાને શક્તિથાન નથી, ડે શ્રમણા !'મે' તમને બધા સાધુને ચારે પ્રકારના આહાર
.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપે છે, તેથી હવે તમે પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે તે આહારને એકઠા બેસીને ખાઓ, વાપરે, અથવા વહેંચીને લે, આ પ્રમાણે ગૃહસ્થ આપે, તે ઉત્સર્ગથી જૈન સાધુએ તે આહાર ભાગમાં ન લે, પણ દુકાળ હોય, અથવા લાંબા પંથમાં ગેચરીની તંગી હોય તે અપવાદથી કારણુપડે લે પણ ખરે, પણ તે આહાર લેઈને એવું ન કરે, કે તે આહારને છાનામાને લઈ એકાંતમાં પોતાને મળેલ માટે થડ હેવાથી હું કેઈને ન આપું, એકલે ખાઉં તેવું કપટ ન કરે, ત્યારે શું કરવું તે કહે છે. - તે ભિક્ષુ આહારને લઈને ત્યાં બીજા શ્રમણ વિગેરે પાસે જઈને તે આહાર તેમને દેખાડે, અને બેલે કે હે આયુષ્માનો! હે શ્રમણે! આ આહાર વિગેરે આપણુ બધાને ગૃહસ્થ વહેંચ્યા વિના સામાટે આપેલ છે, તેથી તમે બધા એકત્ર બેસીને ખાઓ, વાપરે, આ પ્રમાણે સાધુને બેલતે સાંભળીને કોઈ શ્રમણ વિગેરે આ પ્રમાણે કહે, હે સાધે! તમેજ અમને બધાને વહેંચી આપે, તેવું સાધુએ ન કરવું. પણ કારણે કરવું પડે તે આ પ્રમાણે કરવું, કે પિતે વહેંચતાં ઘણું ઊંચું શાક વિગેરે પિતે ન લે, તેમ લખું પણ ન લે, પણ તે ભિક્ષુ આહારમાં મૂછિત થયા વિના અમૃદ્ધપણે મમતા રહિત થઈને બેધાને સરખું વહેંચી આપે, કંઈપણ દાણ વિગેરે સહેજ વધારે રહે. (કારણકે તળીને આપ્યું નથી, તે પણ બને ત્યાં સુધી બધાને સરખું વહેંચી આપે, પણ તે વહેંચતાં કોઈ શ્રમણ (અન્યદર્શની) એમ બોલે, કે વહેચ નહિ, પણ આપણે બધા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૪ ] સાથે બેસીને જમીએ, પીએ, તે સાથે ન જમવું, પણ પિતાના સાધુઓ હોય, પાસસ્થા વિગેરે હોય કે સંગિક ( સાથે ગેચરી કરે તેવા હેય, તે બધાને સાથે આલેચના આપીને સાથે જમવાની આ વિધિ છે. એટલે પિતે બધાને સરખું વહેંચી આપે, અને બધા ત્યાં સાથે બેસીને ખાય પીએ, ગયા સૂત્રમાં બહારનું આલેકસ્થાન નિષેધ્યું, હવે ત્યાં પ્રવેશના પ્રતિષેધની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा से जं पुण जाणिज्जा समणं वा माहणं वा गामपिंडोलगं वा अतिहिं वा पुश्वपविठं पेहाए नो ते उवाइक्कम्म पविसिन्ज वा ओभासिन्ज वा, से तमायाय एगंतमवक्कमिन्जा २ अणावायमसंलोए चिट्रिज्जा, अह पुणेवंजाfજના-રિલેાિ વા દિને વા, તો સંમિ નિત્તા સંजयामेव पविसिज्ज वा ओभासिज वा एयं० सामग्गियं (મૂડ રૂ.) ૨-૨–૨– I foષMTયાં શ્વમ ૩ |
તે ભિક્ષ ગેચરી માટે ગામ વિગેરેમાં પહેલે એવું જાણે, કે આ ઘરમાં પ્રથમ શ્રમણ વિગેરે પેઠેલે છે, તે તે પૂર્વે પેડેલા શમણ વિગેરેને દેખીને તેને ઓળંગીને પિતે અંદર ન જાય, તેમ ત્યાં ઉભે રહીને ગૃહસ્થ પાસે ભિક્ષા પણ ન માગે, પણ તેને પેલે જાણને પિતે એકાંતમાં ધણી ન દેખે તેમ ઉભું રહે, પછી તે અંદરના ભિક્ષુને આપે અથવા ના પડે, ત્યારે તે ત્યાંથી પાછો નીકળે, ત્યારપછી જૈન સાધુ અંદર જાય અને આહારની યાચના કરે, આજ સાધુનું સાધુપણું સંપૂર્ણ રીતે છે. પાંચમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયા,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[[ પ ] छठ्ठो उद्देशो.
પાંચમા પછી છઠ્ઠો ઉદેશે કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સં. બંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં શ્રમણ વિગેરેને અંતરાયના ભયથી 5હપ્રવેશ નિષેધ્યે, તે જ પ્રમાણે અહીં અપર પ્રાણુઓના અંતરાયના નિષેધ માટે કહે છે.
__ से भिक्खू वा से जं पुण जाणिजा-रसेसिणो बहवे पाणा घासेसणाए संथडे संनिवइए पेहाए, तंजहा-कुक्कुडजाइयं वा सूयरजाइयं वा अग्गपिंडंसि वा वायसा संथडा संनिवइया पेहाए सइ परक्कमे संजया नो उज्जुयं गच्छिज्जा । (સૂ૦ રૂ8).
તે ભિક્ષુ ગોચરી માટે ગામ વિગેરેમાં જતાં એમ જાણે કે આ માર્ગમાં ઘણાં પ્રાણીઓ રસનાં ઈચ્છુઓ હાઈને પાછળથી દાણા ચુંગવા શેરી વિગેરેમાં ઘણાં એકઠાં થઈને જમીન ઉપર પડેલાં છે, તેમને તે સાધુએ જોઈને તે તરફ તેણે ન જવું, તે પ્રાણીઓનાં નામ બતાવે છે, કુકડ વિગેરે લીધાથી ઉડતાં પક્ષીઓ જાણવાં. તે જ પ્રમાણે સૂવરજાતિ લીધાથી પગાં ઢેર વિગેરે ચરતાં હોય અથવા અગ્રપિંડી (બલિ) બહાર ફે કેલ હોય તેમાં કાગડા ખાતા હોય તેમને દેખીને શરીરમાં શક્તિ હેય ત્યાંસુધી સમ્યફ ઉપગ રાખીને સાધુ તે રસ્તે ન જાય,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [ ૬૬ ] કારણકે ત્યાં જતાં અનેક પ્રાણીને અંતરાય થાય છે, અને તેને ઉડતાં કે બીજે ખસતાં તેમને વધુ પણ વખતે થાય. હવે ગૃહસ્થના ઘરમાં પેઠેલ સાધુને ગોચરીની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा २ जाव नो गाहावइकुलस्स वा दुवारसाहं अवलंबिय २ चिट्ठिजा, नो गा० दगच्छड्डणमत्तएं चिद्विजा, नो गा० चंदणिउयए चिट्रिजा, नो गा० सिणाणस्स वा वच्चस्स वा संलोए सपडिदुवारे चिट्रिन्जा, नो आलोयं वा थिग्मलं वा संधि वा दगभवणं वा बाहाओ पगिझिय २ अंगुलियाए वा उद्दिसिय २ उण्णमिय २ अवनमिय २ નિgઝા, નો બહાવરકુરિયાઇ હિતિ ૨ stgiા, ન ના અંગુઝિપ વાઢિયર , નો ના તથિ २ जाहज्जा, नो गा० अं० उक्खुलंपिय [उक्खलुंदिय] २ जाइजा, नो गाहावई वंदिय २ जाइजा नो वयणं फरमं રજ્ઞા n (ફૂડ રૂર)
તે ભિક્ષ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગોચરી પેઠેલે નીચલી બાબતે ન કરે, તેને બારણાની શાખાને વારંવાર અવલંબને ઉભે ન રહે, જે તે પકડે, તે વખતે જીર્ણ હેય તે પડી જાય, અથવા બરાબર ન જડેલ હોય, તે ખસી જાય. તેથી સંયમની વિરાધના થાય, તથા ઉપકરણ છેવાની (ચેકડી) તથા ઉદક (પાણી) મુકવાની જગ્યા (પાણીયારા) તરફ તથા આચમન કરે ત્યાં અથવા ટાંકા વિગેરે તરફ પોતે ઉમે ન રહે, કારણ કે જેનાસનની લેકે નિંદા કરે, તેને પરમાથ આ છે કે, જ્યાં રહીને ઘરવાળાં સ્નાન કરે, ટટ્ટી જઈને પણ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
L[ ૬૭ ] યુવે, એ જગ્યા તરફ પિતે ઉભે ન રહે, કે તેવા ઘરવાળા તરફ પિતાની દષ્ટિ પડે, તેમાં આ દેષ છે કે, ત્યાં દેખવાથી સ્ત્રી વિશેરેના સંબંધીઓને શંકા થાય અને ત્યાં લજજાઈને બરોબર શરીર સ્વચ્છ ન થવાથી તેને દ્વેષ થાય, તેજ પ્રમાણે ગૃહસ્થના ગેખ ઝરૂખા તરફ દષ્ટિ ન કરે, તથા ફાટ પડેલી તે દુરસ્ત કરી હોય ત્યાં ન જુએ, અથવા ચારે ખાતર પાડેલું હોય, અથવા લીંતને સાંધે કર્યો હોય, અથવા ઉદકગૃહ (પાણીનું સ્થાન) હાય, આ બધાં સ્થાને વારંવાર હાથ લાંબો કરીને અથવા આંગુલી ઉંચી કરીને તથા માથું ઉંચું કરીને નમાવીને અથવા કાયા નીચી નમાવીને દેખે નહિ, બીજાને બતાવે પણ નહિ, (સૂત્રમાં બેવાર તે પાઠ બતાવવાનું કારણુ ભાર દેવાનું છે કે જે વારંવાર ત્યાં દેખે કે બીજાને દેખાડે, તે ઘરમાં કંઈ ચોરાય કે નાશ પામે તે શંકા ઉન્નત્ય થાય, વળી તે ભિક્ષુ ગ્રહસ્થના ઘરમાં પડેલો ગૃહસ્થને આંગળી વડે ઉદ્દેશીને તથા અંગુલી ચલાવીને અથવા આંગળીથી ભય બતાવીને તથા ખરજ ખણને તેમજ વચનથી (ભાટ માફક) સ્તુતિ કરીને યાચવું નહિ, તથા કેઈ વખત ગૃહસ્થ ન આપે તો તેને કડવાં વચન ન કહે, કે તું જક્ષ માફક પારકાનું ઘર રક્ષે છે! તારા નશીબમાં દાન કયાંથી હોય? તારી વાતજ સારી છે, પણ કૃત્ય સારાં નથી ! વળી
अक्षरद्वयमेतद्धि, नास्ति नास्ति यदुच्यते तदिदं देहिदेहीति, विपरीतं भविष्यति ॥१॥ તું “નથી નથી” એવા બે અક્ષર બોલે છે, તેને બદલે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८] તું “આપ આપ” એ બે અક્ષર ઘરવાળાને કહે, કે તેથી વિપરીત થશે ! અર્થાત તારું કલ્યાણ થશે ! (આવું પણ કટાક્ષ વચન સાધુ ન બેલે)
अह तत्थ कंचि भुंजमाणं पेहाए गाहावई वा० जाव कम्मकरिं वा से पुवामेव आलोइजा-आउसोत्ति वा भइणित्ति वा दाहिसि मे इत्तो अन्नयरं भोयणजायं ?, से सेवं वयंतस्स परो हत्थं वा मत्तं वा दवि वा भायणं या सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलिज वा प. होइन्ज वा, से पुवामेव आलोइजा-आउसोत्ति वा भइणित्ति वा! मा एयं तुम हत्थं वा० ४ सीओदगवियडेण वा २ उच्छोलेहि वा २, अभिकंखसि मे दाउं एवमेव दलयाहि. से सेवं वयंतस्स परो हत्थं वा ४ सीओ उसि० उच्छोलित्ता पहोइत्ता आहट्ट दलइन्जा, तहप्पगारेणं पुरेकम्मकएणं हत्थेण वा ४ असणं वा ४ अफासुयं जाव नो पडिगाहिजा। अह पुण एवं जाणिजा नो पुरेकम्मकएणं उदउल्लेणं तहप्पगारेणं वा उदउल्लेण वा हत्थेण वा ४ असणं वा ४ अफासुयं जाव नो पडिगाहिजा । अह पुणेवं जाणिजा-नो उदउल्लेण ससिणिद्वेण सेसं तं चेव एवं-ससरक्खे उदउल्ले, ससिणिद्धे मट्टिया उसे । हरियाले हिंगुलुए, मणोसिला अंजणे लोणे ॥ १॥ गेरुय वन्निय सेडिय सोरट्रिय पिटु कुकुस उक्कुट्ठसंसट्टेण । अह पुणेवं जाणिजा नो असंसट्टे संसट्रे तहप्पगारेण संसट्रेण हत्थेण वा ४ असणं वा ४ फासुयं जाव पडिगाहिजा ॥ (सू० ३३)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ]
ગૃહસ્થના ઘરમાં પેઠેલા તે ભિક્ષુ કાઇ ગૃહસ્થ વિગેરેને ખાતાં જુએ, તેને ખાતાં દેખીને સાધુ પ્રથમ આવું વિચારે કે આ ગૃહસ્થ પોતે અથવા તેની સ્ત્રી અથવા તેની નાકરડી વિગે૨ કાઇપણુ ખાય છે, એવું વિચારીને તેનુ નામ લેઇ યાચના કરે, કે આયુષ્મન્ ! કે અમુક ગૃહસ્થ, અમુક ભાઇ! અથવા ચેાગ્ય ખીજું વચન મેલીને કહે કે તમારા ઘરમાં જે ર્ધાયું હાય તેમાંથી અમને આપે! ! એમ યાચના કરે, તે તેમ આપશાને હાજર ન હેાય, અથવા કારણુ આવે આ પ્રમાણે ખાલે, પછી તેના ઘરમાંથી યાચતા ભિક્ષુને બીજો ગૃહસ્થ કોઇ વખત હાથ ડાઇ કે બીજું વાસણ કાચા પાણીથી કે ખરાખર ન ઉના થયેલા પાણીથી અથવા નું કરેલું પાછું કાલ પહોંચતાં સ ચિત્ત થયેલ હાય તેના વડે એ, અથવા વારંવાર ધુએ, આ પ્રમાણે ધાવાની ચેષ્ટા કરતાં પહેલાં સાધુ જોઈને વિચારે ( અચો ધ્યાન રાખે, અને પછી તેમ ક્રૅખીને તેનુ નામ લેઇને નિવારે, કે તમે કાચા પાણી વિગેરેથી ન ધુએ, પણ પેલેા ગૃહસ્થ સચિત્ત પાણીથી હાથ વિગેરે ધેાઈનેજ આપે તે અપ્રાચુક જાણીને સાધુ લે નહિ.
વળી તે સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પેઠેલે જો એમ જાણે કે સાધુ માટે નહિ, પણ તેણે કાઇપણ કારણે પ્રથમ કાચા પાણીએ હાથ કે વાસણ ધાયું છે, અને તેનાં ટપકાં પડે છે, એવુ દેખે તેા ચારે પ્રકારના આહાર અપ્રાસુક જાણીને લેવા નહિ, કદાચ પાણીનાં ટપકાં ન પડતાં હાય, પણ કાચા પાણીથી ખ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
- [ ૭૦ ] રહેલા હાથ કે વાસણ હોય તે પણ તે આપતાં સાધુઓ ન લેવું, એજ પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે ન્યાય છે, જેમ કાચા પાણીથી ખરડિલા હાથે ન લેવું, તેમ સચિત્ત રજ હૈય, માટીથી ખરડેલ હોય, તેમાં ઉષ તે ખારવાળી માટી, હડતાલ, હિંગળક, મણ શિલ, અંજન, લવણ ગેરૂ આ બધી પૃથ્વીકાયની ખાણમાંથી નીકળેલી સચિત્ત વસ્તુઓ સાધુને ન કરે. (વર્ણિકા તે પીળી માટી મેંઠ છે, સેટિકા ખડી છે, સરાષ્ટ્રિ તે તુલરિકા છે, પિષ્ટ તે છડ્યાવિનાના તંદલનું ચુરણ (ભૂકે) છે, કુકસા ઉપરનાં કુટેલાં છેતરાં (ઉશ્કેડ) પીલુ પર્ણિકા વિગેરેને ખાંડણીમાં ખાંડેલ સુરે અથવા લીલાં પાંદડાને ચુરો, વિગેરે ખરડેલા હાથ વિગેરેથી આપે તે લે નહિ, એ પ્રમાણે જે ખરડેલ ન હોય તે સાધુ બેચરી લે.
પણ એમ જાણે કે ખરડાયેલ છે, પણ તે જાતિના આ હારથી હાથ વિગેરે ખરડેલ છે, તેમાં આઠ ભાંગા છે.
“ગવંદે હત્યે અસં મત્તે નિરવ ર ”
આમાં એકેક પદ બદલવાથી આઠ ભાંગા થાય તેમાં સં અષ્ટ હાથ, સંસ્કૃષ્ટ વાસણ અને શેષ દ્રવ્ય બાકી રહેલ હોય તે આઠમે ભાગે સર્વોત્તમ છે, પણ એવું જાણે કે, કાચા પાણ વિગેરેથી અસંસણ હાથ વિગેરે છે, તે તે લેવું, અથવા તે જાતિના દ્રવ્યવડે (ભક્ષ્ય વસ્તુથી) હાથ વિગેરે ખરડેલ હોય તે આહારને પ્રાસુક જાણીને સાધુએ લે, વળી,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૧ ]
सेभिक्खू वा २ से जं पुण जाणिजा पिहुयं वा बहुरयं वा जाव चाउलपलंबं वा असंजय भिक्खुपडियाए चित्तमंता सिलाए जाव संताणाए कुट्टिसु वा कुट्टिति वा कुट्टि संति वा उफर्णिसु वा ३ तहप्पगारं पिहुयं वा० अप्फासुयं નો ડિનાહિન્ના ૫ (સૂ૦ રૂ૪ )
તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પેઠેલે જો એવું જાણુ, કે ચાખા વિગેરેના કુરકુરા ( મમરા ) ઘણી રેતીથી ભરેલા છે, અથવા અડધા શેકેલ ચાખા વિગેરેના કણ વિગેરે હાય, તેને સાધુને ઉદ્દેશીનેજ સચિત્ત શિલા ઉપર અથવા ખીજવાળી, હરિતવાળી અથવા નાના જંતુના ઈંડાવાળી અથવા કરાળીયાના જાળાવાળી શિલા ઉપર તે મમરા કે કણાને કુટેલ હાય કુટે અથવા કુટશે, ( સૂત્રમાં એકવચન ક્રિયાપદનુ છે તે આ હું વચન હેાવાથી બહુવચનમાં લેવું અથવા જાતિમાં એકવચન પશુ લેવાય ) આમ કરીને પછી તે ધાણી, પન્ના વિગેરે સચિત્ત મિશ્ર હાય, તેને સચિત્ત શિલામાં કુટીને સાધુ માટે ઝા ટકે અને પછી આપે, કે આપશે, તેવું જાણીને તેવા પૃથક વિગેરે આહાર આપે તેાપણુ લે નહિ.
से भिक्खू वा २ जाव समाणे से जं० बिलं वा लोणं उब्भियं वा लोणं अस्संजए जाव संताणाए भिंदिसु ३ रुचिसुवा ३ बिलं वा लोणं उब्भियं वा लोणं अफासुयं० नो ડિજ્ઞિ | ( સૢ૦ ૩૯ )
જો તે ભિક્ષુ એવું જાણું, કે આ ખાણુનું મીઠું (બિલ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ] બીડ) છે, અથવા સિંધવ, સંચલ વિગેરે બધી મીઠાની જાતિ હોય, તથા ઉજિ (સમુદ્રના કિનારે સૂકાવેલું મીઠું,) તે પ્રમાણે રૂમક વિગેરે બીજું મીઠું પણ લેવું, આવું મીઠું જે કાચું છે, તેને ઉપર બતાવેલ શિલા ઉપર ફૂટીને આપે. એટલે સાધુ માટે ભેદે, ભેદશે, અથવા વધારે ઝીણું કરવા ચરીને આપે તે લેવું નહિ. વળી ___ से भिक्खू वा० से ० असणं वा ४ अगणिनिक्खित्तं तहप्पगारं असणं वा ४ अफासुयं नो०, केवली बूया आयाणमेयं, अस्संजए भिक्खुपडियाए उस्मिचमाणे वा निस्सिचमाणे वा आमजमाणे वा पमन्जमाणे वा ओयारेमाणे वा उव्वत्तमाणे वा अगणिजीवे हिंसिजा, अह भिक्खूणं पुव्योवइट्टा एस पइन्ना एस हेऊ एस कारणे एसुवएसे जं तहप्पगारं असणं वा ४ अगणिनिक्खित्तं अफासुयं नो० पडि० एयं० सामग्गियं ॥ (सू० ३६ ) ॥ पिण्डैषणायां षष्ठ उद्देश: ૨-૨–૨–૬
તે શિશુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગોચરી ગયેલ હોય, ત્યાં ચારે પ્રકારને આહાર અગ્નિ ઉપર બળતા સાથે લાગેલ હોય તે આહાર આપે તે પણ લે નહિ, ત્યાં કેવલી પ્રભુ કહે છે કે, આ કર્માદાન છે, તેજ પ્રમાણે ગૃહસ્થ ભિક્ષુને ઉદ્દેશીને ત્યાં અગ્નિ ઉપર રહેલ આહારને બીજા વાસણમાં નાંખતે તેમાંથી પ્રથમ આપેલ હોય તે વધેલામાં બીજું નાખે અથવા હાથથી મસળીને શોધે, તથા પ્રકર્ષથી શોધે, તથા નીચે ઉતારીને અને થવા અગ્નિને તીરછી કરીને જીવનેપીડે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ]
આ બધી વાત સમજાવીને કહે છે . કે ઉપર બતાવેલી સાધુની આ પ્રતિજ્ઞા છે કે અગ્નિ સાથે લાગેલું ભાજન વિગેરે અપ્રાસુક છે, અને તે અનેષણીય છે, એમ જાણીને આહાર મળતા હાય, તે પશુ લે નહિ, આજ સાધુનું સર્વ થા સાધુપણું છે, પહેલા અધ્યયનના છઠ્ઠો ઉદ્દેશેા સમાપ્ત થયા.
सातमो उद्देशो.
છઠ્ઠો ઉદ્દેશેા કહીને સાતમા કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં સંયમ વિરાધના બતાવી, અને અહીં સંયમની આત્માની દાનદેનારની વિરાધના બતાવશે અને તે વિરાધનાથી જૈનશાસનની હીલના થાય, તે આ ઉર્દૂશામાં બતાવશે.
से भिक्खू वा २ से जं० असणं वा ४ खंधंसि वा थंमंसि वा मंचंसि वा मालंसि वा पासायंसि वा हम्मियतेलंसि वा अन्नयरंसि वा तहप्पगारंसि अंतलिक्खजायंसि उवनिक्खित्ते सिया तहप्पगारं मालोहडं असणं वा ४ अफासुयं नो०, केवली वूया आयाणमेयं, अस्संजय भिक्खुपडियाए पीढं वा फलगं वा निस्सेणिं वा उदूहलं वा आह उस्सविय दुरूहिला, से तत्थ दुरूहमाणे पयलिज्ञ वा पत्र
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ] डिज वा, से तत्थ पयलमाणे वा २ हत्थं वा पायं वा बाहुं वा ऊरं वा उदरं वा सीसं वा अन्नयरं वा कायंसि इंदियजालं लूसिज वा पाणाणि वा ४ अभिहणिज वा वित्तासिज बालेसिज वा संघसिन्ज वा संघट्टिज वा परियाविज वा किलामिज वा ठाणाओ ठाणं संकामिज वा, तंतहप्पगारं मालोहडं असणं वा ४ लाभे संते नो पडिगाहिजा, से भिक्खू वार जाव समाणे से जं असणं वा ४ कुढ़ियाओ वा कोलेजाउ वा अस्संजए भिक्खुपडियाए उक्कुन्जिय अवउजिय ओहरिय आहट्ट दलइजा, तहप्पगारं असणं वा ४ लाभे संते नो હિમહિષા (રૂ૭)
તે ભિક્ષ ગોચરમાં ગયેલે જે આ પ્રમાણે ચારે પ્રકારને આહાર જાણે, સકંધ (તે અર્ધપ્રાકાર-ઉંચી ભીત જે હિય) લાકડે કે પત્થરને થંભે હોય, તથા માંચડે બાંધેલી હોય અથવા શીકા ઉપર હૈય, મહેલમાં, કે હવેલીમાં કે કે ઈ. પણ અંતરિક્ષ (અધર) સ્થાનમાં આહાર રાખેલ હોય તે તેવા ઉપરથી આહાર લઈને વહેરાવે તેપણ માલાપહત દેષ લાગતે જાણીને ન લે, કેવળ પ્રભુ તેમાં આ પ્રમાણે દેશ બતાવે છે, એટલે ત્યાં ઉંચે વસ્તુ રાખી હોય તે લેવા ગૃહસ્થ જાય તે હાથ પહોંચવા માટે સાધુ માટેજ માંચી, પાટીયું, નિસરણું, ઉધી ઉખળી અથવા બીજું કંઈપણ અધર ટેકવીને, તેને ઉપર ચડીને લેવા જાય તે ચડતાં પડી જાય, અને ખસીને પડતાં હાથ, પગ ભાંગતાં અથવા ઇન્દ્રિય કે શરીરમાં લાગી જાય, તે જ પ્રમાણે પડતાં બીજા ને, પ્રાણીઓને હણે,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ] ત્રાસ પમાડે, અથવા ધુળ વડે ઢાંકે, ઘસારે આપે, સંઘટ્ટન કરે. આ પ્રમાણે થતાં તે જેને પરિતાપ કરે, થકવે, એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનમાં ખસેડે, આવા દેશે જાણીને શીકા કે મેડા ઉ. પરથી લાવીને આપે તે મળતી વસ્તુ પણ સાધુઓ ન લેવી.
અથવા તે સાધુ આહાર લેતાં આ પ્રમાણે જાણે, કે માટીની કેઠીમાંથી અથવા જમીનમાં ખોદેલ અર્ધ ગળાકાર ખાણમાંથી સાધુને ઉદ્દેશીને કાયાને ઊંચીનીચી કરીને કુબડી થઈને કાઢે, તથા ખાણમાં નીચી નમીને અથવા તીરછી પડીને આહાર લાવીને આપે, તે સાધુએ અધમાલાડૂત (નીચે ૫ડીને લીધેલ) આહાર ગૃહસ્થ પાસેથી મળતું હોય તે પણ લે નહિ, હવે પૃથ્વીકાયને આશ્રયી કહે છે.
से भिक्खू वा० से ० असणं वा ४ मट्टियाउलितं तहप्पगारं असणं वा ४ लाभे सं०, केवली०, अस्संजए भि. मट्टिओलित्तं असणं वा० उभिदमाणं पुढविकायं समारंभिजा तह तेउवाउवणस्सइतसकायं समारंभिजा, पुणरवि उल्लिंपमाणे पच्छाकम्मं करिजा, अह भिक्खूणं पुयो० जं तहप्पगारं मट्टिओलित्तं असणं वा लाभे० । से भिक्खू० से जं० असणं वा ४ पुढविकायपइद्रियं तहप्पगारं असणं वा० अफासुयं । से भिक्खू० जं असणं वा ४ आउकायपइट्रियं चेव, एवं अगणिकायपइद्रियं लाभे० केवली०, अस्सं. ज० भि० अगणिं उस्सक्किय निस्सक्किय ओहरिय आहट्ट હર કદ મિરઝૂ નો પરિ૦ | (સૂ૦ રૂ૮)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૬ ]
તે ભિક્ષુ ગોચરીમાં ગયેલે આ પ્રમાણે જાણે, કે પિઠરક (માટીના ગેળા) વિગેરેમાં માટીથી પ્રથમ લીંપીને ચેડેલ હોય, તેમાંથી કાઢીને ચાર પ્રકારના આહારમાંથી કોઈપણ આપે તે પશ્ચાતકર્મના દેષથી મળતા આહાર પણ ન લે, પ્રશામાટે? ઉ–કેવળી પ્રભુ તેને કર્મ ઉપાદાન કહે છે, કે તે ગૃહસ્થ શિક્ષકની નિશ્રાએ માટીથી લીંપેલું વાસણ હાય, તેમાંથી કાઢીને કાંઈ પણ આહાર આપે, તે તે વાસણ ખેલતાં પૃથ્વીકાયને આરંભ કરે, તેજ કેવળી પ્રભુ કહે છે, તથા અગ્નિ વાયુને તેમજ વનસ્પતિ તથા ત્રસકાયને પણ આરંભ કરે, અને સાધુને આપ્યા પછી બાકી રહેલ માલના રક્ષણ માટે તે વાસણને પાછું લીપે માટે સાધુને પૂર્વે કહેલી આ પ્રતિજ્ઞા હેવાથી અને તેજ હેતુ તેજ કારણ હેવાથી આ ઉપદેશ છે કે, તેવું માટીથી લીધેલું વાસણ ઉઘડાવીને મળતું ભેજનક વસ્તુ કંઈ પણ લેવું નહિ.
વળી તે ભિક્ષુક ગૃહસ્થને ઘરમાં પિસતાં વળી આવું બેજન વિગેરે જાણે, તે નલે, એટલે પૃથ્વીકાય ઉપર સ્થાપેલ આહારને જાણીને પૃથિવીકાયના સંઘટ્ટન વિગેરેના ભયથી અને પ્રાસુક જાણીને મળતું હોય તે પણ ન લે, એ જ પ્રમાણે પાણી ઉપર અગ્નિકાયમાં સ્થાપેલ તે પોતે લે નહિ, કારણ કે કેવળી તેમાં આદાન કહે છે, તેજ બતાવે છે, “અસંયત ”ગ્ર હસ્થ ભિક્ષુ માટે અગ્નિ ઉપર સ્થાપેલ વાસણને આમતેમ ફેર વી આહાર આપે તેથી તે ને પીડા થાય, માટે સાધુઓની આ પ્રતિજ્ઞા છે કે તે આહાર લેવે નહિ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ] से भिक्खू वा २ से जं॰ असणं वा ४ अच्चुसिणं अ. स्संजए भि० सुप्पेण वा विहुयणेण वा तालियंटेण वा पत्तेण वा साहाए वा साहाभंगेण वा पिहुणेण वा पिहुणहत्थेण वा चेलेण वा चेलेकण्णेण वा हत्थेण वा मुहेण वा फुमिज वा ચી વા, તે જુવમેવ સોwit-નોત્તિ વા મfत्ति वा! मा एतं तुमं असणं वा अच्चुसिणं सुप्पेण वा जाव फुमाहि वा वीयाहि वा अभिकंखसि मे दाउं, एमेव दलयाहि, से सेवं वयंतस्स परो सुप्पेण वा जाव वीइत्ता आहट्ट दलहजा तहप्पगारं असणं वा ४ अफासुयं वा नो पडि०॥ (રૂ૦ રૂ૫ ) I
તે શિશુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પટેલે જે આ પ્રમાણે જાણે કે આ ઘણે ઉને ભાત વિગેરે સાધુને ઉદ્દેશીને જ ગૃહસ્થ ઠંડા કરવા માટે સૂપડાથી, વીંજણાથી, મેરના પીંછાના પંખાથી અથવા શાખાથી કે શાખાના ભગવડે અથવા પીંછાથી અથવા પીંછાના સમૂહવડે, વસ્ત્રથી કે વસ્ત્રના છેડાથી, હાથથી, મેથી, અથવા તેવા કંઈપણ ઓજારથી ફેંકીને ઠંડે કરે, અને થવા વસ્ત્રથી વિજે, આ પ્રમાણે કરવા પહેલાં સાધુ લક્ષ્ય રા ખીને તેવું ગૃહસ્થ કરે, તે પહેલાં તેને નામ દઈને બોલે કે હે ભાઈ ! હે બહેન ! આવું તમે કરીને મને આપવાની ઈચ્છા ધરાવે છે, તે તેમ ફેંકયા વિના જ અમને આપ, આવું સાધુ કહે તે પણ ગૃહસ્થ હઠથી સૂપડેથી કે મુખના વાયુવડે કંકીને આપે તે તેને અષણીય (દોષિત) આહાર જાણીને તે નહિ.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 9 ]
પિંડના અધિકારથીજ એષણા દાષાને ઉદ્દેશીને કહે છે.
से भिक्खू वा २ से जं० असणं वा ४ वणस्सइकाय पड़ट्ठियं तहप्पगारं असणं वा ४ वण० लाभे संते नो पडि० । પચં તત્તવ્હાનિ || ( સૂ૦ ૪૦ ) ||
તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગયેલા એવું જાણે, કે વનસ્પતિકાયમાં ચારે પ્રકારના આહાર છે, તેા ત જાણીને લે નહિ, એ પ્રમાણે ત્રસકાયનું સૂત્ર પણ જાણવું, અહીં ( વનસ્પતિકાચમાં રહેલું ) આ સૂત્ર વડે નિક્ષિક્ષ નામના એષણાદાષ લેનાર આપનાર બંનેના ભેગા ખતાન્યેા, તેજ પ્રમાણે બીજા પણ એષણાદોષ યથાસંભવ સૂત્રામાં યાજવા તે આ પ્રમાણે છે. संकिय मक्खिय निक्खित पिहिय साहरियदा यगुम्मीसे: अपरिणय लित्त छड्डिय, एसण दोसा दस हवंति ॥ १ ॥
( ૧ ) આધાકમ વિગેરેથી શકિત આહાર વિગેરે ન લેવુ', ( ૨ ) પાણી વિગેરેથી સૃક્ષિત ( લીંપાયેલ ) હાય, (૩) પૃથ્વીકાય વિગેરેમાં સ્થાપન કરેલું હોય ( ૪ ) બીજોરા વિગેરે ફળથી ઢાંકેલુ હાય ( ૫ ) વાસણમાંથી તુષ વિગેરે ન આપવા ચેગ વસ્તુ બીજી સચિત્ત પૃથ્વી વિગેરે ઉપર નાંખીને તે વાસણુ વિગેરેથી જે આપે, તે સહત દેષ છે. (૬) બાલ વૃદ્ધ વિગેરે દાન દેનાર શુદ્ધિ તથા શક્તિ વિનાના હાય, ( ૭ ) સચિત્ત વિગેરે પદાથ થી મિશ્રિત વસ્તુ હાય, ( ૮ ) દેવાની વસ્તુ મરાબર અચિત્ત ન થઇ હાય, અથવા ફ્રેનાર લેનારના ભાવ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७ ]
વિનાની હાય તે અપરિણત કહેવાય, ( ) ચરખી વિગેરે નિર્દેનીક પદાર્થથી લિસ હાય ( ૧૦ ) છાંટા પાડતી વારાવે. આ દશ દોષ એષણાના કહ્યા, તે ટાળવા જોઈએ.
હવે પીવાના આશ્રયી કહે છે
से भिक्खू वा २ से जं पुण पाणगजायं जाणिज्जा, तंजहा - उस्सेइमं वा १ संसेइमं वा २ चाउलोदगं वा ३ अन्नयरं वा तहगारं पाणगजायं अहुणाधोयं अणंबिलं अम्बुकंतं अपरिणयं अविद्धत्थं अफासुयं जाव नो पडिगाहिज्जा । अह पुण एवं जाणिजा चिराधोयं अंबिलं वुक्तं परिणयं विद्वत्थं फासूयं पडिगाहिजा । से भिक्खू वा० से जं पुण पाणगजायं जाणिजा, तं जहा- तिलोदगं वा ४ तुसोदगं वा ५ जवोदगं वा ६ आयामं वा ७ सोवीर वा ८ सुद्धवियर्ड वा ९ अन्नयरं वा तहप्पगारं वा पाणगजायं पुव्वामेव आलीइज्जा आउसोत्ति वा भइणित्ति वा । दाहिसि मे इत्तो अन्नयरं पाणगजायं ? से सेवं वयंतस्स परो वइज्जा आउस्सं तो समाणा ! तुमं चैवेयं पाणगजायं पडिग्गहेण वा उस्सिचिया णं उयत्तिया णं गिण्हाहि, तहप्पगारं पाणगजायं सयं वा गिरिजा परो वा से दिज्जा, फासूयं लाभे संते पडिगाहिजा ॥ ( सू० ४१ )
તે સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પાણી માટે ગયેલ ડાય, ત્યાં એવું જાણે કે આટા ગુઢળવાનું આ પાણી છે, તે ઉસ્સેઈમ 'छे, तथा तझने घोषानु पाली छे, ते संसेभ छे, अथवा भ्यરણિકા વિગેરે ધાવાનું પાણી છે, તેમાં પ્રથમનાં એ તે પ્રાસુક
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૦ ] જ; પણ ત્રીજા ચોથા નંબરના પાણી મિશ્ર છે, તે અમુક કાળે પરિણત (સાસુ) થાય છે, તે ચાવલ (ચોખા) નું છેવણ છે, તેમાં ત્રણ અનાદેશ છે, પરપોટા થતા હય, પાણીનાં બિંદુઓ વાસણને લાગેલાં શોષાઈ ગયાં હોય, અથવા તંદુલ રંધાઈ ગયાં હોય, પણ તેને ખરે આદેશ આ છે, કે પાણી સ્વચ્છ થઈ ગયું હોય, (પરપોટા બેસીને સ્વચ્છ થયું હોય તેજ લેવાય)-અનાશ્ત તે પિતાના સ્વાદથી અચલિત અબુ&ાંત અપરિણત અવિશ્વત અપ્રાસુક માલુમ પડે તે સાધુએ લેવું નહિ, અને તેથી વિપરીત હેય તે ગ્રહણ કરવું, ફરી પાણીના અધિકારથીજ વિશેષ કહે છે
તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પહેલે આવું પાણી જાણે, કે (૪) તલનું ધાવણ કેઈપણ પ્રકારે પ્રાસુક કરેલું પાણી, ગૃહસ્થના ઘરમાં છે, એ પ્રમાણે (૫૬) તુષથી, જવથી, અને ચિત્ત થયું હૈય, (૭) આચામ્સ (ઓસામણ) (૮) આરનાલ સેવીર (૯) બરાબર ઉંનું પાણી શુદ્ધ વિકટ અથવા તેવું દ્રાક્ષનું ધાવણ વિગેરે અચિત પાણી જુએ, તે ગૃહસ્થને કહે, કે હે ભાઈ! હે બાઈ ! જે કંઈ આવું અચિત્ત પાણી હેય, તે મને આપ! તે વખતે ગૃહસ્થ બેલે, કે હે સાધુ! તમેજ આ પાણી પોતાના પાતરા વડે કે કાચલીવડે કે કડાયું ઉંચકીને કે વાંકુવાળીને વાસણમાંથી લે, તે પ્રમાણે કહે તે સાધુ પિતે ગ્રહણ કરે, અથવા ગૃહસ્થ તેને આપે, તે પ્રાસુક પાણી સાધુએ લેવું. વળી
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૧ ]
सेभिक्खू वा० से जं पुण पाणगं जाणिज्जा - अनंतरहिया पुढवी जाव संताणए उद्धट्ट २ निक्खित्ते सिया, अ संजय भिक्खुपडियाए उदउल्लेण वा ससिणिद्वेण वा सकसारण वा मत्तेण वा सीओदगेण वा संभोंइत्ता आहद्दु दलइज्जा, तहप्पगारं पाणगजायं अफासुयं० एयं खलु सामग्गिચં૦ || (સૂ૦ ૪૨ ) ॥ વિન્ગ્રેષળાયાં સન્નમઃ ૨---૭ |
.
તે ભિક્ષુ જો આવું જાણે કે તે અચિત્ત પાણી, સચિત્ત પૃથ્વીકાય વિગેરેમાં આંતરા વિના મુકેલુ છે, અથવા કરાળી યાના જાળા વિગેરેમાં ખીજા વાસણમાંથી લઈ લઈને તેમાં વાસણ મુકેલુ છે, અથવા તે ગૃહસ્થ ભિક્ષુને ઉદ્દેશીનેજ કાચ! પાણીના ગલતાં ટપકાંવડે અથવા સચિત્ત પૃથ્વી વિગેરેના અવયવથી ખરડાયેલુ ભાન હાય, અથવા ઠંડા પાણીથી મિશ્ર કરીને-ભેગું કરીને આપે, તેવુ પાણી ‘ અનેષણીય જાણીને લેવું નહિ, આ ભિક્ષુની સંપૂર્ણ સાધુતા છે.
9
સાતમા ઉદ્દેશ સમાસ,
=====*© —
आठमो उद्देशो.
સાતમા ક્હીને આઠમે ઉદ્દેશેા કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સંબંધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં પાણીના વિચાર ખતાન્યે, અહિં પણ તેજ પાણી સ`બંધી વિશેષ કહે છે—
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૨ ] જે મિજબૂલા ૨ TT TTળાનાથે જ્ઞાળિsiા, તંગहा-अंबपाणगं वा १० अंबाडगपाणगं वा ११ कविपाण. १२ माउलिंगपा० १३ मुद्दियापा० १४ दालिमपा० १५ खजूरपा० १६ नालियेरपा० १७ करीरपा० १८ कोलपा० १९ आमलपा० २० चिंचापा० २२ अन्नयरं वा तहप्पगारं पाणगजातं सअट्रियं सकणुयं सबीयगं अस्संजए भिक्खुपडियाए छब्बेण वा दूसेण वा बालगेण वा आविलियाण परिवीलियाण परिसावियाण आहट्ट दलइजा तहप्पगारं पाणगजायं अफा० लाभे संते नो पडिगाहिजा ॥ (सू० ४३ ) ॥
તે સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગયેલ આવા પ્રકારનું પાણી જાણે, કે કેરીનું તથા અંબાડાનું ધાવણ (૧૦-૧૧) છે, તથા કોઠ (૧૨)નું ધાવણ છે, બીજોરું (૧૩) મુદ્રિકા (દ્રાક્ષ ) નું ધાવણ (૧૪) છે, દાડમ (૧૫) તું, ખજુર (૧૬) નું, નાળિયેર (૧૭) કેર (૧૮) કેલ ( બોર) નું (૧૯) આમળાં (૨૦) ચિંચા આંબલી (૨૧) તથા તેવાં બીજાં બધાં પાણી–એટલે દ્રાક્ષ, બેર, આંબલી વિગેરે કોઈપણ પા
ને તે ક્ષણેજ ચરીને કરાય છે, તથા અંબાડા વિગેરેનું પાણી બે ત્રણ દિવસ સાથે રાખીને પલાળે, આવું પાણી હોય અથવા તેવી જાતનું બીજું હોય, તે ઠળિયા સાથે વર્તે, અથવા કણક (છાલ વિગેરે અવયવો સાથે હેય, તથા બીજ સહિત વે, કળી તથા બીજ આમળાં વિગેરેમાં જુદાપણું પ્રતીત છે, આવું પાણી ગૃહસ્થ સાધુને ઉદ્દેશીને દ્રાક્ષ વિગેરે ચુરીને અને
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૩ ] થવા વાંસની છાલથી બનાવેલ છાબડી વિગેરે પલાળીને અથવા વસ્ત્ર પલાળીને અથવા ગાય વિગેરેનાં પૂછડાના વાળના બનાવેલ ચાલણવડે અથવા સુગ્રહી પક્ષીના માળાવડે. ઠળીયે વિગેરે દૂર કરવા એકવાર મસળીને કે વારંવાર ચાળીને તથા પરિ. સવણ કરીને–ગાળીને સાધુ પાસે લાવીને આપે, આવું પાણી ઉદ્દગમદેષથી દુષ્ટ જાણુને મળતું હોય, તે પણ લે નહિ, ઉદગમદે નીચે મુજબ છે.
आहाकम्मुद्देस्सिय पूतीकम्मे अ मीसजाए अ॥ ठवणा पाहुडियाए पाओअर कीय पामिच्चे ॥१॥ परियट्टिए अभिहडे, उब्भिन्ने मालोहडे इअ
अच्छेज्जे अणिसट्टे, अज्झोअरए अ सोलसमे ॥२॥ - (૧)સાધુના માટે જે સચિત્તનું અચિત્ત કરે, અથવા અચિત્ત રાંધે તે આધાકર્મ દેષ છે (૨) જે પોતાના માટે તૈયાર રસઈ થઈ હોય તે લાડુના ચર્ણ વિગેરે ગેળ વિગેરેથી સાધુને ઉદે. શીને વધારે સંસ્કારવાળું બનાવે, આ સામાન્યથી છે, (પણ વિશે. ર્ષથી જાણવા ઈચ્છનારે વિશેષ સૂત્ર થી જાણવું) (૩) આધાકર્મના ભાગથી મિશ્ર કરે તે પૂતીકર્મ છે, (૪) સાધુ તથા ગૃહસ્થને આશ્રયી પ્રથમથી આહાર ભેગે રંધાય તે મિશ્ર છે.(૫) સાધુને માટે ખીર વિગેરે જુદી કાઢી રાખે તે સ્થાપના દેષ છે, (૬) ઘરમાં લગ્ન વિગેરેને અવસર આવવાને હેય. તે સાધુને આવેલા જાણીને કે આવવાના જાણી તેમને તે મિ. છા વિગેરે આપવા માટે આગળ પાછળ કરે, તે પ્રાતિકા
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૪ ] દોષ છે, (૭) સાધુને ઉદ્દેશીને ઝરૂખા બારી વિગેરે ઉઘાડવી, અથવા અંધારામાંથી લાવીને અજવાળામાં મુકવું તે પ્રાદુષ્કરણ છે, (૮) દ્રવ્ય વિગેરે આપીને ખરીદ કરે તે કતદેષ છે સાધુ માટે કેઈનું ઉછીકું-ઉછીનું લે તે “પામિદેષ છે (૧૦) કેદરા વિગેરે આપીને પાડોશીના ઘરમાંથી શાલિ વિગેરેના ચેખા બદલે લાવે. તે પરિવર્તિતદેષ છે, (૧૧) ઘર વિગેરેથી સાધુના ઉપાશ્રયમાં લાવીને આપે તે અભ્યાતદેષ છે, (૧૨) છાણ વિગેરેથી લીંપેલું વાસણ ખેલીને આપે, તે ઉદ્ધિ દેષ છે, (૧૩) માળા ઉપર વિગેરેથી–નિસરણી વડે લાવીને આપે તે માલાહત દેષ છે, (૧૪) નેકર વિગેરેથી છીનવી લઈને આપે તે આ છેદ્ય દેષ છે, (૧૫) સમુદાય આશ્રયી રંધાયલું, બધાની રજા લીધા સિવાય એક આપે તે અનિરુણ દેષ છે, (૧૬) પિતાના માટે રંધાતા અને
માં પાછળથી તાંદુલ વિગેરે સાધુને આવતા સાંભળીને બંધ તાં ઉમેરે તે “અધ્યવપૂરકદેષ છે, આવા કોઈપણ દોષથી દેષિત આહાર હોય તે સાધુએ તે આહાર લેવે નહિ.
પાછું પણ ભેજન પાછુ વિગેરે આશ્રયી કહે છે.
से भिक्खू वा० २ आगंतारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावई गिहेसु वा परियावसहेसु वा अन्नगंधाणि वा पाणगंधाणि वा सुरभिगंधाणि वा आघाय २ से तत्थ आसायपडियाए मुच्छिए गिद्धे गढिए अज्झोववन्ने अहो गंधो २ नो ષમાયાઝા ( ક )
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સાધુ આગંતાર તે શહેરની બહાર મુસાફરે આવીને ઉતરે તેવી ધર્મશાળા કે મુસાફરખાનામાં અથવા આરામ ઘરો (બગીચાની અંદરના મકાન ) માં અથવા ગૃહસ્થના ઘરોમાં પૂજાના ઘરમાં અથવા ભિક્ષુકના મઠમાં જ્યાં અન્ન-પાણીની સુગંધીના ગંધને સુંધી સુંઘીને તેના સ્વાદની પ્રતિજ્ઞાથી મૂછિત વૃદ્ધ ઘેલે બનેલે અહાહા! શું સુગંધ છે! એ પ્રેમી બનીને તે ગંધને સુંઘે નહિ. ફરી પણ આહારને આશ્રયી छ
से भिक्खू वा २ से जं० सालुयं वा बिरालियं वा सासवनालियं वा अन्नयरं वा तहप्पगारं आमगं असत्थपरिणयं अफासु । से भिक्खू वा० से जं पुण० पिप्पलिं वा पिप्पलचुण्णं वा मिरियं वा मिरियचुण्णं वा सिंगबेरं वा सिं. गबेरचुण्णं वा अन्नयरं वा तहप्पगारं वा आमगं वा असत्थ । प० । से भिक्खू वा० से जं पुण पलंबजायं जाणिजा, तंजहा-अंबपलंब वा अंबाडगपलंबं वा तालप० झिझिरिप० सुरहि० सल्लरप० अन्नयरं तहप्पगारं पलंबजायं आमग अ. सत्थप० । से भिक्खू ५ से जं पुण पवालजायं जाणिजा, तंजहा-आसोट्ठपवालं वा निग्गोहप० पिलुंखुप० निपूरप० सल्लइप० अन्नयरं वा तहप्पगारं पवालजायं आमगं असत्थपरिणयं० । से भि० से जं पुण० सरडुयजायं जाणिजा, तंजहा-सरडुयं वा कविट्ठसर० दाडिमसर० बिल्लस० अन्नयरं वा तहप्पगारं सरडुयजायं आमं असत्थ परिणयं० । से भिक्खू वा० से जं पु० तंजहा-उंबरमंथु वा नग्गोहमं० पि
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૬ ] लुखुमं० आसात्थमं० अन्नयरं वा तहप्पगारं वा मंथुजायं आमयं दुरुकं साणुबीयं अफासुयं० ॥ (सू० ४५ ) ॥
તે ભિક્ષુ સાલક (પાણીમાં થનારું કંદ), બિરાલિય (સ્થળમાં થનારું કંદ), સરસવની કંદલીઓ તેવું કંઈપણ કાચું કંદ કાંદળ વિગેરે શસ્ત્રોથી પરિણત થયેલું નહેાય, તેમજ તે ભિક્ષુ પીપર, પીપરનું ચુરણ, મરચાં મરચાંનું ચુરણ સીગેડ સીંગડાનું ચુરણ અથવા તેવું કંઈ પણ કાચું શસ્ત્ર ફરસ્યા વિનાનું અપ્રાસુક હોય તે, આંબાના ફળ (કેરી) અંબાડા ( ) નાં ફળ, તાડનાં ફળ ઝિઝ તે વલ્લીપલાશ ( ) સુરભિ તે શતદ્રુ ( સલર ( ) છે. આ પ્રમાણે જે કંઈ કાચું ફળ હોય, અને તે શસ્ત્રથી પરિણત ન હોય તે સચિત્ત જાણીને લેવું નહિ.
વળી તે ભિક્ષ કોઈપણ જાતિનું પ્રવાળ તે પીપળાનું વડનું પિલુંખુ (પિપરી ) નિપુર (નદીવૃક્ષ) શલકી (
) અથવા તેવું બીજું કોઈપણ પ્રવાળ હોય તે, કાચું સચિત્ત હોય તે લેવું નહિ, તેજ પ્રમાણે તે સાધુ કેઈપણ જાતિનું “સંરડુએ તે ઠળીયે બંધાયા વિનાનું ફળ હૈય, તે કેહ, દાડમ, બિલ્લું અથવા તેવું કઈપણ જાતિનું ફળ હોય તે, શસ્ત્રથી પરિણત નહોય તે સાધુએ લેવું નહિ, તેજ પ્રમાણે સાધુ ઉંબરનું મંથું (ચુરણ) હાય, વડનું, પિ લંખુ, પીપળો અથવા તેવું બીજાનું ચુરણ હોય તે, શસ્ત્રથી પરિણત થયા વિનાનું હોય તે લેવું નહિ, આમંડ્યું
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૭ ? પીસેલું હોય તે દુરૂક કહેવાય છે, સાસુખીય તે તેના બીજ બધાં કાયમ રહ્યાં હેય, તે તે કાચું જાણવું. તે ન કપે.
से भिक्खू वा० से जं पुण० आमडागं वा पइपिन्नागं वा महुं वा मज्जं वा सपि वा खोलं वा पुराणगं वा इत्थ पाणा अणुप्पसूयाइं जायाइं संवुड्राइं अव्वुकंताई अपरिणया इत्थ पाणा अविद्धत्था नो पडिगाहिजा ॥ ( सू० ४६ ) ।
વળી તે સાધુ એમ જાણે કે કાચાં પાન તે અરણીક . દુલીય ( તાંદળજા) વિગેરેનાં પાંદડાં અર્ધ કાચાં અથવા તદન કાચાં છે, અથવા તેને ખલ કર્યો છે, મધ અને માંસ જાણીતાં છે, તથા ઘી તથા ખોલ દારૂના નીચેને કચરે આ બધાં ઘણું વરસનાં જુનાં હેય તે લેવાં નહિ, કારણકે તેમાં જીવ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અને તેથી તે અચિત્ત હતાં નથી, સૂત્રમાં સંવૃદ્ધા વિગેરે એક અર્થવાળા છતાં જુદા જુદા દેશના શિષ્યોને સમજાવવા સૂત્રકારે લીધા છે અથવા તેમાં કિંચિત્ ભેદ છે. ( આમાં મધ અને દારૂ અભક્ષ્ય છતાં શાસ્ત્રકારે ચેપડવા માટે કારણ વિશેષ છૂટ એટલા માટે આપી છે કે હાથ પગ ઉતરી ગયે હોય તે તેને ઉપયોગ કરે પડે, તે સંબંધે સાધુને મહાન પ્રાયશ્ચિત્ત છે, માટે વર્તમાનકાળમાં પણ બને ત્યાં સુધી ચિળવા ચેપડવામાં તેવી ચીજ ન વાપરવી, પણ બીજો ઉપાય ન હોય તે કદાચ વાપરવી પડે તે પણ તેનું છેદસૂત્ર પ્રમાણે મહાન પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું કે દુર્ગતિ ન થાય.)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[.८ ] से भिक्खू वा० से जं० उच्छुमेरग वा अंककरेलुगं वा कसेरुगं वा सिंघाडगं वा पूइआलुगं वा अन्नयरं वा० । से भिक्खू वा० से ० उपलं वा उप्पलनालं वा भिसं वा भिसमुणालं वा पुक्खलं वा पुक्खलविभंगं वा अन्नयरं वा तहप्पगारं० ॥ (सू०४७)
ઉચ્છમેરગ તે છોલેલી શેરડીના ટુકડા, અંક કરેલું ( ) से३३ ( ) सीडi माग ( ) અથવા તેવું બીજું કંઈ કાચું શસ્ત્રથી હણાયા વિનાનું હોય, તે સાધુએ લેવું નહિ. તેજ પ્રમાણે લીલું કમ
, तेनी नास, अथ५६मनु ६ तेनी नाक, पामला, यहમન કેસરા અથવા તેનું કંદ અથવા તેવું કઈપણ કંદ શસ્ત્રથી હણાયાવિનાનું કાચું હોય તે કપે નહિ.
से भिक्खू वा २ से जं पु० अग्गबीयाणि वा मूलबीयाणि वा खधबीयाणि वा पोरबी० अग्गजायाणि वा मूलजा० खंधजा पोरजा० नन्नत्थ तक्कलिमत्थए ण वा तकलि. सीसे ण वा नालियेरमत्थएण वा खज्जूरिमत्थएण वा तालम० अन्नयरं वा तह । से भिक्खू वा २ से जं० उच्र्छ वा काणगं वा अंगारियं वा संमिस्सं विगदूमियं वित(त)ग्गगं वा कंदलीऊसुगं अन्नयरं वा तहप्पगा। से भिक्खू वा० से जं० लसुणं लसुणपत्तं वा ल० नालं वा लसुणकंदं वा ल० चोयगं वा अन्नयरं वा० । से भिक्खू वा० से जं० अच्छियं वा कुंभिपक्कं तिंदुगं वा वेलुगं वा कासवनालिय वा अन्नयर वा तहप्पगारं आमं असत्थ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૯ ] प० । से भिक्खू वा० से जं. कणं वा कणकुंडगं वा कणपूय. लिंय वा चाउलं वा चाउलपिटुं वा तिलं वा तिलपिढें वा. तिलपप्पडगं वा अन्नयरं वा तहप्पमारं आमं असत्थप० लाभे संते नो प०, एवं खलु तस्स भिक्खुस्स सामग्गियं ॥ (સૂ૦ ૪૮) ૨-૨-૨-૮ | Twવૈષriયામછમ ઘેરાવ !
તે ભિક્ષુ આવું જાણે, કે જવા કુસુમ વિગેરે અબીજ છે, જાઈ વિગેરેનાં મૂળબીજ છે, સત્સકી વિગેરે સ્કંધબીજ છે, અથવા ઈશ્ન (શેરડી) વિગેરેનાં પર્વબીજ છે, તેજ પ્રમાણે અજાત, મૂળજાત, કંધજાત, પર્વજાત તે તેમાંથી જ જન્મે છે, પણ બીજેથી નહિં, તwલી (કંદલી) નું મસ્તક (વચલે ગર્ભ) અને કંદલી શીર્ષ તે તેને સ્તબક એ પ્રમાણે નાળીયેર વિગેરેમાં પણ સમજવું, અથવા કંદલી વિગેરેના મસ્તક સમાન જે કંઈ છેદવાથી તુર્તજ ધ્વંસ પામે છે, તેવું બીજું પણ કાચું અશસ્ત્ર પરિણત હોય તે લેવું નહિ, તથા તે ભિક્ષુ એવું જાણે કે શેરડી, રોગ વિગેરેથી છિદ્રવાળી થાય અંગાર હિત (રંગે બગડી ગયેલ) હેય, તથા છાલ છેદાઈ ગયેલી હોય, વિગમિય, તે વરગડે અથવા શિયાળીએ થેડી ખાધેલા હેય, આવા છિદ્ર વિગેરેથી તે શેરડી વિગેરે અચિત થતી નથી તથા વેત્રાગ્ર તથા “કંદલી ઊસુયં ” તે કંદલિને મધ્ય ભાગ એવું બીજું પણ કાચું અપરિણત હોય તે લેવું નહિ, આ પ્રમાણે લસણ સંબંધી પણ જાણવું કે અપરિણત હોય તે ન લેવું, આમાં “ચેયગ”ને અર્ય કેશિકાના આકારે લ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૦ ] સણને બહાર છાલ હોય છે. તે જ્યાં સુધી લીલી હોય ત્યાં સુધી, સચિત્ત જાણવી, છિ તે કઈ વૃક્ષનું ફળ છે, તથા ટીંબરૂ, બીલું કાસવનાલિય તે શ્રીપણીનું ફળ છે, આ કાચાં ફળને એકદમ પકવવા ખાડામાં નાખીને પકવે તે પાકેલાં પણ સચિત્ત જાણવાં, તે સાધુને ન કલ્પ. (આમ જે પકવે તે કુંભીપાક કહેવાય છે.)
તથા શાલિ વિગેરેના કણ તે કણિકા છે, તેમાં કોઈનાભિ (સચિત્તનિ) હોય, કણિકકુંડ તે કણકીમિશ્રિત કુકસા તથા કણપૂયલિય તે કણકીથી મિશ્રિત પૂપલિક ( ) કહેવાય છે, આમાં પણ થોડુંક પકવેલ હોય તે નાભિ (સચિત્ત
નિ) સંભવે છે, બાકી તેમાં તલ, તલને પીઠ, તલને પાપડ વિગેરેમાં વખતે સચિત્ત નિ હોય માટે કાચું લેવું નહિ, આવી ચીજ મળે તેપણુ લેવી નહિ,) આજ સાધુની સંપૂર્ણ સાધુતા છે.
આઠમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે.
નવમો ઉદેશો.
આઠમે કહીને નવમે ઉદ્દેશે કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામ અનેષણીય પિંડને ત્યાગ બતાવ્યો, અહીં પણ બીજે પ્રકારે તેજ બતાવે છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૧ ] - इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया सड़ा भवंति, गाहावई वा जाव कम्मकरी वा, तेसिं च णं एवं वुत्तपुव्वं भवइजे इमे भवंति समणा भगवंता सीलवंतो वयवंतो गुणवंतो संजया संवुडा बंभयारी उवरया मेहुणाओ धम्माओ, नो खलु एएसिं कप्पइ आहाकम्मिए असणे वा ४ भुत्तए वा पायए वा, से जं पुण इमं अम्हं अप्पणो अट्टाए मिट्टियं तं असणं ४ सव्वमेयं समणाणं निसिरामो, अवियाई वयं पच्छा अप्पणो अट्टाए असणं वा ४ चेइस्सामो, एयप्पगारं निग्धोसं सुच्चा निसम्म तहप्पगारं असणं वा अफासुयं० ॥ (સૂ૦ ૪૬) “ ' , ,
, “ઈડ” શબ્દ વાક્યના ઉપન્યાસ માટે છે, અથવા પ્રજ્ઞા પકના ક્ષેત્ર આશ્રયી છે. ખલુ શબ્દ વાક્યની શોભા માટે છે.) પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાઓ પૂર્વ વિગેરે દિશાઓ છે, અર્થાત્ ગુરૂશિષ્યને કહે છે, કે પુરૂષામા કેટલાક એવા શ્રદ્ધાળુઓ શ્રાવક અથવા પ્રકૃતિભદ્રક અન્ય પુરૂ હોય છે, તે ગૃહસ્થ અથવા કર્મ કરી (કામ કરનારા) હોય છે, તેમને માલીક કહે કે, આ ગામમાં આ આવેલા સાધુ ભગવંતે ૧૮૦૦૦ ભેદે શીલ વ્રત પાળનારા છે, તથા પાંચ મહાવ્રત તથા છઠું રાત્રિભેજને વિરમણવ્રત ધારનારા, તથા પિંડવિશુદ્ધિ વિગેરે ઉત્તરગુણયુક્ત ઇંદ્રિય મનને દમન કરવાથી સંયત છે, તથા આસ્રવઢાર (પાપસ્થાન) રેકવાથી સંવૃત છે, નવવિધ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ પાળવાથી બ્રહ્મચારી છે, મૈથુન (કુસંગ) થી દૂર છે, ૧૮ પ્રકા રનું બ્રહ્મચર્ય પાળનારા છે, આવા સાધુઓને આધાકમી વિ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२] ગેરે દેષિત ભજન વિગેરે કપતું નથી, માટે આપણે આપશું રંધેલું બધું તેમને હરાવી દઈએ, આપણા માટે પછવાડે રાંધી લઈશું. તેથી તેઓ આવું કરે, તેમ સાધુ પિતે સાક્ષાત્ સાંભળે અથવા બીજા પાસે સાંભળીને જાણીને તેવું ભેજન વિગેરે અનેષણય જાણીને મળવા છતાં પિતે લે નહિ
से भिक्खू वा० वसमाणे वा गामाणुगामं वा दूइजमाणे से जं० गामं वा जाव रायहाणि वा इमंसि खलु गामंसि वा रायहाणिसि वा संतेगइयस्स भिक्खुस्स पुरेसंथुया वा पच्छासंथुया वा परिवसंति, तंजहा-गाहावई वा जाव कम्म० तहप्पगाराइं कुलाई नो पुवामेव भत्ताए वा निक्खमिज वा पविसेज वा २, केवली बूया-आयाणमेयं, पुरा पेहाए तस्स परो अट्ठाए असणं वा ४ उवकरिज वा उवक्खडिज वा, अह भिक्खूणं पुव्वोवइटा ४ जं नो तहप्पगाराइं कुलाई पुवामेव भत्ताए वा पाणाए वा पविसिज वा निक्खमिज वा २, से तमायाय एगतमवक्कमिजा २. अणावायमसलोए चिट्रिजा, से तत्थ कालेणं अणुपविसिन्जा २ तत्थियरेयरेहि कुलेहिं सामुदाणियं एसियं वेसियं पिंडवायं एसित्ता आहारं आहारिजा, सिया से परो कालेण अणुपविट्रस्स आहाकम्मियं असणं वा उवकरिज वा उवक्खडिज वा तं चेगइओ तुसिणीओ उवेहेजा, आहडमेव पञ्चाइक्खिस्सामि, माइट्राणं संफासे, नो एवं करिजा, से पुव्वामेव आलोइजा आउसोत्ति वा भइणित्ति वा! नो खलु मे कप्पइ आहाकम्मियं असणं वा ४ भुत्तए वा पायए वा, मा उवकरेहि मा
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ] उपक्खडे हि, से सेवं वयंतस्स परो आहाकम्मियं असणं वा ४ उवक्खडावित्ता आहट्ट दलइजा तहप्पगारं असणं વાઇ કુચે છે (ફૂડ ૧૦)
તે ભિક્ષુ આવું જાણે કે ગામથી લઈને રાજધાની સુધીના આ સ્થાનમાં અમુક સાધુના પૂર્વનાં સગાં તે કાકા વિગેરે છે અને પછવાડેથી થએલા સગાં સાસરીયાં વિગેરે છે, તે ત્યાં ઘરવાસ કરીને રહેલાં છે, તેમાં ગૃહસ્થથી લઈને કામ કરનાર નેકર બાઈ સુધાં છે, તેવાં કુળે જે સગા-સંબંધીના છે તેમાં ન જવું, ન આવવું, સુધર્માસ્વામી કહે છે કે, તેવું કેવલી પ્રભુ કહે છે, કે તેમાં અશુભકર્મ બંધાય છે.
પ્રવ–શામાટે દેષ છે? ઉ૦–તે ઘરમાં સાધુને માટે પ્રથમથી વિચાર કરી રાખે, એટલે પ્રથમથી ગૃહસ્થ તે સાધુ માટે ઉપકરણ તૈયાર કરાવી રાખે, તથા રસોઈ વિગેરે રંધાવી તૈયાર કરાવે, તેથી સાધુઓ માટે આ પ્રતિજ્ઞા વિગેરે પ્રથમથી કહેલ છે, કે તેવાં સગાં-સંબંધીનાં કુલેમાં ભિક્ષાકાળથી પહેલા જવું આવવું નહિ, ત્યારે શું કરવું ? તે કહે છે, તે આત્માથી સાધુએ તે ગામમાં પિતાનું કુળ જાણુંને સગાં ન જાણે તેવી રીતે પોતે જાય અને ત્યાં ઘરવાળાં ન આવે, ન દેખે, ત્યાં એ. કાંતમાં રહે, અને ગોચરીના વખતે જુદાં જુદાં કુળમાંથી એષ@ય આહાર બધેથી એટલે સગાં કે બીજાને ભેદ રાખ્યા વિના વેષમાત્રથી મેળવે, એટલે ઉત્પાદન દેષ વિગેરે લાગવા ન દે. તે ઉતપાદન દે નીચે મુજબ છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( [ ૯૪ ] धाई दुइ निमित्ते, आजीव वणीमगे तिगिच्छा य। कोहे माणे माया, लोभे य हवन्ति दस एए ॥ १॥ . पुट्विपच्छासंथव-विजा मंते अचुण्ण जोगे य । उप्पायणाय दोसा सोलसमे मूलकम्मे य ॥ २ ॥
ગેચરી માટે ગૃહસ્થના છોકરાં રમાડવા વિગેરેનું કૃત્ય કરે, તે (૧) ધાત્રીપિંડ છે, (૨) દૂતીપિંડ ગોચરી માટે ગૃહનો સંદેશો દૂતની માફક લઈ જાય (૩) અંગુઠે તથા પ્રશ્ન રેખા વિગેરેનું ફળ બતાવી આહાર લે તે નિમિત્તપિંડ છે, (૪) આજીવપિંડ તે પિતાની પૂર્વની ઉત્તમ જાતિ વિગેરે બતાવી પિંડ લે તે, (૫) વાણીમગપિંડ તે ગૃહસ્થ જેને ધર્મ પાળતું હોય તેની પ્રશંસા કરી ગેચરી લે, (૬) ચિકિત્સા પિંડ તે, ગૃહસ્થને નાની મોટી દવા બતાવી ગેચરી લે તે, (૭) કેધથી, (૮) અહંકારથી, (૯) કપટ કરીને, (૧૦) લેભથી વેષ વિગેરે બદલીને ગેચરી લે, (૧૧) પૂર્વપશ્ચાત્ સંસ્તવપિંડ, તે ગૃહસ્થ દાન આપે તે પહેલાં તેના સંબંધીની પ્રશંસા કરે કે તમે આવા કુળમાં જન્મ્યા છે, આવા કુળમાં પરણ્યા છો-ઈત્યાદિ બેલીને ગોચરી લે, (૧૨) વિદ્યાપિંડ, તે વિદ્યા બતાવી છેકર ભણાવીને પિંડલે, (૧૩) મંત્રપિંડ, મંત્ર જાપ બતાવીને ગોચરી લે, (૧૪) ચુર્ણપિંડ, વશીકરણ વિગેરે માટે દ્રવ્ય (સુગંધી) ચુર્ણ મંત્રીને આપીને ગોચરી લે, (૧૫) યોગપિંડ-તે અંજન વિગેરે આપીને ગોચરી લે, (૧૬) જે અનુષ્ઠાનથી ગર્ભપાત વિગેરે થાય તેવું કરીને ગોચરી લે, આ સેલે દે સાધુથી ઉત્પન્ન થાય છે માટે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૫ ]
ઉત્પાદન કહેવાય છે, ( તે ન લગાડવા જોઇએ ) ગ્રાસ એવણાના દોષા નીચે મુજમ છે.
(
१ संजोअणा २ पमाणे ३ इंगाले ४ धूम ५ कारणे चेव
( ૧ ) આહારના લેલુપપણાથી દ,િ ગાળ, ( સાકર ) મેળવીને શીખંડ બનાવીને ખાય, તે સયાજના દોષ છે, ખત્રીશ કાળીયાથી વધારે પ્રમાણમાં આહાર ખાય તે પ્રમાત્રુ અતિરિક્ત ( વધારે ) દ્વેષ કહેવાય, ( ૩ ) સારી ગોચરી રાગ કરીને ખાય તે ચારિત્રને અંગારા માફક બાળવાથી અંગાર દોષ તથા ( ૪ ) અત પ્રાંત આહાર મળતાં આહાર તથા આહાર આપનારની નિંદા કરતા ખાય તે ચારિત્રને કાળુ કરવાથી ધુમ્ર દ્વેષ છે, ( ૫ ) વેદના વિગેરે કારણ વિના આહાર કરે તે! કારણુ અભાવ દેષ છે.
આ પ્રમાણે સાધુના વેષમાત્રથી પ્રાપ્ત કરેલુ' બ્રાય એવ ણા વિગેરે દોષ રહિત આહાર લેઇને વાપરવા, કદાચ એમ ચાય, કે ગૃહસ્થ ગાચરીના સમયે સાધુ જાય તાપણુ આષાકમી શ્મશન વિગેરે બનાવે, તે વખતે સાધુ ઉપેક્ષા કરે, શા માટે ? કે તે લેતાંજ હું પચ્ચખાણ કરીશ, અને હું તે નહીં લઉં એવું ધારે અને સ્વાદથી પછી કપટ કરે, અને લે પણ આવુ પ્રથમજ ન કરવું, કેવી રીતે કરવુ' ? તે કહે છે, પ્રથમ ગોચરી લેતાં ઉપયાગ રાખે, અને તેવું જશે તે કહે, કે હું શેઠ! હું આઇ ! અમને અમારા માટે બનાવેલા આહાર વિગેરે ખાવાપીવાને ( આધાકમી ) કલ્પતા નથી ! માટે તેને માટે તમારે
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ક૬ ] યત્ન ન કરે! આવું કહેવા છતાં પણ ગૃહસ્થ આધાકમી આહાર કરે તે મળે છતાં પણ લે નહિ
से भिक्खू वा से ज० मंसं वा मच्छं वा भजिजमाणं पेहाए तिल्पुयं वा आएसाए उवक्खडिजमाणं पेहाए नो खद्धं २ उवसंकमित्तु ओभासिन्जा, नन्नत्थ गिलाणणीसाए । (સૂ૦ ૧૨)
. - તે સાધુ જે આવું જાણે, કે માંસ અથવા માછલાં અથવા તેલના પૂડાઓ તે ગૃહસ્થના ઘરમાં મેમાન આવવાના છે, તેથી તે આહાર બનતે ત્યાં જુએ, તે જીભની લાલચથી દેખતે દોડતે શીઘ ન જાય, અથવા ત્યાં જઈને યાચના કરે નહિ, પણ પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે ત્યાં દવા વિગેરે કારણસર માંદા માટે જવું પડે તે પણ સંભાળથી જાય-( આ બાબતમાં ફેકલીનને દષ્ટાંતપ. જુઓ.) . से भिक्खू वा० अन्नयरं भोयणजायं पडिगाहित्ता सुभि सुभि भुच्चा दुभि २ परिवेइ, माइट्टाणं संफासे, नो एवं करिजा । सुभि वा दुभि वा सव्वं भुंजिजा नो વિવિધ વિષT (૬૦ વર) : ' તે ભિક્ષુ કેઈપણ જાતનું ભેજન લઈને સારું સારું ખાઈ જાય, ખરાબ ખરાબ ત્યજી દે, તે કપટ છે, માટે તેવું કૃત્ય સાધુએ ન કરવું પણ સારું માથું જેવું આવે તેવું સંતેષથી સમભાવે ખાઈ લેવું પણ પરઠવવું નહિ.
से भिक्खू वा २ अन्नयरं पाणगजायं पडिगाहित्ता
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
... [८७] पुप्फ २ आविहत्ता कसायं २ परिठ्ठवेइ, माइठ्ठाणं संफासे, नोएवं करिजा । पुप्फ पुप्फेड वा कसायं कसाइ वा सव्वमेयं भुंजिजा, नो किंचिवि परि०॥ (सू० ५३)
આ પ્રમાણે પાણીનું પણ સમજવું, સારા રંગનું સારી ગંધનું હોય તો પુષ્પ કહેવાય અને તેથી વિપરીત તે કષાય; એટલે સુગંધી વીણું પીએ, અને બીજું ફેંકી દે, તેવું કપટ ન કરવું, કારણ કે આહારના ગૃદ્ધપણાથી સૂગાથેની હાનિ થાય અને કર્મબંધ થાય___ से भिक्खू वा० बहुपरियावन्नं भोयणजायं पडिगाहिता बहवे साहम्मिया तत्थ वसंति संभोइया समणुन्ना अपरिहारिया अदूरगया, तेसिं अणालोइया अणामंते परिठ्ठवेइ, माइठ्ठाणं संफासे, नो एवं करेजा, से तमायाए तत्थ गच्छिजा २ से पुवामेव आलोइजा-आउसंतो समणा! इमे मे असणे वा पाणे वा ४ बहुपरियावन्ने तं भुंजह णं, से सेवं वयंतं परो वइजा-आउसंतो समणा ! आहारमेयं असणं वा ४ जावइयं २ सरइ तावइयं २ भुक्खामो वा पाहामो वा . सव्वमेयं परिसडइ सव्वमेयं भुक्खामो वा पा. हामो वा ॥ (सू० ५४)
તે સાધુ કઈ વખત ઘણું ભેજન વિગેરે આચાર્ય તથા માંદા તથા પણા વિગેરે માટે આણેલું બધાને આપતાં ઘણું વધી જવાથી ન ખવાય, તે પિતાના સાધમિક ગેચરીના વહેવારવાળા સંવિજ્ઞ સાધુઓ જોડે હય, અથવા ઘણે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૮ ]
ક્રૂર ન હોય, તેવા સાધુને પૂછ્યા વિના ફક્ત જવાના પ્રમાદથી પરઠવીદે, તા સાધુપણાને દોષ લાગે, માટે શું કરવું ? તે કહે છે, તે વધેલા આહાર લઇને તે સાધુ બીજા સાધુએ પાસે જ ઈને બતાવે અને કહે, કે હે શ્રમણ ! આ મારે વધી ગયું છે, તે હું ખાઈ શકતા નથી, જેથી તમે કિંચિત્ ખાઓ, ત્યારે તે કહે, કે અમારાથી બને તેટલુ ખાઈશુ, દેખીશું, અથવા બધું ખાઇશુ, દેખીશુ.
सेभिक्खू वा २ से जं० असणं वा ४ परं समुद्दिस्स बहिया नीहडं जं परेहिं असमणुन्नायं अणिसिद्धं अफा० जाव नो पडिगाहिजा जं परेहिं समणुष्णाय सम्मं णिसिहं फासूर्य जाव पडिगाहिज्जा, एवं खलु तस्स भिक्खुस्स भिक्खुणीए થા સામયિય (સૂ૦ ૯૯) ૨-?–?-૬ || fબ્દેવાયાં નથમ उद्देशकः ।
તે સાધુ આવા આહાર જાણે કે, ચાર ભટ વિગેરેને ઉદ્દેશીને ઘરમાંથી કાઢેલ છે, પણ તે આહારને ચાર ભટ વિગેરેએ સ્વીકાર્યા નથી, તે તે મહુ દોષવાળા જાણીને લેવા નહિ, પણ જો તે આહાર તે ધણીએ સ્વીકારી પોતાના ક હાય, અને તે આપે તે લેવા, આ સાધુની સર્વ સાધુતા છે. નવમા ઉદ્દેશે! સમાપ્ત.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ee]
दशमो उद्देशो.
નવમા કહ્યો, હવે દશમા કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સંબંધ છે, નવમામાં પિંડ ગ્રહણવિધિ કહ્યો, અહીંયા સાધ!રણ વિગેરે પિંડ મેળવીને વસતિમાં ગયેલ સાધુએ શું કરવું,
ते छे.
से एगइओ साहारणं वा पिंडवायं पडिगाहित्ता ते साहम्मिए अणापुच्छित्ता जस्स जस्स इच्छा तस्त तस्स खद्धं खद्धं दलई, माइट्ठाणं संफाले, नो एवं करिजा । से तमायाय तत्थ गच्छिजा २ एवं वइजा - आउसंतो समणा ! संति मम पुरेसंधुया वा पच्छा० तंजहा - आयरिए वा १ उवज्झाए वा २ पवित्तीवा ३ थेरे वा ४ गणी वा ५ गणहरे वा ६ गणावच्छेइए वा ७ अवियाई एपसिं खद्धं खद्धं दाहामि, सेणेवं वयंतं परो वइज्जा - कामं खलु आउसो । अहापज्जत्तं निसिराहि, जावइयं २ परो वदइ तावइयं २ निसिरिजा, सव्वमेवं परो वयइ सव्वमेयं निसिरिजा ॥ ( सू० ५६ )
તે ભિક્ષુને બધા સાધુએ માટે સામાન્ય આહાર આપેલ હોય, તે લઈને તે બધા સાધુઓને પૂછ્યા વિના જેને જે ચે, તેવુ પેાતાની બુદ્ધિથી શીઘ્ર શીઘ્ર આપે તે દોષ લાગે, માટે તેવું ન કરવું, અસાધારણ પિંડ મળતાં પણ જે કરવું તે કહે છે.
તે સાધુ વેષમાત્રથી મેળવેલેા પિ’ડ મેળવીને આચાય
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૦]
વિના સગા
ઉપાધ્યાયનાં નામ બતાય, તેનાં
વિગેરે પાસે જાય, અને આ પ્રમાણે કહે, હે આયુષ્યન્ ! હે શ્રમણ મેં અહીં જેની પાસે દીક્ષા લીધી છે, તેના સગાં છે, તથા જેની પાસે સિદ્ધાંત ભયે, તેના સંબંધીઓ અન્યત્ર રહ્યા છે, તેમનાં નામ બતાવે છે, આચાર્ય અનુગ ધર (૧), ઉપાધ્યાયઅધ્યાપક (૨), વૈયાવચ્ચ વગેરેમાં યથાગ સાધુઓને પ્રવર્તાવે તે પ્રર્વત્તક (૩) છે, સંયમ વિગેરેમાં સીદાતા સાધુઓને સ્થિર કરવાથી સ્થવિર (૪) છે, ગ૭ને અધિપતે ગણ (૫) છે, આચાર્ય જે સાધુ ગુરૂની આજ્ઞાથી સાધુના સમુદાયને લઈને જુદે વિચરે તે ગણધર (૬) છે, ગણને અવચ્છેદક તે ગ૭ના નિવાહની ચિંતા કરનાર (૭) છે, આ પ્રમાણે આવા સાધુઓને ઉદ્દેશીને બેલે, કે હું તેમને તમારી આજ્ઞાથી શીધ્ર શીધ્ર આપું, આ પ્રમાણે સાધુની વિજ્ઞપ્તિથી મોટા સાધુ તેને આજ્ઞા આપેથી જેને જોઈએ. તેટલું દરેકને આપે, અથવા બધાની આજ્ઞા આપે તે બધું આપે, ( આ સૂત્રમાં પિતાના સગાં આશ્રયી છે, અને ટીકામાં આચાર્યદિના સગાને આશ્રયી છે, તેથી રહસ્યમાં ભેદ પડતું નથી.)
से एगइओ मणुन्नं भोयणजायं पडिगाहित्ता पंतेण भोयणेण पलिच्छाएइ मा मेयं दाइयं संतं दळूणं सयमाइए आयरिए वा जाव गणावच्छेए वा, नो खलु मे कस्सइ किंचि दायव्वं सिया, माइट्ठाणं संफासे, नो एवं करिजा । से तमायाए तत्थ गच्छिन्जा २ पुवामेव उत्ताणए हत्थे पडिग्गहं कट्ट इमं खल्लु इमं खलुत्ति आलोइजा, नो किंचिवि णिगू
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૧] हिजा । से एगइओ अन्नयरं भोयणजायं पडिगाहित्ता भयं २ भुच्चा विवन्नं विरसमाहरइ, माइ० नो एवं० ( सू०५७)
તે સાધુ કઈ જગ્યાએ ગોચરી ગયે હૈય, ત્યાં સારું મિષ્ટાન્ન વિગેરે ભેજન મળ્યું હોય, તે લઈને તેના ઉપર તુચ્છ લૂખું ભેજન વિગેરે ઢાંકી દે, કે મારું આ સારૂં ભેજન આ ચાર્ય વિગેરે દેખશે તે લઈ લેશે, અને મારે તે આ થોડું સારૂં ભેજન કેઈને આપવું નથી, એમ ધારી છુપાવે તે કપટ કહેવાય, માટે તેવું ન કરવું, ત્યારે શું કરવું ? તે કહે છે. - તે બધે આહાર લઈને છુપાવ્યા વિના સાર માટે બતાવી દેવો, હવે ગોચરી જતાં કપટ સ્થાન ન કરવાનું બતાવે છે, કે રસ્તામાં બીજે ગામ ગોચરી જતાં સારું સારૂં . ભેજન મળે, તે ત્યાં ખાઈ જઈને નબળું નબળું ત્યાં લઈ જવું એ કપટ સ્થાન છે, તે ન કરવું, વળી–
से भिक्खू वा० से जं० अंतरुच्छियं वा उच्छु गंडियं वा उच्छु चोयगं वा उच्छुमेरगं वा उच्छु सालगं वा उच्छुडालगं वा सिंबलिं वा सिंबलथालगं वा अस्सि खलु पडिग्गहियंसि अप्पे भोयणजाए बहुउज्झियधम्मिए तहप्पगारं अंतरुच्छुयं वा० अफा० ॥ से भिक्खू वा २ से जं० बहुअट्ठियं वा मंसं वा मच्छं वा बहुकंटयं अस्सि खलु तहप्पगारं बहुअट्ठियं वा मंसं० लाभे संतो० । से भिक्खू वा० सिया णं परो बहुट्टिएणं मसेण वा मच्छेण वा उवनिमंतिजा-आउ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०२]
संतो समणा! अभिकंखसि बहुअट्ठियं मसं. पडिगाहित्तए ? एयप्पगारं निग्धोसं सुच्चा निसम्म से पुवामेव आलोइजाआउसोत्ति वा २ नो खलु मे कप्पइ बहु० पडिगा०, अभिकंखसि मे दाउं जावइयं तावइयं पुग्गलं दलयाहि, मा य अट्ठियाई, से सेवं वयंतस्स परो अभिहट्ट अंतो पडिग्गहगंसि बहु० परिभाइत्ता निहट्ट दलइजा, तहप्पगारं पडिग्गहं परहत्थंसि वा परपायंसि वा अफा० नो० । से आहञ्च पडिगाहिए सिया तं नोहित्ति वइजा नो अणिहित्ति वइजा, से तमायाय एगंतमवक्कमिजा २ अहे आरामंसि वा अहे उवस्सयंसि वा अप्पंडे जाव संताणए मंसगं मच्छगं भुच्चा अठ्ठियाई कंटए गहाय से तमायाय एर्गतमवक्कमिजा २ अहे झामथंडिलंसि वा जाव पमन्जिय पमन्जिय परविजा ।। (सू०५८)
તે ગોચરી ગયેલે સાધુ આવા પ્રકારને આહાર જાણે કે શેરડીના ગાંઠેના વચલા ટુકડા, અથવા ગાંઠોવાળા ટુકડા 42 पीता शे२ीना छ। (छोत ) भे३४ ( त्य) શેરડીના સાલગ તે દીર્ઘ શાખા (સાઠે) ડાલમાં તે એક ટુકડો સિંબલી મગ ચોળા વિગેરેની અચિત્ત થએલી સીંગ (३जी ) सिसी थास' वासापडीनी थाणी अथ। ફલીઓ રાંધેલી હોય, આવી વસ્તુ જે સાધુએ ખાવા માટે લીધી હોય તો શેરડી વિગેરેના કુચા ઘણું નીકળે, ખાવાનું ડું, અને કુચામાં કીડીઓ વિગેરે સંખ્યાબંધ છે બુરા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૩]
હાલે મરે, માટે અમાસુક હોય તે પણ ન લેવા, અને પ્રાસુક હોય તે પણ ન લેવા,
તેજ પ્રમાણે કોઈ જગ્યાએ ઠળીયા વાળાં ફળ તે ફણસ વિગેરે અને કાંટાવાળાં તે અનનાસ વિગેરે ફળ પાકેલાં ટુકડા કર્યા હોય, અને કેઈ ગૃહસ્થ તે સાધુને આપે તે પણ સાધુએ લેવા નહિ. હવે કઈ ગૃહસ્થ ઘણે ભક્તિમાન હોય અને બહુ આગ્રહ કરે અને પૂછે કે આપ લેશે કે? આ પ્રમાણે તેની પ્રાર્થના સાંભળીને સાધુ કહે કે હે આયુશ્મન ! મને તે લેવું કપતું નથી, પણ જો તારે ખાસ આગ્રહ હેય તે ઠળીયા રહિત કાંટા રહિત એવો જે વચલે ફળને ગર્ભ છે, તે આપ, પણ ધ્યાન રાખજે કે ઠળીયા કે કાંટા ન આવે. આ પ્રમાણે સાંભળી ને પેલે ગૃહસ્થ ઠળીયા વિનાનું કાંટા વિનાનું શુધી શોધીને સાધુને આપે, પણ તે વખતે સચિત્ત ભાગ તેના હાથમાંથી કે તેના વાસણમાંથી આવે તે પોતે ન લે, તે પ્રમાણે અચિત્ત ફળને ગર્ભ આપે તો પોતે નહિ ( ) બોલે, તેમ અણિહિ (
) પણ ન બોલે,
પછી તે લેઈને તે બગીચામાં કોઈ ઝાડ નીચે અથવા મકાનના છાપરા નીચે બેસીને જ્યાં જીવ જંતુ એનેંદ્રિયથી પંચેંદ્રિય સુધી ન હોય ત્યાં પોતે શાંતિથી બેસીને ફળને ગર્ભ લીધેલો હોય તેને ફરીથી ઈલે, અને પોતાના કે ગ્રહસ્થાના પ્રમાદથી ઠળીયે કે કાંટે રહી ગયો હોય, તે તેને
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૪ ]
ખાતાં બાજુએ રાખીને ખાઈ રહ્યા પછી એકાંતમાં જઇને અચિત્ત જગ્યા કુંભારના નિભાડા વિગેરે હોય ત્યાં જગ્યા પુજી પુજીને પરવે.
આ જગ્યાએ કેટલાક આચાય ના એવા અભિપ્રાય છે કે આગળ ગળત કાઢ વિગેરેમાં તે સાધુને અધિક પીડા થતી હાય, અને તેને સ'સારી ન કરી શકવાથી તેની ઉમર જીવાન હાય, અને વેદ એમ સલાહ આપે કે આ રોગની શાંતિ માટે મરેલા જનાવર કે માછલાના વચલા ગભ તેના ઉપર માંધવા, આવા અપવાદના કારણે છેદસૂત્રના અભિપ્રાય પ્રમાણે કદાચ પેલા સાધુના રક્ષણ માટે લીધુ હાય તો પણ તેમાં ૨હેલ હાડકું અથવા કાંટા સદંભાળથી એકાંતમાં લેઇ જઇ ૫રઠવવા. અહીં ‘ ભુજ ’ ધાતુના અ ભાગવવાના છે, પણ ખાવા માટે નહિ, જેમ પદાતિ ( પાયદળ સેના ) ના રાજા ભાગ કરે છે, અથવા સાધુ પાટ પાટલાને ભોગવે છે,
*
*( હરમન જેકાખી નામના જર્મન વિદ્વાને કલ્પ સૂત્ર તથા આચારાંગ સૂત્રના મૂળ ઉપરથી અંગ્રેજી ભાષાંતર કરેલું છે, તેમાં આવા સુત્રામાં માંસ અને માછલા સંબંધી જ્યાં જ્યાં પાડે છે, ત્યાં પોતાના એવા અભિપ્રાય આપ્યા છે, કે આગળના સાધુએ માંસ ભક્ષણ કરતા, પરંતુ તે વિદ્વાનને જો આ દેશની રીતિ કે જૈન સૂત્રાના આગલા પાછલા ભાગ તપાસ્યા હાત તા માવી શકા સ્વપ્ને પણ ન થાત, કારણકે નરકમાં જવાના કારણમાં આજ સૂત્રમાં પા.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૫] લખેલ છે કે માંસ ભક્ષણથી જીવ નરકમાં જાય છે, તથા આજ સૂત્રમાં પા- લખાયેલ છે કે માંસની જ્યાં ગંધ પણ આવે ત્યાં દવા લેવા પણ ખાસ કારણ વિના જવું નહિ, તેમજ કુમારપાળને માંસની વાસના ઘેબર ખાતાં થવાથી બત્રીશ દાંત પડાવી નાંખવાનું પ્રાયશ્ચિત હેમચંદ્રાયાયે આપ્યું હતું, માંસ ભક્ષણને રીવાજ આ “ભારત વર્ષ માં કદાપી પણ નહેાતે, પણ જ્યારે કોઈ વખતે ઉપરા ઉપરી દુકાળ પડવા માંડ્યા, ત્યારે ગરીબ રાંક માણસે કે પૈસાદારને હજારે રૂપિયે પણ પેટ ન ભરાતું, ત્યારે કાંતે પિતાના ઢેરેને મારી ખાતાં, કાંતો મરેલાં પશુ પક્ષી માછલાને ખાતાં શીખ્યા અને તેનાથી પણ વધારે ખરાબ સમય આવતાં અનાજ ને પશુના અભાવે જબરા માણસો નબળાને મારી ખાવા માંડ્યા અને તે વખતે પડેલી કુટેવ કોઈને રહી જવાથી ધીરે ધીરે મનુષ્ય તે સામે થાય તેમ તેને વગ વસીલે હેવાથી તેને . ખાવું છોડી બાકી પશુ પક્ષીને મારી ખાવાને રીવાજ થોડે ઘણે અંશે આ દેશમાં કાયમ રહ્યો છે અને જીભના સ્વાદુઓએ એવું ઠોકી બેસાડ્યું કે માંસથી શરીરમાં પુષ્ટિ આવે છે, આ બહાનાથી કેટલાક ભેળા દયાળુ પણ અશક્તિ આવતાં ખાવા લાગ્યા અને ક્ષત્રિયોને શીકારની દુષ્ટ પ્રથા પડી અને તેમણે પણ નિર્દોષ પ્રાણીના પ્રાણ લેઈ પિતાના પ્રાણની પુષ્ટિ કરવા પ્રયત્ન કર્યો, ત્યારે કેટલાક નામમાત્ર બ્રાહ્મણ રાખી તેમણે યજ્ઞ અને દેવીઓના બલિદાનમાં જીવ હિંસા કરવા માંડી, મહિસાસુર રાક્ષસ જેવાનાં જીવન
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] ચરિત્ર લખાયાં, અને ભયંકર હળાહળ કળિયુગ વ્યાપતાં સર્વત્ર જીવહિંસા ફેલાઈ ગઈ, તે સમયે મહાવીર અને મૈતમબુદ્ધ બંને સબળ જીવદયાના હિમાયતી નીકળ્યા. મહાવીર પ્રભુએ તે ચાખું કહ્યું કે શરીરને પુષ્ટ કરવાથી ઇન્દ્રિયો પુષ્ટ થતાં કુકર્મ કરવાથી દુર્ગતિમાં જવું પડશે, માટે શરીર રક્ષ
ના માટે વનસ્પતિને આહાર પણ વિવેકપૂર્વક ખાવો અને ૌતમબુદ્ધ તે ક્ષણિકત્વની પુષ્ટિ કરી ઇંદ્રિયેના સ્વાદ છેડા
વ્યા, પણ તેમના અનુયાયીઓમાં ધીમે ધીમે મરેલા પશુ પક્ષીના માંસને પ્રચાર ચાલુ થયે અને જેનમાં તે તેને સર્વથા નિષેધ અદ્યાપિ પર્યત કાયમ જ છે. અહીં એટલું જરૂર લખવું પડશે કે–સ્વામી નારાયણપંથે ગુજરાત કાઠીયાવાડમાં જીવદયાને કાંઈક અંશે સારો ફેલાવો કર્યો છે અને કાંઈક અંશે વૈષણાએ ફેલાવ કર્યો છે, પણ ઉત્તર પૂર્વ હિંદુસ્તાનમાં જ્યાં ઘણે ભાગ માંસ ભક્ષક છે, ત્યાં આર્યસમાજીઓએ જીવદયાને સારે ફેલાવ કર્યો છે, પણ બંગાળ તથા મગધ - તથા સિંધ વિગેરે દેશમાં ઘણું ભાગમાં હજુ પણ આ બુરી પ્રથા બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વણિક, શુદ્રમાં છે, ત્યાં જવું હોય તે વિના પૂછે પાણી પણ પીવું ઉચિત નથી, તે દેશમાં ગયેલા ગુજરાતી, મારવાડી, બ્રાહ્મણ, વણિક, કણબી વિગેરે જ જીવ દયાળુ છે.
માંસ શરીર પુષ્ટ કરે છે એ ભ્રમ હાલ દૂર થાય છે, કારણ કે હાથી માંસ ખાતા નથી, છતાં શક્તિ અત્યંત છે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [१०७] અને સિંહ માંસ ખાવા છતાં કુરતાને લીધે પોતાનું કે પારકાનું ભલું કરતું નથી, તેમજ માંસ ભક્ષકને પ્રાયે દારૂ પરમ મિત્ર થવાથી પછી સાતે વ્યસન લાગુ પડે છે. તે આગળ કહી ગયા છીએ. અમારા દરેક બંધુ આ વિષય વાંચીને બને ત્યાં લગી માંસ પ્રચાર દૂર કરવા પ્રયાસ કરશે.)
से भिक्खू० सिया से परो अभिहट्ट अंतो पडिग्गहे बिलं वा लोणं उब्भियं वा लोणं परिभाइत्ता नीहट्ट दलइजा, तहप्पगारं पडिग्गहं परहत्थंसि वा २ अफासुयं नो पडि०, से आहञ्च पडिगाहिए सिया तं च नाइदूरगए जाणिज्जा, से तमायाए तत्थ गच्छिन्जा २ पुवामेव आलोइजा-आउसोत्ति वा २ इमं किं ते जाणया दिन्नं उयाहु अजाणया ?, से य भणिजा-नो खलु मे जाणया दिन्नं, अजाणया दिन्नं, काम खलु आउसो! इयाणि निसिरामि, तं भुंजह वा णं परिभाएह वा णं तं परेहिं समणुन्नायं समणुसळं तओ संजयामेव भुंजिज वा पीइज वा, जं च नो संचाएइ भोत्तए वा पायए वा साहम्मिया तत्थ वसंति संभोइया समणुन्ना अपरिहारिया अदूरगया, तेसिं अणुप्पयायव्वं सिया, नो जत्थ साहम्मिया जहेव बहुपरियावन्नं कीरइ तहेव कायव्वं सिया, एवं खलु० ॥ (सू०५९) ॥२-१-१-१०॥ पिण्डैषणायां दशम उद्देशकः॥
તે ભિક્ષુ ઘર વિગેરેમાં ગોચરી જતાં કદાચ ગૃહસ્થ પાસે માંદા વિગેરે માટે ખાંડ વિગેરે માગતાં બિડ લવણ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] ખાણમાં ઉત્પન્ન થએલ મીઠું તથા ઉભિજજ તે સમુદ્રનું મીઠું ભૂલથી આપે, તે વખતે સાધુએ તેના હાથમાં કે વાસણમાંથી તપાસીને લેવું કે ભૂલથી ખાંડને બદલે મીઠું ન આવે, પણ કદાચ બંનેને ઉતાવળ હોવાથી સાધુના પાત્રમાં આવી ગયું હોય અને થોડે દૂર ગયા પછી સાધુને ખબર પડે તે પાછા આવીને તે ગ્રહસ્થને કહે કે, આ તમે ખાંડને બદલે મીઠું આપેલ છે તે જાણમાં કે અજાણમાં? જે અજાણમાં આપ્યાનું કહે અને પછી એમ કહે કે તમને જે ખપ હોય તે વાપરજોઆ પ્રમાણે ગૃહસ્થ જે રજા આપે તે પ્રાસુક હોય તે સાધુએ વહેંચીને ખાવું, કદાચ અપ્રાસુક આવે અને ગૃહસ્થ પાછું ન લે તે પરઠવવાને મહાન દેષ જાણીને પોતે ખાય પીયે, વધારે હોય તે નજીક રહેલા ઉત્તમ સાધુએને વહેંચી આપે, તેવા સાધર્મિક ન હોય તે પોતાની શક્તિ પ્રમાણે વાપરે, (બાકીનું પરઠવી દે.) આ સાધુનું સર્વથા સાધુપણું છે. (એટલા માટે બને ત્યાં લગી ચરી જનારે ગોચરીમાંજ પુરતું લક્ષ્ય રાખીને વસ્તુ લેવી કે પછી વાડે આવી તકલીફ ન પડે.)
દશમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १०८] अग्यारमो उद्देशो.
દશમે ઉશે કહ્યું, હવે અગ્યારમો કહે છે. તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા ઉદેશામાં મળેલા પિંડને (લેવા ન લેવા તથા વાપરવા પરઠવવા સંબંધી) વિધિ કહ્યો, તેને જ અહીં વિશેષથી કહે છે.
भिक्खागा नामेगे एवमाहंसु समाणे वा वसमाणे वा गामाणुगामं वा दूइजमाणे मणुन्नं भोयणजायं लभित्ता से भिक्खू गिलाइ, से हंदह णं तस्साहरह, से य भिक्खू नो भुंजिन्जा तुमं चेव ण भुजिजासि, से एगइओ भोक्खामित्तिकट्ट पलिउंचिय २ आलोइजा, तंजहा--इमे पिंडे इमे लोए इमे तित्ते इमे कडुयए इमे कसाए इमे अंबिले इमे महुरे, नो खल इत्तो किंचि गिलाणस्स सयइत्ति माइठ्ठाणं संफासे, नो एवं करिजा, तहाठियं आलोइज्जा तहाठियं गिलाणस्स सयइत्ति, तं तित्तयं तित्तएत्ति वा कडुयं कडुयं कसायं कसायं अंबिलं अंबिलं महुरं महुरं० ॥ (सू० ६० ) ।
( ભિક્ષા માટે વિહાર કરે શુદ્ધ ગોચરી લે માટે શિક્ષણ શીલા) તે સાધુઓ સમાન આચાર વિચાર વ્યવહારવાળા એકજ જગ્યાએ રહ્યા હોય, અથવા બહાર ગામથી વિહાર કરતા આવ્યા હોય, (વા શબ્દથી અસમાન આચારવાળા પણ ભેળા સમજવા) તેમાં કેઈ સાધુ માંદે પડેતે ભિક્ષામાં ફરનારા સાધુઓ ગોચરીમાં મને ભેજનને લાભ.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૦ ] થતાં બીજા સેબી સાધુને કહે કે આ સારૂં ભેજન તમે લેઈને માંદા સાધુને આપે, અને જે તે ન ખાય, તે તમે જ ખાઈ લે જે, આ પ્રમાણે માંદાની વેયાવચ્ચ કરનાર ને કહેતાં તે સાધુ માંદા માટે આહારલેઈને વિચાર કરે કે, આ સારું મિષ્ટાન વિગેરે સ્વાદિષ્ટ વસ્તુ હું ખાઈશ, પછી તે માંદા પાસે જઈને સારે આહાર છુપાવીને માંદાને કહે કે આ આહાર તમને આપતાં વાયુ વિગેરે વધી જશે માટે તમારે ખાવાયેગ્ય નથી, કારણ કે આ અપથ્ય છે. એટલે તેના આગળ આહારનું પાત્રુ મુકી કહે કે તમારે માટે સાધુએ આહાર આપે છે, પણ આ તે લૂખો છે, તીખે છે, કડે છે, કષાયેલ માટે મધુર છે, તે અમુક રોગ ઉત્પન્ન કરે તેવો છે. માટે તમને તેનાથી ઉપકાર થાય તેમ નથી, આ પ્રમાણે કહી માંદાને ડરાવીને–ઠગીને પોતે ખાઈ જાય તે માટે કપટ કર્યું. કહેવાય, તેવું પાપ સાધુએ ન કરવું, ત્યારે તેણે શું કરવું ?
જેવું હોય તેવું માંદાને દેખાડવું, અર્થાત્ કપટ કર્યાવિના તેને અનુકુળ હોય તે બધો આહાર સમજાવીને આપી દેવો.
भिक्खागा नामेगे एवमाहंसु-समाणे वा वसमाणे वा गामाणुगामं दूइजमाणे वा मणुन्नं भोयणजायं लभित्ता से य 'भिक्खू गिलाइ से हंदह णं तस्स आहरह, से य भिक्खू नो भुजिजा आहारिजा, से णं नो खलु मे अंतराए आहरिस्सामि, इचयाई आयतणाई उवाइकम्म ।। (सू०६१)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧]. તે સાધુઓ સુંદર આહાર લાવીને પિતાને ત્યાં રહેલા અથવા નવા પણ આવેલા સાધુઓને માંદાને ઉદ્દેશીને કહે, કે, આમાંથી માંદાને ગ્ય સારૂં સારૂં ભેજન લે અને તે ન ખાય તે પાછું લાવજે, પછી લેવાવાળે કહે કે હું તેને અંતરાય પાડયા વિના તેને યોગ્ય આપીને બાકીનું વધેલું પાછું લાવીશ. પછી આહાર લઈને માંદાને આહાર ગયા સૂત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ખોટું સમજાવી તેને ઠગી તે પિતે બધું ખાઈ લે, અને આહાર આપનાર સાધુઓને મેડેથી જઈને કહે કે, તે સાધુએ કંઈ લીધું નહિ. તે તે પાછું લાવતા મને વેયાવચ્ચ કરતાં ચરી સમયે ન વાપરવાથી શૂળ ઉઠી, તેથી તમારી પાસે પાછો આહાર ન લાગે, (પણ મેં જેમ તેમ દુખેથી ખાઈ લીધે !) આવું કપટ ન કરવું. માટે શું કરવું? તે કહે છે –
તેવું કપટ કર્યા વિના માંદાને બધે આહાર બતાવી સત્ય સમજાવીને તે જેટલો આહાર લે, તે આપ, અને ન લે, તે બીજા સાધુઓને પાછો આપી આવ.
પિંડના અધિકારથીજ સાતપિવૈષણાને આશ્રયી સૂત્ર કહે છે.
अह भिक्खू जाणिज्जा सत्त पिंडेसणाओ सत्त पाणेस‘णाओ, तत्थ खलु इमा पढमा पिंडेसणा-असंसठे हत्थे ' असंसठू मत्ते, तहप्पगारेण असंसद्रुण हत्थेण वा मत्तेण वा असणं वा ४ सयं वा णं जाइजा परो वा से दिज्जा फासुयं
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ६१२] पडिगाहिज्जा, पढमा पिंडेसणा १॥ अहावरा दुच्चा पिंडेसणा-संसढे हत्थे संसठू मत्ते, तहेव दुच्चा पिंडेसणा २॥ अहावरा तच्चा पिंडेसणा-इह खलु पाईणं वा ४ संतेगयाइ सड़ा भवंति-गाहावई वा जाव कम्मकरी वा, तेसिं च णं अन्नयरेसु विरूवरूवेसु भायणजाएसु उवनिक्खित्तपुब्वे सिया, तंजहा-थालंसि वा पिढरंसि वा सरगंसि वा परगंसि वा वरगंसि वा, अह पुणेवं जाणिजा-असंसठे हत्थे संसढे मत्ते, संसठे वा हत्थे असंसठे मत्ते, से य पडिग्गहधारी सिया पाणिपडिग्गहिए वा, से पुवामेव०-आउसोत्ति वा! २ एएण तुमं असंसठूण हत्थेण संसठूण मत्तेणं संसठूण वा हत्थेण असंसठूण मत्तेण अस्सि पडिग्गहगंसि वा पाणिसि वा निहट्ट उचित्तु दलयाहि तहप्पगारं भोयणजायं सयं वा णं जाइजा २ फासुयं० पडिगाहिजा, तइया पिंडेसणा ३ ॥ अहावरा चउत्था पिंडेसणा-से भिक्खू वा० से जं० पिहुयं वा जाव चाउलपलंबं वा अस्सि खलु पडिग्गहियंसि अप्पे पच्छाकम्मे अप्पे पजवजाए, तहप्पगारं पिहुयं वा जाव चाउलपलंबं वा सयं वा णं० जाव पडि०, चउत्था पिंडेसणा ४॥ अहावरा पंचमा पिंडेसणा-से भिक्खू वा २ उग्गहियमेव भोयणजायं जाणिजा, तंजहा-सरावंसि वा डिंडिमंसि वा कोसगंसि वा, अह पुणेवं जाणिजा बहुपरियावन्ने पाणीसु दगलेवे, तहप्पगारं असणं वा ४ सयं० जाव पडिगाहि०, पंचमा पिंडेसणा ५॥ अहावरा छठा पिंडेसणा-से भिक्खू वा २ पग्गहियमेव भोयणजायं जाणिजा, जं च सयछाए पग्गहियं, तं पायपरियावन्नं तं पाणिपरियावन्नं फासुयं जं च परट्ठाण पग्गहियं पडि०, छठा पिंडेसणा ६॥ अहावरा
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११] सत्तमा पिंडेसणा-से भिक्खू वा बहुउज्झियधम्मियं भोयजायं जाणिजा, जं चऽन्ने बहवे दुपयचउप्पयसमणमाहणअतिहिकिवणवणीमगा नावखंति, तहप्पगारं उज्झियधम्मियं भोयणजायं सयवाणं जाइजा परो वा से दिजा जाव पडि०, सत्तमा पिंडेसणा ७ ॥ इञ्चयाओ सत्त पिंडेसणा
ओ, अहावराओ सत्त पाणेसणाओ, तत्थ खलु इमा पढमा पाणेसणा-असंसठे हत्थे असंसठू मत्ते, तं चेव भाणियव्वं, नवरं चउत्थाए नाणत्तं । से भिक्खू वा० से जं० पुण पाणगजायं जाणिजा, तंजहा-तिलोदगं वा ६, अस्सि खलु पडिग्गहियंसि अप्प पच्छाकम्मे तहेव पडिगाहिजा ॥ (सू०६२)
मथ श०४ मधिशा२ना मतरमा आवे छे. ५०- ५धिर मताव छ ? 6०-सातपि मेषा. मने पान (पायी)
ની એષણા અર્થાત્ ભિક્ષુ એમ જાણે કે નીચે બતાવેલી પિંડ એષણ તથા પાન એષણ છે,
१ असंसट्ठा २ संसट्ठा ३ उद्धडा ४ अप्पलेवा ५ उग्गहिया ६ पग्गहिया ७ उज्ज्ञियधम्मा. સાધુઓના બે ભેદ છે, ગચ્છમાં રહેલ સ્થવિર કલ્પી અને ગચ્છથી નીકળેલા જિનકપી, ઉપરની સાતે પિંડ એષણું
સ્થવિર કલ્પીને લેવાય, પણ જિનકલ્પીને પ્રથમની બે છેડીને પાછળની પાંચ લેવાય છે.
પ્રથમની પિંડ એષણનું સ્વરૂપ– અસંખ હાથ, અસંઇ વાસણ, અને વહરાવ્યા
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] પછી વાસણમાં દ્રવ્ય રહે અથવા ન રહે, તેમાં જે બીલકુલ દ્રવ્ય ન રહે તે તુર્ત વાસણ ધોવાને પશ્ચાત્ કર્મને દેષ લાગે, છતાં પણ ગચ્છમાં બાલક, બે, તપસ્વી વિગેરેના આકુળપણના કારણે નિષેધ નથી, તેથી જ સૂત્રમાં તેની ચિંતા કરી નથી, ન ખરડેલે હાથ, ન ખરડેલું વાસણ, તેથી અસન વિગેરે ચાર પ્રકારને આહાર યાચે, અથવા હસ્થ પિતે યાચ્યા વિના પણ આપે, તે ખપ હોય તે પ્રમાણે ફાસુ આહાર ગ્રહણ કરે,
બીજી પિંડએષણા. ખરડેલે હાથ, ખરડેલું વાસણ, ગૃહસ્થ પિતાના માટે તે વસ્તુ લેવા હાથ અને વાસણ ખરડે–
ત્રિીજી પિંડએષણા. પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ પૂર્વ વિગેરે દિશામાં કેટલાક શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે કે ભદ્ર ગ્રહસ્થ રહેતા હોય, તે શેઠથી લઈને નેકરડી સુધી હોય છે, તેમના ઘરમાં અનેક જાતિના વાસ
માં અન્ન વિગેરે પ્રથમ નાંખેલું હોય છે, તે થાલમાં પિઠર ( ) સરગ તે શારિકા (સરકીયા) ના ઘાસનું બનાવેલું સૂપડું વિગેરે પરગ તે વાંસની બનાવેલી છાબડી વિગેરે છે, “વરગતે મણિ વિગેરે રત્ન જડીને બનાવેલું કિંમતી વાસણ હેય, તેમાં કોઈ ચીજ કાઢીને મુકી હોય, તે હાથ ન ખરડેલો હોય અને વાસણ ખરડેલું હોય, તે પાતરાં ધારણ કરનાર સ્થવિર કલ્પી અથવા પાત્ર છેડીને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૫] હાથમાં ખાનાર જિનકલ્પી હોય, તે ગૃહસ્થને પ્રથમ જ કહે, હે આયુષ્યન્ ! અથવા હે બાઈ ! તમે ન ખરડેલા હાથે, ખરડેલા વાસણે અથવા ખરડેલા હાથે, ખરડેલા વાસણે આ પાતરામાં કે આ હાથમાં સંભાળથી લઈને આપે, અથવા પિતે જે વસ્તુ જોઈતી હોય, તેનું નામ કહીને યાચે અને તે ગૃહસ્થ આપે તે ફાસુ આહાર લે.
અહીં ખરડેલો હાથ, ખરડેલું વાસણ અને થોડું દ્રવ્ય પછવાડે રહે એ આઠમે ભાગે જિનકલ્પીને કલ્પ, સ્થવિર કલ્પીને તે સૂત્ર અર્થની “હાનિ વિગેરેના કારણેને લઈને બધા ભાંગા કલ્પે છે–
અ૫લેપા નામની ચોથી પિંડએષણા.
કુરમુરા મમરા પૃથક વિગેરે ચોખા શેકીને બનાવેલા હોય, તે તે લેતાં વાસણ હાથને લેપ લાગતું નથી તથા અલ્પ તે ચાખાની કણકી વિગેરેના બનાવેલ હોય તે અલપેપર્યયકહેવાય, તે બંનેને લેવાય છે. તેમ વાલ, ચણા વિગેરે પણ કપે.
અવગુહિતા-(૫) એટલે ગૃહસ્થ પિતાને ખાવા માટે વાસણ ધાયું હોય કે હાથ ધોયા હોય, તેવા વાસણમાં જે પાણીને લેપ દેખાતે હોય તે લેવું ન કપે. પણ બહુ સુકાઈ ગયું હોય તે શરાવલા, ડિડિમ (કાંસાનું વાસણ) તથા કોશક ( ) માં ખાવાનું કાઢેલું હોય, તે સાધુને લેવું કલ્પ.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૬ ]
મગૃહીતા
ગૃહસ્થે સ્વાર્થ માટે કે બીજા માટે ચરૂ, હાંડી વિગેરે રાંધવાના વાસણમાંથી ચાટવા વિગેરેથી લઈને બીજાને વસ્તુ આપી હાય તે ખીજાએ ન લીધી હાય, અથવા સાધુને અપાવી હાય તેા પ્રગૃહીતા કહેવાય, તે ગૃહસ્થના વાસણમાં કે હાથમાં વસ્તુ હાય તા ફાસ હાય તે લે. ઉજ્જીિત ધર્માં—
તે ઘરની મંદર ઘણા નાકર ચાપગાં કે અન્ય સાધુ બ્રાહ્મણ અતિથિ માગણુ ઇચ્છે નહિ તેવી લૂખી સાદી રસાઈ હાય તે પરઠવવા ચાગ્ય હાય તેવું ભાજન પાતે ચાચે અથવા ગૃહસ્થ આપે તે લે.
હવે સાત પાણીની એષણાઓ કહે છે.
તા
તેમાં પ્રથમની ત્રણ તે ભાજન માક છે અને ચેાથીમાં ભેદ છે, કારણ કે તે પાણી સ્વચ્છ હાવાથી તેમાં અલ્પ લેપપણું છે, તેથી સંસૃષ્ટ વીગેરેના અભાવ છે, આ પછીની ત્રણ પાણીની એષણાઓ વધારે વધારે વિશુદ્ધ હોવાથી એવાજ ક્રમ છે. ( અન્ન માફક પાણીનું પણ જાણવું).
હવે આ બતાવેલા અથવા પૂર્વે બતાવેલા સૂત્ર વડે શુ કરવુ તે કહે છે.
इचेया सिं सत्ताहं पिंडेसणाणं सत्तण्हं पाणेसणाणं अन्नयरं पडिमं पडिवजमाणे नो एवं वइज्जा - मिच्छापडिवन्ना
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૭ ]
खलु एए भयंतारो, अहमेगे सम्मं पडिवन्ने, जे एए भयंतारो एयाओ पडिमाओं पडिवजित्ता णं विहरंति जो य अहमंसि एयं पडिमं पडिवज्जत्ताणं विहरामि सव्वेऽवि ते उ जिणाणाए उबठ्ठिया अन्नुन्नसमाहीए, एवं च णं विहरंति, पयं खलु તલ્સ મિડ્યુલ્સ મિલધુળીપ ના સામખિયું ॥ ( સૂ૦ ૬૨ ) २-१--१-११ पिण्डैषणायामेकादश उद्देशकः ॥
આ સાત પિંડેષણા અથવા પાન એષણામાંની કાઈપણ પ્રતિમાને સાધુ સ્વીકારીને આવું પછીથી ન લે, કે—ખીજા સાધુ ભગવ ંતા સારી રીતે પિડેષણા વિગેરે અભિગ્રહેા પાળતા નથી, હુંજ એકલા ખરાખર પાળું છું. ” તેથી મેં જવિશુદ્ધ અભિગ્રહ લીધા છે, પણ બીજાઓએ નથી લીધેા, આ ઉપરથી ગચ્છમાંથી નીકળેલાએ કે ગચ્છમાં રહેલાએ પરસ્પર સમષ્ટિથી દેખવા, પણ ઉત્તમ રીતે પિ ંડષણા પાળનારા ચડતી અવસ્થાએ પહોંચેલા ગચ્છમાં રહેલા સાધુએ પણ પેાતાનાથી નીચા સાધુ જેએ પ્રથમની પિંડેષણામાં રહ્યા હાય તેમને પણ દોષ દેવા નહિ.
પ્રત્યારે શું કરવું ? તે કહે છે.
આજે સાધુ ભગવંતા પડેષણા વિગેરે વિશેષ અભિગ્રહાને ધારણ કરીને ગામ ગામ વિચરે છે, અને હું જે પ્રતિમાને ધારણ કરીને વિચરૂ છું. તેથી અમે બધા જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં છીએ, અથવા જિનાજ્ઞાએ વિચરે છે, તેથી અભ્યુદ્યુત વિહાર કરનાર સવરવાળા છે, તેઓ બધા એક બીજાને સમાધિવડે જે ગચ્છમાં જેને જે સમાધિ અતાવી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૮] હોય તેને “તે” પાળે, કારણ કે ગચ્છવાસિઓને ઉપર બતાવી તે સાતે યથાશક્તિ પાળવાની છે. ગ૭થી નીકળેલાઓને પાછળની પાંચને અભિગ્રહ છે, તે વડે તેઓ પ્રયત્ન કરે, તે પ્રમાણે તે પાળીને વિચરતા હોય તે બધા જિનેશ્વરની આજ્ઞા ઉલંઘતા નથી, તે સંબંધમાં પૂર્વે બતાવેલી ગાથા કહે છે. जोऽवि दुवत्थ तिवत्थो, बहुवत्थ अचेलओवि संथरइ, न हु ते हीलंति परं, सम्वेविअ ते जिणाणाए ॥१॥
કઈ બે કે ત્રણ કોઈ વધારે કઈ બીલકુલ વસ્ત્ર ન પહેરે, તે પણ તે પરસ્પર નિંદા ન કરે, કારણ કે તે બધા જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં છે. આજ તે સાધુનું સમગ્ર સાધુપણું છે, (આ છેવટના સૂત્રને પરમાર્થ એ છે કે સ્વ–પરને દુ:ખ ન થાય, તેમ વિચારપૂર્વક ચરી વિગેરે લેવું વાપરવું, પણ તે પ્રમાણે નિર્વાહ ન થાય, તે બને તેટલું નિર્મળ ભાવથી પાળવા પ્રયત્ન કરે. પણ વધારે ઉત્કૃષ્ટ માર્ગ પાળનારે પણ પોતે અહંકાર કરીને બીજાની નિંદા ન કરવી, તેમ પિતાની શક્તિ વધતાં સામાન્ય પાળનારે પણ ઉત્કૃષ્ટ પાળવા પ્રયત્ન કરે.)
શાએષણ નામનું બીજું અધ્યયન
બીજા ભૃત સ્કંધનું પ્રથમ અધ્યયન કહીને હવે બીજું કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા અધ્યયનમાં ધર્મ ના આધાર રૂપ શરીરની પ્રતિપાલના માટે પ્રથમજ પિંડ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૮] ગ્રહણને વિધિ બતાવ્યું અને તે પિંડ (આહાર પાણ). લઈને જ્યાં ગૃહસ્થ ન હોય તેવા સ્થાનમાં વાપરવું. તેથી તે સ્થાનના ગુણ દેષ બતાવવા આ બીજું અધ્યયન કહે છે, આ સંબંધે આવેલા આ અધ્યયનના ચાર અનુયોગદ્વારે કહેવા, તેથી નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં શય્યા એષણા” નામ છે, તેના નિક્ષેપ કરવામાં “પિંડેષણે નિયુક્તિ”
જ્યાં સંભવે ત્યાં ટુંકાણમાં પ્રથમ ગાથા વડે અને બીજી એષણાઓની નિર્યુકિતઓને યથાગ સંભવતી બીજી ગાથા વડે પ્રકટ કરીને ત્રીજી ગાથા વડે “શય્યા” શબ્દના “છ નિક્ષેપા' ના વિચારમાં નામ સ્થાપના છેડીને નિયુક્તિકાર કહે છે. दवे खित्ते काले भावे, सिज्जाय जा तहिं पगयं केरिसियासिज्जा खलु संजय जोगत्ति नायव्वा* ? ॥२९८॥
દ્રવ્ય શય્યા ક્ષેત્ર શય્યા કાળ શય્યા અને ભાવ શય્યા એ ચાર પ્રકારે શય્યા છે, તેમાં દ્રવ્ય શય્યાની જરૂર છે, તેથી સંય તેને કેવી શય્યા એગ્ય છે. તેજ હવે બતાવશે. દ્રવ્ય શસ્યાની હવે વ્યાખ્યા કરે છે.
* છાપેલા આચારાંગના સંશોધકથી બીજા સ્કંધના ૧ લા અધ્યયનની નિર્યુક્તિની નકલ કરતાં આંકડાની ભૂલ થઈ છે. એટલે ટીકાકારના ત્રણ ગ્લૅક સાથે લેતાં નિર્યુક્તિની ગાથાના ૧૬ આંક આવેલ છે, પણ ખરી રીતે નિર્યુક્તિકારની કૃતિ પ્રમાણે ગણતરી ના આંકડાથી ગાથાઓ ગણતાં ૨૮૫ થી ગણતાં ૨૯૭ આવે છે તેથી બીજા અધ્યયનમાં આંક ર૯૮ જોઈએ તે મળી રહે છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] तिविहा य दम्वसिजा सचित्ताऽचित्त मीसगा चेव । खित्तंमि जंमि खित्ते काले जा जंमि कालंमि ॥ २९९ ॥
ત્રણ પ્રકારની દ્રવ્ય શવ્યા છે, સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્ર. તેમાં સચિત્ત તે પૃથ્વીકાય વિગેરે ઉપર, અને અચિ
તે પ્રાસુક પૃથ્વી વિગેરે ઉપર, અને મિશ્ર તેજે અર્ધપરિણત પૃથ્વી વિગેરે ઉપર જે શય્યા હોય તે. અથવા સચિત શસ્યાનું વર્ણન નિર્યુકિતકાર હવે પછીની ગાથામાં પિતેજ કહે છે, ક્ષેત્ર શય્યા તે જે ગામ વિગેરે ક્ષેત્ર (સ્થાન)માં શય્યા કરાય તે, કાલશમ્યા તે જે ઋતુ બદ્ધકાળ વિગેરેમાં જે શય્યા કરાય, તે કાળ શય્યા છે, તેમાં સચિત્ત દ્રવ્ય શય્યાનું દષ્ટાંત બતાવે છે.
उक्कल कलिंग गोअम वग्गुमई चेव होइ नायव्वा । एयं तु उदाहरणं नायव्वं दव्वसिजाए ॥ ३०० ॥
આ ગાથાને ભાવાર્થ કથાથી જાણ.
એક અટવીમાં બે ભાઈઓ ઉત્કલ અને કલિંગ નામના વિષમ (વિકટ) પ્રદેશમાં પલિ બનાવીને ચોરી કરે છે. તેમની બેન વઘુમતી નામની છે, ત્યાં ગતમ નામને નિમિત્તિઓ આબે, બે ભાઈઓએ તેને સત્કાર કર્યો, પણ વઘુમતીએ ખાનગીમાં કહ્યું કે આ આપણું ભલું કરનાર ભદ્રક નથી, આ અહીં રહીને આપણી પલ્લીને વિનાશ કરશે, માટે તેને કાઢ જોઈએ, તેથી તે બે ભાઈઓએ તેના વચનથી તેને કાઢયે, પેલા નિમિત્તિઓએ પણ તેના ઉપર ષી બનીને આ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧]
પ્રતિજ્ઞા કરી કે “ જો હું વશુમતીના ઉદરને ચીરીને તેમાં ન સુઉ તા મારૂ નામ ગીતમ નહિ.” બીજા આચાયો કહે છે કે તે સમયે તેને બાળક નાંનાં હાવાથી વશુમતી પાતેજ પક્ષીની માલીક હતી, અને ત્યાં ઉત્કલ અને કલિંગ નામના બે નવા નિમિત્તિયા આવેલ હતા, તેથી પૂર્વે આવેલ ગૈાતમ નિમિત્તિચાને પાતે કાઢયા, તેથી ગૈતમે દ્વેષથી પ્રતિજ્ઞા કરીને મા માં સવને વાવતા ગયા, ચામાસામાં સરસવા ઉચ્ચા, તે ઉગેલા સરસવાને આધારે બીજા રાજાના પ્રવેશ કરાવી તે બધી પલ્લીને લુંટાવીને બાળી નાંખી, ગાતમે પણ વલ્લુમતીને કેદ પકડી તેનુ પેટ ચીરાવીને થાડી જીવતી તરફડતી હતી, તે સમયે તેના પેટ ઉપર સૂતા, આ ચિત્ત દ્રવ્યશય્યા જાણવી.
ભાવરાખ્યાનું વર્ણન.
दुविहाय भावसिज्जा कायगए छव्विहे य भावंमि । भावे जो जत्थ जया सुहदुहगब्भाइसिजासु ॥ ३०१ ॥
બે પ્રકારની ભાવશય્યા છે. ( ૧ ) કાય વિષય સંબંધી અને છ ભાવ સંબંધી તેમાં જે જીવ આદયિક વિગેરે ભાવમાં જે કાળે વર્તે, તે તેની છ ભાવરૂપ ભાવશય્યા છે, કારણ કે શયન તે શય્યા સ્થિતિ છે, તેજ પ્રમાણે જે જીવ સ્ત્રી વિગેરેની કાય ( ઉત્તર )માં ગર્ભ પણે રહેલા હાય, તે જીવને સ્ત્રી વિગેરેની કાયા ભાવશય્યા છે. કારણ કે સ્ત્રી વિગેરેની કાયામાં સુખમાં દુઃખમાં સુતા ઉઠતાં દરેક વખતે તે જીવ તેની અંદર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨]. રહેલી બધી અવસ્થાવાળે થાય છે, માટે તે કાય સંબંધી ભાવશા છે. - આ અધ્યયનને બધે અથોધિકાર શય્યા વિષય સંબંધી છે, અને હવે ઉદ્દેશાને અર્થાધિકાર બતાવવા નિર્યું ક્તિકાર કહે છે. सव्वेवि य सिजविसोहिकारगा तहवि अत्थि उ विसेसो। उद्देसे उद्देसे वुच्छामि समासओ किंचि ॥ ३०२ ।।
આ બધા એટલે ત્રણે ઉદ્દેશ જે કે શય્યા વિશુદ્ધિ કરનારા છે, તે પણ તેમાં દરેકમાં કાંઈક વિશેષ છે, તેને હું ટુંકાણમાં કહીશ, તે કહે છે – उग्गमदोसा पढमिल्लुयंमि संसत्त पञ्चवाया य १। बीयंमि सोअवाई बहुविहसिज्ञाविवेगो २ य ।। ३०३ ॥
તેમાં પ્રથમ ઉદ્દેશામાં વસતિના ઉદ્ગમ દેશે આધા કર્મ વિગેરે છે, તથા ગૃહસ્થ વિગેરેના સંસર્ગથી અપાયે ચિંતવેલા છે, તથા બીજા ઉદ્દેશામાં શૌચાદિ (ગૃહસ્થ) ના બહુ પ્રકારના દે તથા શય્યાને વિવેક (ત્યાગ) બતાવે છે. આ અર્વાધિકાર છે– ताए जयंतछलणा सज्झायस्सऽणुवरोहि जइयव्वं । समविसमाईएसु य समणेणं निजरट्ठाए ३॥ ३०४ ॥
ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જયણા પાળનાર ઉદ્દગમ વિગેરે દેશે ત્યજનાર સાધુને જે છલના થાય, તે દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે, તથા સ્વાધ્યાયને અનુકૂળ એ સમવિષમ વિગેરે ઉપાશ્રયમાં
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १२३ ]
નિરાના અથી સાધુએ રહેવું, એ વિષય છે, નિયુક્તિ અનુગમ કહ્યો, હવે સૂત્રાનુગમમાં સૂત્ર કહે છે—
से भिक्खू वा० अभिकंखिज्जा उवस्तयं एसित्तर अणुपविसित्ता गामं वा जाव रायहाणि वा, से जं पुण उवस्तयं जाणिजा सअंडं जाव ससंताणयं तहप्पगारे उवस्सए नो ठाणं वा सिजं वा निसीहियं वा चेइज्जा ॥ से भिक्खू वा० से जं पुण उवस्तयं जाणिजा अप्पंडं जाव अप्प संताणयं तहृप्पगारे उवस्सए पडिलेहित्ता पमज्जित्ता तओ संजयामेव ठाणं वा ३ चेइज्जा ॥ से जं पुण उवस्तयं जाणिजा अस्सि पडियाए एवं साहम्मियं समुद्दिस्स पाणाई ४ समारब्भ समुद्दिस्त कीयं पामिचं अच्छिनं अणिस अभिहडं आहट्ट चेपइ, तहप्पगारे उवस्सए पुरिसंतरकडे वा जाव अणासेविए वा नो ठाणं वा ३ चेइज्जा । एवं बहवे साहम्मिया एगं साहम्मिणि बहवे साहम्मिणीओ ॥ से भिक्खू वा० से जं पुण उ० बहवे समणवणीमए पगणिय २ समुद्दिस्त तं चैव भाणियव्वं ॥ से भिक्खू वा० से जं० बहवे समण० समुद्दिस्स पाणाई ४ जाव चेपति, तहप्पगारे उवस्सए अपुरिसंतरकडे जाव अणासेविए नो ठाणं वा ३ चेइज्जा ३, अह पुणेवं जाणिजा । पुरिसंतरकडे जाव सेविए पडिलेहित्ता २ तओ संजयामेव
इजा ॥ से भिक्खू वा० से जं पुण अस्संजए भिक्खुपडि - याए कंडिए वा उक्कंबिए वा छन्ने वा लित्ते वा घट्टे वा मट्ठे वा संमट्ठे वा सेपधूमिए वा तहप्पगारे उवस्सए अपुरिसंतरकडे जाव अणासेविए नो ठाणं वा सेजं वा निसीहिं वा चेइज्जा, अह पुण एवं जाणिजा पुरिसंतरकडे जाव आसेविए पडिलेहिता २ तओ चेइज्जा ॥ ( सू० ६४ )
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૪] તે ભિક્ષુ ઉપાશ્રયમાં રહેવાને જે ઈચ્છતા હોય તે ગામ વિગેરેમાં જાય, ત્યાં જઈને સાધુને એગ્ય વસતિ શોધે, ત્યાં જે ઇંડાં વિગેરે, તુ યુકત મકાન હોય, ત્યાં વાસ વિગેરે ન કરે, તે બતાવે છે. સ્થાન તે કાઉસગ્ગ, શય્યા તે સંથારે કરે, નિષાધિકા તે સ્વાધ્યાય (ભણવાનું) આ ત્રણ ન કરવાં, (અર્થાત્ જીવ જંતુવાળા મકાનમાં ઉતરવું નહિ.) પણ જેમાં જંતુ ન હોય ત્યાં ઉતરી તે કાઉસગ્ગ વિગેરે કરે. હવે ઉપાશ્રય સંબંધી ઉદ્ગમ વિગેરે દેશે બતાવે છે.
તે ભિક્ષ એવું જાણે કે કોઈ શ્રાવકે આ ઉપાશ્રય કરાવ્યા છે, પણ તે એક સાધુ જે જિનેશ્વરની આજ્ઞા પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરે છે, તેને ઉદ્દેશીને જીવોને આરંભ કરીને બનાવેલો છે. અથવા તે સાધુને ઉદ્દેશીને વેચાતે લીધો છે, અથવા અન્ય પાસેથી ઉછીકે લીધે છે, અથવા નેકર વિગેરે પાસેથી બળ-જબરીથી લીધે છે, બધાને સામટે હય, તેમાં બધાની રજા લીધા વિના લીધે હોય અથવા તૈયાર થયેલું મકાન કે તંબુ વિગેરે બીજી જગ્યાથી લાવેલ હોય, આવા સ્થાનને શ્રાવક સાધુની પાસે આવીને આપે, તે તેવા ઉપાશ્રયમાં જયાં સુધી બીજો પુરૂષ તેવા મકાનને ન વાપરે, ત્યાં સુધી પિતે તેમાં કાઉસગ્ગ વિગેરે કે રહેવાસ ન કરે, આ એક સાધુ આશ્રયી કહ્યું. તે પ્રમાણે ઘણું સાધુ એક સાધ્વી કે ઘણી સાધ્વીને ઉદેશીને તે આશ્રયી પણ સમજવું, વળી ત્યારપછી શ્રમણ વણીમગ આશ્રયી સૂત્રમાં પણ પિઝેષણ સૂત્ર પ્રમાણે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૫] જાણવું, એટલે તે સૂત્રમાં સમજવું કે પ્રથમ પતે ન ઉતરવું પણ સાપુ સિવાય બીજો કોઈ ગૃહસ્થ ઉતરે, ત્યારપછી પિતે ઉતરે તથા સાધુ જાણે કે આ ઉપાશ્રય સાધુને માટે ગૃહસ્થ વાંસની કાંબી (ખાપટે) વિગેરેથી બાંધેલ છે, દર્ભ વિગેરેથી છાયેલ છે, છાણ વિગેરેથી લીંપે છે, ખડી વિગેરે ખડબચડા ૫ દાર્થથી ઘસ્ય છે, અને તેને કળિ વિગેરેના લેપથી કમળ બનાવ્યો છે, તથા જમીન સાફ કરી સંસ્કાર્યો છે, દુર્ગધી દૂર કરવા ધુપ વિગેરેથી ધુપાવ્યા છે, આવું જે સાધુ માટે કરેલું હોય તે જ્યાં સુધી કે ગૃહસ્થ ન વાપરે, ત્યાં સુધી તે મકાનમાં પિતે કાઉસગ્ગ વિગેરે ન કરે, પણ જ્યારે બીજે વાપરે, તેવું જાણે ત્યાર પછી તે મકાન પડિલેહી પ્રમાને કાઉસગ્ગ વિગેરે કરે.
से भिक्खू वा० से जं. पुण उवस्सयं जा० अस्संजए भिक्खुपडियाए खुडियाओ दुवारियाओ महल्लियाओ कुजा, जहा पिंडेसणाए जाव संथारगं संथारिजा बहिया वा निन्नक्खु तहप्पगारे उवस्सए अपु० नो ठाणं ३ अह पुणेवं० पुरि संतरकडे आसेविए पडिलेहित्ता २ तओ संजयामेव आंव चेइजा ॥ से भिक्खू वा० से जं. अस्संजए भिक्खुपडियाए उदग्गप्पसूयाणि कंदाणि वा मूलाणि वा पत्ताणि वा पुप्फाणि वा फलाणि वा बीयाणि वा हरियाणि वा ठाणाओं ठाणं साहरइ बहिया वा निण्णक्खू त० अपु० नो ठाणं वा चेइजा, अह पुण• पुरिसंतरकडं चेइजा ॥ से भिक्खू वा से जं. अस्संज० भि० पीढं वा फलगं वा निस्सेणिं वा उखलं वा
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[} ]
.
ठाणाओ ठाणं साहरइ बहिया वा निण्णक्खू तहप्पगारे उ० अपु०नो ठाणं वा चेइज्जा, अह पुण० पुरिसं० चेइज्जा ।। (सू० ६५) તે ભિક્ષુ આવા પ્રકારના ઉપાશ્રય જાણે કે તે ગૃહસ્થે સાધુને ઉદ્દેશીને નાની બારીનુ મોટું બારણું કર્યું છે, તેવા મકાનમાં જ્યાં સુધી ગૃહસ્થ વિગેરે બીજો પુરૂષ તે મકાન ન વાપરે ત્યાં સુધી સાધુ તેને ન વાપરે. આ બ ંને સૂત્રમાં પણ ઉત્તર ગુણ્ણા વર્ણવ્યા છે, તે પૂર્વે બતાવેલા દોષથી દુષ્ટ શય્યા હાય તાપણુ ખીજા પુરૂષ સ્વીકાર્યા પછી કલ્પે છે, પણ મૂળ ગુણુથી દુષ્ટ હાય તા ખીજા પુરૂષે સ્વીકાર્યા પછી પણ કલ્પતી નથી, મૂળ ગુણુના દોષો નીચે મુજબ છે, પટ્ટી વસાવા થાના ઉચત્તરિ મુજવેલીયો ” એટલે પ્રશ્ન વાંસ વિગેરેથી સાધુ વિગેરે માટે જે વસતિ તૈયાર કરાવાય, તે મૂળ ગુણુથી દુષ્ટ છે.
,,
પીઠના વાંસડા, બે ધારણ કરનારા, તથા ચાર મૂળ વેલીએ ડાયન્ સાધુ માટે વાંસડા ઉભા કરીને મકાન બનાવે તે સાધુને કલ્પે નહિ ) વળી તે સાધુ આવા ઉપાશ્રય જાણે કે ગૃહસ્થ સાધુને ઉદ્દેશીને પાણીથી તૈયાર થયેલાં કંદ વિગેરે બીજા મકાનમાં ( તે ખાલી કરવા માટે ) લઈ જાય છે, અથવા તેના બહાર ઢગલા કરે છે, તેવા મકાનમાં જ્યાં સુધી જો માણસ આવીને ન રહે, ત્યાં સુધી સાધુ તેમાં ન ઉતરે, પણ ખીજાએ વાપર્યા પછી સાધુ તેમાં રહે, તેજ પ્રમાણે અચિત્ત વસ્તુ પણ ઘરમાંથી બહાર કાઢે તાપણ પુરૂષાંતર થયા પછી સાધુએ તે મકાન વાપરવું; કારણ કે તેમાં પણ ફેરફાર કરતાં ત્રસ જીવના વધ થવાના સભવ છે. વળી—
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १२७] से भिक्खू वा० से जं० तंजहा-खंधंसि वा मंचंसि वा भालंसि वा पासा० हम्मि० अन्नयरंसि वा तहप्पगारंसि अंतलिक्खजायंसि, नन्नत्थ आगाढाणागाढेहिं कारणेहिं ठाणं वा नो चेहजा॥ से आहश्च चेइए सिया नो तत्थ सीओदगवियडेण वा २ हत्थाणि वा पायाणि वा अच्छीणिधा दंताणि वा मुह वा उच्छोलिज्ज वा, पहोइज्ज वा, नो तत्थ ऊसदं पकरेजा, तंजहा-उच्चारं वा पा० खे० सिं० वंतं वा पित्तं वा पूयं वा सोणिय वा अन्नयरं वा सरीरावयवं वा, केवली बूया आयाणमेयं, से तत्थ ऊसढं पगरेमाणे पयलिन्ज वा २, से तत्थ पयलमाणे वा पवडमाणे वा हत्थं वा जाव सीसं वा अन्नयरं वा कायंसि इंदियजालं लूसिज वा पाणिं ४ अभिहणिज वा नाव ववरोविज वा, अथ भिक्खूणं पुव्वोषट्ठा ४ जं तहप्पगारं उवस्सए अंतलिक्खजाए नो ठाणंसि वा ३ चेइज्जा ॥ (सू०६६)
તે ભિક્ષુ આ ઉપાશ્રય જાણે, કે તે એક થાંભાના ઉપર બનાવેલું મકાન છે, અથવા માંચડા ઉપર છે, અથવા માળા ઉપર છે, પ્રાસાદ તે બીજે મજલે મકાન આપ્યું છે, (પ્રાસાદ તે સારૂં પાકું મકાન બાંધ્યું હોય તે છે)–હમ્મતલતે યરાવાળું મકાન છે, આવા મકાનમાં બને ત્યાં સુધી સાધુએ નિવાસ ન કરે, પણ બીજા મકાનના અભાવે તેવું મકાન વાપરવું પડે તો શું કરવું તે કહે છે. ત્યાં ઠંડા પાણી વિગેરેથી હાથ ધુવે નહિ, તથા ત્યાં રહીને ટટ્ટી જવા વિગેરેની ક્રિયા ન કરે, કારણ કે કેવળી પ્રભુ તેમાં કર્મ બંધ અને સંયમની વિરાધના બતાવે છે, ત્યાં ત્યાગ કરતે પડી જાય, અને પડતાં હાથ પગ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १२८]
વિગેરે શરીરના અવયવને નુકશાન થાય તથા પોતે પડતાં બીજા જીવાને પીડે, અથવા જીવથી હુણે, આ પ્રમાણે નુકશાન જાણીને સાધુએ કાંતા તેવા અધરના કે ભયરાના સ્થાનમાં ઉતરવું નહિ, ( અથવા ઉતરવું પડે તે સંભાળીને ચડવું–ઉતરવું કે જગ્યા વાપરવી. ) वणीसे भिक्खू वा० से जं० सइत्थियं सखुडुं सपसुभत्तपाणं तहप्पगारे सागारिए उवस्सए नो ठाणं वा ३ चेइज्जा । आयाणमेयं भिक्खुस्त गाहावइकुलेण सद्धिं संवसमाणस्स अलसगे वा विसूइया वा छड्डी वा उव्वाहिजा अन्नयरे वा से दुक्खे रोगार्थ के समुपज्जिज्जा, अस्संजय कलुणपडियाए तं भिक्खुस्स गायं तिल्लेण वा घएण वा नवणीपण वा वसाए वा अब्भंगिज वा मक्खिज्ज वा सिणाणेण वा कक्केण वा लुद्वेण वा वण्णेण वा चुण्णेण वा पउमेण वा आसिज बा पघंसिज्ज वा उव्वलिज वा उव्वट्टिज वा सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलिज वा पक्खालिज बा सिणाविज वा सिंचिज वा दारुणा वा दारुपरिणामं कङ्कु अगणिकार्य उज्जालिज वा पजालिन वा उज्जालित्ता कार्य आयाविजा वा प० अह भिक्खूणं पुण्वोषइट्ठा० जं तहप्पगारे सागारिए उवस्सए नो ठाणं वा ३ चेइजा ॥ ( सू० ६७ )
તે ભિક્ષુ વળી આવા ઉપાશ્રય જાણે કે તેમાં સ્ત્રીએ રહેલી છે, અથવા તે બાળકાવાળુ છે, અથવા તે મકાન શિહ કુતરા ખિલાડી વિગેરે ક્ષુદ્ર પ્રાણીથી રાકાયેલુ છે, પશુઓ ૨ખાય છે, તથા ભાજન પાણી છે, અથવા પશુઓને ચારા પાણી આપવામાં આવે છે, આવા ગૃહસ્થથી આકુળ ઉપાશ્રયમાં
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] સાધુએ સ્થાન વિગેરે ન કરવું, કારણકે તેમાં નીચે મુજબ દે છે, તથા આ “કમ ” બંધનનાં કારણે છે. (૧) ગૃહ
સ્થના કુટુંબ સાથે વસતાં ત્યાં શંકા રહિત ભજન વિગેરેની ક્રિયા ન થાય, અથવા કોઈ પણ જાતને વ્યાધિ થાય, તે બતાવે છે, “અલગતે હાથપગ વિગેરેને અટકાવ, અથવા
યથુ તે લકવાને રેગ થાય, વિચિકા (શૂળ) છદી (
) ને રોગ થાય, આવી વ્યાધિઓ સાધુને ઉત્પન્ન થાય અથવા તે બીજે તાવ વિગેરે કે રેગ થાય, અથવા તુર્ત પ્રાણ લેનારે શૂલ વિગેરે રેગ થાય, તેવા રેગથી પીડાયેલા સાધુને દેખીને કારૂણ્યથી અથવા ભક્તિથી ગૃહસ્થ તે ભિક્ષુના શરીરને તેલ વિગેરેથી ચળે, અથવા થોડું મસળે, પછી સુગંધી દ્રવ્યથી ઉવટણ કરે, કલ્ક તે કષાય દ્રવ્યને કવાથ (નાશક જીલ્લામાં શીખાખાઈ વિગેરે પાણીમાં ઉકાળી “નાહવામાં ઉપયોગ કરે છે,) લેધ તે સુગંધી દ્રવ્ય છે, વર્ણક તે કપીલ વિગેરે છે, જવ વિગેરેનું ચૂર્ણ–પદમક જાણીતું છે, વિગેરે દ્રવ્ય વડે થોડું થોડું ઘસે, અને ચોળીને તેનું ઉદ્વર્તન કરે, પછી ઠંડા કે ઉંના પાણીથી થોડું સ્નાન કરાવે, અથવા પાણી છાંટે, અથવા વારંવાર સ્નાન કરાવે, અથવા માથા વિગેરેમાં કે નાભિના ઉપરના અંગમાં પાણી સીંચે, અથવા લાકડાથી અથવા લાકડાં મહેમાહે ઘસીને અગ્નિ બાળે, ભડકે કરે, તેમ કરીને પછી સાધુના શરીરને એ કવાર તપાવે, કે વારંવાર તપાવે, આવા દેશે જણને સાધુને
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[13] આ પ્રતિજ્ઞા વિગેરે છે. કે તેવા ગૃહસ્થના રહેવાસવાળા મકાનમાં કાઉસગ્ગ વિગેરેન કરવું, (તેમ નિવાસ પણ ન કરે.) ___ आयाणमेयं भिक्खुस्स सागारिए उवस्सए संवसमाणस्स इह खलु गाहावई वा जाव कम्मकरी वा अन्नमन्नं अक्कोसंति वा पचंति वा रुंभंति वा उद्दविति वा, अह भिक्खूणं उच्चावयं मण नियंछिजा, एए खलु अन्नमन्नं अक्कोसंतु वा मा वा अक्कोसंतु जाव मा वा उद्दविंतु, अह भिक्खूणं पुव० जं तहप्पगारे सा० नो ठाणं वा ३ चेइजा ।। (सू०६८)
ગૃહસ્થના રહેવાસવાળા ઘરમાં ઉતરતાં સાધુને કર્મનું ઉપાદાન છે, તેથી ત્યાં બહ દે છે, તે જ બતાવે છે, કે આવા ઘરમાં ગૃહસ્થ માંહોમાંહે આક્રોશ વિગેરે કરે, તે કલેશ કરતાં દેખીને સાધુ કદાચ ઉંચું નીચું મન કરે, (ઉંચું મન તે આવું नरे तो ही, अनेमक्य तेलले ४२,) तेवी रीते भांडीમાંહે ગૃહસ્થના ઘરમાં ઘરવાળાં પરસ્પર કલેશ ઉપદ્રવ વિગેરે કરે તો પણ સાધુને અસમાધિ થાય, માટે ત્યાં ન ઉતરવું. . आयाणमेयं भिक्खुस्स गाहावई हिं सद्धिं संवसमाणस्स, इह खलु गाहावई अप्पणो सयट्ठाए अगणिकायं उजालिजा वा पन्जालिज वा विज्झविज वा, अह भिक्खू उच्चावयं मणं नियंछिजा, एए खलु अगणिकायं उ० वा २ मा वा उ० पन्जा लिंतु वा मा वा प०, विज्झवितु वा मा वा वि०, अह भिक्खूणं पु० जं तहप्पगारे उ० नो ठाणं वा ३ चेइजा ॥ (सू० ६९) •
ગૃહસ્થ સાથે એક મકાનમાં રહેતાં ગૃહસ્થ નિશ્ચયથી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૧] પિતાના માટે અગ્નિકાય બાળશે, ભડકે કરશે, અથવા બુઝાવશે, તે સમયે સાધુના મનમાં ગયા સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે ઉંચા નીચા ભાવ પ્રકટ થશે અને વ્યર્થ કર્મ બંધ થશે, માટે તેવા સ્થાનમાં સાધુએ ઉતરવું નહિ, . . आयाणमेयं भिक्खुस्स गाहावई हिं सद्धिं संवसमाणस्स, इह खलु गाहावइस्स कुंडले वा गुणे वा मणी वा मुत्तिए वा हिरण्णेसु वा सुवण्णेसु वा कडगाणि वा तुडियाणि वा तिसराणि वा पालंबाणि वा हारे वा अद्धहारे वा एगावली वा कणगावली वा मुत्तावली वा रयणावली वा तरुणीयं घी कुमारि अलंकियविभूसियं पेहाए, अह भिक्खू उच्चावल परिसिया वा सा नो वा एरिसिया इय वा णं बूया इय वा णं मणं साइजा, अह भिक्खूणं पु० ४ जं तहप्पगारे उवस्सए नो० ठा० ॥ (सू०७०)
વળી ગૃહસ્થ સાથે વસતાં નીચલા દે છે, ઘરમાં ગૃહસ્થને માટે બનાવેલા દાગીના કુંડલ, સેનાને રે, મણી, મોતી ચાંદી સેનાનાં કડાં બાજુબંધ ત્રણસર વાળો હાર ઝુંમખાં હાર અર્થહાર એકાવલિ કનકાવલિ મુક્તાવલિ રત્નાવલિ વિગેરે જુએ, અથવા તેવા દાગીના પહેરેલી સુંદર કુમારિકાને જુએ, તેને દેખીને તે સાધુ ઉંચા નીચાં વચન બોલે કે આ સાદાગીને કે સુંદર કન્યા છે, અથવા આ ખામીવાળ દાગીને કે કન્યા છે, તે જ પ્રમાણે મનમાં રાગદ્વેષ કરે, (ટીકાકારે હિરણ્યનો અર્થ સેના મહેરે વિગેરેને બનાવેલ દાગીને લીધે છે.)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१३] आयाणमेयं भिक्खुस्स गाहावई हिं सद्धिं संवसमाणस्स, इह खलु गाहावाणीओ वा गाहावइधूयाओ वा गा० सुपहाओ वा गा० धाईओ वा गा० दासीओ वा गा० कम्मकरीओ वा तासिं च णं एवं वुत्तपुव्वं भवइ-जे इमे भवंति समणा भगवंतो जाव उवरया मेहुणाओ धम्माओ, नो खलु एएसिं कप्पइ मेहुणधम्म परियारणाए आउट्टित्तए, जा य खलु एएहिं सद्धिं मेहुणधम्म परियारणाए आउट्टाविज्ञा पुत्तं खलु सा लभिजा उयस्सि तेयस्सि वञ्चस्सि जसस्सि संपराइयं आलोयणदरसणिजं, एयप्पगारं निग्धोसं सुच्चा निसम्म तासिं च णं अन्नयरी सड़ी तं तवस्सि भिक्चु मेहुणधम्म पडियारणाए आ उट्टाविजा, अह भिक्खूणं पु० जं तहप्पगारे सा० उ० नो ठा ३ चेइजा एयं खलु तस्स० ॥ (सू० ७१ ) पढमा सिजा सम्मत्ता २-१-२-१॥
વળી ગૃહસ્થ સાથે વસતાં આ દે છે, ગૃહસ્થની સ્ત્રી, દીકરી, દીકરાની વહુ, ધાવમાતા, દાસી, કરડી બેલે અથવા તેમના આગળ પૂર્વે કઈ બેલ્યું હોય, કે જે આ જૈનના સાધુ ભગવંતે મહાવ્રત પાળનારા મિથુન (સંસાર સંગ) થી વિરત થએલા છે, તેમને નિશ્ચયથી મૈથુન સેવન કરવું ક૫તું નથી, અને તેથી જે કઈ સ્ત્રી તેમની સાથે સંબંધ કરે, અને પુત્ર સંપાદન કરે છે તે પુત્ર બળવાન દીપ્તિમાન રૂપવાન કીર્તિવાળે થાય, આવું સાંભળીને તેઓ વિચારીને કઈ પુત્ર વાંછક (વાંઝણ) સ્ત્રી સાધુને કુસંગ કરવા પ્રાર્થના
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૩ ]
કરે, આવા દોષો જાણીને સાધુઓને તેવા મકાનમાં ઉતરવાનૌ મના કરેલી છે, આજ ભિક્ષુનું સર્વથા સાધુપણું છે.
બીજો ઉદ્દેશા. (પ્રકરણ)
પહેલા ઉદ્દેશો કહીને બીજે કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સંબંધ છે, કે ગયા ઉદ્દેશામાં ગૃહસ્થના ઘરમાં વાસ કરતાં થતા દોષો ખતાવ્યા, અહીંયા પણ તેવા વિશેષ ઢાષા વસતિ સંબધી બતાવે છે.
गाहावई' नामेगे सुइसमायारा भवंति से भिक्खू य असिणाणए मोयसमायारे से तग्गंधे दुग्गंधे पडिकूले पडिलोमे यावि भवइ, जं पुत्र्वं कम्मं तं पच्छा कम्मं जं पच्छा कम्मं तं पुरे कम्मं, तं भिक्खुपडियाए वट्टमाणा करिज्जा या नो करिजा वा, अह भिक्खूणं पु० जं तहप्पगारे उ० नो ari॰ II ( F॰ ૭૨ )
કેટલાક ગૃહસ્થા શુચિ સમાચારવાળા ભાગવત વિગેરેના ભક્ત અથવા ભાગીઓ ( વારંવાર સ્નાન કરનારા અથવા સુગંધી ચંદન અગર કેસર કપૂર વિગેરે વસ્તુના લેપ કરનારા શેાખીના ) હાય છે, અને સાધુએ તેવી રીતે વારવાર કે એકવાર ખાસ કારણ વિના ફાસુ પાણીથી પણ બ્રહાચયના ભંગના દોષને લીધે સ્નાન કરનારા નથી, તથા કારણ પ્રસંગે માયા ( પેશાખ ) ના પણ ઉપયોગ કરનારા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૪ ] છે. ( જ્યારે જંગલમાં ઉતર્યા હોય અથવા ઉજડ જગ્યામાં ઉતર્યા હોય, ત્યાં ઓચીંતે સાપ કરડે તે તેના ઝેરથી બચવા રાતના વૈદની ખટપટ ન બની શકે, માટે પેશાબને ઉપયોગ પૂર્વે થત, સાંભળવા પ્રમાણે એચીત ખીલે કે ઠેકર લાગી લેહી પુષ્કળ નીકળતું હોય, તે પિશાબની ધારા કરવાથી બંધ પડે છે, તેવા કેઈ પણ કારણે વખતે કઈ સાધુએ ઉપયોગ કર્યો હોય તે વારંવાર સ્નાન કરનારા ગૃહસ્થને ગંછા થાય) માટે ભિક્ષુ તેની ગંધવાળા છે, તથા કેઈને પેશાબ ગંધાતું હોય, પરસે વાસ મારતો હોય, તે તે ગૃહસ્થને ખોટું લાગે, અને ગૃહસ્થને તે ગમે નહિ. (બંનેના રસ્તા ઉલટા છે. ) માટે ફાવે નહિ. (સૂત્રમાં પડિ ફૂલ પડિલેમ એક અર્થવાળા છતાં બંને મુકવાનું કારણ ફક્ત અતિશય વિરૂદ્ધતા બતાવી છે.) તથા તે ગૃહસ્થ સાધુના કારણેજ ભેજન તથા જમવાના સ્થાનમાં તેમને સ્નાન પૂર્વે કરવું હોય, તે પછીથી કરે છે, અને પાછળ કરવાનું હોય તે પહેલું કરે એમ આગળ પાછળ ઘરમાં કાર્ય થતાં સાધુઓને અધિકરણ દેષ થાય છે, અથવા તે ગૃહસ્થને જમવાને કાલ થયા હોય તે પણ સાધુને લીધે ન ખાય, તેથી અંતરાય કર્મ બંધાય, મનની પીડા વિગેરેને સંભવ થાય, અથવા તે સાધુઓ ગૃહસ્થની શરમથી પૂર્વે પડિલેહણ કરવાની તે પછી કરે, અથવા કાળ વીતી ગયા પછી કરે, અથવા ન પણ કરે, માટે સાધુઓની આ પ્રતિજ્ઞા છે, કે તેવા ગૃહસ્થના વપરાતા ઘરમાં નિવાસ ન કરે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१3५]
आयाणमेयं भिक्खुस्स गाहावईहिं सद्धि सं०, इह खलु गाहावइस्स अप्पणो सयद्वाप विरूवरूवे भोयणजाए उवक्खडिए सिया, अह पच्छा भिक्खुपडियाए असणं वा ४ उवक्खडिज वा उवकरिज्ज वा उबकरिज वा, तं च भिक्खू अभिकंखिजा भुत्तए वा पायए वा वियट्टित्तए वा, अह भि० जं नो तह० ॥ ( सू० ७३ ) आयाणमेयं भिक्खुस्स गाहावइणा सद्धिं संव० इह खलु गाहावइस्स अप्पणो सयठ्ठाए विरूवरूवाई दारुयाई भिन्नपुव्वाइं भवंति, अह पच्छा भिक्खुपडियाए विरूवरूवाएं दारुयाइं भिंदिज वा किणिज वा पामिवेज्ज वा दारुणा वा दारुपरिणामं कट्ट अगणिकार्य उ० प०, तत्थ भिक्खू अभिकंखिजा आयावित्त वा पयावित्तए वा वियट्टित्तए वा अह भिक्खू० जं नो तहप्पगारे० ॥ (सू०७४ )
વળી જો ગૃહસ્થ સાથે સાધુ ઉતારે તે તેને આવાં પણ કર્મ બંધન છે, કે ગૃહસ્થ પ્રથમ પેાતાના માટે જુદી જુદી જાતનુ રાંધે, અને પાછળથી સાધુ માટે અશન વિગેરે ચારે પ્રકારના આહાર રાંધે, અથવા ભાજનનુ વાસણ આગળ મૂકે તે દેખીને ભિક્ષુક તેને ખાવા પીવાની ઇચ્છા કરે, અથવા ત્યાં બેસવાની સાધુ ઈચ્છા કરે, તેટલા માટે રહેવાના ઘરમાં ન उत (७3 )
એજ પ્રમાણે ગૃહસ્થે પેાતાના માટે જુદી જુદી જાતિનાં લાકડાં ચીરીને મુક્યાં હોય છે, અને પાછળથી સાધુ માટે જુદાં જુદાં લાકડાં ચીરાવે, ખરીદ કરે, બદલા કરે, અથવા
•
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૬ ]
ઠંડીના દિવસ હોય તે તાપણા માટે અગ્નિકાય સળગાવે, ભડકા કરે, ત્યાંસુધી તાપવાની એકવાર ઈચ્છા કરે, વારવાર તાપવાની ઇચ્છા કરે, અથવા ત્યાં જઈને બેસે, માટે તેવા સ્થાનમાં કર્મ બંધનનું કારણ જાણીને સાધુએ ઉતરવુ નહિ. ( સૂ–૭૪ ) વળી
से भिक्खू वा० उच्चारपासवणेण उव्वाहिज़माणे राओ वा वियाले वा गाहावईकुलस्स दुवारबाहं अवंगुणिजा, तेणे य तस्संधिचारी अणुपविसिज्जा, तस्स भिक्खुस्स नो कप्पर एवं वइत्तर - अयं तेणो पविसइ वा नो वा पविसइ उवल्लि - यइ वा नो वा० आवयइ वा नो वा० वयइ वा नो वा० तेज हर्ड अन्नेण हडं तस्स हड अन्नस्य हडं अयं तेणे अयं उवचरए अयं हंता अयं इत्थमकासी तं तवस्ति भिक्खु अतेर्ण तेति संकर, अह भिक्खूणं पु० जाव नो ठा० ॥ ( सू० ७५)
તે ભિન્નુ ગૃહસ્થના ઘરમાં સાથે રહેàા સ્થ'ડીલ વિગેરેના કારણે રાત્રે કે પરોઢીયે ઉપાશ્રયનું દ્વાર ઉઘાડે, ત્યાં છિદ્ર શેાધનારા ચાર પેસી જાય, તે દેખીને સાધુને આવુ ખેલવું. ન ક૨ે, કે આ ચાર ઘરમાં પેસે છે, તથા ચાર પેસતા નથી, તેજ પ્રમાણે છુપી જાય છે કે છુપતા નથી, અથવા કુદી આવે છે, અથવા નથી આવતા, તે ખેલે છે, અથવા નથી ખોલતા, તે અમુક માણસે ચાયુ, અથવા ખીજે ચાયું, તેનુ ચાયુ કે બીજાનું ચાયુ, આ ચાર છે અથવા તેને સહાયતા કરવા પાછળ ચાલનારા છે, આ શસ્ત્ર ધારક છે, આ મારનારો ઘાતક છે, એણે આ અહીં કર્યું છે, વિગેરે
.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૭] ન બેલવું, કારણ કે તેથી ચેરને પીડા થાય, અથવા તે ચેર સાધુ ઉપર દ્વેષ કરીને તેને જ મારશે, વિગેરે દે છે, અને જે સાધુ તે પ્રમાણે ચેરી કરનારા ચારને ન બતાવે તો તે ઘરવાળાને આ સાધુ નથી પણ ચેર છે એવી શંકા થાય માટે આવા દેશે જાણીને સાધુએ ગૃહસ્થને રહેવાના ઘરમાં ન ઉતરવું. ફરીથી વસતિના દેશે બતાવે છે.
से भिक्खू वा से जं० तणपुंजेसु वा पलालपुंजेसु वा सअंडे जाव ससंताणए तहप्पगारे उ० नो ठाणं वा० ॥३॥ से भिक्खू वा० से जं. तणपुं० पलाल. अप्पंडे जाव ચિT | (સૂ) ૭૬) તે સાધુ ઘાસને ઢગલો હોય, પરાળને પુંજ હોય, પણ ત્યાં ઇંડાં પડેલાં હોય, તેવા મકાનમાં સાધુ ન રહે, પણ ઉપર બતાવેલા ઘાસ કે પરાળમાં ઇંડાં ન હોય તેવા મકાનમાં ઉતરવું, (અલ્પ શબ્દનો અર્થ અભાવવાચી છે)
હવે વસતિના પરિત્યાગના ઉદ્દેશાને અર્વાધિકાર કહે છે__ से आगंतारेसु आरामागारेसु वा गाहावाकुलेसु वा परियावसहेसु वा अभिक्खणं साहम्मिहिं उवयमाणेहिं नो ૩ ir II (જૂ૦ ૭૭).
લેકીને ઉતરવાનાં મુસાફરખાનાં કે બગીચાની અંદરનાં ઘરે કે મઠે અથવા જ્યાં પિતાના સરખી સમાચારીવાળા સાધુએ વારંવાર આવીને ઉતરતા હોય, તેવા સ્થાનમાં માસકલ્પ વિગેરે ન કરે. (કે બીજાને ઉતરતાં સંકોચ ન થાય).
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૮ ]
હવે કાલાતિકાંત વસતિના ઢાષા કહે છે—
से आगंतारेसु वा ४ जे भयंतारो उडुबद्धियं वा वासावासियं वा कप्पं उवाइणित्ता तत्थेव भुज्जो संघसंति, अयમારશો! જાહા તજિરિયાવિ મતિ & II ( સૢ૦ ૭૮ )
જે સાધુ ભગવંતા તે મુસાફરખાના વગેરેમાં શીતાણુ રૂતુમાં માસકલ્પ કરીને પાછા ચામાસુ તે મકાનમાં કરીને ફરીથી કારણ વિના રહે, તેા ( ગુરૂ શિષ્યને કહે છે ) હું આયુષ્મન્ ! કાલ અતિક્રમ દોષ સંભવે છે, તેજ પ્રમાણે સ્ત્રી વિગેરેના પ્રતિબંધ અથવા સ્નેહથી ઉદ્દગમ વિગેરે દોષના સંભવ થાય છે, માટે તેવું સ્થાન સાધુને ન ક.
હવે ઉપસ્થાન દોષને બતાવે છે—
से आगंतारेसु वा ४ जे भयंतारी उडु० वासा० कप्पं उबाइणाषित्ता तं दुगुणा दु (ति) गुणेण वा अपरिहरिता तत्थेष भुज्जो० अयमाउसो ! उवट्ठाणकि० २ || ( सू० ७९ )
જે સાધુઓ મુસાફરખાના વગેરેમાં શીયાળા ઉનાળામાં માસકલ્પ કરીને અથવા ચૈામાસુ કરીને અથવા ખીજે એક માસ રહીને ખમણેા ગણગણા કલ્પવડે ન છેડીને અર્થાત્ એ ત્રણ માસ સુધી તે મકાનમાં ન વસવું તેવા ૫ ઉલંધીને પાછા ત્યાંજ વસે છે, માટે આવા ઉપાશ્રય ઉપસ્થાન ક્રિયા દોષથી દુષ્ટ થાય છે, માટે તેવા ઉપાશ્રયમાં સાધુને ઉતરવુ કલ્પતું નથી.
હવે અભિક્રાંત વસતિ બતાવવા કહે છે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१३]
इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया सड्डा भवति, तंजहागाहावई वा जाव कम्मकरीओ वा, तेसिं च णं आयारगोयरे नो सुनिसंते भवइ, तं सद्दहमाणेहिं पत्तियमाणेहिं रोयमाहि बहवे समण माहण अतिहिकिवणवणीमए समु-. free तत्थ २ अगारीहिं अगाराई चेइयाई भवति, तंजहा— आपसणाणि वा आयतणाणि वा देवकुलाणि वा सहाओ वा पत्राणि वा पणियगिहाणि वा पणियसालाओ वा जाणगिहाणि वा जाणसालाओ वा सुहाकम्मंताणि वा दब्भकम्मंताणि वा वद्धकं० वक्कयकं० इंगालकम्मं० कट्ठक० सुसाणक० सुण्णागारगिरिकंदर संतिसेलोषद्वाणकम्मताणि वा भवणगिहाणि वा, जे भयंतारो तहप्पगाराई आएसणाणि वा जाव गिहाणि वा तेहिं उवयमाणेहिं उवयंति अयमाउलो ! अभिafafरया यावि भवइ ३ || ( सू० ८० )
66
( અહીં પ્રજ્ઞાપક વિગેરેની અપેક્ષાએ ) પૂર્વ વિગેરે દિશામાં શ્રાવકે। અથવા પ્રકૃતિભદ્રક અન્ય ગૃહસ્થાનોકરડી સુધી હાય, તેઓને સાધુના “ આવા ઉપાશ્રય કલ્પે ” એવી ખમર ન હોય પણ ઉપાશ્રય આપવાથી સ્વ વિગેરેનું ફળ પ્રાપ્ત થાય, તેવું કયાંયથી જાણીને શ્રદ્ધા કરીને હૃદયમાં તે રૂચવાથી ઘણા સાધુ વિગેરેને ઉદ્દેશીને ત્યાં આરામ વિગેરેમાં યાનશાલા વિગેરે પેાતાના માટે કરતાં સાધુ વિગેરેને જગ્યા આપવા માટે તે મકાનો મોટાં કરાવ્યાં હાય, તે મકાનાનાં નામ કહે છે, આદેશન ( લુવારની શાળા ) આયતન ( દેવકુલની જોડે मनावेद्य गोरडाओ ) हेवडा ( हेवण ) सला ( यारवेहने
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] ભણવાની પાઠશાળા) પરબ પણ (દુકાને) પશ્યશાળા (ઘઘશાળા) યાન ગ્રહ (રથ વિગેરે રાખવાનું સ્થાન) યાનશાળા (રથ વિગેરે બનાવવાનું સ્થાન) સુધાકર્મ તે (જ્યાં ખડીનું પરિકર્મ થાય) આ પ્રમાણે દર્ભ વધ વલ્કજ અંગાર કાષ્ઠ કર્મ વિગેરે છે, એટલે જેમાં ઘાસ ચામડાં ઝાડની છાલ કે કેયલા કે લાકડાના કામનું કારખાનું હોય, મસાણ હાય, શૂન્ય ઘર હેય, શાંતિકર્મનું ઘર હોય, પર્વત ઉપરનું ઘર હય, સુધારેલી પહાડની ગુફા હોય, શૈલ ઉપસ્થાન (પાષાણને મંડપ) હાય, આવાં ઘરે ચરક બ્રાહ્મણ વિગેરેથી પૂર્વે વપરાયાં હય, પછી ખાલી પડેલાં હોય, તે પછવાડે સાધુ તેમાં ઉતરે, તે તેમાં અ૫ દેષ (નિદોષ) હોય છે, આવું ગુરૂ શિષ્યને કહે છે, (અર્થાત્ તેવા મકાનમાં ઉતરાય છે)
इह खलु पाईणं वा जाव रोयमाणेहिं बहवे समणमाहणअतिहिकिवणवणिमए समुहिस्स तत्थ तत्थ अगारिहिं अगाराइं चेइयाइं भवंति, तं०-आएसणाणि वा जाव भवणगिहाणि वा, जे भयंतारो तहप्प० आएसणाणि जाव गिहाणि वा तेहिं अणोवयमाणेहिं उवयंति अयमाउसो! अणभिकंतकिरिया यावि भवइ ॥ (सू० ८१)
ઉપરના સૂત્ર પ્રમાણે પૂર્વ વિગેરે દિશામાં ગૃહસ્થથી તે કર્મ કરી સુધીનાં માણસેએ સાધુને મકાન ઉતરવા આપવાનું વિશેષ પુણ્ય ફળ જાણીને શ્રમણ બ્રાહ્મણ અતિથિ વિગેરેને આશ્રયી આદેશન ઘર વિગેરે બનાવ્યાં હોય, તેમાં પૂર્વે શ્ર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] મણે બ્રાહ્મણ વિગેરે ન ઉતર્યા હોય તેમાં સાધુ ઉતરે, તે તે દેષવાળી જગ્યા છે, માટે તે ઉતરવા ગ્ય નથી.
હવે ન ઉતરવા ગ્ય વસતિ કહે છે— इह खलु पाईणं वा ४ जाव कम्मकरीओ वा, तेसिं च णं एवं वुत्तपुव्वं भवइ-जे इमे भवंति समणा भगवंतो जाव उपरया मेहुणाओ धम्माओ, नो खलु एएसिं भयंताराणं कप्पा आहाकम्मिए उवस्सए वत्थए, से जाणिमाणि अम्हं अप्पणो सयट्ठाए चेइयाइं भवंति, तं०-आएसणाणि वा नावगिहाणि वा, सव्वाणि ताणि समणाणं निसिरामो, મારિયા ય પછી જો સાપ રામો, તેં –एसणाणि वा जाव०, एयप्पगारं निग्घोसं सुच्चा निसम्म जे भयंतारो तहप्प० आएसणाणि वा जाव गिहाणि वा उवागપતિ યાદfહં પ૬ વદંતિ, સમજો! કાકાઉરિચાર મા ૨ (ફૂડ ૮ર)
આ પૂર્વ વિગેરે દિશામાં ગૃહસ્થ અથવા નેકરડી હેય, અને તેઓને પૂર્વે એવું કહેવામાં આવ્યું હોય. કે આ સાધુ ભગવંતે પિતે બ્રહ્મચર્ય પાળનારા છે, તેઓને સાધુ માટે બનાવેલું મકાન ઉતરવાને કપતું નથી, એટલા માટે આ પણે આપણા માટે બનાવેલું ઘર છે, તે રહેવા આપી દઈએ, અને આપણે માટે નવું બનાવી લઈશું, આવી રીતે ગૃહસ્થ બનાવેલું મકાન સૂત્ર ૮૦ માં બતાવેલ વિગતવાલું હોય, તે સુંદર કે મધ્યમ હોય, તે પણ સાધુઓને રહેવા આપે, તે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१४२] તે વર્ય ક્રિયાવાળું (ત્યાજ્ય મકાન) હોવાથી તેમાં ઉતર
વું નહિ.
હવે મહાવર્યા નામની વસતિનું વર્ણન કરે છે.
इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइआ सड़ा भवंति, तेसिं च णं आयारगोयरे जाव तं रोयमाणेहिं बहवे समणमाहण जाव वणीमगे पगणिय २ समुद्दिस्स तत्थ २ अगारीहिं अगाराई चेझ्याइं भवंति, तं०-आएसणाणि वा जाव गिहाणि वा, जे भयंतारो तहप्पगाराइं आएसणाणि वा जाव गिहाणि वा उवागच्छंति इयराइयरेहिं पाहुडेहिं०, अयमाउसो! महावजकिरियावि भवइ ६ ॥ (सू० ८३) - આ બધું સુગમ છે, કે શ્રાવકે શ્રમણમાહણ વણમાગ માટે મકાન બંધાવ્યું હોય, તેમાં જે સાધુઓ સ્થાન કરે, તે મહાવર્ક્સ નામની વસતિ થાય છે, માટે આ વિશુદ્ધ अरी १४८प्य छ, तभी उतनडि ६॥ . .
हवेसावध अभियान (नामनी) सति छे.
इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया जाव तं सद्दहमाणेहिं तं पत्तियमाणेहिं तं रोयमाणेहिं बहवे समणमाहणअतिहिकिवणवणीमगे पगणिय २ समुहिस्स तत्थ २ आगाराई चेहयाई भवंति तं०-आएसणाणि वा जाव भवणगिहाणि वा, ने भयंतारो तहप्पगाराणि आएसणाणि वा जाव भवणगिहाणि वा उवागच्छंति इयराइयरेहिं पाहुडेहिं, अयमाउसो! सावजकिरिया यावि भवइ ७ ॥ (सू० ८४ )
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૩] આ પ્રાયે સુગમ છે, ફક્ત વિશેષ આ છે કે, પાંચ પ્રકારના નિર્ગથે શાકય તાપસ ઐરિક અને આજીવિક એવા શ્રમ માટે કલ્પીને બનાવેલ વસતિ હોય, તે તે સાવદ્ય અભિધાન વસતિ થાય છે, આ અકલ્પનીય છે, પણ વિશુદ્ધ કેટી છે, આમાં સ્થાન કરતાં સાવદ્ય ક્રિયા થાય છે.
હવે મહાસાવદ્ય વસતિનું વર્ણન કરે છે. इह खलु पाईणं वा ४ जाव तं रोयमाणेहिं एग समणजायं समुहिस्स तत्थ २ अगारीहिं अगाराइं चेइयाइं भवन्ति, तं० आएसणाणि जाव गिहाणि वा महया पुढविकायसमारंभेणं जाव महया तसकायसमारंभेणं महया विरूवसवेहिं पावकम्मकिञ्चेहि, तंजहा-छायणओ लेवणओ संथारदुवारपिहणओ सीओदए वा परट्टवियपुग्वे भवइ अगणिकाए वा उन्जालियपुत्वे भवइ, जे भयंतारो तह० आएसणाणि बा० उवागच्छति इयराइयरेहिं पाहुडेहिं दुपक्खं ते कम्म सेवंति, अयमाउसो! महासावजकिरिया यावि भवइ ८ ॥ (सू० ८५)
અહીં એક સાધર્મિક (સાધુ) ને ઉદ્દેશીને કેઈ ગૃહપતિ વિગેરેએ પૃથ્વીકાય વિગેરેને સંરંભ સમારંભ આરંભ વિગેરે કંઈ પણ મહાન આરંભ કરીને જુદા જુદા પાપ કૃવડે એટલે છાપરૂં ઢાંકવું, લીંપાવવું, સંથારા માટે બારણું ઢાંકવા માટે, વિગેરે પ્રજનને ઉદ્દેશીને પ્રથમ કાચું પાણું નાંખે, અથવા અગ્નિ પ્રથમ બાળે, વિગેરેથી આરંભ કરેલા મકાનમાં સ્થાન વિગેરે કરતાં બે પક્ષનું કર્મ સેવન
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૪] કરે છે. તે આ પ્રમાણે–આધાકમી વસતિના સેવનથી ગૃહસ્થપણું અને તેમાં મમત્વના કારણે રાગ દ્વેષપણું છે, તેથી તથા ઈર્યાપથ અને સાંપરાયિક ઈત્યાદિ દે છે. તેથી તે મહાસાવધ કિયા અભિધાન વસતિ છે.
હવે અલ્પ ક્રિયાવાળી વસતિ કહે છે. इह खलु पाईणं वा० रोयमाणेहिं अप्पणो सयट्ठाए तत्व २ अगारीहिं जाव उजालियपुव्वे भवइ, जे भयंतारो तहप्प० आएसणाणि वा० उवागच्छंति इयराइयरेहिं पाहुडेहिं एगपक्खं ते कम्म सेवंति, अयमाउसो! अप्पसावजकिरिया ચાર મવા પર્વ સહુ ત (જૂ ૮૬) II ૨-૨-૨-૨ शय्यैषणायां द्वितीयोद्देशकः ॥
પ્રથમ બતાવ્યા પ્રમાણે તે ઘરમાં ગૃહસ્થોએ પિતાના માટે તે ઘરમાં કઈ પણ સાવદ્ય કિયા કરી હોય, તેવા મકાનમાં પાછળથી સાધુઓ આવી ઉતરે તે તે એક પક્ષનું કામ સેવન કરે છે, આવા મકાનમાં ઉતરતાં સાધુઓને અલ્પ (દેષ વિનાની) કિયા છે, અર્થાત્ તે મકાનમાં ઉતરતાં દેષ નથી. આજ સાધુનું સર્વસ્વ છે. ___ "कालइकंतु १ षठाण २ अभिकता ३ चेव अणभिकंता ४ य । वजा य ५ महावज्जा ६ सावज ७ मह ८ પરિરિકા ૧૦ I ? ”
૧ કાલ અતિક્રાંત ૨ ઉપસ્થાન ૩ અભિક્રાંત અનલિકાંત ૫ વિજ્ય મહાવર્ય ૭ સાવધ ૮મહાસાવા ૯ અલ્પઢિયા.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૫]
એમ નવ પ્રકારે નવ સૂત્રામાં વસતિ બતાવી. તેમાં અભિક્રાઇ અને અપક્રિયા એ એ વસતિ યાગ્ય છે, બાકીની યાગ્ય છે. ચ્યા પ્રમાણે બીજા અધ્યયનના બીજો ઉદ્દેશો પૂરા થયા.
ત્રીજો ઉદ્દેશા,
બીજો કહ્યા પછી ત્રીજો ઉદ્દેશા કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સંખ’ધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં અપક્રિયાવાળી શુદ્ધ વસતિ અતાવી. અહીં પણ પ્રથમ સૂત્રથી તેથી વિપરીત શા બતાવે છે.—
से य नो सुलभे फासुए उंछे अहेसणिजे नो य खलु सुद्धे इमेहिं पाहुडेहिं, तंजहा—छायणओ लेवणओ संथारदुवारपिहणओ पिंडवापसणाओ से य भिक्खू चरियारक ठाणरप निसीहियारए सिज्जासंथारपिंडवाएसणारए, संति भिक्खुणो एवमक्खाइणो उज्जुया नियागपडिवन्ना अमा कुव्यमाणा वियाहिया, संतेगइया पाहुडिया उक्त्तिपुष्क भवइ, एवं निक्खित्तपुव्वा भवइ, परिभाइयपुण्वा भव परिभुत्तपुव्वा भवइ परिद्रवियपुठवा भवइ, एवं वियागरे માળે સમિયાપ થિયનરેડ ?, દંતા મવદ્ (સૂ૦ ૮૭ )
અહિ' કાઇ વખત કોઇ સાધુ વસતિ શોધવા માટે અથા ભિક્ષા લેવા માટે ગૃહસ્થને ઘરે જતાં કાઇ શ્રદ્ધાળુ શ્રાવક્ર
૧૦.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [૧૬] આ પ્રમાણે કહે, કે આ ગામમાં ઘણું અન્ન પાણી મળે છે, માટે અહિયાં આપે વસતિ યાચને રહેવું યોગ્ય છે – ' આ પ્રમાણે કહેવાથી સાધુ કહે, કે હે શ્રાવક! પિંડ (અન્ન પાણ) પ્રાસુક (નિર્દોષ) દુર્લભ નથી! પણ તે મળવા છતાં જ્યાં બેસીને ગોચરી કરીએ તે આધાકર્માદિ દેષ રહિત ઉપાશ્રય મળ દુર્લભ છે, તેમ “ઉં છ” એટલે છીદન વિગેરે ઉત્તર ગુણના દેથી પણ રહિત હોય (તે મળવા દુર્લભ છે) તેજ બતાવે છે – " “અહેસાણિજ” એટલે મૂળ ઉત્તર ગુણમાં દેષ ન લગાડે તે એષય ઉપાશ્રય હોય છે, તે મળ દુર્લભ છે. તે મૂળ ઉત્તર ગુણે આ પ્રમાણે છે.
पट्ठी वसो दो धारणाओ चत्तारि मूलवेलीओ। ... मूलगुणेहिं विसुद्धा एसा आहागडा वसही ॥१॥ - પઠને વાંસ બે ધારણ ચાર મૂળવેલીઓ આવું કાંઈ પણ સ્થાન ગૃહસ્થ પિતાના માટે બનાવેલું હોય, તે મૂળ ગુણ વિશુદ્ધ વસતિ જાણવી.
बंसगकडणोकंपण छायण लेवण दुवारभूमीओ। परिकम्मविप्पमुक्का एसा मूलुत्तरगुणेसु ॥२॥ વાસને કપાવવા, ઠેકઠાક કરવી, બારણાની ભૂમિને આછાદન કરવું, લેપન કરવું, આ પરિકર્મથી વિપ્રમુક્તકૂળ ઉત્તર ગુણે વડે વિશુદ્ધ છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૭] दुमिअधूमिअवासिअउज्जोवियबलिकडा अ वत्ता य । सित्ता सम्मट्ठावि अ विसोहिकोडीगया वसही ॥३॥
ળેલી, ધુપ કરેલી, સુગંધીવાળી બનાવેલી, ઉદ્યોત કરેલી, બલિપૂજન કરેલી, ખુલ્લી મુકેલી, પાણીથી સિંચેલી, સંમૃષ્ટિ કરેલી, આ વિધિ કેટીમાં ગયેલી વસતિ છે. ' આ જગ્યાએ પ્રાયે ઉત્તર ગુણોને સંભવ હોવાથી તેને જ બતાવે છે, અને આ વસતિ આ કર્મને ઉપાદાન કર્મોવડે શુદ્ધ થતી નથી તે બતાવે છે–
દર્ભ વિગેરેથી છાયેલ હોય, છાણ વિગેરેથી લીંપેલ હોય, અપવક ( ) ને આશ્રયી સંતારક (
L) કર્યો હોય તથા બારણું નાનું મેટું કર્યું હોય, તથા કમાડને આશ્રયી ઢાંકવું, ઉઘાડવું વિગેરે છે. વળી–
પિંડ પાત એષણાને આશ્રયી દે કહે છે.
કઈ સ્થાનમાં સાધુ રહેલા હોય તે તેમને તે ઘરનો માલિક શય્યાતર પોતાના ઘરમાં આહાર લેવા પ્રાર્થના કરે, તેના ઘરમાં આહાર લેવે ન કલ્પે. તેથી ના પાડવાથી તેને દ્વેષ થાય, વિગેરે કારણે ઉત્તર ગુણે યુક્ત ઉપાશ્રય મળે દુર્લભ છે, માટે બને ત્યાં સુધી સાધુએ શુદ્ધ ઉપાશ્રય અને ઉતરવું તેથી કહ્યું છે કે,–
मूल्लुत्तरगुणसुद्धं थीपसुपंडगविवजियं वसहिं । सेवेज सव्वकालं विवजए हुंति दोसा उ ॥१॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૮] મૂળ ઉત્તર ગુણથી શુદ્ધ તથા સ્ત્રી પશુ નપુંસકથી વર્જિત મકાન સર્વ કાળ સેવે, અને દેને દૂર કરે. | મૂળ ઉત્તર ગુણ શુદ્ધ મળવા છતાં ભણવા વિગેરેની સગવડતા યુક્ત તથા ખાલી મળે મુશ્કેલ છે, તે કહે છે– તેમાં ભિક્ષાચર્યામાં રક્ત, નિધના અસહિષ્ણુપણાથી ચંક્રમણના સ્વભાવવાળા (ગ્ય વિહાર કરનાર) તથા સ્થાનરત તે કાર્યોત્સર્ગ કરનારા, નિષાધિકારત તે સ્વાધ્યાય કરનારા, શય્યાને સર્વાગ વડે સુખેથી સુવાય, તે સંસ્તારક રા હાથ પ્રમાણવાળે, અથવા શયન તે શા છે, તેને માટે સંસ્તારક (સંથારે) તે શય્યા સંસ્મારક રત તે મંદવાડ વિગેરેના કારણે સૂતા હોય, તથા ગેચરી મળેથી ગ્રાસ એષ@ારત છે. આ પ્રમાણે કેટલાક સાધુઓ યથાવસ્થિત વસતિના ગુણ દેષ બતાવનારા થાય છે, તેઓ બાજુ છે, તથા નિયાગતે સંયમ કે મેક્ષ છે, તેને પામેલા છે, તથા તેઓ માયા (કપટ) રહિત હવાથી ઉત્તમ ગુણવાળા સાધુઓ છે. આ પ્રમાણે ગૃહસ્થને વસતિના ગુણ તથા દેશે બતાવીને સાધુ ઓ જાય, ત્યાર પછી નિર્દોષ વસતિ સાધુઓને આપવા
ગ્ય ન હૈય, તે શ્રાવકે સાધુ માટે વસતિ બનાવે, અથવા પૂર્વે કરેલી અપૂર્ણ હોય તે છાદન વિગેરેથી રહેવાયેગ્ય . બનાવે, પછી ઉપદેશ આપનારા અથવા બીજા સાધુઓ,
આવેથી કેટલાક શ્રાવકો છળ કરે છે, અને કહે કે (પ્રાતિકાની પેઠે પ્રાભૂતિક વસતિ હોય તેને અર્થ એ છે કે,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૯ ]
દાનને માટે કલ્પેલી રાખેલ છે. ) વસતિ તેવી વસતિ પૂર્વે સાધુઓને બતાવેલી હાય કે તમે જ્યારે આવે। ત્યારે અહિં ઉત્તર, તે ઉક્ષિપ્ત પૂર્વા વસતિ છે, તથા એમ કહે કે અમે પૂર્વે આ અમારે રહેવા માટે મનાવી છે, તે નિક્ષિપ્ત પ્રો છે, તથા “ પરિભાઇ યપુળ્વ ” તે અમે આ વસતિ પહેલાંથી અમારા ભત્રીજા વિગેરે માટે કપેલી છે, તથા બીજા ગૃહસ્થાએ પણ આ રહેવાનુ મકાન વાપર્યું છે, તથા તે ગૃહસ્થ કહે છે કે અમે એને પ્રથમથી પાડી નાંખવા રાખેલ છે, જે તમારું આ ઉપયાગમાં ન આવે તે અમે અને પાડી નાંખીશુ, આ પ્રમાણે ભકિતથી કાઇ ગૃહસ્થ છલના કરે, તે સાધુએ ઠગાવુ નહિ; પણ દોષોને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવેા.
પ્ર~મા પ્રમાણે છલનાના સંભવમાં પણ યથાવસ્થિત વસતિના ગુણ દોષો ગૃહસ્થે પૂછતાં સાધુ કહે તે શું સમ્યક જ પ્રકટ કરશે ? અથવા એવું પ્રકટ કરતા સાધુ શું સમ્યક પ્રકટ કહેનારા થશે ? આચાય કહે હા ! ( હેત ! અવ્યય શિષ્યના આમ ત્રણમાં છે) તે સમ્યકજ કહેનારા થાય છે. હવે તેવા કાર્ય ના વશથી ચરક કાર્પેટિક વિગેરે સાથે ઉતરવું પડે તા તેની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा० से जं पुण उवस्सयं जाणिजा खुड्डियाओ खुड्डदुवारियाओ निययाओ संनिरुद्धाओ भवन्ति, तहप्पगा० उवस्सए राओ वा वियाले वा निक्खममाणे वा प० पुरा हत्थेण वा पच्छा पाएण वा तओ संजयामेव निक्खमिज वा २, केवली बूया आयाणमेयं, जे तत्थ समणाण
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫૦ ]
या माहणाण वा छत्तए वा मत्तए वा दंडए वा लट्ठिया वा भिसिया वा नालिया वा चेलं वा चिलिमिली वा चम्मए वाचम्मकोस वा चम्मछेयणए वा दुब्बद्धे दुन्निक्खित्ते अणिकंपे चलाचले भिक्खू य राओ वा वियाले वा निक्खममाणे वा २ पयलिज वा २, से तत्थ पयलमाणे वा० हत्थे वा० लूसिज वा पाणाणि वा ४ जाव ववरोबिज वा, अह भिक्खूणं पुव्योवइटुं जं तह० उवस्तर पुरा हत्थेण निक्ख० वा पच्छा पाएणं तओ संजयामेव नि० पविसिज वा ॥ (सू० ८८)
d
તે ભિક્ષુ આવેા ઉપાશ્રય જાણે, કે નાની વસતિ છે, અથવા દરવાજા નાના છે, અથવા તે નીચી છે, મથવા ગૃહસ્થી ભરાઈ ગઈ છે, અને તે વસતિમાં–સાધુને ઉતરવાની જગ્યામાં શય્યાતરે બીજા કેટલાક દિવસ રહેનાર ચરક વિગેરેના સાધુને ઉતરવા આપેલ છે, અથવા સાધુના આવ્યા પહેલાં તે જગ્યા માં ચરક વગેરે ઉતરેલા છે, અને પાછળથી સાધુને તેમા જગ્યા આપેલ છે, તે રાત્રે કે પાડીયે કારણ વશે મહાર જતાં આવતાં જેમ ચરક વિગેરેના સાધુના ઉપકરણને ઉપઘાત ન થાય, અથવા તેના શરીરના અવયવના ઉપઘાત ન થાય, તેમ પ્રથમ હાથ ફેરવતાજવુ' અને યતનાથી જવા આવવાની ક્રિયા કરવી, જો તેમ ન કરતાં અયતનાથી ચાલે તે કેવળી તેમાં કર્મ આહ્વાન બતાવે છે. એટલે ત્યાં શ્રમણ બ્રાહ્મણેાના છત્રને માત્રાને દંડને લાકડીને ભિસિકા ( નાલિકા વસ્ત્રને ચિલિમિલી ( યમનિકા-પડો ) ને ચામડાને ચર્મ કેાશ પગમાં તલીયે પહેરવાની ચામડાની ખલક વિગેરે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૧] ચર્મ છેદનક દુબદ્ધ દુનિવક્ષિપ્ત વસ્તુ પડી હોય, ત્યાં અનિ શ્કેપ હોય તે ચલાચલ થતાં દેષ લાગે તેથી પિતે ન અથડાય તેમ સાધુએ ચાલવું, નહિતે તેના ઉપકરણને નુકશાન થાય અથવા તેના હાથ પગને નુકશાન થાય, માટે સંભાળીને જવું આવવું, - से आगंतारेसु वा अणुवीय उवस्सयं जाइजा, जे तत्थ ईसरे जे तत्थ समहिट्ठाए ते उवस्मयं अणुनविजा-कामं खलु आउसो! अहालंदं अहापरिन्नायं वसिस्सामो जाव आउसंतो! जाव आउसंतस्स उवस्सए जाव साहम्मियाई ततो उवस्सयं गिहिस्सामो तेण परं विहरिस्सामो ॥ (सू० ८९)
હવે વસતિની યાચનાની વિધિ કહે છે.
તે ભિક્ષુ પૂર્વે બતાવેલા આગંતાર વિગેરે સ્વરૂપવાળા રહેવા ગ્ય મકાનમાં પ્રવેશ કરીને અને વિચાર કરીને આ ઉપાશ્રય કે છે? એને માલિક કેણ છે? વિગેરે પૂછીને ઉપાશ્રયને યાચે,
હવે જે ઘરને સ્વામી છે, અથવા ઘરના માલિકે તેની રક્ષા માટે જેને સોંપ્યું હોય, તેની પાસે ઉપાશ્રયની યાચના કરે, તે આ પ્રમાણે હે આયુમન્ ! તારી ઈચ્છાથી તું આજ્ઞા આપે તે અમુક દિવસ આટલા ભાગમાં અમે રહીશું. ત્યારે તે વખતે ગૃહસ્થ કહે કે તમને કેટલા દિવસ જરૂર પડશે ? ત્યારે સાધુએ કહેવું, કે શીયાળે, ઉનાળે ખાસ કારણ વિના એક માસ અને ચોમાસું હોય તે ચાર માસની જરૂર છે,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] એમ યાચના કરવી, ત્યારે કદાચ ગૃહસ્થ કહે, કે મારે તેટલે કાળ અહીં રહેવું નથી, અથવા તેટલે કાળી વસતિ અપાય તેમ નથી, ત્યારે સાધુએ તે મકાન લેવાનું કાંઈ ખાસ કારણ દેય તે કહેવું કે જ્યાં સુધી આપ રહે ત્યાં સુધી અથવા આપના કબજામાં હોય ત્યાં સુધી અમે એમાં રહીશું, ત્યાર ૧છી અમે વિહાર કરી જઈશું, પણ ગૃહસ્થ પૂછે, કે સાધુની સંખ્યા કેટલી છે? તે કહેવું, કે અમારા આચાર્ય સમુદ્ર જેવા છે, તેથી પરિમાણ નકકી નથી, કારણ કે કાર્યના અને થિઓ કેટલાક આવે, અને ભણવા વિગેરેનું કૃત્ય થઈ રહેતાં કેટલાક જાય છે, તેથી જેટલા હાજર હશે, તેટલા માટે વાચના છે, અર્થાત્ સાધુએ ઘરધણ સાથે સાધુનું પરિમાણ નક્કી ન કરવું, વળી–
से भिक्खू वा० जस्सुवस्सए संवसिजा तस्स पुव्वामेव बामगुत्तं जाणिज्जा, तओ पच्छा तस्स गिहे निमंतेमाणस्स वा अनिमंतेमाणस्स वा असणं वा ४ अफासुयं जाव नो વિભાગ II ( ૧૦)
તે સાધુ જેના ઘરમાં નિવાસ કરે તેનું પ્રથમ નામ ત્ર જાણી લે, ત્યાર પછી તેના ઘરમાં નિમંત્રણ કરે, અચવા ન કરે તો પણ ચારે પ્રકારને અપ્રાસુક આહાર ગ્રહણ
કરે (નામ-શેત્ર પૂછવાનું કારણ એ છે કે આવેલા સાધુ ઘરેણાએ સુખેથી ઘર પૂછતા આવી શકે.)
से भिक्खू वा० से जं० ससागारियं सागणियं सउदयं
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૩] नो पन्नस्स निक्खमणपवेसाए जावऽणुचिंताए तहप्पगारे કારણ નો કા છે (જૂ૦ ૧૨)
તે ભિક્ષુ એવું જાણે કે આ ઉપાશ્રયમાં ગૃહસ્થ રહે છે, અથવા અગ્નિ બળે છે, અથવા પાણુ (સચિત્ત) રહે છે, ત્યાં આગળ પ્રજ્ઞસાધુએ કાઉસગ્ન કરવા કે ધ્યાન કરવા કે ભણવા રહેવું નહિ. (ત્યાં નિવાસ ન કરે)
से भिक्खू वा० से जं० गाहावइकुलस्स मझमज्झेणं गंतुं पंथए पडिबद्धं वा नो पन्नस्स जाव चिंताए तह उ० नो ટા ! (સૂ૦ ૧૨)
જે ઉપાશ્રયમાં ઉતર્યા હોય ત્યાં ગૃહસ્થના ઘર મધ્યે મુખ્ય રસ્તો હોય ત્યાં બહ અપાયને સંભવ હોવાથી તેવી જગ્યાએ ન રહેવું.
से भिक्खू वा० से जं०, इह खलु गाहावई वा० कम्मकरीओ वा अन्नमन्नं अकोसंति वा जाव उद्दवति वा नो पन्नस्स०, सेवं नच्चा तहप्पगारे उ० नो ठा० ॥ ( सू० ९३)
તે બુદ્ધિમાન સાધુ એમ જાણે, કે આ જગ્યામાં ગૃહસ્થ અથવા તેના ઘરમાં કેઈપણ નોકર વિગેરે પરસ્પર લડે છે. એક બીજાને ઉપદ્રવ કરે છે, તેવું જાણીને તે ઘરમાં સાધુએ નિવાસ ન કરે, કારણ કે ત્યાં રહેતાં ભણવામાં કે સમાધિમાં વિન્ન થાય છે.
' से भिक्खू वा० से जं पुण० इह खलु गाहावई वा क-. म्मकरीओ वा अन्नमन्नस्स गायं तिल्लेण वा नव० घ० वसाए
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૪] वा अभंगेति वा मक्खेति वा नो पण्णस्स जाव तहप्पल ૩૦ નો રા. . (જૂ ૨૪).
- તે સાધુ એમ જાણે કે આ ઘરમાં ગૃહસ્થ અથવા નેકરડી વિગેરે કોઈપણ પરસ્પર એક બીજાના શરીરને તેલ, માખણ, ઘી કે ચરબીથી ચળે છે, અથવા કટક વિગેરેથી ઉદવર્તન કરે છે, ત્યાં પ્રજ્ઞસાધુને નિવાસ કરે ન કલ્પે.
से भिक्खू वा० से जं पुण-इह खलु गाहावई वा जाव कम्मकरीओ अन्नमन्नस्स गायं सिणाणेण वा क० लु० चु० प० आघसंति वा पघंसंति वा उठवलंति वा उव्वट्टिति वा નો પણ છે (જૂ ૨૯)
તે ભિક્ષુ એમ જાણે કે આ ધરમાં ગૃહસ્થ કે ઘરનાં માણસે પરસ્પર સ્નાન કરે છે, અથવા શરીરે સુગંધી પદાર્થો તેલ ચૂર્ણ વિગેરે એકવાર ઘસે છે, અથવા વારંવાર ઘસે છે, તેવા મકાનમાં બુદ્ધિમાનું સાધુએ ન ઉતરવું.
से भिक्खू० से जं पुण उवस्सयं जाणिज्जा, इह खलु माहावती वा जाव कम्मकरी वा अण्णमण्णस्स गायं सिओदग उसिणो० उच्छो० पहोयंति सिंचंति सिणावंति वा नो પન્ન કાર નો ટા ! (જૂ૦૧૬).
તે ભિક્ષને એમ માલુમ પડે કે આ ઉપાશ્રયમાં ગૃહસ્થના ઘરનાં માણસે ઠંડા પાણીથી કે ઉના પાણીથી પરસ્પર છાંટે છે, ધુએ છે, સિંચે છે, સ્નાન કરાવે છે, તેવા સ્થાનમાં બુદ્ધિમાનું સાધુને ઉતરવું ન કપે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] से भिक्खू वा० से ० इह खलु गाहावई वा जाव कम्मकरीओ वा निगिणा ठिया निगिणा उल्लीणा मेहुणधम्म विन्नविति रहस्सियं वा मंतं मंतंति नो पन्नस्स जाव नो ari વા રૂ ૨ || (સ્વ. ૧૭) - જે ઘરમાં સ્ત્રીઓ કપડાં કાઢીને મર્યાદપણે બેસે, અથવા સંસારસંગ સંબંધી કંઈ પણ છાની વાત એક બીજાને રાત્રિ સંબંધી કહે, અથવા કોઈપણ ખાનગી વાત અકાર્ય સંબંધી ચિંતવે, તેવા સ્થાનમાં સાધુએ નિવાસ ન કરે, કારણ કે ત્યાં રહેવાથી સ્વાધ્યાયમાં વિન્ન થાય, અને ચિત્તમાં કુવાસના વિગેરેના દે થાય છે. વળી–
से भिक्खू वा से जं पुण उ० आइन्नसंलिक्खं नो પન્ના \ ( રૂ૦ ૧૮)
તે ભિક્ષ એમ જાણે કે આ ઘરમાં ઉત્તમ શંગારરસનાં ચિત્ર છે, ત્યાં પ્રજ્ઞસાધુએ ન ઉતરવું, કારણ કે ત્યાં ઉતરવાથી ભી તેનાં ચિત્રો જેવાથી ભણવામાં વિશ્વ થાય, તથા તેવાં સ્ત્રી સંબંધી ચિત્રો જેવાથી પૂર્વે ભગવેલા સંસાર ભોગ યાદ આવે, તથા ન ભેગવેલા નવા સાધુને કૈતુક વિગેરેને સંભવ થાય છે.
હવે ફલહક વિગેરે સંસ્તારક સંબંધી કહે છે.
से भिक्खू वा० अभिकंखिजा संथारगं एसित्तए, से जं. संथारगं जाणिजा सअंडं जाव ससंताणयं, तहप्पगारं संथारं लाभे संते नो पडि० १॥ से भिक्खू वा से जं. अप्पंडं जाव संताणगरुयं तहप्पगारं नो प० २॥ से भिक्खू वा० अप्पंडं
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] लहुयं अपाडिहारियं तह० नोप०३॥ से भिक्खू वा० अप्पंड जाव अप्पसंताणगं लहुअं पाडिहारियं नो अहाबद्धं तहप्पगारं लाभे संते नो पडिगाहिजा ४ ॥ से भिक्खू वा २ से जं पुण संथारगं जाणिज्जा अप्पंडं जाव संताणगं लहुअं पाडिहारिअं अहाबद्धं, तहप्पगारं संथारगं लाभे संते पडिगाહિઝા ૬ (જૂ ૧૬).
તે સાધુને સુવા માટે પાટીવું જોઈએ તે સંબંધી આસૂત્રમાં પાંચભાંગા બતાવ્યા છે.
(૧) જે તે પાટીયામાં ઘુણ વિગેરેના કીડાનાં ઇંડાં જાણવામાં આવે, અર્થાત તે સડેલું હેય, કાણું પડેલાં હોય, તેમાં “જીવાતના કારણે સંયમ વિરાધનાથી તે ન કપે, (૨) જે તે પાટીયું ઘણું ભારે હોય તે વજનના લીધે ઉંચું નીચું કરતાં પિતાની આત્મવિરાધના થાય તેથી તે પણ નકલ્પ (3) તે પાટીયાને પ્રતિહાર (ગૃહસ્થ પાછું રાખવા તૈયાર) ન હોય તે લેવું-મુકવું ન કલ્પે કારણકે પરઠવતાં દેષ લાગે, (૪) સાંધા બરોબર ન જેડ્યા હોય તે તેના સાંધા નીકળી જવાથી પડી જવાય કે અંગને નુકસાન થાય. આ ચારે ભાંગાવાળું પાટીઉં દેષિત હોવાથી બુદ્ધિમાન સાધુએ લેવું નહિં, પણ પાંચમાં ભાંગામાં બતાવેલ તથા કાણા વિનાનું ઘણું ભારે નહિ, પાછું રાખવા હા પાડે, તથા પાટીયાના કે લાકડાના ટુકડા જડેલ હય, સાંધા મજબુત કર્યા હોય તેવું દેષ વિનાનું પાટીયું મળે તે સાધુએ લેવું.
હવે સંથારાને ઉદ્દેશીને અભિગ્રહોનું વિશેષ કહે છે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫૭ ]
ईश्थेयाई आयतणाई उवाइक्कम - अह भिक्खू जाणिजा इमाई चउहिं पडिमाहिं संथारगं एसित्तए तत्थ खलु इमा पढमा पडिमा - से भिक्खू वा २ उद्दिसिय २ संथारगं जाइजा, तंजहा - इक्कडं वा कढिणं वा जंतुयं वा परगं वा मोरगं वा तणगं वा सोरगं या कुसं वा कुचगं वा पिप्पलगं वा पलांलगं वा, से पुव्वामेव आलोइजा -- आउसोति वा भ० दाहिसि मे इत्तो अन्नयरं संथारगं ? तह० संथारगं सयं वा णं जाइजा परो वा देजा फासुयं एस णिज्जं जाव पडि० पढमा rહિમા|| ( ૪૦ ૬૦૦ )
પૂર્વ ખતાવેલા ઘરાના ઢાષા તથા સંથારાના દોષો દૂર કરીને તથા હવેપછીના પણ સંથારાના દોષો ટાળીને સંથારો લેવા. તે કહે છે તે ભિક્ષુ એમ જાણે, કે આચાર અભિગ્રહની પ્રતિમાઓ વડે સંથારા શેાધવાના છે, બતાવે.
( ૧ ) ઉદ્દિષ્ટ ( ૨ ) પ્રેક્ષ્ય ( ૩ ) તેના ઘરના જ ( ૪ ) (૩) યથાસ’સ્તૃત છે. તેમાં ઉષ્ટિમાં ફૂલહક વિગેરેમાંથી કાઈપણ એક લઇશ, પણ બીજો નહિ. આ પ્રથમ પ્રતિમા છે,
( ૨ ) જેવી મનમાં પૂર્વ ધારી છે, તેવી આંખે દેખીશ તાજ લઈશ પણ બીજી નહિ.
( ૩ ) તેપણ તે શય્યાતરના ઘરમાં તૈયાર હશે તેાજ લઈશ, પણ બીજેથી લાવીને સુઈશ નહિ,
( ૪ ) તેપણુ સ ંસ્તારક લહક વિગેરે જેવા હશે તેવા જ વાપરીશ. આ ચાર પ્રતિમાઓમાં ગચ્છમાંથી નિકળેલા જિન
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૮] કલ્પ વિગેરેને પ્રથમની બે કલ્પતી નથી, પાછલી બેમાંથી કઈ પણ કલ્પે છે, પણ સ્થવિર કલ્પને ચારે કપે છે, તે સૂત્ર વડે બતાવે છે, તેમાંની પહેલીને ઉદ્દેશી ઉદ્દેશીને ઈક્કડ વિગેરે કોઈ પણ લઈશ, તેને તે મલ્યા પછીથી બીજું મળતું હોય તે પણ લે નહિ, ઈક્કડ તથા નીચલાં પાથરણું ઘણી શરદી (ભીનાશ) વાળાં દેશમાં સાધુ સાધ્વીઓને પાથરવાની આજ્ઞા છે. તે કકડ, કઢિણ (સાદડી) જેતુક તે એક જાતના ઘાસનું પાથરણું છે, પરક જેના વડે કુલ ગુંથાય તેનું બનાવિલું અથવા મેરનાં પીછાં ગુંથીને બનાવેલ, તથા ઘાસનું, તથા શરના સાંઠાનું, દર્ભના ઘાસનું, કૂચડાના રેસાનું, પીપળાના પાનનું, તથા પરાળના ઘાસનું હોય, તેવું કઈ પણ પાથરણું યાચે, તેમાંનું કેઈ પણ પાથરણું આપે, તે તે લઈને વાપરે. ___अहावरा दुच्चा पडिमा-से भिक्खू वा० पेहाए संथाન કાઝા, દ્વાદ-વડું વા વારંવાર પુળ્યાमेव आलोइजा-आउ० ! भइ० ! दाहिसि मे ? जाव पडिगाहिज्जा, दुच्चा पडिमा २ ॥ अहावरा तञ्चा पडिमा-से भिक्खू वा० जस्सुवस्सए संवसिजा जे तत्थ अहासमन्नागए, तंजहा-इकडे इ वा जाव पलाले इ वा तस्स लाभे संव. सिंजा तस्सालाभे उक्कडुए वा नेसजिए वा विहरिजा तच्चा પદમા રૂ. (ટૂર ૨૦૧૨)
પ્રથમની પ્રતિમા કરતાં આ બીજીમાં આટલું વિશેષ છે, કે આ સસ્તારક નજરે દેખે, તે જ માગે, તે ગૃહસ્થ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૯] સ્વયં આપે, અથવા સાધુ યાચના કરે, અને આપે તો લઈને
વાપરે..
ત્રીજી પ્રતિમા–જેને ત્યાં ઉતર્યો હોય, તેના ઘરમાં જ તેવું કંઈ આસન મળે તે લઈને વાપરે, પણ જે ન મળે તે તે ગચ્છમાં રહેલ અથવા જિન કલ્પી વિગેરે હોય તે ઉત્કટુક આસને બેસીને અથવા પદ્માસન (પલાંઠી મારીને) વિગેરેથી રાત્રી પૂરી કરે
अहावरा चउत्था पडिमा-से भिक्खू वा अहासंथडमेव संथारगं जाइजा, तंजहां-पुढविसिलं वा कट्टसिलं वा अहासंथडमेव, तस्स लाभे संते संवसिजा, तस्स अलाभे उक्कडुए वा २ विहरिजा, चउत्था पडिमा ४ ॥ ( सू० १०२)
- આ પ્રતિમા ધારી સાધુ જ્યાં ઉતયો હોય, ત્યાં પ રની શિલા અથવા લાકડાનું સુવા ગ્ય પાટીઉં વિગેરે મળે અને ગૃહસ્થ પાસે યાચતાં મળે તે વાપરવું, નહિ તે ઉત્કટુક અથવા પલાંઠી મારીને રાત પૂરી કરવી.
इच्चेया णं चउण्हं पडिमाणं अन्नयरं पडिमं पडिवजमाणे तं चेव जाव अन्नोऽन्नसमाहीए एवं च णं विहरंति ।। (सू० १०३)
આ ચારે પ્રતિમાઓમાંની કોઈ પણ પ્રતિમાને સ્વીકારના સાધુ હોય તે બીજી પ્રતિમા સ્વીકારનારને નિદે નહિ, કારણ કે તે બધા જિનેશ્વરની આજ્ઞાને અવલંબીને સમાધિથી રહે છે..
से भिक्खू वा० अभिकंखिजा संथारगं पञ्चप्पिणित्तए,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१९०] से जं पुण संथारगं जाणिजा सअंडं जाव ससंताणयं तहप्प संथारगं नो पञ्चप्पिणिजा ॥ (सू० १०४ )
હવે સંથારે પાછા આપવાની વિધિ કહે છે. ભિક્ષુ પાછો આપવાને સંથારે જ્યારે પાછો આપવા ચાહે ત્યારે તેમાં દેખે કે ગળી વિગેરેનાં ઇંડાંથી વ્યાપ્ત હેય અને પડિલેહણ કરવા ગ્ય ન હોય તે તે પાછું આપે नाह
से भिक्खू० अभिकंखिजा सं० से जं० अप्पंडं० तहप्पगारं० संथारगं पडिलेहिय २ प० २ आयाविय २ विहुणिय २ तओ संजयामेव पञ्चप्पिणिज्जा ॥ (सू० १०५)
પછી તે અમુક વખત પછી જાણે કે તે સંથારામાંનું ઇંડું જીવ રહિત થયું છે તેવા સંથારાની પ્રતિલેખના કરીને પુંજીને તડકે તપાવીને સેજ સાજ જયણાથી ઝાટકીને ગૃહસ્થને પાછો આપે.
वे वसतिमा सवाना विधि ४ छे. ... से भिक्खू वा० समाणे वा यसमाणे वा गामाणुगाम दूइजमाणे वा पुवामेव पन्नस्स उच्चारपासवणभूमि पडिलेहिजा, केवली बूया आयाणमेयं-अपडिलेहियाए, उच्चारपासवणभूमीए, से भिक्खू वा० राओ वा वियाले वा उच्चारपासवणं परिठ्ठवेमाणे पयलिज वा २, से तत्थ पयलमाणे वा २ हत्थं वा पायं वा जाव लूसेज व पाणाणि वा ४ ववरोविजा, अह भिक्खू णं पु० जं पुत्वामेव पन्नस्स उ० भूमि पडिले हिजा ॥ (सू० १०६)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] તે સાધુ-સાધ્વીએ એક જગ્યાએ રહેતાં કે વિહાર કરતાં પ્રથમથી સ્પંડિલ માત્રાની જગ્યા જોઈ લેવી, જે દિવસ છતાં જોઈ ન રાખે તે કેવળી પ્રભુ તેમાં દોષ બતાવે છે, કારણ કે તે ભિક્ષુ કે સાધ્વી રાત્રે કે વિકાલે તેવા સ્થાનમાં Úડિલ માત્રુ પરઠવતાં પગ ખસી જતાં તેના હાથ પગ ભાગે, અથવા ઈદ્રિયોને નુકશાન થાય અથવા અન્ય પ્રાણીના પ્રાણ પણ લે, એટલા માટે સાધુ-સાધ્વીએ પ્રથમથી ઠલ્લા માત્રાની જગ્યા દિવસ છતાં જોઈ લેવી.
से भिक्खू वा २ अभिकंखिजा सिजासंथारगभूमि पडिलेहित्तए नन्नत्थ आयरिएण वा उ० जाव गणावच्छेएण वा बालेण वा वुडेण वा सेहेण वा गिलाणेण वा आएसेण वा अंतेण वा मज्झेण वा समेण वा विसमेण वा पवाएण वा निवाणए वा, तओ संजयामेव पडिलेहिय २ पमजिय२ तओ संजयामेव बहुफासुयं सिजासंथारगं संथरिजा।।(सू० १०७)
તે સાધુએ પ્રથમથી આચાર્ય ઉપાધ્યાય વિગેરેથી ગ[વચ્છેદક સુધીના અથવા બાળ વૃદ્ધ નવા શિષ્ય, માંદા અથવા પરોણાની જગ્યા છોડી દઈને છેડેની જગ્યા અથવા મધ્યમાં અથવા સમ કે વિષમ (ખડબચડી) જગ્યા હોય, પવન આવે ન આવે, તે પણ તેમાં સંતોષ રાખી પડિલેહણા પ્રમાર્જન કરીને સંથારે પાથરે.
હવે શયનની વિધિ કહે છે. __से भिक्खू वा० बहु० संथरित्ता अभिकंखिजा बहुफा૧૧
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૬૨ ]
सुए सिज्जासंथारए दुरुहित्तप ॥ से भिक्खू० बहु० दुरूहमाणे पुवामेव ससीसोवरियं कार्य पाए य पमजिय २ तओ संजयामेव बहु० दुरूहित्ता तओ संजयामेव बहु० सइज्जा ॥ (સૂ૦ ૧૦૮)
તે સાધુ-સાધ્વીએ બહુ પ્રાચુક ( નિર્દોષ) જગ્યામાં સથારો પાથરીને તેમાંજ પાતે યતનાથી શયન કરવું,પણ તે સાધુ-સાધ્વી પ્રથમથી તે શય્યામાં સુવા પહેલાં પગથી માથા સુધીની જગ્યા પૂંજવી તથા પેાતાનુ આખુ શરીર તથા પગ પ્રમાને બહુ સંભાળીને યતનાથી સુવું. હવે સુતેલાની વિધિ કહે છે,
से भिक्खू वा० बहु० सयमाणे नो अन्नमन्नस्त हत्थे हत्थं पाएण पायं कारण कार्य आसाइजा, से अणासायमाणे तओ संजयामेव बहु० सइजा ॥ से भिक्खू वा उस्तासमाणे वा नीसासमाणे वा कासमाणे वा छीयमाणे वा जंभायमाणे वा उडोप वा वायनिसग्गं वा करेमाणे पुण्यामेव आसयं वा पोसयं वा पाणिणा परिपेहित्ता तओ संजयामेव ऊससिजा वा जाव वायनिसग्गं वा करेजा || ( सू० १०९ )
તે સાધુ વિગેરેએ પાતે સંથારામાં સુતાં એક બીજા સાધુને હાથ પગથી કે કાયાથી અડકવું નહિં, તે પ્રમાણે અ ડકયા વિના સુવું ( આમાં સૂચવ્યું કે સાધુએ બન્નેના હાથ ન પહોંચે તેટલે દૂર સંથારો કરવા) તથા સાધુએ શ્વાસોશ્વ:સલેતાં, ખસી આવતાં, છીંક ખાતાં, બગાસુ આવતાં, આડકાર આવતાં અથવા વાયુ સ ંચાર થતાં પ્રથમ પેાતાના હાથ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] વડે યતનાથી મઢે કે તે જગ્યાને સહેજ ઢાંકીને કહ્યું. (આ સૂત્રમાં મોટું ઉઘાડું રાખી બગાસું ખાતાં ઉડતાં જેતુ ઘુસી જવાથી ઉલટી થાય, અથવા પિતાને ખરાબ વાસ જોરથી નીકળતાં બીજાને કલેશ થાય, નીચલી જગ્યા ઢાંકવાનું કારણ જોર થી વા સંચાર થતાં રેગાદિ કારણે કપડાં ખરાબ થતાં અટકે.)
હવે સામાન્યથી શય્યાને આશ્રયી કહે છે. से भिक्खू वा० समा वेगया सिजा भविजा विसमा वैगया सि० पवाया वे० निवाया वे० ससरक्खा वे० अप्पससरक्खा वे० सदंसमसगा वेगया अप्पदंसमसगा० सपरिसाडा वे० अपरिसाडा० सउवसग्गा वे० निरुवसग्गा वे० तहप्पगाराहि सिजाहिं संविजमाणाहिं पग्गहियतराग विहारं विहरिजा नो किंचिवि गिलाइजा, एवं खलु० जं સર્દિ નદિપ તથા ગપત્તિfમ ( સૂ૦ ૨૦ ) ૨--ર-રા
તે સાધુને સંથારા માટે કઈ વખતે સરખી કોઈ વખતે ખરબચડી કેઈ વખતે પવનવાળી કઈ વખતે હવા વિનાની કિઈ વખતે ધૂળવાળી કઈ વખતે વિના ધળની ડાંસ મચ્છરવાળી કે ડાંસ મચ્છર વિનાની અથવા રહેવાને ઉચિત અથવા અનુચિત ઉપસર્ગવાળી કે વિના ભયની એવી વિચિત્ર - તિની જગ્યા મળે તે પણ તેમાં સમભાવ ધારણ કરીને રહેવું, પણું ગ્લાનિ કે દીનતાભાવ કે અહંકાર લાવે નહિ. આજ સાધુનું સર્વસ્વ છે, માટે તેમાં જણાથી સદાએ વર્તે. , શય્યા નામનું બીજું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬૪] . ફિ નામનું ત્રીજું અધ્યયન. બીજું અધ્યયન કહીને ત્રીજું કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, પ્રથમ અધ્યયનમાં ધર્મ શરીરનું પાલન કરવા પિંડ, બતાવ્યું, તે પિંડ આ લેક પલેકના અપાયના રક્ષણ માટે અવશ્ય વસતિ (મકાનોમાં વાપરે, તેથી બીજા અધ્યયનમાં વસતિનું સ્વરૂપ બતાવ્યું, હવે તે પિંડ તથા વસતિને શેધવા માટે ગમન કરવું, તે આ પ્રમાણે કરવું, આ પ્રમાણે ન કરવું, તે અહીં બતાવવાનું છે, આ સંબંધે આવેલા અદ અધ્યયનના ચાર અનુગદ્વાર કહેવા જોઈએ, તેમાં નિક્ષેપ નિર્યુક્તિ અનુગમમાં નામ નિક્ષેપણ માટે નિર્યુક્તિકાર કહે છે. नामं १ ठवणाइरिया २ दव्वे ३ खित्ते ४ य काल ५ भावे ६ य । एसो खलु इरियाए निक्खेवो छव्विहो होइ ॥ ३०५ ॥
નામ સ્થાપના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ એમ છ પ્રકારે ઈયને નિક્ષેપે છે, તેમાં નામ સ્થાપના સુગમ છોડીને દ્રવ્ય ઈર્યા બતાવવા માટે કહે છે.
दव्वइरियाओ तिविहा सचित्ताचित्तमीसगा चेव । खित्तंमि जंमि खित्ते काले कालो जहिं होइ ।। ३०६ ।।
તેમાં દ્રવ્ય ઈર્યા સચિત્ત અચિત્ત મિશ્ર એમ ત્રણ ભેદે છે, અર્થાત ઈર્યા, ઈરણ, ગમન ત્રણે એક અર્થમાં છે, તેમાં સચિત એ વાયુ અથવા પુરૂષ હોય તેનું ગમન તે સચિત્ત ઈ જાણવી, એજ પ્રમાણે પરમાણુ આદિ દ્રવ્યનું ગમન તે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૬૫] અચિત્ત ગેમન છે, તથા મિશ્ર દ્રવ્ય ઈર્યા તે રથાદિ (જેમાં અચિત્ત રથ સચિત્ત બળધ કે માણસ ) નું ગમન જાણવું, ક્ષેત્રઈયો તે જે ક્ષેત્રમાં ગમન કરાય, અથવા ઈયાનું વર્ણન કરાય તે ક્ષેત્રઈર્યા, તેજ પ્રમાણે જે કાળમાં ગમન થાય, અથવા ઈયાનું વર્ણન થાય તે કાળઈ જાણવી.
હવે ભાવ ઈર્યા બતાવવા કહે છે. भावइरियाओ दुविहा चरणरिया चेव संजमरिया य। समणस्स कहं गमणं निदोसं होइ परिसुद्धं ॥ ३०७ ॥
ભાવ વિષયની ઇચ્ય બે પ્રકારની છે, ચરણ ઈર્યો, અને સંયમ ઈર્યા તેમાં સંચમ ઈર્યા ૧૭ પ્રકારનું સંયમ અનુષ્ઠાન છે, અથવા અસંખ્ય સંયમ સ્થાનમાં એક સંયમ સ્થાનથી બીજા સંયમ સ્થાનમાં જતાં સંયમ ઈર્ષા થાય છે, પણ ચરણું ઈર્યા તે “અશ્વ વભ્રમભ્ર ચર” ધાતુને ગતિ અર્થ છે, ચરતિને ભાવ યુટ રૂપ ચરણ તેજ રૂપે ઈર્યા તે ચરણ ઈય છે. અર્થાત્ ચરણને અર્થ ગતિ અથવા ગમન છે, અને તે શ્રમણનું ચરણ ક્યા પ્રકારે ભાવરૂપ (નિદોષ) ગમન થાય? તે કહે છે.
आलंबणे य काले मग्गे जयणाइ चेव परिसुद्धं । भंगेहिं सोलसविहं जं परिसुद्धं पसत्थं तु ॥ ३०८ ॥ , - પ્રવચન સંઘ ગ૭ આચાર્ય વિગેરેના માટે પ્રયજન આવતાં સાધુ ગમન કરે, તે આલંબન છે, તથા સાધુને વિહરણ યોગ્ય અવસર છે, તે કાળ છે, તથા જન (માણસ)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૬] એ પગ વડે બુંદેલા માર્ગે યતના તે યુગમાત્ર દષ્ટિ રાખવી તેજ આલંબન કાળમાર્ગ યતનાનાં પદવડે એકેક પદ વ્યભિચારથી જે ભંગ થાય તે પ્રમાણે ગણતાં ૧૬ ભાંગા થાય, તેમાં જે પરિશુદ્ધ હોય તેજ પ્રશસ્ત છે, અને હવે તે બતાવે છે. चउकारणपरिसुद्धं अहवावि (हु) होज कारणजाए। સારૂંવાળપ જે મને રજા | રૂ૦૨ |
ચાર કારણેએ સાધુનું ગમન શુદ્ધ થાય છે, આલંબન વડે દિવસે માર્ગ વડે યતનાથી જાય છે, અથવા અકાલમાં પણ ગ્લાન વિગેરેના આલંબને યતનથી જતાં શુદ્ધ ગમન હોય છે, અને આ માર્ગે સાધુએ યત્ન કરે, નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહ્યો, હવે ઉદ્દેશ અર્વાધિકારને આશ્રયી કહે છે.
सम्वेवि ईरियविसोहिकारगा तहवि अस्थि उ विसेसी। उद्देसे उद्देसे वुच्छामि जहकमं किंचि ॥ ३१०॥
સવે એટલે આ ત્રણે પણ જો કે ઈર્યા વિશુદ્ધિકારક છે, તે પણ ત્રણે ઉદ્દેશામાં કાંઈક વિશેષ છે, તે દરેકને યથાક્રમે કિંચિત્ કહીશું. હવે પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે કહે છે.
पढमे उवागमण निग्गमो य अद्धाण नावजयणा य । बिइए आरूढ छलणं जंघासंतार पुच्छा य ॥ ३११ ॥
પહેલા ઉદ્દેશામાં વર્ષાકાળ વિગેરેમાં ઉપાગમન તે સ્થાન લેવું, તથા નિગમ તે શત્કાળ વિગેરેમાં વિહાર જે હેય, તેવો અત્રે કહેવાય છે, અને તેનાથી માર્ગમાં ચાલવું
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૭] આ ત્રણ વાતે પહેલા ઉદ્દેશામાં છે, બીજા ઉદ્દેશામાં નાવ વિગેરેમાં ચડનારનું છલન (પ્રક્ષેપણ) વર્ણવશે, અને જંઘાસંતાર પાણીમાં યતના રાખવી, તથા જુદા જુદા પ્રશ્નમાં સાધુએ શું કરવું. તે અહીં કહે છે, तइयंमि अदायणया अप्पडिबंधो य होइ उवहिमि । वजयव्वं च सया संसारियरायगिहगमणं ॥ ३१२ ॥
ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જે કોઈ પાણી વગેરે સંબંધી પૂછે, તે જાણતો હોય છતાં ન જાણવાપણું બતાવવું તે અધિકાર છે, તથા ઉપધિમાં અપ્રતિબંધપણું રાખવું, તે કદાચ ચેરાઈ જાય તે પણ સ્વજન પાસે અથવા રાજગ્રહમાં ફરીયાદ કરવા ન જવું, હવે સૂવાનુગમમાં અખલિત વિગેરે ગુણવાળું સૂત્ર ઉચ્ચારવું તે આ પ્રમાણે છે.
अब्भुवगए खलु वासावासे अभिपवुढे बहवे पाणा अभिसंभूया बहवे बीया अहुणाभिन्ना अंतरा से मग्गा बहुपाणा बहुबीया जाव ससंताणगा अणभिकंता पंथा नो विनाया मग्गा सेवं नच्चा नो गामाणुगा मं दूइजिजा, तओ संजयामेव वासावासं उवलिइजा ॥ ( सू० १११)
મુખ્યત્વે વર્ષારૂતુ આવે છતે અને વરસાદ વરસે છતે સાધુએ શું કરવું, તે કહે છે. અહીં વર્ષાકાળ અને વૃષ્ટિ આશ્રયી ચાર ભાંગા થાય છે, તેમાં સાધુઓને આજ સમાચારી છે. એટલે નિવ્યાઘાત તે અષાઢ માસું આવ્યા પહેલાં જ ઘાસ, ફલક, ડગલ, ભસ્મ માત્રકાદિને પરિગ્રહ કરે, અર્થાત્
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८] ચોમાસું બેસતા પહેલાં પણ વધારે વરસાદ પડતાં ઘણું નાના પ્રાણુઓ ઇંદ્રગોપક બીયાવક ગર્દભક વિગેરે (સંમૂછિમ જંતુઓ) ઉત્પન્ન થાય છે, તથા ઘણું નવા ઘાસના અંકુરા પ્રકટ થાય છે, તેથી તે માર્ગે જતાં તે પ્રાણીઓ તથા ઘાસના અંકુરાથી તે કરેળીયાના સમૂહ સુધી માર્ગમાં પથરાયેલા હોય, તેથી રસ્તે પે મુશ્કેલ પડે. તેથી તે ઓના રક્ષણ માટે એક ગામથી બીજે ગામ ન જાય, તેથી સંયત (સાધુ) પિતેજ સમય જોઈને અવસર આવતાં ચોમાસું કરી લે. (આને માટે કલ્પસૂત્રમાં ખુલાસો કરે છે કે અષાડ માસા પહેલાં વરસાદ આવી જાય તે એક માસ પ્રથમથી પણ ચોમાસું કરે, પણ અસાડમાં તે અવશ્ય સ્થિરતા કરવી)
हुवे माह भाग छे. से भिक्खू वा० सेजं गामं वा जाव रायहाणिं वा इमंसि खलु गामंसि वा जाव राय नो महई विहारभूमी नो महई वियारभूमी नो सुलभे पीढफलगसिज्जासंथारगे नो सुलभे फासुए उंछे अहेसणिजे जत्थ बहवे समण० वणीमगा उवागया उवागमिस्संति य अच्चाइन्ना वित्ती नो पन्नस्स निक्खमणे जाव चिंताए, सेवं नच्चा तहप्पगारं गामं वा नगरं वा जाव रायहाणिं वा नो वासावासं उवल्लिइजा ॥ से भि० से जं० गाम वा जाव राय० इमंसि खलु गामंसि वा जाव महई विहारभूमी महई वियार० सुलभे जत्थ पीढ ४ सुलभे फा० नो जत्थ बहवे समण उवागमिस्संति वा अप्पाइन्ना वित्ती जाव रायहाणिं वा तओ संजयामेव वासावासं उवलिइजा ॥ (सू० ११२)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૬૯ ]
તે ભિક્ષુ તેવી રાજધાની વિગેરે કાઇપણ સ્થાનમાં આવ્યા પછી એમ જાણે કે વિહાર ( સ્વાધ્યાય ) ભૂમી તથા વિચાર (સ્થંડિલ) ભૂમિ ઉચિત મળે તેવી નથી, તથા સાધુને ચાગ્ય પીઠ લક શયા સંથારા વિગેરે ચામાસામાં ખાસ વાપરવા ચેાગ્ય ઉપકરણા કે વસ્તુઓ મળવી દુલ ભ છે, તથા પ્રાસુક ગાચરી મળવી દુલ ભ છે, તથા એષણીય આહાર ન મળે, તેજ કહે છે—એટલે સાધુને ઉદ્ગમ વિગેરે દોષરહિત ગેાચરી લેવાની છે, તે ન મળે, 'તથા તે નગર વિગેરેમાં ઘણા શ્રમણ, બ્રાહ્મણા, કૃપણ, વણીમગ વિગેરે આવીને ભરાયેલા છે, અને બીજા આવવાના છે, તેથી ઘણા માગણુ ભરાવાથી આકી વૃત્તિ છે, એટલે ભિક્ષા માટે અટન તથા સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરવા બહાર જતાં આવતાં તે ઘણા ભિક્ષુક માણસાના ભરાવાથી તે ગામ વિગેરે સ કાચાયેલ છે, ત્યાં જૈનસાધુને જવુ આવવું તથા ધર્મ ચિંતવન વિગેરે ક્રિયા ઉપદ્રવ રહિત ન થાય. જો આવી અગવડા હાય, તા તેવા ક્ષેત્રમાં ચામાસુ ન કરે, પણ જો ઉપર બતાવેલી અગવડા ન હૈાય એટલે ભણવાની અને સ્થંડિલની જગ્યા હાય, ઉચિત ઉપકરણ મળતાં હાય, પિંડ શુદ્ધ મળતા હાય, અન્ય ભિક્ષુકા સામાન્ય પ્રમાણમાં હાય, જતાં આવતાં ઘણેા સમય ન લાગતા હાય, તા ત્યાં ચામાસું કરવું. હવે વર્ષાકાળ પુરો થયે કયારે વિહાર ન કરવા તે કહે છે.
ન
अह पुणेवं जाणिज्जा - चत्तारि मासा वासावासाणं चीकंता हेमंताण य पंचदसरायकप्पे परिवुसिप, अंतरा से
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૦ ]
मग्गे बहुपाणा जाव ससंताणगा नो जत्थ बहवे जाव उवागमिस्संति, सेवं नच्चा नो गामाणुगामं दूइजिजा ॥ अह पुणेवं जाणिजा चत्तारि मासा० कप्पे परिवुसिए, अंतरा से मग्गे अप्पंडा जाव ससंताणगा बहवे जत्थ समण० उबागमिस्संति सेवं नच्चा तओ संजयामेष० दूइजिज || (सू०११३)
૭
હવે આ પ્રમાણે સાધુએ જાણે, કે ચામાસા સંબંધી ચારમાસ પૂરા થયા છે, અર્થાત્ કા`િકી ચેામાસું પૂરું થયું છે, ત્યાં જો ઉત્સર્ગ થી વૃષ્ટિ ન હેાય, તેા એકમેજ ખીજે સ્થળે જઇને પારણુ કરવુ, પણ જો વૃષ્ટિ ચાલુ હાય તે હેમંત રૂતુના પાંચ-દસ દીવસ ગયે થકે વિહાર કરવા, તેમાં પણ જો ખીજે ગામ જતાં માર્ગ માં નાનાં જંતુનાં ઈંડાં પડ્યાં હોય, " ગારા હાય, કરાળીયાનાં જાળાં ખાઝી ગયેલાં હાય, અને બ્રાહ્મણ શ્રમણ વિગેરે માગણ ન આવેલા હાય, અથવા થોડા વખતમાં આવવાના ન હોય તે માગસર શુદ ૧૫ સુધી ત્યાં રહેવુ. ત્યારપછી ગમે તેમ હોય પણ ત્યાં રહેવું નહિ, પણ જો વૃષ્ટિ ન હોય, કાદવ ન હોય, મા ઇંડાં વિનાના હાય, શ્રમણ બ્રાહ્મણ આવ્યા હાય, આવવાના હાય, તા કાર્ત્તિકી પુર્ણિમા પછી તુત વિહાર કરવા.
હવે માની ચતના કહે છે—
से भिक्खू वा० गामाशुगामं दूइजमाणे पुरओ जुगमाया पेहमाणे दट्ठण तसे पाणे उद्धट्टु पादं रीइज्जा साहट्टु पायं रीइजा वितिरिच्छं वा कट्टु पायं रीइजा, सइ परकमे
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭ી] संजयामेव परिकमिजा नो उज्जुयं गच्छिन्जा, तओ संजयामेव गामाणुगामं दूइ जिजा ॥ से भिक्खू वा० गामा० दुइन्जमाणे अंतरा से पाणाणि वा बी० हरि० उदए वा मट्टिआ वा अविद्धत्थे सइ परकमे जाव नो उज्जुयं गच्छिज्जा, तओ સંજય મામા દૂઝાઝા | (સૂ૦ ૨૨૪) : તે ભિક્ષુ બીજે ગામ જતાં મેઢા આગળ યુગમાત્ર (ચાર હાથે પ્રમાણ) ગાડાના ઉદ્ધિ (ધસરા) ના આકારે ભૂભાગ (જમીન) દેખતો ચાલે, ત્યાં માર્ગમાં ત્રસ જીવે જે પતંગ વિગેરે છે, તે પગને અડકીને અથવા પાદના તબીયા નીચે અડકીને નીકળે, તે તે જીવોની રક્ષા ખાતર શરીરમાં શક્તિ હોય ત્યાં સુધી બીજે માળે જવું, પણ બીજે રસ્તે કે જવાની શક્તિ ન હોય, તે તે રસ્તે જતાં જ્યારે તેવાં જતુઓ પગ પાસે આવે, ત્યારે ત્યાં પગ સંભાળીને મુકે કે તે ચગદાઈ ન જાય, એટલે જ્યારે સામે આવે ત્યારે તેને પગ સાથે અથડાવા દેવાં નહીં, પણ જે પગ નીચે દબાઈ જાય તેમ હોય તે નીચે દેખીને તે જગ્યાએ પગ ન મુકવો, અથવા પગની એડી મુકીને ચાલવું, અથવા પગ વોક કરીને ચાલવું, આ પ્રમાણે એક ગામથી બીજે ગામ જીવ જંતુની રક્ષા કરતાં જવું.
વળી સાધુને એક ગામથી બીજે ગામ જતાં માર્ગમાં નાના જીવ જંતુ બીજ હરિયાળી (લીલું ઘાસ) પાણું, માટી અથવા રસ્તો ન પડ્યો હોય, તે તેવા સીધા માગે ન જવું, પણ જીવ-જંતુ વિનાના તથા કાદવ માટી પાણી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭] વિનાના માર્ગે ચકા ખાઈને જ્યાંથી લેકે જતાં હોય તેવા રસ્તે સાધુએ જવું, પણ બીજે રસ્તે ન હોય, અથવા જવાની શક્તિ ન હોય, તે તે માર્ગે યતનાથી ચાલવું. વળી–
તે મિજવૂ ના જામ ટૂઝમાળે અંતરા વિવवाणि पश्चंतिगाणि दसुगाययाणि मिलक्खूणि अणायरियाणि दुसन्नप्पाणि दुप्पन्नवणिजाणि अकालपडिबोहीणि अकालपरिभोई णि सइ लाढे विहाराए संथरमाणेहिं जाणवएहिं नो विहारवडियाए पवजिजा गमणाए, केवली बूया आयाणमेयं, तेणं बाला अयं तेणे अयं उवचरए अयं ततो आगपत्तिकट्ट तं भिक्खू अक्कोसिज वा जाव उद्दविज वा वत्थं प० कं० पाय० अच्छिदिज वा भिंदिज वा अवहरिज वा परिविज वा, अह भिक्खूणं.पु० जं तहप्पगाराई विरू० पञ्चंतियाणि दस्सुगा० जाव विहारवत्तियाए नो पवजिज वा गमणाए तओ संजया गा० दू० ॥ (सू० ११५)
તે ભિક્ષુને બીજે ગામ જતાં એમ માલુમ પડે, કે આ માગે જતાં વચમાં વિરૂપ રૂપવાળા મહાદુષ્ટ એવા ચોરોનાં -સ્થાન છે, તથા બર્બર શબર પુલિંદ વિગેરે સ્વેચ્છથી પ્રધાન
એવા અનાર્ય લેકે જે ગંગા સિંધુની વચમાંના રપા આર્ય દેશ છોડીને બીજા દેશોમાં રહેલા છે. તેઓ દુ:ખેથી આર્યોની સંજ્ઞા સમજે છે, તથા મહા કષ્ટથી આર્ય ધર્મને સમજે અને અનાર્ય સંકલ્પને છોડે, તથા અકાળમાં પણ ભટક્નારા છે, કારણકે અડધી રાત્રે પણ શિકાર વિગેરે માટે જાય છે, તથા અકાલે (વખત વિના) ભજન કરનારા છે, માટે જ્યાં સુધી
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૩ ]
આજા દેશોના સારાં ગામા વિચરવાનાં હોય, ત્યાં સુધી તેવા અનાર્ય દેશોના ક્ષેત્રામાં હું જઈશ, એવી પ્રતિજ્ઞા સાધુએ ન કરવી, ( અર્થાત્ ત્યાં જવું નહિ ) ત્યાં જવાથી કેવલી પ્રભુ તેમાં દોષ બતાવે છે, કારણ કે ત્યાં જવાથી સયમની વિરાધના થાય છે, તથા ત્યાં આત્માની વિરાધનામાં સંયમની વિરાધના પણ થાય છે, તે ખતાવે છે, તે મ્લેચ્છ વિગેરે અનાર્યા આ પ્રમાણે બાલે છે, “ આ ચાર છે ! આ શત્રુના ચર તેના ગામથી આવેલા દૂત છે! એમ કહીને વચનથી તિરસ્કાર કરે, દ’ડથી તાડના કરે, અને છેવટે જીવ પણ લે, તથા વસ્રો વિગેરે પણ ખુ ંચવી લે, પછી સાધુને કાઢી મુકે, માટે સાધુએને આ શીખામણ છે, કે તેમણે તેવા માગે જવું નહિં, ચણ તેવા માને છેડીને સયત સારે માગે વિહાર કરી ને બીજે ગામ જાય.
से भिक्खू० दूइजमाणे अंतरा से अरायाणि वा गणरायाणि वा जुवरायाणि वा दोरजाणि वा वेरजाणि वा विरुद्धरजाणि वा सइ लाढे विहाराए संथ० जण० नो विहारवडियाए० केवली बूया आयाणमेयं, तेणं बाला तं चैव जाव गमणाए तओ सं० गा० दू० ॥ ( सू० ११६ )
તે ભિક્ષુને વિહાર કરતાં એમ માલુમ પડે કે તે માગે રાજા મરીગયા છે, અને સામાએ રાજ્ય તે વહેંચી લીધુ છે, અથવા યુવરાજને ગાદી મળી નથી, એ રાજ્ય થયાં હાય, વૈર વધ્યાં હાય, વિરૂદ્ધ ( શત્રુ ) રાજાનુ જોર હાય, તા તેવા લડાઈ તાફાનનાં ઉપદ્રવવાળા માર્ગે ખીજો સારા દેશ અથવા
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૪] ગામે વિચરવાનાં હોય તે તેવા માગે વિહારન કરે કેવળી પ્રભુ તેમાં કર્માદાન બતાવે છે, ત્યાં જતાં તેવિરૂદ્ધ પક્ષના માણસે તે સાધુને ચેર કે જાસુસ માનીને પૂર્વના સૂત્રમાં કહા મુજબ પીડા પમાડશે, ઉપદ્રવ કરશે, અથવા જીવથી પણ હણશે, કપડાં ખુંચવી બુરા હાલે કાઢી મુકશે, માટે તેવા માર્ગે ન જવું,
से भिक्खू वा गा० दूइजमाणे अंतरा से विहं सिया, से जं पुण विहं जाणिज्जा एगाहेण वा दुआहेण वा तिआहेण वा चउआहेण वा पंचाहेण वा पाउणिज्ज वा नो पाउणिज्ज वा तहप्पगारं विहं अणेगाहगमणिज्जं सइ लाढे जाव गमणाए, केवली बूया आयाणमेयं, अंतरा से वासे सिया पाणेसु वा पणएसु वा बीएसु वा हरि० उद० मट्टियाए वा अविद्वत्थाए, अह भिक्खू जं तह० अणेगाह जाव नो पव० तओ सं० गा० दू० ॥ (सू० ११७)
તે ભિક્ષુ ગ્રામાંતર જતાં એમ જાણે કે તે માર્ગમાં જતાં મેદાન ઉલંઘવામાં કેટલાક દિવસો લાગશે, એટલે એક આખો દિવસ અથવા બે ત્રણ ચાર પાંચ દિવસે તે માર્ગ ઉલંઘાશે, તેવા માગે બીજે ટુંકે માર્ગ મળતો હોય તે તેવા ઉજડ રસ્તે જવું નહિ. કારણકે તેવા માર્ગે જતાં કેવળ જ્ઞાનીએ અનેક દેશે બતાવ્યા છે, જેમકે વખતે વરસાદ આવે, તે પાણી ભરાઈ જાય, લીલણ ઝૂલણ થઈ જાય, લીલાઘાસનાં બીજ અંકુર ફુટી નીકળે, રસ્તે કાદવથી (ગા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १७५ ] રાથી) ભરાઈ જાય, માર્ગ સૂઝે નહિ, માટે તેવા અનેક દિવિસના મેદાનવાળા માર્ગે જવું નહિ.
वे नावने माश्रयी ४ छ- से भि० गामा० दूइज्जिज्जा० अंतरा से नावासंतारिमे उदए सिया, से जं पुण नावं जाणिज्जा असंजए अ भिक्खुपडियाए किणिज्ज वा पामिञ्चेज्ज वा नावाए वा नावं परिणामं कट्ट थलाओ वा नावं जलंसि ओगाहिज्जा जलाओ वा नावं थलंसि उक्कसिज्जा पुण्णं वा नावं उस्सिचिज्जा सनं वा नावं उप्पीलाविज्जा तहप्पगारं नावं उडुगामिणि वा अहेगा० तिरियगामि० परं जोयणमेराए अद्धजोयणमेराए अप्पतरे वा भुज्जतरे वा नो दूरुहिज्जा गमणाए॥ से भिक्खू वा० पुवामेव तिरिच्छसंपाइभं नावं जाणिज्जा, जाणित्ता से तमायाए एगंतमवक्कमिज्जा २ भण्डगं पडिले हिज्जा २ एगओ भोयणभंडगं करिज्जा २ ससीसोवरीयं कायं पाए पमज्जिज्जा सागारं भत्तं पञ्चक्खाइज्जा, एगं पायं जले किच्चा एगं पायं थले किच्चा तओ सं० नावं दूरू हिज्जा॥ (सू० ११८)
તે ભિક્ષુ ગ્રામાંતર જતાં માર્ગમાં એમ જાણે કે આ વચમાં આવેલી નદી નાવ વિના ઉતરાય તેમ નથી તે નાવ સંબંધી તપાસ કરે કે ગૃહસ્થ ખાસ ભિક્ષુક માટે ના ખરીદ કરે અથવા ઉછીતી લે, અથવા અદલા બદલે કરે, અથવા સ્થળથી જળમાં કે જળથી સ્થળમાં લાવે, ભરેલા વહાણને ખાલી કરે, અથવા ખુંચી ગયું હોય તે સાધુ મા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૬ ] ટેજ બહાર કઢાવે, તેવી નાવને ઉચે લઈ જવા નીચે લઈ જવા અથવા તીરછી દિશામાં અથવા કેઈપણ દિશામાં લઈ જવી પડે તે એક જોજન મર્યાદા માટે અડધા જે જન (બે ગાઉ) માટે અથવા થેડે ઘણે દૂર જવા માટે સાધુએ તેવી નાવમાં બેસવું નહિ, પણ સાધુ એમ જાણે કે નાવ તેના માલિકે પિતાના પ્રજને તીરછી દિશામાં હંકારી છે, તે તે વહાણમાં જતાં પહેલાં પોતાના ઉપકરણોને એકાંતમાં જઈને પતિ લેહવા. ગોચરીનાં પાત્રો તપાસી લેવાં તથા પિતાના શરીરને પગથી માથા સુધી પુજવું, તથા સાગારી અણસણ કરવું (એટલે આ જળથી બહાર નીકળું તે મને આહાર પાડ્યું વાપરવું કપે, નહિતે નહિં.) પછી એક પગ જળમાં એક પગ થળમાં (પાણીના ઉપર) મુકી સાધુએ નાવ ઉપર ચડવું ( આ સૂત્રમાં સાધુ માટે જે નાવ પેલે પાર લઈ જાય તે બને ત્યાં સુધી તેવી નાવમાં ન બેસવું. પણ ગૃહસ્થને માટે જવા આવવા માટે નાવ ચાલુ થઈ હોય તેમાં બેસવું) હવે કારણ પડે નાવમાં બેસવું પડે તે નાવમાં ચડવાની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा० नावं दुरूहमाणे नो नावाओ पुरओ दुरूहिज्जा नो नावाओ मग्गओ दुरूहिज्जा नो नावाओ ममओ दुलहिज्जा नो बाहाओ पगिज्झिय २ अंगुलियाए उद्दिसिय २ ओणमिय २ उन्नमिय २ निज्झाइज्जा। से णं परो नावागओ नावागयं वइज्जा-आउसंतो! समणा एवं ता तुम ना उकसाहिज्जा वा वुक्कसाहि वा खिवाहि वा
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१७७] रज्जूयाए वा गहाय आकासाहि, नो से तं परिनं परिजाणिज्जा, तुसिणीओ उवेहिज्जा। से णं परो नावागओ नावाग० वइ०-आउसं० नो संचाएसि तुमं नावं उक्कसित्तए वा३ रज्जूयाए वा गहाय आकसित्तए वा आहर एयं नावाए रज्जूयं सयं चेव णं वयं नावं उक्कसिस्सामो वा जाव रज्जूए वा गहाय आकसिस्सामो, नो से तं प० तुसि०। से णं प० आउसं० एअं ता तुमं नावं आलित्तेण वा पीढएण वा वंसेण वा बलएण वा अवलुएण वा वाहेहि, नो से तं प० तुसि० । से णं परो० एयं ता तुमं नावाए उदयं हत्थेण वा पाएंण वा मत्तेण वा पडिग्गहेण वा नावाउस्सिचणेण वा उस्सिचाहि, नो से तं० से णं परो० समणा! एयं तुमं नावाए उत्तिंगं हत्थेण वा पाएण वा बाहुणा वा ऊरुणा वा उदरेण वा सीसेण वा कारण वा उस्सिचणेण वा चेलेण वा मट्टियाए वा कुसपत्तएण वा कुविंदएण वा पिहेहि, नो से तं० ॥ से भिक्खू वा २ नावाए उत्तिंगेण उदयं आसवमाणं पेहाए उपरवरिं नावं कज्जलावेमाणिं पेहाए नो परं उवसंकमित्तु एयं बूया-आउसंतो! गाहावइ एयं ते नावाए उदयं उत्तिंगेण आसवइ उवरुवरि नावा वा कज्जलावेइ, एयप्पगारं मणं वा वायं वा नो पुरओ कट्ट विहरिज्जा अप्पुस्सुए अबहिल्लेसे एगंतगएण अप्पाणं विउसेज्जा समाहीए, तओ सं० नावासंतारिमे व्यउदए आहारियं रीइज्जा, एयं खलु सया जहज्जासि त्तिबेमि ॥ इरियाए पढमो उद्देसो (सू० ११९) २-१-३-१॥
૧ર.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૮] તે સાધુએ નાવમાં બેસતાંનાવના અગ્ર ભાગે બેસવું નહિ, કારણ કે તેથી નિર્ધામક (ખલાસી) ને પિતાના કાર્યમાં હરકત થાય તથા બીજા લેકીને ચડવા પહેલાં પિતે ચઢી ન બેસે; કારણ કે વહાણને ચલાવવાના અધિકરણને દોષ લાગે, તેમ નાવના બરાબર મધ્ય ભાગમાં ચડી ન બેસે, તેમ વહાણનાં (પડખાં) પકડીને આંગળીઓ વડે તાકી તાકીને ઉંચા નીચા થઈને જેવું નહિ.
નાવમાં ચડેલા સાધુને નાથવાળે કહે, કે હે સાધુઓ! આ નાવને તમે ખેંચે, આ દિશા તરફ વાળે, અમુક વસ્તુ દરિયામાં ફેકે, અથવા દેરડેથી પકડીને ખેંચે, તે પ્રમાણે કહે તે પણ સાધુએ તેમ ન કરવું, પણ ચૂપ બેસી રહેવું. . વળી તે નાવિક સાધુને કહે, કે હે સાધુઓ! જે તમે નાવ ન ખેંચી શકે, કે સામાન ન ફેંકી શકે, તે દેરડું લાવીને અમને આપે, એટલે દેરડું હાથમાં આવતાં અમે નાવને ખેંચીશું, તે વચન પણ મુનિએ સ્વીકારવું નહિ - પણ ચૂપ રહેવું.
તે નાવમાં ચડેલા સાધુને નાવિક કહે, કે હે સાધુ! તમે નાવને આલિત્ત ( _) વડે પીઢ હલેસાંવડે વાંસવડે વળાવડે અવશ્લેકવડે આગળ ચલાવે, તે વાત પણ સાધુએ સ્વીકારવી નહિ, પણ ચુપ બેસી રહેવું.
તે નાવમાં ચડેલા સાધુને નાવિક એમ કહે કે-આ નાવમાં ભરાએલા પાણુંને હાથ વડે પગવડે વાસણથી કે પાતરાંથી
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭] અથવા નાવના હથીઆરથી કાઢી નાંખે, પણ તે સાધુએ કરવું નહિ, પણ મન ધારણ કરીને બેસવું.
તે નાવમાં બેઠેલા સાધુને નાવિક કહે, કે હે સાધુઓ! તમે નાવમાં પડેલા કાંણને હાથ, પગ, બાહુ, જાંઘ, ઉરૂ, પેટ, માથા કે કાયાવડે અથવા વહાણમાં રહેલા ઉસિંચણવડે અથવા વસ્ત્ર, માટી, કમળપત્ર કે કુરૂવિંદ નામના ઘાસવર્ડ ઢાંકે, પણ તે સ્વીકારવું નહિ, મૈને બેસી રહેવું.
તે ભિક્ષુએ અથવા સાધ્વીએ નાવમાં છિદ્ર પડતાં પાણી ભરાતું દેખીને-ઉપર ઉપર નાવમાં પાણે ચડતું દેખીને બીજા માણસને એમ કહેવું નહિ કે હે ગૃહસ્થ! આ વહાણમાં પાણી ભરાય છે, અને નાવ ડુબી જશે, આ પ્રમાણે મનથી અને વચનથી સંકલ્પ-વિક૯પ ન કરતાં કે બરાડા ન પાડતાં શાંત રહેવું, શરીર ઉપકરણની ઉત્સુકતા તથા બહારનું ધ્યાન છેડીને એકાંતમાં આત્માને સમાધિમાં રાખે, અને જે પ્રમાણે નાવ પાણીમાં ચાલે તેમ ચાલવા દેઈ કિનારે પહોંચવું, આ પ્રમાણે સદા યત્ન કરે, અર્થાત્ નાવના ઉપર ધ્યાન ન રાખતાં આત્મ સમાધિએ વર્તવું, આજ ભિક્ષની સર્વ સામગ્રી છે.
ત્રીજા અધ્યયનને પહેલે ઉદેશે સમાપ્ત થયે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] बीजो उद्देशो.
-ooo પહેલે ઉદ્દેશે કહીને હવે બીજો ઉદ્દેશ કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં નાવમાં બેઠેલા સાધુની વિધિ કહી, અહીં પણ તેજ કહે છે, આ સંબંધે આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે.
से णं परो णावा. आउसंतो! समणा एवं ता तुमं छत्तगं वा जाव चम्मछेयणगं वा गिण्हाहि, एयाणि तुम विरूवरूवाणि सत्थजायाणि धारेहि, एयं ता तुमं दारगं વા પgિ , નો છે તે છે (ફૂડ ૨૨૦),
તે નાવમાં બેઠેલા સાધુને નાવિક વિગેરે ગૃહસ્થ કહે, કે તમે મારા છત્રને પકડે, અથવા ચામડું છેદવાનું હથીઆર અથવા બીજા હથી આર પકડે, અથવા આ મારા બાળકને પાણી પીવડાવ, આવી પ્રાર્થના નાવિક વિગેરે કરે તે તે સ્વીકારવી નહિ, પણ મૈન રહેવું,
“ઉપર પ્રમાણે નાવિકનું કહેવું ન કરવાથી તે કોધી. થઈને સાધુને નાવમાંથી ફેંકી દે તે શું કરવું તે કહે છે – .. से णं परो नावागए नावागयं वएजा-आउसंतो! एस णं समणे नावाए भंडभारिए भवइ, से णं बाहाए गहाय नावाओ उदगंसि पक्खिविजा, एयगारं निग्योसं सुच्चा निसम्म से य चीवरधारी सिया खिप्पामेव चीवराणि उव्वे
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮૬ ]
'
ढिज्ज वा निवे. ढज वा उप्फेसं वा करिजा, अह० अभिकतकूरकम्मा खलु बाला बाहाहिं गहाय ना० पक्खिविज्ञा से पुव्वामेव वइज्जा आउसंतो! गाहावई मा मेत्तो बाहाए गहाय नावाओ उदगंसि पक्खिवह, सयं चेव णं अहं नावाओ उदगंसि ओगाहिस्सामि, से णेवं वयंतं परो सहसा बलसा चाहाहिं ग० पक्खिविजा तं नो सुमणे सिया नो दुम्मणे सिया नो उच्चावयं मणं नियंछिजा नो तेसिं बालाणं घायाए वहाए समुट्ठिजा, अप्पुस्सुए जाव समाहीए तओ સંપુટમઁત્તિ વિજ્ઞા।। (મૂ॰૧૨૨ )
તે સાધુને ઉદ્દેશીને નાવિક બીજા માણસને કહે, કે આ સાધુ કામ કર્યા વિના વહાણમાં માત્ર ભાંડ અથવા ઉપક રણવડે બેજા રૂપ બેઠા છે, માટે તેને ખાડુથી પકડીને નદીમાં ફેંકી દો. આ પ્રમાણે તેમની પાસે સાંભળે, અથવા ખીજા પાસેથી તે વાત જાણીને જિનકલ્પી કે સ્થવિરકલ્પી મુનિ હાય, તેમાં સ્થવિર કલ્પી મુનિએ તુત પોતાની પાસે ભેજવાળાં નકામાં કપડાં ઊતારીને જરૂર જોગાં હલકાં વસ્ત્ર ઉપધિ વિગેરેને શરીરે વીંટી લેવાં, અથવા માથે બાંધી લેવાં, આ પ્રમાણે ઉપકરણ વીંટી લીધેલા સાધુ નિર્વ્યાકુલતાથી સુખેથી પાણીમાં તરે છે, પછી તૈયાર થઈ તેમને ધર્મોપદેશ આપે, સાધુના આચાર સમજાવે, છતાં એમ નક્કી જાણે કે આ દુષ્ટો મને ખાડુથી પકડીને પાણીમાં નાંખવાનાં જ છે, તા નાંખે તે પહેલાં મુનિએ કહેવું કે તમારે મને બાહુથી પકડીને પાણીમાં નાંખવાની જરૂર નથી. હું જાતેજ પાણીમાં
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १८२ ] ઝંપલાવુ છું. આવું બેલવા છતાં પણ તે દુષ્ટો ખાડુથી પકડીને સાધુને પાણીમાં નાંખી દે, તે મુનિએ મનમાં રાગદ્વેષ ન કરવા, તથા દીનતા કે સંકલ્પ–વિકલ્પ પણ ન કરવા, તેમ તેમને મારવા કે દુ:ખ દેવા તૈયાર ન થવું, પણ ઉત્સુકતા રહિત પાણીમાં પડવુ.
હવે ઉદકમાં પડેલાની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा० उदगंसि पवमाणे नो हत्थेण हत्थं पापण पायं कारण कार्य आसाइजा, से अणासायणाए अणासायमाणे तओ सं० उदगंसि पविजा ॥ से भिक्खू वा० उदगंसि पवमाणे नो उम्मुग्गनिमुग्गियं करिजा, मामेयं उदगं कन्नेसु वा अच्छीसु वा नक्कंसि वा मुहंसि वा परियावजिज्जा, तओ० संजयामेव उदगंसि पविजा ॥ से भिक्खू वा उदगंसि पवमाणे दुब्बलियं पाउणिजा खिप्पामेव उबहिं विगिंचिज वा विसोहिज वा, नो चेव णं साइज्जिज्जा, अह पु० पारए सिया उदगाओ तीरं पाउणित्तए, तओ संजयामेव उदउल्लेण वा ससिणद्वेण वा कारण उदगतीरे चिठिज्जा ॥ से भिक्खु वा० उदउल्लं वा २ कार्य नो आमजिज्जा वा णो पमज्जिज्जा वा संलिहिजा वा निल्लिहिज्जा वा उवलिजा वा उवट्टिजा वा आयाविज वा पया०, अह पु० विगओदओ मे काए छिन्नसिणेहे काए तह पगारं कार्य आमजिज्ज वा पयाविज वा तओ सं० गामा० दूइजिजा || ( सू० १२२ )
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૩] તે મુનિએ પાણીમાં પડયા પછી હાથ સાથે હાથ, પગ સાથે પગ કે શરીરવડે કોઈ પણ ભાગમાં અપકાય વિગેરેની રક્ષા માટે સ્પર્શ કરે નહિ, તથા પાણીમાં તણાતાં ડુબકીઓ મારવી નહિ, કારણ કે ડુબકી ન મારવાથી કાન આંખ નાક મહા વિગેરેમાં પાણી ન ભરાય તેમ પિતે ડુબી જાય નહિ, પણ જ્યારે પિતાને ડુબવા વખત આવે અને થાકી ગયો હોય, તે ઉપધિને મેહ છોડી દે, અથવા ભારવાળી ઉપધિ છેડી દેવી, પછી પિતે જાણે કે હું કિનારે જવા સમર્થ છું, ત્યારે કિનારે નીકળી આવે, અને પાણું ટ૫ક્તા શરીરે કિનારા ઉપર ઉભા રહે, અને ઈર્યાવહી પડિકમે.
. પણ તે મુનિએ ભીના શારીરને પાણુ રહિત કરવા આમળવું ઘસવું દાબવું છાંટવું કે તપાવવું નહિ, પણ પાણીને પિતાની મેળે નીતરવા દેવું, પણ જ્યારે જાણે કે પાણી નીતરી ગયું છે, ભીનાશ ઓછી થઈ ગઈ છે, ત્યારપછી કાયાને શરદી રહિત કરવા તડકે તપાવવી, અને ત્યાં સુધી કિનારેજ ઉભા રહેવું, અને શરીર સૂકાયા પછી જ બીજા ગામ તરફ વિહાર કરવો, પણ ત્યાં ઊભા રહેવાથી ચારને ભય લાગતો હોય તે તુર્ત કાયાને સ્પર્શ કર્યા વિના જ હાથ લાંબા રાખી ગામ તરફ ચાલ્યા જવું.
से भिक्खू वा गामाणुगामं दूइजमाणे नो परेहिं सद्धिं परिजविय २ गामा० दुइ०, तओ० सं० गामा० दुइ०॥ (સૂ૦ ૨૨૩)
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १८४] મુનિએ વિહાર કરતાં મળેલા ગૃહસ્થ સાથે બહુ બકબકાટ કરતા જવું નહિ, પણ શાંતિથી ચાલવું, હવે જંઘા સુધીના પાણીમાં ઉતરવાની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा गामा० दू० अंतरा से जंघासंतारिमे उदगे सिया, से पुवामेव ससीसोवरियं कायं पाए य पमजिजा २ एगं पायं जले किच्चा एगं पायं थले किचा तओ सं० उदगंसि आहारियं रीएन्जा ॥ से भि० आहारियं रीयमाणे नो हत्थेण हत्थं जाव अणासायमाणे तओ संजयामेव जंघासंतारिमे उदए आहारिय रीएजा ॥ से भिक्खू वा० जंघासंतारिमे उदए आहारियं रीयमाणे नो सायावडियाए नो परिदाहपडियाए महइमहालयंसि उदयंसि कायं विउसिजा, तओ संजयामेव जंघासंतारिमे उदए अहारियं रीएजा, अह पुण एवं जाणिज्जा पारए सिया उदगाओ तीरं पाउणित्तए, तओ संजयामेव उदउल्लेण वा २ कारण दगतीरए चिट्ठिजा ॥ से भि० उदउल्लं वा कार्य ससि० कायं नो आमजिज वा नो० अह पु० विगओदए मे काए छिन्नसिणेहे तहप्पगारं काय आमजिज वा० पयाविज वा तओ सं० गामा० दूइ० ॥ (सू० १२४ )
તે સાધુ વિહાર કરી બીજે ગામ જતાં માર્ગમાં જાંઘ ડુબે તેટલું પાણી હોય, તે ઉપરનું શરીર મુપત્તિથી તથા નાભી નિચેનું અડધું શરીર એવાથી પુંજીને પાણીમાં પ્રવેશ કરે, અને પાણીમાં પેઠા પછી એક પગ જલમાં મુક, બીજો પગ ઉંચો કરીને જવું, પણ બે પગ વડે પાણું ડેળતા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮૫ ]
જવું નહિ, પણ જયણાથી પાણી ઉતરવું, જેમ સરલતાથી જવાય તેમ જાય, પણ વિકાર કરતા આમ તેમ જોતા ન ચાલે.
તે ભિક્ષુ જ ઘાસુધીના પાણીમાં ઉતરી જતાં હાથ સાથે હાથ પગ સાથે પગ વિગેરે, અકાયની રક્ષા માટે લગાડવાં નહિ, તેજ પ્રમાણે સુખ મેળવવા દાહ મટાડવા, ઉંડાપાણીમાં-છાતી સુધીના પાણીમાં ઉતરવું નહિ, ફ્કત જ ધા સુશ્રીના પાણીમાંજ ઉતરવું, પણ પાણીમાં ઉતર્યા પછી ઉપકરણ સહિત ચાલવા પેાતાને અસમર્થ જુએ અને ડુબવાના વખત આવે તે ખાજાવાળાં ઉપકરણ ત્યજી દેવા, પણું શક્તિવાન હાય તેા ઉપકરણ સહિત ઉતરે, પછી કિનારે જઈને ઈર્ષ્યાહિ કરી પાણી નીતરી ગયા પછી કાયાની ભીનાશ એછી થયા પછી શરીર તપાવીને વિહાર કરે.
હવે પાણીમાંથી નીકળ્યા પછીની ગમન વિધિ કહે છે. से भिक्खू वा० गामा० दूइजमाणे नो मट्टियागपहिं पारहिं हरियाणि छिंदिय २ विकुज्जिय २ विफालिय २ उम्मग्गेण हरियवहार गच्छिज्जा, जमेयं पाएहिं मट्टियं खिपामेव हरियाणि अवहरंतु, माइट्ठाणं संफासे, नो एवं करिजा, से पुव्वामेव अप्पहरियं मग्गं पडिलेहिजा तओ० सं० गामा० ॥ से भिक्खू वा २ गामाणुगामं दूइजमाणे अं तरा से वप्पाणि वा फ० पा० तो० अ० अग्गलपासगाणि वा गड्डाओ वा दरीओ वा सइ परक्कमे संजयामेव परिक्कमिज्जा नो उज्जु०, केवली०, से तत्थ परक्कममाणे पयलिज वा २,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८] से तत्थ पयलमाणे वा २ रुक्खाणि वा गुच्छाणि वा गुम्माणि वा लयाओ वा वल्लीओ वा तणाणि वा गहणाणि वा हरियाणि वा अवलंबिय २ उत्तरिजा, जे तत्थ पाडिपहिया उवागच्छंति ते पाणी जाइजा २, तओ सं० अवलंबिय २ उ. तरिजा तओ स० गामा० दू०॥ से भिक्खू वा० गा० दूइज्जमाणे अंतरा से जवसाणि वा सगडाणि वा रहाणि वा सचकाणि वा परचक्काणि वा से णं वा विरूवरूवं संनिरुद्धं पेहाए सइ परकमे सं० नो उ० से णं परो सेणागओ वइजा आउसंतो! एस णं समणे सेणाए अभिनिवारियं करेइ, से ण बाहाए गहाय आगसह, से णं परो बाहाहिं गहाय आगसिजा, तं नो सुमणे सिया जाव समाहीए तओ सं० गामा० दू०॥ (सू० १२५)
તે ભિક્ષુ નદીના પાણીમાંથી નીકળેલ હોય, તે વખતે જે ઉન્માર્ગે જઈને ગારાથી ખરડેલા પગે લીલા ઘાસને છેદીને કે વાંકું વાળીને તથા ખેંચી કાઢીને પિતાના પગ સાફ કરવાના ઈરાદાથી વનસ્પતિને દુ:ખ દે તે એ કપટનું નિંદિત કાર્ય છે, માટે તેમ ન કરવું, પણ પ્રથમથી તદ્દન ઓછા ઘાસવાળે માર્ગ , અચિત્ત જગ્યામાં જઈ પ્રથમ બતાવ્યા પ્રમાણે ગારે દૂર કરે, પછી બીજે ગામ વિહાર કરે, .. साधुने विडार ४२ता भाभा. १५ (cिal) इतिह (मा) २ (ट) ता२९ मर्गय मास मार ગુફા (કેતર) ઓળંગવાના આવે, તે છતી શક્તિએ તેવા સીધા માર્ગે ન જવું; પણ દૂરના ખાડા વિનાના રસ્તે જવું,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૭] કારણકે ત્યાં જતાં ખાડા વિગેરેમાં પડતાં સચિત્ત ઝાડ વિગેરેને પકડે, તે કેવળી પ્રભુએ તેમાં દેશે બતાવ્યા છે, પણ બીજે રસ્તે ન હોય અને ખાસ કારણે તે માર્ગે જવું પડે અને પગ ખસે તેવું હોય, તે ઝાડ ગુચ્છા ગુલમલતા. વેલા ઘાસ છોડવા અથવા જે પકડવા જોગ હાથમાં આવે, તે લઈને ઉતરવું, અથવા રસ્તામાં જતા મુસાફરની મદદ માગીને હાથ પકડીને ઉતરવું, પછી ગારાથી કે ખાડાથી બહાર આવી સં. ભાળથી બીજે ગામ વિહાર કરે.
તે ભિક્ષુને વિહાર કરતાં માર્ગમાં ઘઉં જવનાં ખેતર આવે, ગાડાં રથ હેય કે તે ગામના રાજાનું કે બીજા રાજાનું લશ્કર પડેલું હોય, તે બીજો રસ્તો મળતાં તે રસ્તે ન જવું, કારણકે ત્યાં જતાં બહુ અપાયે છે, પણ બીજો રસ્તો ન હોય, શક્તિ ન હોય, તે તે માર્ગે જતાં સેનાને અજાણ્યે માણસ સાધુને ન ઓળખવાથી બીજા માણસને કહે, કે “આ જાસુસ આવે છે, માટે ધક્કા મારીને બાહુમાંથી પકડીને બહાર કાઢે” અને તે પ્રમાણે કદાચ કરે, તે પણ તેમના ઉપર ક્રોધ ન લાવતાં સમાધિથી વિહાર કરે. ___से भिक्खू वा० गामा० दूइन्जमाणे अंतरा से पाडिवहिया उवागच्छिज्जा ते णं पाडिवहिया एवं वइजाआउ० समणा! केवइए एस गामे 'वा जाव रायहाणी वा केवईया इत्थ आसा हत्थी गामपिंडोलगा मणुस्सा परि वसंति! से बहुभत्ते बहुउदए बहुजणे बहुजवसे से अप्पभत्ते
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮૮] अप्पुदए अप्पजणे अप्पजवसे ? एयप्पगाराणि पसिणाणि पुच्छिन्जा, एयप्प० पुट्ठो वा अपुट्ठो वा नो वागरिजा, एवं खलु० ज० सवठेहिं० (सू० १२६ ) ॥२-१-३-२
તે સાધુ સાધ્વીને માર્ગે ચાલતાં મુસાફર મળે, તેઓ આ પ્રમાણે પૂછે કે હે સાધુઓ ! તમારા વિહારમાં આવેલું ગામ કે રાજ્યધાની કેવી મોટી છે ! તથા અહીં કેટલા ઘડા હાથી ગામના ભીખારીઓ કે માણસો વસે છે, અથવા ઘણું રાંધેલું અન્ન પાણી કે અનાજ મળે છે? કે ઓછું ભજન પાણી કે અનાજ મળે છે? એવા પ્રકારના પ્રશ્ન પૂછે, અથવા ન પણ પૂછે, તે પણ પોતે બોલવું નહિ, (ભાષાંતર વાળા આચારાંગસૂત્રમાં પાઠ વિશેષ છે. પત્તળ નાળિ સTIfણ પુછેગા” આવા પ્રશ્નો મુનિએ પણ મુસાફરને પૂછવા નહિ.).
આજ સાધુનું સર્વ સાધુપણું છે.
त्रीजो उद्देशो.
બીજે ઉદ્દેશે કહીને હવે ત્રીજે કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. ગયામાં ગમનવિધિ બતાવી, અહીં પણ તેજ કહે છે. આ સંબધે આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१४] से भिक्खू वा गामा० दूइजमाणे अंतरा से वप्पाणि वा जाव दरीओ वा जाव कूडागाराणि वा पासायाणि वा नुमगिहाणि वा रुक्खगिहाणि वा पव्वयगि० रुक्खं वा चेइयकडं आएसणाणि वा जाव भवणगिहाणि वा नो बाहाओ पगिज्झिय २ अंगुलिआए उद्दिसिय २ ओणमिय २ उन्नमिय २ निज्झाइजा, तओ सं० गामा० ॥ से भिक्खू वा० गामा० दू० माणे अंतरा से कच्छाणि वा दवियाणि वा नुमाणि वा वलयाणि वा गहणाणि वा गहणविदुग्गाणि वणाणि वा वणवि० पव्वयाणि वा पव्वयवि० अगडाणि वा तलागाणि वा दहाणि वा नईओ वा वावीओ वा पुक्खरिणीओ वादीहियाओ वा गुंजालियाओ वा सराणि वा सरपंतियाणि वा सरसरपंतियाणि वा नो बाहाओ पगिज्झिय २ जाव निज्झाइजा, केवली०, जे तत्थ मिगा वा पसू वा पंखी वा सरीसिवा वा सीहा वा जलचरा वा थलचरा वा सहचरा वा सत्ता से उत्तसिज वा वित्तसिज वा वाडं वा सरणं वा कंखिजा, चारित्ति मे अयं समणे, अह भिक्खू णं पु० जं नो वाहाओ पगिज्झिय २ निज्झाइजा, तओ संजयामेव आयरिउवज्झाएहिं सद्धिं गामाणुगामं दूइजिजा ॥ (सू० १२७)
તે ભિક્ષુ બીજે ગામ જતાં વચમાં જુએ કે ખાઈ, કોટ, મેડાવાળાં ઘર, પર્વત ઉપરનાં ઘર, ભેંયરાં, વૃક્ષથી પ્રધાન ઘર, અથવા ઝાડ ઉપરનાં નિવાસસ્થાન, ગુફાઓ, ઝાડના નીચે વ્યંતરનાં સ્થળ, વ્યંતર માટે કરેલી દેરડી, મઠ, ભાવનગૃહ, વિગેરે જે કંઈ રમણીય સ્થાન હોય, તે હાથ ઉંચા કરી કરીને
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯૦] અંગુલીથી ઉદ્દેશી ઉદ્દેશીને ઉંચા નીચા થઈને જોવાં નહિ, તેમ બીજાને બતાવવાં પણ નહિ, તેમાં દેશે આ છે કે, તે સ્થાનમાં આગ લાગે કે ચેરી થાય છે તે સાધુ ઉપર શંકા આવે, તથા ગ્રહો એમ જાણે કે, આ ઊપરથી ત્યાગી છતાં અંદરથી ઈદ્રિયથી પરવશ છે, તથા ત્યાં બેઠેલે પક્ષીને સમુદાય ગાસ પામે, માટે સાધુ તેવું ન કરતાં શાંતિથી વિહાર કરે, તથા માગે વિહારમાં નીચલી બાબતે હાય, નદીને નીચાણ ભાગમાં વસેલા (કચ્છ) દેશે અથવા મૂળા વાળની વાડીએ, દરિયાણિ (બીડ) જેમાં રાજા તરફથી ઘાસ માટે જમીન રેકેલી હોય છે તે, તથા નીચાણના ખાડા (ખી) વલ (નદીએ વીંટેલા ભૂમીભાગે) ગહન ઉજાડ પ્રદેશ, અથવા પાણી વિનાનું રણ અથવા ઉજાડ પહાડી કિટલા વન મોટાં વન પર્વત પર્વતસમૂહ હોય, કુવા તળાવ કુંડ નદીઓ વાવડિઓ કમળવાળી તથા લાંબી વાવડીઓ ગુંજાલિકા વાંકી વાવડીઓ સરોવર સરેવરની શ્રેણિ હય, જોડે જોડે તળાવે હેય, આ બધું દેખવા યોગ્ય હોય, છતાં પણ હાથ ઉંચા કરીને કે આંગળીથી ઈશારત કરીને બતાવવું નહિ, તથા દે. ખવું નહિ, કેવળી પ્રભુ તેમાં નીચલા દેશે બતાવે છે, કારણ કે તેમાં રહેલા મૃગ બીજાં પશુ પક્ષી સાપ સીંહ જલચર થલચર ખેચર વિગેરે છ હય, તે ત્રાસ પામે, ભડકે, અથવા શરણુ લેવા આમ તેમ દેડે, તેથી તેની નજીકમાં રહેનાર લેકેને સાધુ ઉપર શક આવે માટે સાધુએ માર્ગમાં ચાલતાં તેમ ન કરવું, માટે શાસ્ત્ર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८१1
જાણનાર એવા આચાર્ય ઉપાધ્યાય વિગેરે ગીતાર્થ સાન ધુઓ સાથે પોતે વિચરે. હવે આચાર્ય વિગેરે સાથે ચાલતાં સાધુની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा २ आयरिउवज्झा० गामा० नो आयरियउवज्झायस्स हत्थेण वा हत्थं जाव अणासायमाणे तओ संजयामेव आयरिउ० सद्धिं जाव दूइ जिजा ॥ से भिक्खू वा आय. सद्धिं दूइजमाणे अंतरा से पाडिवहिया उवागच्छिज्जा, ते णं पा० एवं वइज्जा-आउसंतो! समणा! के तुब्भे ? कओ वा एह ? कहिं वा गच्छिहिह ?, जे तत्थ आयरिप वा उवज्झाए वा से भासिज्ज वा वियागरिज्ज वा, आयरिउवज्झायस्स भासमाणस्त वा वियागरेमाणस्स वा नो अंतरा भास करिज्जा, तओ० सं० अहाराईणिए वा० दुइज्जिज्जा ॥ से भिक्खू वा अहाराइणियं गामा० दु० नो राईणियस्स हत्थेण हत्थं जाव अणासायमाणे तओ सं० अहाराइणियं गामा० दू० ॥ से भिक्खू वा २ अहाराइणिअं गामाणुगाम दुइज्जमाणे अंतरा से पाडिवहिया उवागच्छिज्जा, ते णं पाडिपहिया एवं वइज्जा-आउसंतो! समणा ! के तुब्भे ? जे तत्थ सव्यराइणिए से भासिज्ज वा बागरिज्ज वा, राइणियस्स भासमाणस्स वा वियागरेमाणम्स . वा नो अंतरा भासं भासिज्जा, तओ संजयामेव अहाराहाणियाए गामाणुगामं दूइज्जिज्जा ॥ (सू० १२८ )
તે ભિક્ષુ આચાર્ય વિગેરેની સાથે વિહાર કરતાં ગુરૂ વિગેરેથી એટલે દૂર ઉભે રહે, કે હાથ વિગેરેને સ્પર્શ ન થાય,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] તથા તે ભિક્ષુ આચાર્ય વિગેરેની સાથે જતાં મુસાફરે પૂછે કે હે સાધુઓ! તમે કેણ છો ? ક્યાંથી આવે છે ? ક્યાં જવાના છે? તે સમયે જે આચાર્ય ઉપાધ્યાયવિગેરે જે મેટા હેય, તે ઉત્તર આપે, અથવા ખુલાસાથી સમજાવે, પણ આચાયદિ ઉત્તર આપે, તેમાં પોતે વચમાં કંઈ પણ ન બેલે, તેમજ જે રત્નાધિક (ચારિત્રપર્યાયે કે જ્ઞાને મોટા હોય તે) આગ ળ ચાલે, પિતે પછવાડે ચાલે, અને ચાર હાથની દષ્ટિ રાખી ચાલે, તે ભિક્ષુ વળી જે આચાર્યને બદલે રત્નાધિક સાથે ચાલતું હોય, તેમને પણ હાથ વિગેરેથી સ્પર્શ ન કરે અને રસ્તામાં મુસાફરો મળતાં તે પૂછે તે રત્નાધિકે ઉત્તર આપવે, એટલે સૌથી મોટાએ ઉત્તર આપે, પણ તે મોટા સાધુ બોલતા હોય, ત્યારે વચમાં અન્ય સાધુએ બલવું નહિ, તેજ પ્રમાણે સંવતેએ મેટા રત્નાધિક સાધુને આગળ કરીને વિહાર કરે. વળી:
से भिक्खू वा० दूइजमाणे अंतरा से पाडिवहिया સવારિ છે, તે i vis gવં વા –સાડ સ !જિयाइं इत्तो पडिवहे पासह, तं०-मणुस्सं वा गोणं वा महिसं वा पसुं वा पक्खि वा सिरीसिवं वा जलयरंवा से आइक्खह दंसंह, तं नो आइक्खिज्जा नो दंसिज्जा, नो तस्स तं परिनं
નાળિT, , વાળ વા નો રાતિ वइजा, तओ सं० गामा० दू० ॥ से भिक्खू वा० गा० दू० अंतरा से पाडि० उवा०, ते णं पा० एवं वइजा-आउ० स० ! अवियाई इत्तो पडिवहे पासह उदगपसूयाणि कंदाणि
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ics] या मूलाणि वा तया पत्ता पुप्फा फला बीया हरिया उदगं वा संनिहियं अगणिं वा संनिखित्तं से आइक्खह जाव दूरज्जिज्जा ॥ से भिक्खू वा० गामा० दूइज्जमाणे अंतरा से पाडि० उवा०, ते णं पाडि० एवं आउ० स० अवियाई इत्तो पडिवहे पासह जवसाणि वा जाव से णं वा विरूवरूवं संनिविटुं से आइक्खह जाव दूइज्जिज्जा॥से भिक्खू वा० गामा० दूइज्जमाणे अंतरा पा० जाव आउ० स० केवइए इत्तो गामे वा जाव रायहाणिं वा से आइक्खह जाव दूइज्जिज्जा ॥ से भिक्खू वा २ गामाणुगामं दूइज्जेज्जा, अंतरा से पाडिपहिया आउसंतो समणा! केवहए इत्तो गामस्त नगरस्स वा जाव रायहाणीए वा मग्गे से आइक्खह, तहेव जाव दूइज्जिज्जा ।। (सू० १२९)
તે સાધુને માર્ગમાં જતાં કઈ મુસાફર પૂછે કે, હે સાધુ! તમે રસ્તામાં આવતાં કે માણસ જે? બળેધ ભેંસ પશુ પંખી સરીસૃપ જલચર જે કંઈ દેખ્યું હોય તે કહે, અથવા બતાવે, તે તે સમયે સોધુએ કંઈ પણ બોલવું નહિ, તેમ બતાવવું નહિ, તેની તે વાત સાધુએ કબુલ રાખવી નહિ, મૌન રહેવું, અથવા જાણતા હોય. તે પણ નથી જાણત” એમ કહેવું, તેજ પ્રમાણે સમાધિથી વિહાર કરે, તેજ પ્ર માણે સાધુને માર્ગમાં પૂછે, કે જળમાં થનારાં કંદ મૂળ છાલ પાંદડાં ફૂલ ફળ બીજ હરિત (ભાજી) પાણી અથવા સ્થાપેલી અગ્નિ હોય તે બતાવે, તે સમયે પણ મન રહેવું, જાણવા
१७
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १८४] છતાં, “નથી જાણતો” એમ કહેવું, અથવા પૂછે કે માર્ગમાં જવ ઘઉંના ખેતર અથવા જુદું જુદું જે જોયું હોય તે કહે, તેપણ મન રહેવું, તેજ પ્રમાણે પૂછે કે અહીંથી ગામ અથવા રાજધાની કેટલી દૂર છે? તે પણ મન રહેવું, અથવા અમુક ગામ અથવા નગર કે રાજ્યપાનીએ કયે રસ્તે જાય છે? વિગેરે પૂછે તે મિન રહેવું, પણ તે સંબંધી ઉત્તર આપે
____ से मिक्खू० गा० दू० अंतरा से गोणं वियालं पडिवहे पेहाए जाव चित्तचिल्लडं वियालं प० पेहाए नो तेसिं भीओ उम्मग्गेणं गच्छिज्जा नो मग्गाओ उम्मग्गं संकमिजा नो गहणं वा वणं वा दुग्गं वा अणुपविसिजा नो रुक्खंसि दूरुहिजा नो महइमहालयसि उदयंसि कायं विउसिजा नो वाडं वा सरणं वा सेणं वा सत्थं वा कंखिजा अप्पुस्सुए जाय समाहीए तओ संजयामेव गामाणुगामं दूइजिजा ॥ से भिक्खू० गामाणुगाभं दूइजमाणे अंतरा से विहं सिया, से जं पुण विहं जाणिजा इमंसि खलु विहंसि बहवे आमोसगा उवगरणपडियाए संपिंडिया गच्छिन्जा, नो तेसिं भीओ उ. म्मग्गेण गच्छिज्जा जाव समाहीए तओ संजयामेव गामाणुगामं दूइज्जेजा ॥ (सू० १३०) " તે ભિક્ષુને વિહાર કરતાં માર્ગમાં બળધ કે સાપ ઉ. ન્મત્ત થએલો જુએ, સિંહ ચીતર અથવા તેનું બચ્ચું જુએ, તે તેના ભયથી ડરીને ઉન્માર્ગે જવું નહિ, તેમ ઉજડ અર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८५] વયમાં ઘુસવું નહિ, તેમ ઝાડ ઉપર પણ ચડવું નહિં, તેમ પાણીમાં પણ પેસવું નહિ, તેમ વાડમાં પેસવું નહિ, બીજાનું શરણ ચાહવું નહીં, પણ ઉત્સુકતા રાખ્યા વિના શાંતિથી જવું, આ સૂત્ર જિનકલ્પી આશ્રયી છે, પણ સ્થવિર કલ્પીએ તે સાપ વિગેરેને બાજુએ ટાળી નીકળવું, વળી તે માર્ગે ચાલતાં લાંબી ઉજાડ અટવી આવે, અને તેમાં ચારે રહેતા હિય, અને તે ચરે ઉપધિ લેવા આવતા હોય, તે પણ તેના ડરથી ઉન્માર્ગે જવું નહિ, પણ સીધે-રસ્તે શાંતિથી વિહાર ४२ता .
से भिक्खू वा० गा० दू० अंतरा से आमोसगा संपिंडिया गच्छिज्जा, ते णं आ० एवं वइज्जा-आउ० स० ! आहर एयं वत्थं वा० ४ देहि निक्खिवाहि, तं नो दिज्जा निक्खिविज्जा, नो वंदिय २ जाइज्जा, नो अंजलिं कट्ट जाइज्जा, नो कलुणपडियाए जाइज्जा, धम्मियाए जायणाए जाइज्जा, तुसिणीयभावेण वा ते णं आमोसगा सयं करणिज्जंतिकट्ट अक्कोसंति वा जाव उद्दविंति वा वत्थं वा ४ अच्छिदिज्ज वा जाव परिट्ठविज्ज वा, तं नो गामसंसारियं कुज्जा, नो रायसंसारियं कुज्जा, नो परं उवसंकमित्तु बूयाआउसंतो! गाहावई एए खलु आमोसगा उवगरणपडियाए सयंकरणिज्जंतिकट्ट अक्कोसंति वा जाव परिट्ठवंति वा, एयप्पगारं मणं वा वायं वा नो पुरओ कट्ट विहरिज्जा, अप्पुस्सुए जाव समाहीए तओ संजयामेव गामा० दुइ० ॥ एवं
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
खलु० सया जइ० (सू० १३१) तिबेमि ॥ समाप्तमीर्याख्यं तृतीयमध्ययनम् ॥ २-१-३-३ |
ભિક્ષુને વિહાર કરતાં ચોરે ભેગા થઈને ઉપકરણ યાચે, તે તેમને હાથમાં અર્પણ કરવા નહિ, બલથી ગ્રહણ કરે . જમીન ઉપર નાંખી દેવાં, અને ચોરે લીધા પછી તેને વંદન કરીને યાચવાં નહિ, તેમ હાથ જોડીને દીનતાથી પણ વાચવાં નહિ, પણ ધર્મ સમજાવીને યાચવાં અથવા ચુપ રહીને ઉક્ષિા કરવી, તથા તે ચોરો પોતાના કર્તવ્ય પ્રમાણે આકાશ કરે, દંડથી મારે અથવા જીવ લે, તે પણ તેના સામે થવું નહિ, પણ તેઓ માલ વિનાનાં સમજી પાછાં ફેંકી દે, ફાડી નાંખે તો પણ તેમની ચેષ્ટા ગામમાં કે રાજકૂળમાં કહેવી નહિ, અથવા બીજા ગ્રહસ્થને પણ એમ ન કહેવું કે આ ચોરોએ આ પ્રમાણે કર્યું છે. તથા મનથી કે વચનથી તેના ઉપર દુભવ બતાવ નહિ, પણ ઉત્સુકતા છેડી સમાધિથી વિહાર કરી બીજે ગામ જવું. આજ સાધુની સાધુતા છે.
ત્રીજું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
ચોથું અધ્યયન ભાષા જાત. - ગીજું અધ્યયન કહ્યું, હવે શું કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ત્રીજા અધ્યયનમાં પિંડવિશુદ્ધિ માટે ગમનવિધિ કહી, ત્યાં ગયેલાએ માર્ગમાં આ પ્રમાણે બોલવું
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯૭ ]
આમ ન ખેલવું, તે બતાવશે, આ સંબંધે આવેલા આ ભાષા જાત અધ્યયનના ચાર અનુયાગદ્વાર થાય છે, તેમાં નિશ્ચેનિ યુક્તિ અનુગમમાં ભાષાજાત શબ્દોના નિક્ષેપા માટે નિયુŚક્તિકાર કહે છે.
जह वक्कं तह भासा जाए छक्कं च होइ नायव्वं । उप्पत्तीए ? तह पज्जवं २ तरे ३ जायगहणे ४ य ॥ ३१३
વાક્ય શુદ્ધિ નામના અધ્યયનમાં જેમ વાકયના પૂર્વે નિક્ષેપ કર્યો છે, તે પ્રમાણે ભાષાના પણ કરવા. જાત શબ્દના નિક્ષેપાનુ વર્ણન.
પણ જાત શબ્દના છ પ્રકારે નિક્ષેપા કરવા, નામ સ્થાપના ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ છે, એમાં નામ સ્થાપના સુગમ છે, દ્રવ્ય જાત આગમથી અને ના આગમથી છે, તેમાં વ્યતિરિરિક્તમાં નિયુક્તિકાર પાછળની અડધી ગાથાથી કહે છે, તે ચાર પ્રકારે ઉત્પત્તિજાત, પવજાત, અંતરજાત, અને ગ્રહણ જાત છે. (૧) તેમાં ઉત્પત્તિજાત તે જે દ્રવ્યો ભાષા વણાની અંદર પડેલાં કાયયાગથી ગ્રહણ કરેલાં તે વાયાગવડે નિસૃષ્ટ થયેલાં ભાષાપણે ઉત્પન્ન થાય, તે ઉત્પત્તિજાત છે, અર્થાત જે દ્રવ્ય ભાષાપણે ઉત્પન્ન થાય તે. (૨) તેજ વાચાથી નિષ્ટ ભાષા દ્રવ્યેાવડે જે વિશ્રેણીમાં રહેલા ભાષા વણાની અંદર રહેલાં નિષ્ટ દ્રવ્યના પરાધાતવડે ભાષાપર્યાય પણે જે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દ્રવ્યે પવજાત કહેવાય છે, (૩) જે દ્રવ્ય અંત
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯૮) રાલે સમશ્રેણિમાંજ નિરુણ દ્રવ્યની સાથે મિશ્રિત ભાષા પરિણમને ભજે, તે અંતરજાત છે. (૪) વળી જે દ્રવ્ય સમણિમાં રહેલા ભાષાપણે પરિણમેલાં કર્ણ શખુલી (કાનની અંદર) ના કાણામાં પડેલાં ગ્રહણ કરાય છે, તે અનંત પ્રદેશવાળાં દ્રવ્યથી છે, તથા અસંખ્ય પ્રદેશવાળા અવકાશમાં અવગાઢેલાં ક્ષેત્રથી છે, કાળથી એક બે ત્રણથી માંડીને અસંખ્યાત સમય સુધીની સ્થિતિવાળાં છે, ભાવથી વર્ણ ગંધ રસ સ્પર્શવાળાં છે, તે આવાં દ્રવ્ય “ગ્રહણુજાત છે, દ્રવ્યજાત કહ્યું,
ક્ષેત્રાદિજાત તે સ્પષ્ટ હોવાથી નિયુક્તિકારે કહ્યાં નથી, તે આ પ્રમાણે છે, જે ક્ષેત્રમાં ભાષા જાતનું વર્ણન ચાલે, અથવા જેટલું ક્ષેત્ર સ્પર્શ કરે, તે ક્ષેત્રજાત છે, એ જ પ્રમાણે જે કાળમાં વર્ણન ચાલે તે કાલજાત છે,
ભાવજાત તે તેજ ઉત્પત્તિ પર્યવ અંતર ગ્રહણ દ્રવ્ય સાંભળનારના કાનમાં જણાય, કે “આ શબ્દ” છે, એવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરે,
પણ અહિં અધિકાર દ્રવ્ય ભાષાજાત વડે છે કારણ કે દ્રવ્યની પ્રધાન વિવક્ષા છે, - દ્રવ્યને વિશિષ્ટ અવસ્થા ભાવ છે, તે માટે ભાવ ભાષા જાત વડે પણ અધિકાર છે.
ઉદ્દેશાન અથધિકાર માટે કહે છે – सव्वेऽवि य वयणविसाहिकारगा तहवि अस्थि उ विसेसा । वयणविभत्ती पढंमे उप्पत्ती वजणा बीए ॥३१॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
[Re] જે કે બે ઉદ્દેશા પણ વચન વિશુદ્ધિ કરનારા છે, તો પણ તે દરેકમાં વિશેષ છે, તે આ છે, પ્રથમના ઉદ્દેશામાં વચનની વિભક્તિ છે, એટલે એકવચનથી લઈને સેળ પ્રકારના વચનને વિભાગ છે. તથા આવું વચન બોલવું, આવું નહિ, તેનું વર્ણન છે, બીજા ઉદ્દેશામાં કોઇ વિગેરેની ઉત્પત્તિ જેમ ન થાય, તેમ બોલવું, હવે સૂત્ર અનુગમમાં અખલિતાદિ गुणयुस्त सूत्रछ, ते २प्रमाणे छे:
से भिक्खू वा २ इमाइं वयायाराई सुच्चा निसम्म इमाई अणायाराई अणारियपुव्वाइं जाणिज्जा-जे कोहा वा वायं विउंजंति जे माणा वा० जे मायाए वा० जे लोभा वा वायं विउंजंति जाणओ वा फरुसं वयंति अजाणओ वा फ० सव्वं चेयं सावजं वजिजा विवेगमायाए, धुवं चेयं जाणिजा अधुवं चेयं जाणिजा असणं वा ४ लभिय नो लभिय भुंजिय नो भुंजिय अदुवा आगओ अदुवा नो आगओ अदुवा एइ अदुवा नो एइ अदुवा एहिइ अदुवा नो एहिइ इत्थवि आगए इत्थवि नो आगए इत्थवि एइ इत्थवि नो एति इत्थवि एहिति इत्थवि नो एहिति ॥ अणुवीइ निठ्ठाभासी समियाए संजए भासं भासिजा, तंजहा-एगवयणं १ दुवयणं २ बहुव० ३ इत्थि० ४ पुरि०५ नपुंसगवयणं ६ अज्झत्थव० ७ उवणीयवयणं ८ अवणीयवयणं ९ उवणीयअवणीयव० १० अवणीयउवणीयव० ११ तीयव० १२ पडुप्पन्नव० १३ अणागयव० १४ पञ्चक्खवयणं १५ परुक्खव० १६, से एगवयणं वईस्सामीति एगवयणं वइजा जाव परक्खवयणं वइस्सा
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २००] मीति परुक्खवयणं वइजा, इत्थी वेस पुरि सोवेस नपुंसगं वेस एयं वा चेयं अन्नं वा चेयं अणुवीइ निट्ठाभासी समियाए संजए भासं भासिजा, इच्चेयाई आययणाई उवातिकम्म ॥ अह भिक्खू जाणिजा चत्तारि भासजायाई, तंजहा-सञ्चमेगं पढमं भासजायं १ बीयं मोसं २ तईयं सञ्चामोसं ३ जं नेव सच्चं नेव मोसं नेव सच्चामोस असञ्चामोसं नाम तं चउत्थं भासजायं ४ ॥ से बेमि जे अईया जे य पडप्पन्ना जे अणागया अरहंता भगवंतो सव्वे ते एयाणि चेव चत्तारि भासजायाई भासिंसु वा भासंति वा भासिस्संति वा पन्नविंसु वा ३, सब्वाइं च णं एयाई अचित्ताणि वण्णमंताणि गंधमंताणि रसमंताणि फासमंताणि चओवचइयाई विप्परिणामधम्माइं भवंतीति अक्खायाई॥ सू०१३२)
સાધુને આ અંતઃકરણમાં ઉત્પન્ન થએલા (ઈદમ આ પ્રત્યક્ષ સમીપ વાચી શબ્દવડે બતાવેલ હોવાથી ) તથા જોડાજોડ વાણી સંબંધી આચાર તે વાગાચાર (વાણીના આચાર) સૂત્રકાર બતાવે છે, તે સાંભળીને તથા હૃદયમાં જાણીને ભાષા સમિતિ વડે તે સાધુએ વચન બોલવું. તે હવે વિગત વાર કહે છે.
તેમાં પ્રથમ આવી ભાષા ન બોલવી, તે અનાચરિત ભાષાનું વર્ણન કરે છે, તે ન બોલવા યોગ્ય અનાચાર કહે છે, એટલે જે કોધથી વાચા બોલે છે, જેમકે તું ચોર છે દાસ છે! તથા કેટલાક માનથી બેલે છે, જેમકે હું ઉત્તમ જાતિને છું તું અધમ જાતિને છે, તથા માયાથી બેલે છે જેમકે હું માં
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ર૦૧] છું. (પણ માંદ હાય નહિ) અથવા બીજાને સાવદ્ય (પાપ વાળા) સંદેશે કોઈ ઉપાય વડે કહીને પછી મિથ્યા દુષ્કૃત કરે છે, આ તે મારાથી સહસા (ઉતાવળથી) બેલાઈ ગયું છે!તથા કેઈલાભથી બોલે કે આ વચન બોલવાથી હું કંઈક મેળવીશ. તથા કેઈને દેષ જાણતા હોય, તેને દોષ ઉઘાડવાવડે કઠોર વચન બેલે છે, અથવા અજાણ પણે બોલે છે, આ બધું ઉપર કહેલું સઘળું કોધાદિનું વચન પાપ સહિત હોવાથી (સાવદ્ય છે માટે) તે વર્જવું, અથાત્ વિવેકી બનીને સાધુએ તેવું વચન ન બોલવું. - તથા કેઈ સાથે સાધુએ બોલતાં નિશ્ચયાત્મક વાચા ન બલવી કે “અમુક વરસાદ વિગેરે બનશેજ” તેવી જ રીતે અધુવ પણ જાણવું, (કે આમ નહિજ બને) અથવા કોઈ સાધુને ભિક્ષા માટે કઈ જ્ઞાતિ કે કુલમાં પ્રવેશ કરતે જોઈને તેને ઉદ્દેશીને બીજા સાધુઓ આવું બોલે કે આપણે ખાઈ લે, તે લઈનેજ આવશે, અથવા તેને માટે રાખી મુકે, તે કંઈ પણ લીધા વિના જ આવશે અથવા ત્યાંજ ખાઈને અથવા ખાધા વિના જ આવશે, તેવું નિશ્ચયાત્મક વચન પણ ન બેલવું, તથા આવી વાણી ન બોલવી, કે રાજા વિગેરે આ છેજ, તથા તેનાથી જ આવ્ય, અથવા આવે છે જ, આવવાને નથી જ, તથા તે આવશેજ, અથવા આવશે જ નહિ, એ પ્રમાણે પત્તન મઠ વિગેરે આશ્રયી પણ ભૂત વિગેરે ત્રણે કાળ આશ્રયી જવું, તે બધાને સાર આ છે કે જે અર્થ ને પોતે
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૦ર ] બરોબર ન જાણે ત્યાં આગળ આ “એમજ છે” એમ ન બેલવું,
સામાન્યથી સાધુને બધી જગ્યાએ લાગુ પડતે આ ઉપદેશ છે કે વિચારીને, સમ્ય રીતે નિશ્ચય કરીને અથવા થત ઉપદેશ વડે પ્રજનવડે સાધારણ “નિશ્ચય આત્મક” બનીને ભાષા સમિતિવડે અથવા રાગદ્વેષ છેડીને સેળ વચનની વિધિ જાણીને ભાષા બોલે, જેવી ભાષા બોલવી તે સેળ પ્રકારના વચનની વિધિવાળી ભાષા બતાવે છે.
સોળ પ્રકારની ભાષા, (૧) એકવચન જેમકે “વૃક્ષ” (૨) દ્વિ વચન “વૃક્ષ” (૩) બહુ વચન “વૃક્ષા:” આ ત્રણ વચન થયા.
ત્રણ પ્રકારના લિંગ આશ્રયી કહે છે. (૪) સ્ત્રી વચન વીણા, કન્યા, (૫) પુંવચન ઘટ; પટ: (૬) નપુંસક વચન પીઠ, દેવકુલ (દેવળ)
અધ્યાત્મવચન. (૭) આત્મામાં રહેલું તે અધ્યાત્મ (હૃદયમાં રહેલું) તેના પરિહાર કરવાવડે અન્ય બોલવા જતાં બીજ (ખરૂ) સહસાકારે બેલાઈ જાય. (૮) ઉપનત વચન તે પ્રશંસાનું વચન જેમ સુંદર સ્ત્રી (૯) તેથી ઉલટું અપની નિંદાવાળું વચન. કુરૂપવાળી સ્ત્રી. (૧૦). ઊપરીત અપનત વચન કંઈક પ્રશંસા એગ્ય ગુણ બતાવી નિંદા આત્મકગુણ બતાવે. જેમકે
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦૩] આ સ્ત્રી સુંદર છે, પણ કુલટા છે. (૧૧) અ૫નીત ઉપરીત વચન તે પ્રથમથી ઉલટું છે. જેમકે આ સ્ત્રી કુપા છે પણ શીલવ્રત પાળનારી સતી છે. (૧૨) અતીત વચન કૃતવાન કર્યું. (૧૩) વર્તમાન વચન કરે છે, (૧૪) અનાગત વચન
કરશે” (૧૫) પ્રત્યક્ષ વચન આ દેવદત્ત છે. (૧૬) પક્ષવચન તે દેવદત્ત છે, આ પ્રમાણે સેળ વચને છે, આ સેળ વચનેમાં સાધુને જરૂર પડે, ત્યારે એક વચનની વિવિક્ષામાં એક વચન બોલે, તે પક્ષ વચન સુધીમાં જ્યાં જેવું ગ્ય હોય ત્યાં તેવું બેલે, તથા સ્ત્રી વિગેરે દેખે છતે આ સ્ત્રી જ છે, અથવા પુરૂષ અથવા નપુંસક છે, જેવું હોય તેવું બેલે, આ પ્રમાણે વિચારી નિશ્ચય કરીને સત્ય બોલનાર સમિતિવડે અથવા સમપણે સંયત ભાષા બોલે, તથા પૂર્વે કહેલાં અથવા હવે પછી કહેવાતા દેનાં સ્થાન છોડીને ભાષા બેલે, તે ભિક્ષુ ચાર પ્રકારની ભાષાઓ જાણે, તે આ પ્રમાણે
(૧) સત્યભાષા જાત–તે યથાર્થ વચન અવિતથ (ખરેખરું) બેલિવું. ગાય હોય તે ગાય અબ્ધ હોય તે અશ્વ કહે.
(૨) એથી વિપરીત તે મૃષા (જૂઠ) બોલવું—એટલે ગાયને અશ્વ કહે, અશ્વને ગાય કહેવી.
(૩) સત્યમૃષા–જેમાં થોડું સત્ય ડું અસત્ય. જેમકેદેવદત્ત ઘડા ઉપર બેસીને જ હોય તે ઉંટ ઉપર બેસીને દેવદત્ત જાય છે એમ કહેવું.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૪] (૪) બેલાયેલી ભાષામાં સત્ય, જુઠ કે મિશ્રપણું ન હિય, તે આમંત્રણ આજ્ઞાપન વિગેરેમાં સત્ય જુઠ નથી તે “અસત્યામૃષા” થી ભાષા છે, આ બધું સુધર્મા સ્વામીએ પિતાની બુદ્ધિથી નથી કહ્યું તેથી કહે છે, કે જે પૂર્વે તીર્થ"કર થયા, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં થશે તે બધા તીર્થકરોએ કહ્યું છે, હમણાં કહે છે અને કહેશે, કે આ બધાએ ભાષાદ્રવ્ય અચિત્ત છે, વર્ણ ગંધ રસ ફરસવાળાં, ચય, ઉપચય વિગેરે વિવિધ પરિણામ ધર્મવાળાં છે, એવું તીર્થકરે કહેલ છે, અહીં વર્ણ વિગેરે ગુણો બતાવવાથી શબ્દનું મૂર્ત પણું બતાવ્યું, પણ અનેક એવું માને છે, કે “શબ્દ આકાશને ગુણ છે, તે આકાશને વર્ણ વિગેરે નથી માટે શબ્દ રૂપી નહિ પણ અરૂપી છે, તેમ જેને માનતા નથી, તથા ચય-ઉપચય ધર્મ બતાવવાથી શબ્દનું અનિત્યપણે બતાવ્યું; કારણ કે શબ્દદ્રવ્યોનું વિચિત્રપણું સિદ્ધ થાય છે. હવે શબ્દનું કૃતત્વ પ્રકટ કરવા કહે છે.
से भिक्खू वा० से जं पुण जाणिजा पुद्वि भासा अभासा भासिन्जमाणी भासा भासा भासासमयवीइकंता च णं भासिया भासा अभासा ॥ से भिक्खू वा० से जं पुण जाणिजा जा य भासा सच्चा १ जा य भासा मोसा २ जा य भासा सञ्चामोसा ३ जा य भासा असञ्चऽमोसा ४, तहप्पगारं भासं सावज्जं सकिरियं ककसं कडुयं निहुरं फरसं अण्हयकरि छेयणकरिं भेयणकरिं परियावणकरिं उद्दवणकरि
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૫] भूओवघाइयं अभिकंख नो भासिज्जा ॥ से भिक्खू वा भिक्खुणी वा से जं पुण जाणिज्जा, जा य भाला सच्चा सुहुमा जा य भासा असच्चामोसा तहप्पगारं भासं असावज्जं जाव अमूओवघाइयं अभिकंख भासं भासिजा ॥ (सू० १३३)
તે ભિક્ષુ આ પ્રમાણે શબ્દને જાણે કે ભાષા દ્રવ્ય વર્ગણાઓને વાગ નિસરવાથી પૂર્વે જે આ ભાષા હતી, તે વાગવડે નિસરવાથીજ ભાષા કહેવાય છે, આ કહે. વાથી તાલવું એઠ વિગેરેના વ્યાપારથી પૂર્વે જે શબ્દ નહોતા, તે તે ઉત્પન્ન કરવાથી ખુલેખુલું (પ્રકટ) કૃતક (બનાવવા) પણું સૂચવ્યું છે. જેમાં માટીના પિંડમાં પ્રથમ ઘડે નહોતે, તે કુંભારે પ્રજન આવતાં દંડચકવડે ઘડાને બનાવ્યું, તેમ તે ભાષા બોલાયા પછી નાશ પામતી હોવાથી શબ્દનું બોલાયા પછીના કાળમાં અભાષાપણું છે, જેમકે ઘડે. ફુટવાથી ઠીકરાં થયાં, ત્યારે તે કપાળ (ઠીકરું-કીબ) ની અવસ્થામાં ઘડે તે અઘડ થયે છે, આ વાવડે શબ્દોને પૂર્વ અભાવ તથા પ્રધ્વંસ (નાશ થવાથી) અભાવ બતાવ્યા છે, હવે ચારે ભાષાઓમાંથી ન બોલવા ગ્ય ભાષાને કહે છે, તે ભિક્ષુ આ પ્રમાણે જાણે કે ૧ સત્ય ૨ મૃષા ૩ - ત્યામૃષા ૪ અસત્યામૃષા એમ ભાષા ચાર ભેદે છે. તેમાં મૃષા. સત્યામૃષા તે બોલવા ગ્ય નથી, પણ સત્ય વચન પણ કેકશ વિગેરે દુર્ગણવાળું ન બોલવું, તે બતાવે છે. - (૧) અવલ (પાપ) સહિત વર્તે, તે “સાવદ્ય ભાષા.”
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૦૬ ] સત્ય હોય તે પણ ન બોલવી, (૨) સકિય-તે જેમાં અનર્થ દંડની ક્રિયા પ્રવર્તે, તે પણ ભાષા સાધુએ ન બેલવી (૩) કર્કશ તે ચાવેલા અક્ષરવાળી (૪) કટુક-તે ચિત્તને ઉદ્વેગ કરનારી (૫) નિષ્ફર તે હક્ક પ્રધાન (ઠપકા રૂ૫) (૬) પરૂષા તે પારકાના મર્મ ઉઘાડવા રૂપ (૭) કર્માસવ કરનારી, તેજ પ્રમાણે છેદન ભેદન તે ઠેઠ અદ્રાવણ કરનારી સુધી જે જીને ઉપતાપ કરનારી હોય, તે મનથી વિચારીને સત્ય હોય તે પણ ન બોલવી, હવે બોલવાની ભાષા કહે છે. તે ભિક્ષુ આ પ્રમાણે જાણે, કે જે ભાષા સત્ય છે, તથા કમળ વિગેરે ગુણોવાળી જીવેને ઉપતાપ ન કરનારી ભાષા છે, તે બલવી, તથા કુશાગ્રબુદ્ધિવડે વિચારીને જે સૂક્ષમ ભાષા બોલાય, તે વખતે મૃષા પણ સત્ય જેવી ગુણકારી થાય, જેમ કે મૃગ દેખ્યું હોય, છતાં શિકારી આગળ તે મૃગની રક્ષા ખાતર “ન દેખ્યું” કહે, તે સત્ય જેવું જ ગુણકારી છે, કહ્યું છે કે.
अलिअ न भासिअव्वं अत्थि हु सञ्चंपि जं न वत्तव्यं । सञ्चंपि होइ अलिअं जं परपीडाकरं वयणं ॥१॥
જેમ જૂઠ ન બોલવું, તેમ સત્ય પણ જે પરને પીડા કારક વચન હોય તે જૂઠા જેવું જાણીને બેસવું નહિ, તથા જે અસત્યામૃષા છે તે આમંત્રણ (આ) આજ્ઞાપની (આમ કરે ) વિગેરે પણ જે અસાવધ અકિય અકઠેર જીવને દુઃખ ન દેનારી હોય, તે મનથી ” વિચારીને હમેશાં સાધુએ બલવી–
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२०७]
से भिक्खू वा पुमं आमंतेमाणे आमंतिए वा अपडिसु. णेमाणे नो एवं वइजा-होलित्ति वा गोलित्ति वा वसुलेत्ति वा कुपक्खेत्ति वा घडवासित्ति वा साणेत्ति वा तेणित्ति वा चारिएत्ति वा माईत्ति वा मुसावाइत्ति वा, एयाई तुमं ते जणगा वा, एअप्पगारं भासं सावजं सकिरियं जाव भूओवधाइयं अभिकंख नो भासिज्जा । से भिक्खू वा० पुमं आमंतेमाणे आमंतिए वा अप्पडिसुणेमाणे एवं वइजा-अमुगे इ वा आउसोत्ति वा आउसंतारोत्ति वा सावगेत्ति वा उवासग्गेत्ति वा धम्मिएत्ति वा धम्मपिएत्ति वा, एयप्पगारंभासं असावजं जाव अभिकंख भासिजा॥से भिक्खू वा २ इत्थि आमंतेमाणे आमंतिए य अप्पडिसुणेमाणे नो एवं वइजा-होली इ वा गोलीति वा इत्थीगमेणं नेयव्वं ॥ से भिक्खू वा २ इत्थि आमंतेमाणे आमंतिए य अप्पडिसुणेमाणी एवं वइजा-आउसोत्ति वा भइणित्ति वा भोईति वा भगवईति वा साविगेति वा उवासिएत्ति वा धम्मिएत्ति वा धम्मप्पिएत्ति वा, एयप्पगारं भासं असावजं जाव अभिकंख भासिजा॥ (सू० १३४)
તે સાધુ જરૂર પડતાં કઈ માણસને બોલાવે, અથવા પૂર્વે બેલા હોય, પણ તે માણસે લક્ષ્ય ન આપ્યું હોય, તે તેને આવા કઠેર શબ્દ ન કહેવા, કે તું હોલ, ગોલ ( આ બંને શબ્દ બીજા દેશમાં અપમાન રૂપે છે) તથા વૃપલ અથવા કજાત ઘટદાસ કુત્તે ચેર, અથવા ચારિકમાયી મૃષાવાદી અથવા તું આ ! અથવા તારાં માબાપ આવાં છે! આ ભાષા કઠોર હોવાથી સાધુએ ન બેલવી, પણ તેથી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૦૮] વિપરીત તે અકઠોર ભાષા બોલવી, એટલે આમંત્રણ કર્યા છતાં પેલા પુરૂષનું લક્ષ્ય ન હોય, તે શાંતિથી કહેવું કે હે ભાઈ! આયુષ્યન્ ! અથવા બહુ આયુષ્યન્ત શ્રાવક ધર્મ પ્રિય–અર્થાત તેને પ્રિય લાગે, તેવું વચન કહેવું, તેજ પ્રમાણે સ્ત્રીને આશ્રયી પણ હેલી બેલી વિગેરે કઠોર વચન ન કહેવાં, પણ તેનું લક્ષ્ય ખેંચવા આયુષ્મતી, બાઈ, ભેગી ભગવતી શ્રાવિકા ઉપાસિકા ધામિકા ધર્મ પ્રિયા ઈત્યાદિ અસાવદ્ય વચન વિચારીને બોલવું. એજ પ્રમાણે અભાષણય ભાષાના બીજા પ્રકારે બતાવે છે. ___ से भि० नो एवं वइजा-नभोदेवित्ति वा गजदेवित्ति वा विज्जुदेवित्ति वा पवुट्ठदे० निवुट्ठदेवित्तिए वा पडउ वा वासं मा वा पडउ निप्फजउ वा सस्सं मा वा नि० विभाउ वा रयणी मा वा विभाउ उदेउ वा सूरिए मा वा उदेउ सोवा राया जयउ वा मा जयउ, नो एयप्पगारं भासं भासिज्जा ।। पन्नवं से भिक्खू वा २ अंतलिक्खेत्ति वा गुज्झाणुचरिएत्ति वा समुच्छिए वा निवइए वा पओ वइजा वुटबलाहगेत्ति वा, पयं खलु तस्स भिक्खुस्स भिक्खुणीए वा सामग्गियं जं सवढेहिं समिए सहिए सया जइजासि त्तिबेमि २-१-४-१
માદયના પ્રથમઃ || (સૂ૦ રૂ). વળી તે સાધુ અસંતને વેગ્ય આવી જે ભાષા છે તેને ન બોલે, જેમકે નભેદેવ, ગજીતેદેવ, વિજળીદેવ પ્રવૃષ્ટદેવ નિવૃષ્ટદેવ (આમાં વર્ષાદ વીજળી વિગેરેને દેવ ન કહે તે સૂચવ્યું છે.)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
રિ૦૬] તથા વર્ષાદ પડે અથવા ન પડે, સૂર્ય ઉગ, અથવા ન ઉગે, આ રાજા છતે અથવા ન જીતે, આવી ભાષા પણ ન બોલે, પણ કારણપડે વરસાદને અંગે બોલવું પડે, તે સંયત ભાષાએ આ પ્રમાણે બોલવું કે અંતરિક્ષમાંથી વરસાદ પડે છે, અથવા ગુહયાનું ચરિત ( ) છે, સંભૂમિ છે અથવા વાદળાં વરસે છે, આ પ્રમાણે સાધુ સાધ્વીએ ખુશામત વિનાનું સાદું વચન બોલવું, તેજ સાધુની સાધુતા છે, તે સર્વ અર્થોવડે સમજીને સમિતિ સહિતપણે બોલવામાં પ્રયત્ન કરે. ચોથા અધ્યયનને ૧લે ઉદ્દેશ પૂરે થયે.
બીજે ઉદેશે.
પહેલે કહીને બીજે કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં વાચ્ય અવાચનું વિશેષપણું બતાવ્યું, અહીં પણ તેજ બાકીનું કહે છે, આ સંબંધે આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે, ___ से भिक्खू वा जहा वेगईयाई रूवाइं पासिजा तहावि ताई नो एवं वइजा, तंजहा-गंडी गंडीति वा कुट्टी कुट्ठीति वा जाव महुमेहुणीति हत्थच्छिन्नं वा हत्थच्छिन्नेत्ति वा एवं पायछिन्नेत्ति वा नक्कछिण्णेइ वा कण्णछिन्नेह वा उट्ठछि नेतिवा, जेयावन्ने तहप्पगारा एयप्पगाराहिं भासाहिं बुइयार ૧૪
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२१०] कुप्पंति माणवा ते यावि तहप्पगाराहिं भासाहिं अभिकंख नो भासिन्जा ॥ से भिक्खू वा० जहा वेगइयाई रूवाइं पासिन्जा तहावि ताई एवं वइजा-तंजहा-ओयंसी ओयंसित्ति वा तेयंसी तेयंसीति वा जसंसी जसंसीइ वा वञ्चंसी वञ्चंसीइ वा अभिरूयंसी २ पडिरूवंसी २ पासाइयं २ दरिसणिज्जं दरिसणीयत्ति वा, जे यावन्ने तहप्पगारा तहप्पगाराहिं भासाई बुइया २ नो कुप्पंति माणवा तेयावि तहप्पगारा एयप्पगाराहिं भासाहिं अभिकंख भासिजा ॥ से भिक्खू वा० जहा वेगइयाई रुवाई पासिजा, तंजहा-वप्पाणि वा जाव गिहाणि वा, तहावि ताई नो एवं वइजा, तंजहा-सुक्कडे इ वा सुट्ढुकडे इ वा साहुकडे इ वा कल्लाणे इ वा करणिज्जे इ वा, एयप्पगारं भासं सावज्जं जाव नो भासिज्जा ॥ से भिक्खू वा० अहा वेगईयाई रूवाइं पासिज्जा, तंजहावप्पाणि वा जाव गिहाणि वा तहावि ताई एवं वइज्जा, तंजहा-आरंभकडे इ वा सावज्जकडे इ वा पयत्तकडे इ वा पासाइयं पासाइए वा दरिसणीयं दरसणीयंति वा अभिरूवं अभिरूवंति वा पडिरूवं पडिरूवंति वा एयप्पगारं भासं असावज्जं जाव भासिज्जा ॥ (सू० १३६)
તે મિક્ષ કોઈ પણ રૂપે જુએ, તે પણ તેવાં રૂપે બોલે નહિ, જેમકે કેઈને ગંડ માળને રેગ થયે હોય ગંડીપદ (ગુમડાંવાળા) તથા કોઢીયા અથવા પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે ૧૬ રેગવાળાને તે રેગવાળો કહી ચીડવે નહિ, તે છેવટે મધુ મેહી સુધી છે. (આ રેગવાળાને મધુ જે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧૧ પેસાબ વારંવાર આવે છે તે ચોથા ભાગમાં ધૂત અધ્યયનમાં સોળે રેગનું પરૂપ બતાવ્યું છે, અહીં ગંડીમાં વિશેષ આ છે કે ઉછૂન ગુલ્ફપાદ હોય તેને પણ ગંડી કહ્યો છે.) આ રોગીઓ સિવાય કેઈને પાછળથી અંગમાં ખોડ આવી હોય, હાથ છેદાયેલો હોય, તેમ પગ નાક કાન ઓઠ વિગેરે છેદાયલા હેય, તથા કાણે હેય કુંટ હેય, તેવાને તેવા શબ્દોએ બોલાવવાથી તેઓ કોપાયમાન થાય છે, માટે તેવાને તેવાં વચનથી બોલાવે નહિ, (લૈકિકમાં પણ કહેવત છે કે અંધાને એ કહે, કડવું લાગે વેણ ધીરે ધીરે પૂછીએ, ભાઈ શાથી ખેયાં નેણ,!)
તેવાને જરૂર પડતાં કેવી રીતે બોલાવવા તે કહે છે, તે ભિક્ષુ કદાચ ગંડી પદ વિગેરે વ્યાધિવાળા માણસને જુએ, અને તેને બોલાવવો હોય, તે તેને કોઈપણ સારે ગુણ જેઈને તેને ઉદ્દેશીને હે ઓજસ્વી ! હે તેજસ્વી ! ઈત્યાદિ આમંત્રણે લાવ.
આ સંબંધમાં કૃષ્ણવાસુદેવનું દષ્ટાંત છે.
એક સડેલે કુતરે રાજમાર્ગમાં પડેલ તેની દુર્ગધથી કૃષ્ણના માણસે આડે રસ્તે ઉતર્યા, પણ કૃષ્ણ પિતે તેજ રસ્તે જઈ તેની દુર્ગધીની ઉપેક્ષા કરી ફક્ત તેના મોઢામાં સુંદર દાંતની શ્રેણી જોઈ તેની પ્રશંસા કરી, તેજ પ્રમાણે સાધુએ તેવા રેગીમાંથી કઈ પણ ગુણ શોધી તેને બોલાવે, એટલે પરાક્રમી તેજસ્વી વક્તા યશસ્વી સુરૂપ મનહર રમ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧૨ ] ણીય દેખવા ચાગ્ય અથવા તેવા જે ગુણ હાય, તેને ઉદ્દેશી ખેલાવવા, કે તેનાથી તે નાખુશ ન થાય.
તથા મુનિએ કાટ કિલ્લા ઘર વિગેરે જોઈને એમ ન કહેવુ` કે આ રૂડા બનાવેલા છે, ખુબ બનાવ્યા છે, ફાયદાકારક છે, અથવા તમારે આવા કરવા લાયક છે, એવા પ્રકારની બીજી પણ અધિકરણ ને અનુમોદનારી સાવદ્ય ભાષા એલવી નહિ.
છતાં જરૂર પડે, તે કહેવું, કે મહા આરંભથી આ કરેલ છે, તથા બહુ મહેનતે કરેલ છે, તથા પ્રાસાદ વિગેરે રમણિક દેખવાયાગ્ય છે, સરખી બાંધણીવાળા શાભીતા છે, વિગેરે નિરવધ ભાષા બાલવી.
सेभिक्खु वा २ असणं वा० उवक्खडियं तहाविहं नो एवं वइज्जा, तं० सुकडेत्ति वा सुठुकडे इ वा साहुकडे इवा कल्लाणे इ वा करणिज्जे इवा, एयप्पगारं भासं सावज्जं जाव नो भासिज्जा ॥ से भिक्खू वा २ असणं वा ४ उवक्खडियं पेहाय एवं वइज्जा, तं०- आरंभकडेत्ति वा सावज्जकडेत्ति वा पयत्तकडे इ वा भद्दयं भद्देति वा ऊसढं ऊसढे इवा रसियं २ मणुन्नं २ एयप्पगारं भासं असावज्जं जाव माસિગ્ગા ॥ (સૂ૦ ૨૭ )
સાધુએ કઈ જગ્યાએ રસાઇ તૈયાર થએલી જોઇ હાય તા એમ ન કહેવું કે પકવાન્ન સારાં કર્યાં છે, સારાં તળ્યાં છે,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
[13] સુંદર બનાવ્યાં છે, કલ્યાણ કરનારાં છે, બીજાએ આવાં કરવા યેગ્ય છે, આવું સાવદ્ય વચન સાધુએ બલવું નહિ.
પણ જરૂર પડતાં તેવું ચારે પ્રકારનું અશન વિગેરે જોઈને કહેવું કે આરંભથી સાવદ્ય પ્રયાસે બનાવેલું છે, તથા સારાં હોય તે સારાં તાજાં હોય તે તાજા રસવાળાં મગ્ન એમ નિર્દોષ ભાષા બોલવી.
शथी भाषीय मतावे छेसे भिक्खू वा भिक्खुणी वा मणुस्सं वा गाणं वा महिसं वा मिगं वा पसुं वा पक्खि वा सरीसिवं वा जलचरं वा से तं परिवूढकायं पेहाए नो एवं वइज्जा-थूले इ वा पमेइले इ वा वट्टे इ वा वज्झे इ वा पाइमे इ वा, एयप्पगारं भासं सावज्ज जाव नो भासिज्जा ॥ से भिक्खू वा भिक्खुणी वा मणुस्सं वा जाव जलयरं वा सेत्तं परिवूढकायं पेहाए एवं वइज्जा-परिवूढकाएत्ति वा उवचियकाएत्ति वा थिरसंघयणेत्ति वा चियमंससोणिएत्ति वा बहुपडिपुन्नइंदिइएत्ति वा, एयप्पगारं भासं असावज्जं जाव भासिज्जा । से भिक्खू वा २ विरूवरूवाओ गाओ पेहाए नो एवं वइज्जा, तंजहा–गाओ दुज्झाओत्ति वा दम्मेत्ति वा गोरहत्ति वा वाहिमत्ति वा रहजोग्गत्ति वा, एयप्पगारं भासं सावज्जं जाव नो भासिज्जा ॥ से भि० विरूवरूवाओ गाओ पेहाए एवं वइज्जा, तंजहा-जुवंगवित्ति वा घेणुत्ति वा रसवइत्तिं वा हस्से इ वा महल्ले इ वा महव्वए इ वा संवहणित्ति वा, एअप्पगारं :भासं असावज्जं जाव अभिकंख भासिजा ॥
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२१४} से भिक्खू वा तहेव गंतुमुजाणाई पव्वयाइं वणाणि वा रुक्खा महल्ले पेहाए नो एवं वइज्जा, तं०-पासायजोग्गाति वा तोरणजोग्गाइ वा गिहजोग्गाइ वा फलिहजो० अग्गलजो० नावाजो० उदग० दोणजो० पीढचंगबेरनंगलकुलियजंतलट्ठीनाभिगंडीआसणजो० सयणजाणउवस्सयजोगाई वा, एयप्पगारं० नो भासिज्जा ।। से भिक्खु वा० तहेव गंतु० एवं वइज्जा, तंजहा-जाइमंता इ वा दीहवट्टा इ वा महालया इ वा पयायसाला इ वा विडिमसाला इ वा पासाइया इ वा जाव पडिरूवाति वा एयप्पगारं भासं असावज्जं जाव भासिजा ॥ से भि० बहुसंभूया वणफला पेहाए तहावि ते नो एवं वइज्जा, तंजहापक्का इ वा पायखजा इ वा वेलोइया इ वा टाला इ वा वेहिया इवा, एयप्पगारं भासं सावज्जं जाव नो भासिजा ॥ से भिक्खू० बहुसंभूया वणफला अंबा पेहाए एवं वइजा, तं०-असंथडा इ वा बहुनिवट्टिमफला इ वा बहुसंभूया इ वा मृयरुचित्ति वा, एयप्पगारं भा० असा० । से० बहुसंभूया
ओसही पेहाए तहावि ताओ न एवं वइजा, तंजहा-पक्का इ वा नीलीया इ वा छवीइया इ वा लाइमा इ वा भज्जिमा इ वा बहुखजा इ वा, एयप्पगा० नो भासिजा ॥ से० बहु० पेहाए तहावि एवं वइज्जा, तं०-रुढा इ वा बहुसंभूया इ वा थिरा इ वा ऊसढा इ वा गब्भिया इवा पसूया इवा ससारा इ वा, एयप्पगारं भासं असावज्जं जाव भासि० ॥ ( सू० १३८)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧૫ ]
તે સાધુ કે સાધ્વી રસ્તામાં માણુસ ખળદ મૃગ પશુ પક્ષી સરીસૃપ જલચર કોઇ પણ પુષ્ટ શરીરવાળું દેખે તે આવું ન ખેલવું, કે “ આ સ્કુલ પ્રમેન્નુર વૃત્ત અથવા વધ કરવા ચાગ્ય 366 અથવા વહન કરવા ચેાગ્ય છે, અથવા મારીને રાંધવા ચાગ્ય છે, અથવા દેવતાને ખળી આપવા ચેાગ્ય છે. ’
પણ માણસથી લઈને જલચર સુધીનુ કાઇ પણ પશુ પંખી કે જંતુ પરિવૃદ્ધ ( જાડા ) શરીરવાળું દેખીને જરૂર પડતાં આવી રીતે ખેલવું કે આ જાડા શરીરના છે, ઉપચિત (પુષ્ટ) કાયવાળા છે, સ્થિર સંઘયણવાળા છે, અથવા લેહી માંસે પુષ્ટ છે, અથવા પાંચે ઇંદ્રિયા પુરી છે, આવી નિર્દોષ ભાષા આલે.
તેજ પ્રમાણે જુદા જુદા રૂપવાળી ગાયાને સાધુ દેખે, તે તેણે આવું ન કહેવું, કે આ ગાયો દોહવા યાગ્ય છે, અથવા દોહવાનો વખત છે, અથવા આ ગાલા ( જુવાન બળદ ) વાહન કરવા જેવા છે, અથવા રથને ચેાગ્ય છે, આવી સાવદ્ય ભાષા ન મેલવી, પણ જરૂર પડતાં જુદી જુદી ગાયાને જોઇ
આ પ્રમાણે બાલવુ કે આ યુવાન ગાય છે, અથવા રસવતી ધેનુ છે, આ નાના બળધ છે, આ માટા છે, અથવા મહાવ્યય ( મૂલ્ય ) વાળા છે, સ ંવહન છે, આવી નિરવદ્ય ભાષા આલે.
તેજ પ્રમાણે સાધુ ઉદ્યાનમાં જતાં પર્યંત વન વિગેરેમાં મોટાં ઝાડ દેખીને આવું ન ખેલે કે, આ મહેલ બનાવવા ચાગ્ય, છે, તારણ યાગ્ય, ઘર યાગ્ય, ફલિહાને ચાગ્ય, અગલા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] નાવ કે પાણી લાવવાને પરનાળ બનાવવા ગ્ય અથવા દ્રોણ બનાવવા ગ્ય પીઢ ચંગબેર હળ કુલિયંત્રની લાકડી (ઘાણી) નાભિ ગંડી આસણ વિગેરે ઓજારની વસ્તુઓ બનાવવા એગ્ય છે, તથા સુવાનાં પાટીઆ ગાડી ગાડાં ઉપાશ્રય બનાવવા ગ્ય છે. અથવા તેવું કંઈ પણ બીજું સાવલ વચન ન બેલે.
પણ જરૂર પડતાં તેવાં વૃક્ષે બતાવવાં પડે, તે આ ઉ. ત્તમ જાતિના વૃક્ષ છે, જાડા થડવાળા છે, મેટાં ઝાડ વિશાળ શાખાવાળા વિસ્તીર્ણ શાખાવાળાં દેખવા ગ્ય રમણીય છે, આવી નિરવ ભાષા બોલે.
તે સાધુ માર્ગમાં ઘણાં ફળવાળાં ઝાડે દેખે, તે આવું ન બોલે કે આ પાકાં ફળ છે, ગેટલી બંધાયેલાં ફળ છે. તે ખાડામાં નાખીને કેદ્રવ કે પરાળના ઘાસથી પકાવીને ખાવા યોગ્ય છે. તથા બરોબર પાકેલાં હોવાથી ઝાડ ઉપરથી બેડી લેવા
ગ્ય છે, કારણ કે હવે વધારે વખત ઉપર રહી શકે તેમ નથી. “ટાલ તે ગેટલી બંધાયા વિનાનાં કમળફળ છે, તથા આ ફળોએ પેશી સંપાદન કરવાથી ચીરવા ગ્ય છે, આવી ફળ સંબંધી સાવદ્ય ભાષા સાધુએ ન બોલવી, પણ જરૂર પડતાં નીચે પ્રમાણે બોલવું—આ ફળના ભારથી અસમર્થ ઝાડે છે, ઘણાં ફળવાળાં છે, બહુ સંભૂત છે, તથા ભૂતરૂપ તે કમળ ફળે છે, આવાં આંબાનાં ઝાડ પ્રધાન હોવાથી તેને દ્રષ્ટાંત આપેલ છે. આવી નિરવા ભાષા સાધુએ બેલવી.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૧૭ ] તથા પાકેલી ઔષધિ દેખીને એમ ન બોલવું, કે આ પાકી છે, અથવા નીલી આર્કા પાણીવાળી છાલવાળી ધાણી બનાવાયેગ્ય રે૫વા ગ્ય, આ રાંધવા ગ્ય ભંજન કરવા
ગ્ય બહુ ખાવા ગ્ય અથવા પુખ બનાવવા ગ્ય છે. પણ જરૂર પડતાં આમ બેલે કે આ રૂઢા ઔષધિ છે, આવી નિરવધ ભાષા બોલવી. વળી– - से भिक्खू वा० तहप्पगाराइं सहाई सुणिजा तहावि एयाइं नो एवं वइजा, तंजहा-सुसद्देत्ति वा दुसद्देति वा, एयप्पगारंभासं सावज्जं नो भासिज्जा॥से भि० तहावि ताई एवं बइजा, तंजहा-सुसहं सुसद्दित्ति वा दुसरं दुसद्दित्ति वा, एयप्पगारं असावज्जं जाव भासिजा, एवं स्वाइं किण्हेत्ति वा ५ गंधाई सुरभिगंधित्ति वा २ रसाई तित्ताणि वा ५ फासाइं कक्खडाणि वा ८ ॥ (सू० १३९)
કોઈ જગ્યાએ સાધુ શબ્દ સાંભળે તે એમ ન બોલે કે આ સુંદર છે કે ખરાબ છે, અથવા માંગળિક છે કે અમાંગલિક છે, પણ તેવા શબ્દો બોલવાની જરૂર પડે તે પછી શોભનને શોભન અને અશોભનને અશભન કહે, એ પ્રમાણે રૂપ (વર્ણ) પાચેને આશ્રયી બે ગંધ સુરભિ વિગેરે તથા રસ તીખા વિગેરે પાંચ, અને કર્કશ વિગેરે આઠ ફરસ આશ્રયી પણ વિચારીને નિરવધ ભાષા જરૂર પડતાં બોલવી.
से भिक्खू वा० वंता कोहं च माणं च मायं च लोभं च अणुवीह निट्ठाभासी निसम्मभासी अतुरियभासी विवेगमासी समियाए संजए भासं भासिजा ५॥ एवं खलु० सया जह
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧૮ ]
(સૂ ૦ ૨૪૦ )ત્તિનેમિ ॥ ૨-૨-૭-૨ || માાજ્યયન ચતુથૅમ્ ॥ ૨-૪ ॥
ઉપર બધાં સૂત્ર કહીને છેવટના સાર કહે છે કે તે સાધુ સાધ્વીએ ક્રોધ માન માયા લાભને દૂર કરી વિચારી મુદ્દાની વાત નિશ્ચય કરીને ધૈયતા રાખી વિવેકપૂર્વક ભાષા સમિતિ યુક્ત પોતે બનીને ખેલે આ ભિક્ષુનું સર્વસ્વ છે. ચોથું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
ચેાથું કહીને પાંચમું કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ચાથામાં ભાષા સમિતિ ખતાવી, ત્યારપછી એષણા સમિતિ કહેવાય છે. તે વજ્રની અંદર રહેલી ( તેને આશ્રયી ) કહે છે—
.
આ સંબંધે આવેલા આ અધ્યયનના ચાર અનુયોગદ્વારા ઉપક્રમ વિગેરે થાય છે, તેમાં ઉપક્રમની અંદર રહેલ અધ્યયનના અધિકારમાં ‘ વસ્ર એષણા ' બતાવી છે, અને ઉદ્દેશાના અધિકાર ખતાવવા નિયુક્તિકાર કહે છે.
पढमे गहणं बीए धरणं, पगयं तु दव्ववत्थेणं ॥ एमेव રોફ પાર્થ, માથે પારં તુ ગુળધારી ॥ રૂ૨૯ ॥
પહેલા ઉદ્દેશામાં વસ્ત્રની લેવાની વિધિ બતાવી છે, બીજામાં રાખવાની વિધિ છે, નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં વસ્ત્ર એષણા છે, તેમાં વસ્ત્રના નામ વિગેરે ચાર પ્રકારે નિક્ષેપેા છે, નામ સ્થાપના સુગમ છે, દ્રવ્ય વસ્ત્ર ત્રણ પ્રકારનુ છે, એકેદ્રિયથી ખનેલુ તે રૂ વિગેરેનું અનાવેલું સુતરાઊ કાપડ છે,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] વિકલેંદ્રિયથી બનેલું ચીનાંશુક (રેશમી) વસ્ત્ર છે, પંચેંદ્રિયથી બનેલું તે કંબળ રત્ન વિગેરે છે, અને ભાવ વસ્ત્ર અઢાર હજાર શીલાંગ (સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય ) છે, પણ અહીં તે દ્રવ્ય વસ્ત્રથી અધિકાર છે, તે નિર્યુકિતકારે બતાવેલ છે, તેજ પ્રમાણે વસ્ત્ર માફક પાત્રોને ચાર પ્રકારે નિક્ષેપે છે, એમ માનીને જ આ ગાથામાં નિર્યુક્તિકારે અતિ ટૂંકાણમાં પાત્રોને નિક્ષેપ અડધી ગાથામાં બતાવ્યો છે, તેમાં દ્રવ્ય પાત્ર તે એક ઇંદ્રિય વિગેરેથી બનેલું, અને ભાવપાત્ર તે સાધુ પોતેજ ગુણધારી હોય તે છે. હવે સૂત્રાનુગમમાં અસ્મલિતાદિ ગુણયુક્ત સૂત્ર બલવું જોઈએ. તે આ છે
से भि० अभिकंखिजा वत्थं एसित्तए, से जं पुण वत्थं जाणिज्जा, तंजहा-जंगियं वा भंगियं वा साणियं वा पोत्तगं वा खोमियं वा तूलकडं वा, तहप्पगारं वत्थं वा जे निग्गंथे तरुणे जुगवं बलवं अप्पायंके थिरसंघयणे से एगं वत्थं धारिजा नो बीयं, जा निग्गंथी सा चत्तारिसंघाडीओ धारिजा, एगं दुहत्थवित्थारं दो तिहत्थवित्थाराओ एग चउहत्थवित्थारं, तहप्पगारेहिं वत्थेहिं असंधिजमाणेहिं, अह पच्छा एगमेगं संसिविन्जा ॥ (सू० १४१)
જ્યારે તે સાધુને વસ્ત્રની જરૂર પડે, ત્યારે આ પ્રમાણે તપાસ કરે, આ જગિય–ઉંટ વિગેરેના ઉનનું બનાવેલું છે, તથા ભંગિક-તે વિકસેંદ્રિયની લાળનું (રેશમી) વસ્ત્ર છે, સાણય તે શણ ઝાડની છાલ વિગેરેનું બનાવેલું છે, પિત્તળ તે તાડ વિગેરેનાં પાંદડાં સીવીને બનાવેલું છે, (મિયં)
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલ્પ શકિતવાળ બ્રણ પણ ધારીએ, તેને અપ
[૨૦] તે રૂનું બનાવેલું સુતરાઉ કાપડ છે, તુલકડ “આકડાના ફૂલ” થી બનાવેલું છે, એ જ પ્રમાણે તેવું બીજું પણ વસ્ત્ર જરૂર પડતાં રાખે, જેવા સાધુએ જેટલાં વસ્ત્ર રાખવા તે કહે છે. જે સાધુ જુવાન છે, બળવાન છે, નિગી છે, દઢ શરીરવાળો છે, અને શૈર્ય જેનું દઢ છે, આ સાધુ શરીરના રક્ષણ માટે એક વસ્ત્ર ધારણ કરે, પણ બીજું નહિ, પણ બીજું વસ્ત્ર પિતે આચાર્ય વિગેરે માટે રાખે, તે પિતે ધારણ ન કરે (ઉપગમાં લે નહિ, પણ જે બાળક હોય, દુર્બલ, વૃદ્ધ અલ્પ શક્તિવાળો, અ૯પ ધર્યવાળે હૈય, તે સાધુ જેમ સમાધિ રહે, તેમ બે ત્રણ પણ ધારણ કરેપણ જિનકલ્પી તે જેવી પ્રથમથી પ્રતિજ્ઞા કરે, તે પ્રમાણે રાખે, તેને અપવાદ માર્ગ નથી. સાધ્વીનાં વસ્ત્રો.
સાધ્વીઓ ચાર વસ્ત્રો રાખે. એક બે હાથ પરિમાણનું તે ઉપાશ્રયમાં ઓઢીને જ બેસે, બે ત્રણ હાથ પહેલાં હોય તેમાનું એક ઉજળું ગોચરી સમયે ઓઢે અને બીજું બહાર Úડિલ જવું હોય ત્યારે ઓટે, ચોથું વસ્ત્ર ચાર હાથનું હોય તે સમવસરણ વિગેરેમાં (વ્યાખ્યાન સાંભળવા જતાં) આખા શરીરને ઢાંકવાને માટે રાખે, કોઈ વખત આવું વસ્ત્ર ન મળે તે પૂર્વનું બીજા સાથે સીધી લે અને એ.
से भि० परं अद्धजायणमेराए वत्थपडिया० नो अभिસંપારિક અમuru II (સૂરકર)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૨૨૧] વળી તે ભિક્ષુ વસ્ત્ર લેવાને માટે અડધા જન (બેગાઉ) થી વધારે દૂર જવાને વિચાર ન કરે.
से भि० से जं० अस्सिपडियाए एगं साहम्मिय समुहिस्स पाणाई जहा पिंडेसणाए भाणियव्वं ॥ एवं बहवे साहम्मिया एगं साहम्मिणिं बहवे साहम्मिणीओ बहवे समणमाहण० तहेव पुरिसंतरकडा जहा पिंडेसणाए ॥ (સૂ૦ ૨૪રૂ)
આ સૂત્રના બંને વિભાગો જેને દુ:ખ દેઈ જે વસ્ત્રો બનાવેલ હોય તે સંબંધી છે. તેમાં પ્રથમ વિભાગમાં એક સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવેલ હોય, તે આધાર્મિક હેવાથી પિડેષણામાં બતાવ્યા પ્રમાણે જાણવું, કે તે ન કપે.
બીજા વિભાગમાં ઘણા સાધુ એક સાધ્વી અથવા ઘણું સાધ્વીએ આશ્રયી તેમજ ઘણુ શ્રમણ માહણ આશ્રયી બનાવેલ હોય તે તેમને વસ્ત્ર આપ્યા પછી પણ સાધુને ન કપે.
હવે ઉત્તર ગુણ આશ્રયી કહે છે. से भि० से जं. असंजए भिक्खुपडियाए कीयं वा घोयं वा रत्तं वा घटुं वा मटुं वा संपधूमियं वा तहप्पगारं वत्थं अपुरिसंतरकर्ड जाव नो०, अह पु० पुरिसं० जाव पडिwwા II (જૂ૦ ૨૪૪) - સાધુને ઉદ્દેશીને ગૃહસ્થ ખરીદ્યું હોય, ધાયું હોય, રંગ્યુ હાય, ઘસ્યું હોય, કેમળ બનાવ્યું હોય, ધુપથી સુગંધીવાળું
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [२२२] બનાવ્યું હોય, તે જ્યાં સુધી બીજા માણસને ન આપે, ત્યાંસુધી ન કરે, પણ બીજાને આપ્યા પછી તે કપે. ____ से भिक्खू वा २ से जाई पुण वत्थाई जाणिज्जा विरूव रूवाइं महद्धणमुल्लाई, तं-आईणगाणि वा सहिणाणि वा सहिणकल्लाणाणि वा आयाणि वा कायाणि वा खोमियाणि वा दुगुल्लाणि वा पट्टाणि वा मलयाणि वा पन्नुन्नाणि वा अंसुयाणि वा चीणंसुयाणि वा देसरागाणि वा अमिलाणि वा गजफलाणि वा फालियाणि वा कोयवाणि वा कंबलगाणि वा पावराणि वा, अन्नयराणि वा तह० वत्थाई महद्धणमुल्लाई लाभे संते नो पडिगाहिजा ॥ से भि० आइण्णपाउरणाणि वत्थाणि जाणिजा, तं०-उद्दाणि वा पेसाणि वा पेसलाणि वा किण्हमिगाईणगाणि वा नीलमिगाईणगाणि वा गोरमि० कणगाणि वा कणगकंताणि वा कणगपट्टाणि वा कणगखइयाणि वा कणगफुसियाणि वा वग्गाणि वा विवग्याणि वा [ विगाणि वा] आभरणाणि वा आभरणवि चित्ताणि वा, अन्नयराणि तह० आईणपाउरणाणि वत्थाणि लाभे संते नो० ॥ (सू० १४५) .. ते साधु qजी महा धन भूयना (भती) वस्त्र જાણે, તે તે મળતાં હોય તે પણ લે નહિ, આ જિન” તે ઉંદર વિગેરેનાં ચામડાં અથવા વાળમાં બનેલાં (ધુંસા કહેવાય છે તે) તથા સ્લણ તેમાં જુદી જુદી જાતનાં રંગિત ચિત્ર मनाया राय, ४८या-(ध ४२) वसो डाय, 'माચાણિ” કેઈ ઠંડા દેશમાં બકરાંના વાળ ઘણા કિંમતી હોય
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨૩] તેનાં બનાવેલાં વસ્ત્ર (શાલ) હોય, તથા કે દેશમાં ઇંદ્ર નીલ વર્ણ (રંગ) નો કપાસ થાય છે, તેનાં બનાવેલાં ક્ષામિક-સામાન્ય રૂનાં બનાવેલ (પણ કિંમતી) હોય, તથા ગડ દેશમાં બનેલ ઉત્તમ રૂનાં બનાવેલ હોય, પટ્ટ સૂત્ર ( ) નાં બનાવેલ પટ્ટ વસ્ત્ર, મલય દેશના બનાવેલા સૂત્રનાં મલય વસ્ત્ર, પન્ન્ન તે ઝાડની છાલના તંતુમાંથી બનાવેલ, અંશુક તથા ચીન અંશુક વિગેરે જુદા જુદા દેશમાં બનેલાં ભારે કિંમતનાં વસ્ત્રો તથા આવા બીજી જાતનાં પણ જે ભારે વસ્ત્રો હોય તે આ લોક તથા પર લેકના અપાયે (સ્ત્રી નેહિત થઈને દુરાચારની પ્રાર્થના કરે, ચાર લુટે અથવા મારીને છીનવી લે, મહેમાહે સાધુને લડાઈ થાય, વેયાવચ્ચ કરવા રોગાદિ કારણે બીજા સાધુને અપાય નહિ, ગુરથી છુપાવવા જુઠું બોલવું પડે, વિગેરે ઘણા દે છે, તથા પરલોક સંબંધી તેના ઉપર મૂછ કરવાથી વખતે મરીને તેમાં જ કંથુઆ કે કીડા તરીકે જન્મ પામે, પુણ્ય ક્ષય થઈ જવાથી ઉચ્ચ દેવલેક ન મળે, તથા ગુરૂ આદિથી જુદો પડી અનાચાર સેવતાં નરક તિર્યંચનાં દુઃખ પણ ભેગવે) છે, માટે ભારે કિંમતનું વસ્ત્ર મળતું હોય તે પણ આત્માથી સાધુએ લેવું નહિ. ' તથા તે સાધુએ અજિનનાં બનાવેલાં વસ્ત્રો લેવાં નહિ, જેમકે “ઉદ્ર”તે સિંધુ (સિંધ) દેશમાં એક જાતનાં માછલાં થાય છે, તેના સુક્ષમ ચામડાના વસ્ત્રો બનાવેલ હોય, “પેસ’
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] સિંધમાંજ એક જાતનાં પશુ થાય છે તેના ચામડામાંથી બનાવેલ તથા પેસલ-તેનાજ ચામડાંના પણ સૂક્ષમ રૂવાથી બનાવેલ હોય તથા કાળાં નીલાં બૈરાં અનેક જાતિનાં મૃગો હોય છે, તેના ચામડાનાં બનાવેલાં, તથા કનક તે વસ્ત્રમાં સોનાના રસથી સુંદર કર્યો હોય તથા કનકની કાંતિ જેવાં સુંદર હોય, કનક રસ ૫ટ્ટ કર્યા હોય તથા સેનાનાં રસથી સ્તબક બનાવી સુંદર બનાવ્યાં હય, તથા કનક પૃષ્ટ વિગેરે વસ્ત્રો પૂર્વે થતાં હશે, (હાલમાં તેના તાર બનાવી જેડે વણે છે, તે જરીવાળા દુપટ્ટા વિગેરે બને છે) તથા વાઘનાં ચામડાંનાં વસ્ત્ર તથા વાઘના ચામડાથી વિચિત્ર બનાવ્યું હોય, તથા આભરણ પ્રધાન (દાગીના માફક તેમાં મતી હીરા જડ્યા હોય-ગુચ્યા હેય) તથા આભરણ વિચિત્ર ગિરિ વિડક( રેથી વિભૂષિત કર્યા હોય, તથા તેવાં બીજાં ભારે ચામડાંથી બનાવેલ ભારે કિંમતનાં સુંદર વસ્ત્રો મળતાં હોય તે પણ લેવાં નહિ. (વર્તમાનમાં કેટલાક શાસ્ત્રથી અજાણ એવા સાધુએ રાગવશ થઈને અને કેટલાક ગીતાર્થ પંડિત ગણાતા સાધુઓ ભક્તોની અતિ શ્રદ્ધાને લાભ લઈ ભારે મૂલ્યની કામળે ખાસ ખરીદાવીને ઓઢે છે, પણ તેમના તેજમાં અંજાઈ શ્રાવકવર્ગ બેલી શકતા નથી, તેવાને માટે ઉપરનું સૂત્ર વીતરાગની આજ્ઞાનું પાલન કરવા માટે હવે પછી પણ વહોરાવતાં કે લેતાં ભવ્યાત્મા વિચારશે. જ્યારે દેશની આબાદી માટે કરોડપતિઓ પણ ખાદી પહેરી અપવિત્ર વસ્ત્રોને બાહ્યાભા માટે જાણીને ત્યાગે છે, ત્યારે ખાસ પૂજ્યમાં સાધુવને કેટલેક
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २२५ ]
ભાગ હજુ એમયોટ્ઠી મલમલ તથા અપવિત્ર વસ્તુના લેપવાળા નેનકલાકના માહ મુકતા નથી, તેથીજ નવા કેળવણી લીધેલા શ્રાવકવગ સાધુ પ્રત્યે કંઇક ઉપેક્ષા ભાવથી જુએ છે. સુજ્ઞ પુરૂષોને આટલી પ્રાર્થના જ ખસ છે. કુમારપાળ જેવા ભક્ત રાજાના ગુરૂ છતાં, રાજ્યસભામાં જવા છતાં પણ ખાદીના કપડાથી સંતોષ માનનાર હેમચંદ્રાચાયના દૃષ્ટાંતથી પણ સુજ્ઞ વર્ગ સમજી શકશે. )
હવે વસ્ર ગ્રહણના અભિગ્રહની વિશેષ વિધિને કહે છે. इच्चेइयाई आयतणाई उवाइकम्म अह भिक्खू जाणिजा चउहिं पडिमाहिं वत्थं एसित्तए, तत्थ खलु इमा पढमा पडिमा से भि० २ उद्देसिय वत्थं जाइजा, तं० - जंगियं वा जाव तूलकडं वा, तह० वत्थं सयं वा ण जाइजा, परो० फासुयं ० पडि०, पढमा पडिमा १ । अहावरा दुश्चा पडिमा - से भि० पेहाए वत्थं जाइजा गाहावई वा० कम्मकरी वा से पुव्वामेव आलोइजा - आउसोत्ति वा २ दाहिसि मे इत्तो अन्नयरं वत्थं ?, तहप्प० वत्थं सयं वा० परो० फासूयं एस० लाभे० पडि०, दुच्चा पडिमा २ । अहावरा तच्चा पडिमा - से भिक्खू वा० से जं पुण० तं अंतरिज्जं वा उत्तरिज्जं वा तहप्पगारं वत्थं सयं० पडि०, तच्चा पडिमा ३ । अहावरा चउत्था पडिमा -- से० उज्झियधम्मियं वत्थं जाइज्जा जं चन्ने बहवे समण० वणीमगा नावकखंति तहप्प० उज्झिय वत्थं सयं ० परो० फासूयं जाव प०, चउत्थापडिमा ४ || इश्वेयाणं
૧૫
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २२९] चउण्हं पडिमाणं जहा पिंडेसणाए ॥ सिया णं एताए एसणाए एसमाणं परो वइजा-आउसंतो समणा! इजाहि तुम मासेण वा दसराएण वा पंचराएण वा सुते सुततरे वा तो ते वयं अन्नयरं वत्थं दाहामो, एयप्पगारं निग्घोस सुच्चा नि: से पुवामेव आलोइजा-आउसोत्ति वा! २ नो खलु मे कप्पइ एयप्पगारं संगारं पडिसुणित्तए, अभिकंखसि मे दाउं इयाणिमेव दलयाहि, से णेवं वयं परो वइन्जा-आउ० स० ! अणुगच्छाहि तो ते वयं अन्न० वत्थं दाहामो, से पुव्वामेव आलोइजा-आउसोत्ति ! वा २ नो खलु मे कप्पइ संगारवयणे पडिसुणित्तए०, से सेवं वयंतं परो णेया वइजाआउसोत्ति वा भइणित्ति वा! आहरेय वत्थं समणस्स दाहामो, अवियाई वयं पच्छावि अप्पणो सयठाए पाणाई ४ समा रंभ समुद्दिस्स जाव चेइस्सामो, एयप्पगारं निग्घोसं सुच्चा निसम्म तहगारं वत्थं अफासुअं जाव नो पडिगाहिजा ॥ सिआ णं परो नेता वइजा-आउसोत्ति ! वा २ आहर एयं वत्थं सिणाणे वा ४ आषंसित्ता वा प० समणस्स णं दाहामो एयप्पगारं निग्धोसं सुच्चा नि० से पुवामेव आउ० भ० ! मा एयं तुमं वत्थं सिणाणेण वा जाव पसाहि वा, अभि० एमेव दलयाहि, से सेवं वयंतस्स परोसिणाणेण वा पधंसित्ता दलइजा, तहप्प० वत्थं अफा० नो प० ॥ से णं परो नेता वइन्जा-भ० ! आहर एयं वत्थं सीओदगवियडेण वा २ उच्छोलेत्ता वा पहोलेत्ता वा समणस्स णं दाहामो०, एय. निग्धोसं तहेव नवरं मा एयं तुम वत्थं सीओदग० उसि०
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२२७] उच्छोलेहि वा पहोलेहि वा, अभिकंखसि, सेसं तहेव जाव नो पडिगाहिजा ॥ से णं परो ने० आ० भ० ! आहरेयं वत्थं कंदाणि वा जाव हरियाणि वा विसोहित्ता समणस्सणं दाहामो, एय० निग्धोसं तहेव, नवरं मा एयाणि तुमं कंदाणि वा जाव विसोहेहि, नो खलु मे कप्पइ एयप्पगारे वत्थे पडि ग्गाहित्तए, से सेवं वयंतस्स परो जाव विसोहित्ता दलइजा तहप्प० वत्थं अफासु नो प०॥ सिया से परो नेता वत्थं निसिरिजा, से पुव्वा० आ० भ० ! तुमै चेव णं संतियं वत्थं अंतोअंतेणं पडिलेहिजिस्सामि केवली बूया आ०, वत्थंतेण बद्धे सिया कुंडले वा गुणे वा हिरण्णे वा सुवण्णे वा मणी वा जाव रयणावली वा पाणे वा वीए वा हरिए वा, अह भिक्खू णं पु० जं पुवामेव वत्थं अंतोअंतेण पडिले हिजा । (सू० १४६ )
હવે પછીનાં કહેવાતાં આયતનેને ઉલંધીને સાધુ ચાર અભિગ્રહવાળી પ્રતિમાઓને ધારીને તે પ્રમાણે વસ્ત્રોને શોધવાનું જાણે, (૧) ઉદિઈ–પૂર્વે જે વસ્ત્ર સંક૯યું છે, તે યાચીશ, (૨) પ્રેક્ષિતં–મેં પૂર્વે જે દેખ્યું છે, તે જ યાચીશ ५९ मी नही. ( 3 ) मत२ परिक्षा ( ) અથવા ઉત્તરીય પરિભેગવડે શય્યાતરે વસ્ત્રને પહેરીને વાપરી નાંખ્યા જેવું કરી દીધું હોય તે લઈશ. (૪) જે તદ્દન ફેંકી દેવા જેવું વસ્ત્ર હોય તેને યાચીશ. આ ઉપર બતાવેલાં ચાર સૂત્રને સમુદાય અર્થ છે. આ ચારે પ્રતિમાઓની બાકીની વિધિ પિંડેષણ માફક જાણવી. (સ્થવિરકલ્પીને ચારે કહેશે,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૨૮ ] જિન કલ્પીને પાછળની એજ કલ્પે, પણ તે બધા જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં હાવાથી પરસ્પર નિદે નહિ. )
( વાકયની શોભા માટે છે ) હવે સાધુ વસ્ર શોધવા જતાં કાઈ ગૃહસ્થ એમ વાયદા કરે, કે તમે માસ, દશ દિવસ કે પાંચ દિવસ પછી આવશે, તે હું આપીશ. કે આવુ કહે તે સાધુએ તે સ્વીકારવું નહિ, પણ કહેવું કે આપવુ હોય તે હમણાંજ આપા, અમે વાયદાનુ સ્વીકારતા નથી. ફરીથી ગૃહસ્થ કહે કે તેા ઘેાડીવાર પછી આવો આપીશ, તે પણ સ્વીકારવું નહિ. કહેવું કે ભાઈ ! આપવુ હોય તે હમણાં આપે, તે વખતે ગૃહસ્થ પોતાની બેન વિગેરેને મેલાવી કહે, કે વસ્ત્ર ઘરમાં છે તે લાવ, આપણે સાધુને તે વસ્ત્ર આપી દઇએ અને આપણા માટે પ્રાણી વિગેરેને આરંભ કરીને પછી આપણે બનાવી લઈશું'. આવું વસ્ત્ર ૮ પશ્ચાત્ કર્મ ' ના ભયવાળુ હાવાથી મળતુ હાય છતાં પણ લેવું નહિ. તેજ પ્રમાણે ગૃહસ્થ કહે, કે આ વસ્ત્ર સ્નાન કરી સુગંધી દ્રવ્યવડે સુંદર બનાવી આપીએ, તે સાંભળીને સાધુએ ના પાડવી, છતાં ગૃહસ્થ હઠ કરીને સુગ'ધીવાળુ અનાવા જાય તો લેવું નહિં,
એજ પ્રમાણે ગૃહસ્થ પાણીથી ધોઈને આપવા કહે, તો એમને એમ યાચવું, પણ તે હઠ કરે, તે તે લેવું નહિ. અથવા ગૃહસ્થ કહે કે તેમાં કદ વિગેરે છે, તે દૂર કરીને વસ્ત્ર આપીએ, તે વસ્ત્ર મળે તે પણ લેવું નહિ. વળી તે
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯ ] ગૃહસ્થ નિર્દોષ વસ્ત્ર આપે, તે લેતાં કહેવું કે હું તે વસ્ત્રને બધે જોઈ લઉં, પણ તેની સમક્ષ એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી જોયા વિના લેવું નહિ, કારણ કે જોયા વિના લેતાં કેવળી પ્રભુ તેમાં દેષ બતાવે છે, કારણ કે તેમાં કાંઈ પણ કુંડળ, દે, ચાંદી, સેનું, મ, રત્નાવલી વિગેરે આભરણ બાંધ્યું હોય, અથવા સચિત્ત વસ્તુ, જંતુ, બીજ, ભાજી હિય તે દોષ લાગે, માટે સાધુની આ પ્રતિજ્ઞા છે, કે વસ્ત્ર દેખીને લેવું. .
से भि० से जं० सअंडं० ससंताणं तहप्प० वत्थं अफा नो प० ॥ से भि० से जं अप्पंडं जाव संताणगं अनलं अथिरं अधुवं अधारणिजं रोइजंतं न रुच्चइ तह अफा० नो प०॥ से भि० से जं० अप्पंडं जाव संताणगं अलं थिरं धुवं धारणिजं रोइजंतं रुच्चइ, तह० वत्थं फासु० पडि०॥ से भि० नो नवए मे वत्थेत्तिकट्ट नो बहुदेसिएण सिणाणेण वा जाव पघंसिजा ॥ से भि० नो नवए मे वत्थैत्तिकट्ट नो बहुदे० सीओदगवियडेण वा २ जाव पहोइजा ॥ से भिक्खू वा २ दुब्भिगंधे मे वत्थित्तिकट्ट नो बहु० सिणाणेण तहेव बहुતમો . સાહાવો (સૂ૦ ૪૭).
તે ભિક્ષુ લેવાના વસ્ત્રને નાના જંતુનાં ઈડાવાળું સમજે, અથવા કળીયાના જાળાવાળું સમજે તે મળવા છતાં પણ લે નહિ, કદાચ ઈંડા વિનાનું હોય, પણ ઘણું હીન (નાનું) હોય તે કામ પુરતું ન થાય, માટે અનલ કહેવાય તે લેવું નહિ.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩૦ ]
તથા અસ્થિર (જીણ) હોય, અથવા અધુવ તે સ્વ૯૫કાળની અનુજ્ઞાપના હોય તથા અપ્રશસ્ત પ્રદેશવાળું હોય, અથવા ખંજન વિગેરે કલંકવાળું હોય તે લેવું નહિ, તેજ બતાવે છે. चत्तारि देविया भागा, दो य भागा य माणुसा । आसुरा य दुवे भागा, मज्झे वत्थस्स रक्खसो॥१॥ देवीपसुत्तमो लाभो, माणुसेसु अ मज्झिमो। आसुरेसु अ गेलनं, मरणं जाण रक्खसे ॥ २॥
ચાર દેવતા સંબંધી ભાગ છે, અને બે ભાગ મનુષ્ય સંબંધી છે, બે ભાગ અસુર સંબંધી છે, વસ્ત્રના મધ્ય ભાગમાં રાક્ષસના ભાગો છે (૧) દૈવિકમાં ઊત્તમ લાભ છે, મનુષ્યમાં માધ્યમ છે, આસુર ભાગમાં માંદાપણું છે, અને રાક્ષસ ભાગમાં મૃત્યુ છે, એવું જાણ–તેની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે–
लक्खण हीणो उवही, उवहणई नाणदसण चरितं
લક્ષણથી હીન જે ઉપધિ છે, તે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રને હણે છે, તેથી હીન હોય તે લેવું નહિ, તથા પ્રશસ્ય માનવાળું હોય પણ તે આપતાં દાતા (દેનાર) નું મન નારાજ થતું હોય, તે તે સાધુને કાપે નહિ.
આ પ્રમાણે અનલ અથિર અધવ અધારણીય એ ચાર પદેથી સેળ ભાંગા થાય છે, તેમાં પ્રથમના પંદર અશુદ્ધ છે, પણ ચારે ભાગે શુદ્ધ એ સેળ ભાંગેજ કામ લાગે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] માટે સૂત્રમાં અલં (સમર્થ) સ્થિર, ધ્રુવ ધારણીય એ ચાર ગુણવાળું વસ્ત્ર મળે તે લેવું કહ્યું છે
હવે તે ભિક્ષુ એમ જાણે કે મારું વસ્ત્ર નવું નથી, માટે થોડા ઘણા પાણીથી સુગંધી દ્રવ્યથી થોડું મસળીને કે ઘણું મસળીને સુગંધીવાળું બનાવે, અથવા મારૂં વસ્ત્ર નવું ન હોવાથી થોડા પાણીથી ધોઈ લઉં, એવું પણ ન કરે. અર્થાત આ બંને પાઠો જિનકલ્પીને આશ્રયી છે. કે ભિક્ષુને કપડું મેલના લીધે ગંધાતું હોય તે પણ તે મેલ દૂર કરવા સુગંધી દ્રવ્યવડે કે પાણી વડે ધુવે નહિ, પણ સ્થવિરકલ્પીને એટલું વિશેષ છે કે સુગંધીવાળું બનાવવા માટે નહિ, પણ લોકેની નિંદા દૂર કરવા તથા ગાદિના કારણે દૂર કરવા પ્રાસુક પાણી વિગેરેથી મેલ દૂર કરવા યતનાથી ધુવે પણ ખરે.
હવે ધોયેલાં કપડાંને યતનાથી સુકાવવાની વિધિ કહે છે.
से भिक्खू वा० अभिकंखिज वत्थं आयावित्तए वा प०, तहप्पगारं वत्थं नो अणंतरहियाए जाव पुढवीए संताणए आयाविज वा प० ॥ से भि० अभि० वत्थं आ० प० त० वत्थं थूणंसि वा गिहेलुगंसि वा उसुयालंसि वा कामजलंसि वा अन्नयरे तहप्पगारे अंतलिक्खजाए दुब्बद्धे दुन्निक्खित्ते अणिकंपे चलाचले नो आ० नो प०॥से भिक्खू वा० अभि० आयावित्तए वा तह० वत्थं कुकियंसि वा भित्तंसि वा सिलंसि वा लेलुंसि वा अन्नयरे वा तह० अंतलि० जाव नो आयाविज वा प० ॥ से भि० वत्थं आया०प० तह० वत्थं
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩૨ ]
खंधंसि वा मं० मा० पासा० ह० अन्नयरे वा तह० अंतलि० नो आयाविज वा० प० ॥ से० तमायाए एगंतमवक्कमिजा २ अहे झामथंडिल्लुंसि वा जाव अन्नयरंसि वा तहप्पगारंसि थंडिल्लुंसि पडिलेहिय २ पमजिय २ तओ सं० वत्थं आयाવિજ્ઞ યા યા, પચં વહુ॰ સયા નપ્રાપ્તિ (સૢ૦ ૨૪૮ ) त्तिबेमि ॥ २-१-५-१ वत्थेसणस्स पढमो उद्देसो समत्तो ॥ તે ભિક્ષુ અવ્યવહિત ( ) જગ્યામાં વસ્ત્ર ન સુકવે, વળી સુકવવા ઈચ્છે, તા થાંભા ઉપર, ઉંબરા ઉપર, ઊખળી ઉપર તથા સ્નાન પીઠ ( નહાવાના એટલા ) ઊપર ન સુકવે, તથા કુકિય ( ) ભિત, શિલા, લેલુ અથવા તેવા અધર સ્થાન ઉપર પડવાના ભયથી સુકવે નહિ, તથા સ્કંધ માંચા પ્રાસાદ હવેલી અથવા તેવા બીજા કાઈ અધર ભાગમાં પડવાના ભયથી સુકાવે નહિ, પણ જો સુકાવ વાની ખાસ જરૂર હોય તા, એકાંતમાં જઈને અચિત્ત જગ્યા જોઇને આઘાથી પુજીને આતાપના વિગેરે કરે, આજ ભિક્ષુની સર્વ સામગ્રી છે. ( આમાં કપડાં સુકવવાનું સ્થાન મચિત્ત જગ્યા બતાવી, તથા અધર લટકતાં રાખવાની ના પાડી, તથા જમીન પર પડતાં યતના ન રહે, માટે જગ્યા પુજીને એકાંતમાં સુકવવાં વધારે સારૂ છે. )
પહેલા ઉદ્દેશા કહીને બીજો કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં વસ્ત્ર લેવાની વિધિ બતાવી, અને આ ઉદ્દેશામાં પહેરવાની વિધિ કહે છે, આ સંબ ંધે આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે, .
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૩૩] से भिक्खू वा० अहेसणिजाई वत्थाई जाइज्जा अहापरिग्गहियाई वत्थाई धारिजा नो धोइजानोरएजानोधोयर ताई वत्थाइंधारिजा अपलिउंचमाणो गामंतरेसु० ओमचेलिए, एयं खलु वत्थधारिस्स सामग्गियं ॥ से भि० गाहावइकुलं पविसिउकामे सव्वं चीवरमायाए गाहावइकुलं निक्खमिज वा पविसिज वा, एवं बहिय विहारभूमि वा वियारभूमि वा गामाणुगामं वा दूइ जिजा, अह पु० तिव्वदेसियं वा वासं वासमाणं पेहाए जहा पिंडेसणाए नवरं सव्वं चीवरमायाए॥ (ફૂ. ૪૬)
- તે સાધુ સાધુપણાને ગ્ય કપડાં યાચે, અને જેવાં લીધાં હોય તેવાંજ પહેરે, પણ તેમાં કંઈ પણ શોભા કરે નહિ, તે કહે છે, લીધેલા વસ્ત્રને ધુએ નહિ, રંગે નહિ તથા બકુશપણું ધારણ કરીને જોઈને રંગેલાં કપડાં કેઈ આપે તે પણ લેઈને પહેરે નહિ તથા તેવાં સાધુને એગ્ય કપડાં પહેરીને બીજે ગામ જતાં વસ્ત્રોને છુપાવ્યા વિના સુખથી જ. વિહાર કરે, કારણકે પ્રાચે આ અસાર વસ્ત્ર ધારણ કરનારે છે, આજ સાધુનું સંપૂર્ણ સાધુપણું છે, કે આવાં સાદાં કલ્પનીય વસ્ત્ર પહેરવાં.
વળી તે ભિક્ષુ ગોચરી જાય તે વસ્ત્રો બધાં સાથે લઈ જાય તેજ પ્રમાણે થંડિલ જાય અથવા અભ્યાસ કરવા બહાર જાય તે પણ લેઈને જાય, પણ એટલું ધ્યાન રાખવું કે પિંડએષણામાં કહ્યા મુજબ વરસાદ કે ધુમસ વરસતાં
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २३४ ] હોય તે જિનકલ્પી બહાર ન જાય અને સ્થવિર કલ્પી જોઈએ તેટલાંજ વસ્ત્ર બહાર લઈ જાય, (આ સૂત્ર જિનકલ્પી આશ્રયી છે, તેમ વસ્ત્રધારીનું વિશેષણ હોવાથી સ્થવિરકલ્પીને પણ લાગુ પડે, તે તેમાં વિરૂદ્ધ નથી, પિડેષણામાં ઉપધિને લેઈ જવાનું કહ્યું. આ સૂત્રમાં વસ્ત્રોને આશ્રયી કહ્યું છે.)
હવે વાપરવા લીધેલું વસ્ત્ર બગડતાં શું કરવું તે કહે છે.
से एगइओ मुहुत्तगं २ पाडिहारिय पत्थं जाइजा जाव एगाहेण वा दु० ति० चउ० पंचाहेण वा विप्पवसिय २ उवागच्छिन्जा, नो तह वत्थं अप्पणो गिहिज्जा नो अन्नमनस्स दिजा, नो पामिच्चं कुन्जा, नो वत्थेण वत्थपरिणाम करिजा, नो परं उवसंकमित्ता एवं वइजा-आउ० समणा! अभिकखसि वत्थं धारित्तए वा परिहरित्तए वा ?, थिरं वा संतं नो पलिच्छिदिय २ परविजा, तहप्पगारं वत्थं ससंधियं वत्थं तस्स चेव निसिरिजा नो णं साइजिन्जा ॥ से एगइओ एयप्पगारं निग्घोस सुच्चा नि० जे भयंतारो तहप्पगाराणि वत्थाणि ससंधियाणि मुहुत्तगं २ जाव एगाहेण वा० ५ विप्पवसिय २ उवागच्छंति, तह० वत्थाणि नो अप्पणा गिण्हंति नो अन्नमन्नस्स दलयंति तं चेव जाव नो साइजंति, बहुवयणेण भाणियव्वं, से हंता अहमवि मुहुत्तगं पाडिहारियं वत्थं जाइत्ता जाव एगाहेण वा ५ विप्पवसिय २ उवागच्छिस्सामि, अवियाई एयं ममेव सिया, माइट्ठाणं संफासे नो एवं करिजा ॥ ( सू० १५०.)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩૫ ]
કાઇ સાધુ બીજા સાધુ પાસે બે ઘડી વાપરવા માટે વસ્ત્ર માગે અને માગીને કારણ પ્રસંગે ખીજે ગામ વિગેરે સ્થળે ગયા, ત્યાં એકથી પાંચ દિવસ સુધી રહ્યો અને ત્યાં એકલા હાવાથી સુવામાં તે વસ્ત્ર બગડી ગયું, પાછળથી તે વસ્ત્ર લાવીને જેનુ હતુ. તેને તેવુ વસ્ર પાછું આપે, તે તેના પૂર્વના સ્વામીએ લેવું નહિ, લઈને ખીજાને પણ આપવુ નહિ, તેમ કાઇને ઉછીનુ પણ આપવું નહિ, કે તું આ હમણાં લે અને થાડા દિવસ પછી બીજી મને પાછું આપજે. તથા તે વસ્ત્રના તે સમયે પણ બદલા ન કરે, તેમ બીજા સાધુ પાસે જઇને આવુ ખેલવું પણ નહિ કે હે આયુષ્મન્ ! શ્રમણ ! તુ આવા વસ્ત્રને પહેરવા કે વાપરવા ઇચ્છે છે કે ? પણ તે વસ્ત્ર જો કોઇ બીજો સાધુ કારણ પ્રસંગે એકલા જવા ઇચ્છતા હાય તા તેને તે વસ્ત્ર આપવું, કદાચ તે વજ્ર જીણુ થઇ ગયેલ હાય, તેા તેના ઝીણા ઝીણા ટુકડા કરીને પરઢવી દેવુ, પણ ફાટેલા વજ્રને તેના પૂર્વના સ્વામી પહેરે નહિ, પણ તે બગાડનાર સાધુનેજ પાછુ આપી દેવું અથવા કાઇ એકલા જતા હાય તા તેને આપી દેવુ, આ પ્રમાણે ઘણાં નમ્ર આશ્રયી ( બહુવચનમાં પણ ) જાણી લેવું.
વળી તે સાધુને આવી રીતે વસ્ત્ર પાછુ મળતુ જોઈ બીજો સાધુ તેવી લાલચથી ઉપરના વિષય સમજીને હું પણ બીજાનું વસ્ત્ર મુહૂત્ત માટે યાચીને પાંચ દિવસ સુધી મહાર જઇ વાપરી આવીને બગાડી આવું કે તે વસ્ત્ર પછી માર્જ થઈ જાય ! આ કપટ છે, માટે સાધુએ તેવું ન કરવું.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२३४ से भि० नो वण्णमंताई वत्थाइं विवण्णाई करिजा विवण्णाइं न वण्णमंताई करिजा, अन्नं वा वत्थं लभिस्सामित्तिकट्ट नो अन्नमन्नस्स दिजा, नो पामिच्चं कुज्जा नो वत्थेण वत्थपरिणामं कुजा, नो परं उवसंकमित्तु एवं वदेजाआउसो०! समभिकखसि मे वत्थं धारित्तए वा परिहरित्तए वा?, थिरं वा संतं नो पलिच्छिदिय २ परिढविजा, जहा मेयं वत्थं पावगं परो मन्नइ, परं च णं अदत्तहारी पडिपहे पेहाए तस्स वत्थस्स नियाणाय नो तेसिं भीओ उम्मग्गेणं गच्छिन्जा, जाव अप्पुस्सुए, तओ संजयामेव गामाणुगामं दूइजिजा ॥ से भिक्खू वा० गामाणुगामं दूइजमाणे अंतरा से विहं सिया, से जं पुण विहं जाणिजा इमंसि खलु विहंसि बहवे आमोसगा वत्थपडियाए संपिंडिया गच्छेज्जा, णो तेसिं भीओ उम्मग्गेणं गच्छेजा जाव गामा० दूइज्जेजा ॥ से भि० दुइजमाणे अंतरा से आमोसगा पडियागच्छेजा, ते णं आमोसगा एवं वदेजा-आउसं०! आहरेयं वत्थं देहि णिक्खिवाहि जहा रियाए णाणत्तं वत्थपडियाए, एयं खलु० सया जइजासि (सू० १५१) त्तिबेमि वत्थेसणा समत्ता॥२-१-५-२
તે ભિક્ષુ રંગવાળાં વસ્ત્ર કારણ વિશેષથી લીધાં હોય, તે ચાર વિગેરેના ભયથી રંગ વિનાનાં ન બનાવે, ઉત્સર્ગથી તે એજ અધિકાર છે કે તેવાં વસ્ત્ર લેવાંજ નહિ અને લીધાં હોય તે તેને રંગ ઉતારવા પ્રયત્ન ન કરે, અથવા વર્ણ (ખરાબ રંગનાં) હોય તે સારા રંગવાળાં બનાવવા નહિ.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩૭ ]
અથવા આ સાદા વસ્ત્રને બદલે સારૂ મેળવીશ, એવી ઈચ્છાથી ખીજાને આપી દેવું નહિ, તેમ પ્રામિત્ય કરવું નહિ, તથા વસ્ત્રથી વસ્ત્રનું પરિણામ કરવુ નહિ, તેમ બીજા પાસે જઈ ને એવું ખેલવું પણ નહિ, કે હે આયુષ્મન્ ! આ મારૂં વસ્ત્ર આઢવા પહેરવાને તું ઇચ્છે છે ? અથવા સારૂ હાય તા ટુકડા કરીને ફેંકી દેવુ નહિ, કે જેથી મારૂ વસ્ત્ર બીજો ગૃહસ્થ એમ જાણે કે એ ખરાબ હતું ( માટે ફેંકી દીધું છે) વળી માર્ગમાં ચારના ભયથી વસ્ત્રના રક્ષણ માટે ઉન્માર્ગે ડરીને ન જાય તથા દોડવાની ઉત્સુકતા રાખવા વિના Úોસમિતિ પાળતા જાય અને ગામ ગામ વિહાર કરે.
વળી રસ્તામાં જતાં ઉજજડ મેદાન જાણે, જ્યાં વસ્ત્ર લુંટનારા બહુ ચારા વસતા હાય, તેા તેમના ડરથી પણ ઉન્મા ગે` ન જાય, પણ યતનાથી વિહાર કરે, કદાચ તે રસ્તે જતાં ચેારા આવે અને વસ્ત્ર માગે, અથવા લુંટી લે, તેા શાંતિથી ઉપદેશ આપવા. ન માનેતા ખાજુએ પરઠવી દેવું અને ક્રી ઉપદેશ દેતાં માપે તે લેવું, પણુ કાઇને કહેવું નહિ, તેમ ચારને પકડાવવા નહિ, વગેરે બધુ પૂર્વ માફ્ક જાણવું.
પાંચમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] પાત્રએષણા નામનું છઠું અધ્યયન. - પાંચમું કહીને હવે છઠું અધ્યયન કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. પ્રથમ અધ્યયનમાં પિંડવિધિ બતાવી, તે આગમમાં કહેલ વિધિએ વસતિમાં આવીને વાપરવું, માટે બીજામાં વસતિની વિધિ બતાવી, તે શોધવા માટે ત્રીજામાં ઈસમિતિ કહી, પિડેષણમાં નીકળેલાએ કેવી ભાષા વાપરવી, તેથી ભાષાસમિતિ કહી, અને તે પડતા વિના પિંડ ના લેવા માટે પાંચમામાં વસ્ત્રએષણા કહી, તે પિંડને પાત્ર વિના લેવાય નહિ, માટે આ સંબંધવડે પાત્ર એષણ અધ્યયન આવ્યું, એના ચાર અનુગદ્વાર થાય છે, તેમાં નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં પાત્રએષણ અધ્યયન છે, એને નિક્ષેપો અને અર્વાધિકાર એના પૂર્વના અધ્યયનમાંજ ટુંકાણમાં બતાવવા માટે નિર્યુક્તિકારે કહેલો છે, સૂત્રાનુગમમાં અખલિતાદિ ગુણયુક્ત સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ તે આ છે.
से भिक्खू वा अभिकंखिजा पायं एसित्तए, से जं पुण पादंजाणिजा, तंजहा-अलाउयपायं वा दारुपायं वामट्टियापायंवा, तहप्पगारंपायं जे निग्गंथे तरुणेजाव थिरसंघयणे से एगं पायं धारिजा नो बिइयं ॥ से भि० परं अद्धजोयणमेराए पायपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए ॥ से भि० से जं. अस्सि पडियाए एगं साहम्मियं समुहिस्स पाणाई ४ जहा पिंडेसणाए चत्तारि आलावगा, पंचमे बहवे समण पगणिय २ तहेव ॥ से भिक्खू वा० अस्संजए भिक्खुपडियाए बहवे
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२३] समणमाहणे० वत्थेसणाऽऽलावओ॥ से भिक्खू वा० से जाई पुण पायाइं जाणिजा विरुवरुवाई महद्धणमुल्लाई, तं०-अयपा याणि वा तउपाया० तंबपाया० सीसगपा० हिरण्णपा० सुवण्णपा० रीरिअपाया० हारपुडपा० मणिकायकंसपाया० संखसिंगपा० दंतपा० चेलपा० सेलपा० चम्मपा० अन्नयराइं वा तह० विरूवरूवाई महद्धणमुल्लाइं पायाइं अफासुयाई नो० ॥ से भि० से जाई पुण पाया विरूव० महद्धणबंधणाई, तं० -अयबंधणाणि वा जाव चम्मबंधणाणिवा, अन्नयराइं तहप्प० महद्धणबंधणाई अफा० नो प० ॥ इच्चेयाई आयतणाई उवाइ कम्म अह भिक्खू जाणिजा चउहिं पडिमाहिं पायं एसित्तए तत्थ खलु इमा पढमा पडिमा-से भिक्खू० उद्दिसिय २ पायं जाएजा, तंजहा-अलाउयपायं वा ३ तह० पायं सयं वा गं जाइजा जाव पडि० पढमा पडिमा १ । अहोवरा० से० पेहाए पायं जाइजा, तं०-गाहावई वा कम्मकरी वा से पुव्वामेव आलोइजा, आउ० भ० ! दाहिसि मे इत्तो अन्नयरं पादं तं० -लाउयपाय वा ३, तह पायं सयं वा जाव पडि०, दुच्चा पडिमा २ । अहा० से भि० से जं पुण पायं जाणिजो संगइयं वा वेजइयंतियं वा तहप्प० पायं सयं वा जाव पडि०, तच्चा पडिमा ३ । अहावरा चउत्था पडिमा-से भि० उज्झियधम्मियं जाएजा जावऽन्ने बहवे समणा जाव नावकंखंति तह० जाएजा जाव पडि०, चउत्था पडिमा ४। इच्चेइयाणं चउण्हं पडिमाणं अन्नयरं पडिमं जहा पिंडेसणाए॥ से णं एयाए एसणाए एसमाणं पासित्ता परो वइजा, आउ० स० ! एजासि तुमं मासेण वा जहा वत्थेसणाए, से णं परो नेता व०
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२४०] -आ० भ०! आहारेयं पायं तिल्लेण वा० घनव० वसाए वा अब्भंगित्ता वा तहेव सिणाणादि तहेव सीओदगाई कंदाई तहेव ॥ से णं परो ने-आउ० स०! मुहुनगं २ जाव अच्छाहि ताव अम्हे असणं वा उवकरसु वा उवक्खडेसु वा, तो ते वयं आउसो० सपाणं सभोयणं पडिग्गहं दाहामो तुच्छए पडिग्गहे दिन्ने समणस्स नो सुट्ट साहु भवइ, से पुवामेव आलोइजा-आउ० भइ० ! नो खलु मे कप्पइ आहाकम्मिए असणे वा ४ भुत्तए वा०, मा उपकरेहि मा उवक्खडेहि, अभिकंखसि मे दाउं एमेव दलयाहि, से सेवं वयंतस्स परो असणं वा ४ उवकरिता उवक्खडिचा सपाणं सभोयणं पडिग्गहगं दलइजा तह० पडिग्गहगं अफासुयं जाव नो पडिगाहिजा। सिया से परो उवणिचा पडिग्गहगं निसिरिजा, से पुवामे० आउ० भ०! तुमं चेव णं संतिय पडिग्गहगं अंतोअंतेणं पडिले हिस्सामि, केवली० आयाण. अंतो पडिग्गहगंसि पाणाणि वा बीया० हरि०, अह भिक्खूणं पु० जं पुव्वामेव पडिग्गहगं अंतोअंतेणं पडि. सअंडाई सव्वे आलावगा भाणियव्वा जहा वत्थेसणाए, नाणत्तं तिल्लेण वा घय० नव वसाए वा सिणाणादि जाव अन्नयरंसि वा 'तहप्पगा. थंडिलंसि पडिलेहिय २ पम० २ तओ संज.
मजिजा, एवं खलु० सया जएजा चिबेमि ॥ (सू० १५२) २-१-६-१
તે ભિક્ષુ પાત્ર શોધવાની ઈચ્છા કરે, તે આ પ્રમાણે પ્રથમ જાણે, કે આ પ્રમાણે પાત્ર છે, તુંબડાનાં પાત્ર છે, લાકડાનાં પાત્ર છે, માટીનાં પાત્ર છે, આમાંથી કોઈપણ જાતિનાં
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪૧] પાત્રા (મુખ્યત્વે લાકડાનાં ) હોય, તે તરૂણ અને સ્થિર સંઘયણવાળ બળવાન સાધુ હોય તે એક પાત્ર ધારણ કરે, પણ બે નહિ, આ જિનકલ્પ વિગેરેને માટે છે, પણ સ્થવિર કલ્પી જુવાન વિગેરે શક્તિવાન હોય તે પણ માત્ર ક (
) સહિત બીજું પાનું ધારણ કરે, તેમાં સંઘાડામાં રહેલા સાધુને એકમાં આહાર અને બીજામાં પાણી લેવા કામ લાગે, અથવા આચાર્ય વિગેરે માટે અશુદ્ધ વસ્તુ (માત્રુ વિગેરે) લેવા કામ લાગે. પિતાના રહેવાના સ્થાનથી જરૂર પડતાં બે ગાઉ સુધી પાકાં લેવા જાય, પણ વધારે નહિ હવે તે ગૃહસ્થ એક સાધુ ઘણુ સાધ્વી એક સાધુ એક સાધ્વી, ઘણું સાધુ એક સાધ્વી, ઘણું સાધુ ઘણુ સાધ્વીને ઉદ્દેશીને આરંભ કરીને જે પાત્ર તૈયાર કર્યા હોય તે સાધુ સાધ્વીને સદોષ હોવાથી ન કપે, પણ જે શ્રમણ, માહણ, ગામના ભિખારી વિગેરેને ઉદ્દેશીને બનાવેલાં હોય તે પુરૂષાંતર થયા પછી કપે, આ બધું પિંડેષણામાં બતાવ્યા પ્રમાણે જાણું લેવું,
વળી તે ભિક્ષુ એવી જાતિનાં જુદા જુદા રંગનાં ભારે મૂલ્યનાં પાત્રા જાણે તે ન લે, તે બતાવે છે.
લેઢાનાં તથા તૃપુ (કલાઈના જેવી ધાતુ) નાં પાત્રો, તાંબાનાં પાતરાં, સીસાનાં, હિરણ્ય (ચાંદી) નાં, સોનાનાં પાતાં રીરિય (
) હારપુડ (બીજી જાતિના લોઢા) નાં, મણિરત્નનાં જડેલાં કે કાંસાનાં પાતરાં સંખસિંગ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪ર)
હાથીદાંત ચેલ ( ) સેલ (. ચામડાનાં તેવાં બીજા કેઈપણ જાતિનાં ભારે મૂલ્યનાં પાતરાં શોભતાં હોય તે તે અપ્રાસુક જાણીને લેવાં નહિ. તેજ પ્રમાણે પોતાનાં બંધન ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ભારે મૂલ્યનાં લેઢાથી તે ચામડા સુધીની હોય તે ન લેવાં, (પ્રાસુક હોય છતાં પણ ભારે મૂલ્યના હેવાથી મમત્વ થાય, તથા ચેરાવાના કારણે અસમાધિ થાય, માટે સાધુને તેવાં પાત્ર તથા પાત્ર બંધનની મના છે.)
આ પ્રમાણે પાપસ્થાન નિવારીને ચાર પ્રતિમાઓથી પાનાં શોધે. (૧) અમુક પાગુંજ તું બાનું, લાકડાનું કે માટીનું લઈશ, (૨) દેખેલુંજ પાતરૂં યાચીશ (૩) સંગતિક તે પોતે તે પાત્રાને વાપર્યું હોય તથા વેજજયંતિ –તે બે ત્રણ પાત્રામાં પર્યાયવડે વાપર્યું હોય તેવું યાચે (૪) કેઈ પણ તેને ન ચાહે, તેવું પોતે લે.
આ પ્રમાણે ચાર પ્રતિજ્ઞામાંની કઈ પણ પ્રતિજ્ઞાઓ સાધુ પાતરા શોધવા જાય ત્યારે ગૃહસ્થ કહે કે હસાધુ! તમે પાતરાં લેવા એકમાસ પછી આવજે, પાતરાં તમને આપીશ ત્યારે સાધુએ કહેવું કે તેવું મુદત કરેલું પાતરં ન કલ્પ, ત્યારે વસ્ત્ર એષણામાં બતાવ્યા પ્રમાણે ઓછી મુદતને વાયદો કરે, ત્યારે પણ તેજ ઉત્તર આપે, તે બે ઘડીની મુદત સુધીને પણ વાયદે ન સ્વીકારે, ત્યારે કહે, કે આપણે આ પણ માટે નવાં બનાવીશું. તૈયાર તેમને આપી દે, આવું
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૩] ઘણું પોતે પિતાના ઘરના માણસને બેન દીકરીને કહે ત્યારે પણ સાધુએ ના પાડવી.
વળી ગૃહસ્થ પિતાની બેન વિગેરેને કહે, કે કરૂં પાતરૂં ન આપ, પણ તે પાત્રાને તેલ ઘી માખણ છાશવડે ઘસીને આપ, તથા પાણીથી ધોઈને અથવા કાચું પાણી કે કંદ વિગેરે ખાલી કરીને આ૫, અથવા કહે કે હે સાધુ! તમે બે ઘડી પછી ફરીને આવે, તે અમે અશનપાન ખાદિમ સ્વાદિમ તૈયાર કરીએ છીએ, અથવા સંસ્કારવાળું બનાવીએ છીએ, તેથી હે આયુષ્મન ! હે સાધુ! તમને ભેજનું પાણી સહિત પાતરાં આપીશું, એકલા ખાલી પાત્રો સાધુને આપવાથી શોભા ન વધે. આ સાંભળીને સાધુએ કહેવું કે હે ભવ્યાત્મન ! અમને અમારા માટે બનાવેલું કે વધારે રાંધેલું ભાજન પાણી ખાવા પીવાને કામ લાગતું નથી, માટે તૈયાર ન કરે, ન સંસ્કારવાળું બનાવે, જે પાત્રો આપવાની ઈચ્છા હેય તે એમને એમજ આપો.
આવું કહેવા છતાં ગૃહસ્થ હઠ કરી સાધુ માટે રાંધીને કે સંસ્કારી બનાવીને પાત્રાં ભરી આપવા માંડે તે અપ્રાસુક જાણીને સાધુએ લેવાં નહિ. કદાચ એમને એમ પાત્રો બહાર લાવીને મુકે, તે તેને કહેવું કે હે ગૃહસ્થ ! હું તમારા દેખતાં જ આ પાત્રાં દેખી લઉં કે તેની અંદર નાનાં જંતુઓ કે બીજ, કે વનસ્પતિ હોય તે કેવળી પ્રભુ તેમાં દેષ બતાવે છે, માટે સાધુએ પ્રથમ જોઈ લેવાં, અને જંતુ વિગેરેથી સંયુક્ત હાય
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૪૪] તે તે છે દૂર કરી શકાય તેમ ન હોય તે અપ્રાસુક જાણીને પાત્રો લેવાં નહિ, પણ જે તેવાં જતુ વિગેરે નહેય તે લેવાં, (તે બધું વસ્ત્રએષણ માફક જાણી લેવું) આમાં વિશેષ એટલું છે કે તેલ ઘી નવનીત કે વસા (છાશ) થી જોઈને તે ચીકટવાળું પાત્રાનું ધાવણ કોઈ અચિત્ત જગ્યા જોઈને પડિલેહી પ્રમાઈને પરોવે, આજ સાધુની સાધુતા છે કે જ્યણાથી દરેક કાર્ય કરે.
બીજો ઉદેશે.
પહેલા ઉદેશા સાથે આને સંબંધ આ છે, કે ગયા. સૂત્રમાં પાત્રોનું જેવું બતાવ્યું, અને અહીં પણ તેનું જ બાકીનું બતાવે છે. આ સંબંધે આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પહેલું સૂત્ર છે.
से भिक्खू वा २ गाहावइकुलं पिंड० पविढे समाणे पुत्वामेव पेहाए पडिग्गहगं अवहट्ट पाणे पमज्जिय रयं तओ सं० गाहावइं० पिंड निक्ख० प०, केवली०, आउ०! अंतो पडिग्गहगंसि पाणे वा बीए वा हरि० परियावज्जिज्जा, अह भिक्खूणं पु० जं पुव्वामेव पेहाए पडिग्गहं अवहट्ठ पाणे पमज्जिय रयं तओ सं० गाहावह निक्खमिज्ज વા ૨(સૂ) .
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૫] તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગોચરી લેવા જતાં પહેલાં અરેબર રીતે પાત્ર તપાસે, અને ગેચરી લેતાં પહેલાં પણ તપાસે, અને કીડી વિગેરે પ્રાણી ચડેલું જેમાં તે તેને સંભાળીને બાજુએ મુકે, તથા ૨જ પૂંજીને સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં પેસે, અથવા નીકળે, તેથી આપણ પાત્રોની જ વિધિ છે, કારણ કે અહીં પણ પ્રથમ પાત્રો બરાબર તપાસીને પૂંજીને પિંડ લે, તેથી તે પણ પાત્ર સંબંધી જ વિચાર છે, પ્રકપાત્રો શામાટે પંજીને ચરી લેવી? ઉ-કેવળી પ્રભુ પાત્રો પૂજ્યા વિના ગોચરી લેતાં કર્મબંધ બતાવે છે, તે આ પ્રમાણે છે.
પાત્રામાં બે ઇંદ્રિય વિગેરે જેવો ચડી જાય છે, અથવા બીજો અથવા રજ હોય તેવાં પાત્રામાં ગોચરી લેતાં કર્મનું ઉપાદાન થાય છે, માટે જ સાધુઓને આ પ્રતિજ્ઞા વિગેરે પૂર્વે બતાવેલ છે કે, પ્રથમ પાત્રો દેખીને જીવ જંતુ કે રજ હોય તે દૂર કરીને ગૃહસ્થના ઘરમાં જવું આવવું. વળી–
से भि० जाव समाणे सिया से परो आहट्ट अंतो पडिग्गहगंसि सीओदगं परिभाइत्ता नीहट्ट दलइन्जा, तहप्प पडिग्गहगं परहत्थंसि वा परपायंसि वा अफासुयं जाव नो प०, से य आहञ्च पडिग्गहिए सिया खिप्पामेव उदगंसि साहरिजा, से पडिग्गहमायाए पाणं परिविजा, ससिणिद्वाए वा भूमीए नियमिजा ॥ से० उदउलं वा ससिणिद्धं वा पडिग्गरं नो आमजिज वा २ अह पु० विगओदए मे पडिग्गहए छिन्नसिणेहे तह० पडिग्गहं तओ० सं० आमजिज
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] वा जाव पयाविज वा ॥ से भि० गाहा० पविसिउकामे पडिग्गहमायाए गाहा० पिंड पविसिज वा नि० एवं बहिया વિચારમૂ વિહારમૂજ લા ગામ ટૂઝિક, વિવેકીयाए जहा बिइयाए वत्थेसणाए नवरं इत्थ पडिग्गहे, एयं खलु तस्स० ज सव्वट्ठेहिं सहिए सया जएनासि (सू० १५४) ત્તિનિ | પાપ સમા || -૬-૬-૨.
- જ્યારે તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થના ઘરમાં ગોચરી પાણી માટે ગયેલ હોય, તે સમયે પાણી યાચતાં કદાચ તે ગૃહસ્થ ભૂલથી અથવા ઠેષ બુદ્ધિથી અથવા ભક્તિને કારણે અથવા વિમર્ષ ( 1 ) પણાથી ઘરમાં રહીને બીજા પાત્રામાં કે પિતાના વાસણમાં ઠંડું પાણી જુદું લઈને બહાર કાઢીને વહોરાવે, તે સમયે તેવું કાચું પાણી પારકા (ગૃહસ્થ) ના હાથમાં કે વાસણમાં જાણે તે અપ્રાસુક જાણુને ન લે, પણ કદાચ ભૂલથી કે ઓચીંતુ ગૃહસ્થ નાંખી દીધું હોય તે તેજ સમયે પાછું આપનાર ગૃહસ્થના વાસણમાં જ પાછું નાખી દેવું, પણ કદાચ તે ન લે તે, કુવા વિગેરેમાં જ્યાં તે જાતનું પાણું હોય ત્યાં પરઠવવાની વિધિએ પરઠવવું, પણ તેવા પાણીને અભાવ હોય અથવા દૂર હોય તે જ્યાં છાયા હેય કે ખાડે હોય ત્યાં પરઠવવું અથવા જે બીજે ઘડો હોય, તે તે ઘડે કે પાણીનું વાસણ કોઈને જ્યાં બાધા ન થાય ત્યાં તે ઘડે પાણુ સુધાં જ મુકી દે, પણ પાણી પાછું આપ્યા પછી કે ખાલી કર્યા પછી તેને જલદી સુકવવા લૂસે નહિ, પણ પાછું નીતર્યા પછી થોડે સુકાતાં તડકે મુકવે કે પૂંછી નાંખે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૭ ] વળી ગૃહસ્થના ઘરમાં ગોચરી પાણી લેવા જતાં પિતાનાં બીજાં પાત્રો સાથે લેઈ જાય, તેજ પ્રમાણે પરગામ વિહાર કરતાં ભણવા જતાં સ્પંડિલ જતાં પિતાનાં પાત્રો સાથે લઈ જવાં. એ બધું વસ્ત્ર એષણ માફક જાણવું, પણ ફક્ત અહીં પાત્ર સંબંધી જાણવું.
વિશેષ એ ધ્યાનમાં રાખવું, કે વરસાદ કે ઝાકળ પડતું હોય તે પાત્રો સાથે ન જવું. આજ સાધુની સર્વ સામગ્રી છે કે હમેશાં યતનાથી વર્તવું. ઇતિ પાત્ર એષણ.
છઠું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
સાતમું અધ્યયન અવગ્રહ પ્રતિમા.
છઠું અધ્યયન કહીને સાતમું કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, પિંડ શય્યા વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરેની એષણાઓ અને વગ્રહને આશ્રયી થાય છે, તેથી આવા સંબંધે આવેલા આ અધ્યયનના ચાર અનુગ દ્વારા કહેવા જોઈએ, તેમાં ઉપક્રમની અંદર રહેલ અર્થાધિકાર આ છે, કે સાધુએ આ પ્રમાણે વિશુદ્ધ અવગ્રહ લે, નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં “અવગ્રહ પ્રતિમા એવું નામ છે, તેમાં અવગ્રહના નામ સ્થાપના નિક્ષેપ સુગમ હેવાથી છેડીને દ્રવ્ય વિગેરે ચાર પ્રકારને નિક્ષેપ નિયુક્તિકાર બતાવે છે. दव्वे खित्ते काले भावेऽवि य उग्गहो चउद्धा उ। देविंद १ रायउग्गह २ गिहवइ ३ सागरिय ४ साहम्मी ॥३१६॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૮]
દ્રવ્ય અવગ્રહ ક્ષેત્ર અવગ્રહ કાળ અવગ્રહ અને ભાવ અવગ્રહ એમ ચાર પ્રકારને અવગ્રહ છે.
અવગ્રહનું વર્ણન અથવા સામાન્યથી પાંચ પ્રકારને અવગ્રહ છે.
(૧) દેવેંદ્રને અવગ્રહ-તે લેકના મધ્ય ભાગમાં રહેલ મેરૂ પર્વતના રૂચક પ્રદેશથી દક્ષિણના અધ ભાગમાં રહેલ જગ્યાને.
(૨) રાજા–તે ચકવતી મહારાજા કે બાદશાહને ભરત વિગેરે ક્ષેત્ર આશ્રયી જે જગ્યા તેના વશમાં હોય તેમાં સાધુ વિચરે તે.
(૩) ગૃહપતિ–તે ગામડામાં રહેનાર મહત્તર (પટેલ) વિગેરેની પાસે ગામના મહેલા વિગેરેને અવગ્રહ.
(૪) શય્યાતર (ઘરધણી) ને તેની ખાલી પડેલી ઘંઘ ( ) શાળા વિગેરેમાં જ્યાં સાધુ ઉતરે છે, તે
(૫) સાધર્મિક તે સાધુઓ-જેઓ માસ કલ્પવડે ત્યાં રહ્યા હોય તેઓની પાસે તેમની માગેલી જગ્યામાં ઉતરવું તે વસતિ વિગેરેને અવગ્રહ ૧ જે જન છે, (બંને દિશામાં રારા ગાઉ જતાં) ચારે દિશામાં જાય, આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારનો અવગ્રહ વસતિ વિગેરે લેતાં યથા અવસરે અનુજ્ઞા લેવા રોગ્ય છે. હવે પ્રથમ બતાવેલ દ્રવ્યાદિ અવગ્રહ બતાવવા
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] दन्वुग्गहो उ तिविहो सचित्ताचित्तमीसओ चेव । खित्तुग्गहोऽवि तिविहो दुविहो कालुग्गहो होइ ॥ ३१७॥
દ્રવ્યને અવગ્રહ ત્રણ પ્રકારનું છે. શિષ્ય વિગેરેને સચિત્ત છે, રજોહરણ વિગેરેને અચિત્ત અને શિષ્ય રજોહરણ વિગેરે સાથે સ્વીકારતાં મિશ્ર અવગ્રહ છે, ક્ષેત્ર અવગ્રહ પણ સચિત્ત વિગેરે ત્રણ પ્રકારનેજ છે, અથવા ગામનગર અરણ્ય ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું છે. કાલ અવગ્રહ તબદ્ધ (આઠમાસ) તથા વર્ષાકાળ (ચારમાસ) ને અવગ્રહ એમ બે ભેદે છે–
હવે ભાવ અવગ્રહ બતાવે છે. मइउग्गहो य गहणुग्गहो य भावुग्गहो दुहा होइ । इंदिय नोइंदिय अत्थवंजणे उग्गही दसहा ॥३१८ ॥
ભાવ અવગ્રહ બે પ્રકારને છે, મતિ અવગ્રહ અને ગ્રહણ અવગ્રહ છે, તેમાં મતિ અવગ્રહ પણ બે પ્રકાર છે, અર્થાવગ્રહ અને વ્યંજન અવગ્રહ છે, તેમાં અર્થાવગ્રહ ઈદ્રિય તથા ઈદ્રિય (મન) ના ભેદથી છ પ્રકારને છે, અને વ્યંજન અવગ્રહ ચક્ષુ ઈદ્રિય અને મન છોડીને બાકી ચાર ઈદ્રિયને અવગ્રહ છે, તે બધાએ ભેદવાળે દશ પ્રકારને મતિભાવ અવગ્રહ (મતિવડે પદાર્થોને જે સામાન્ય બેધ સમજાય તે) છે, હવે ગ્રહણ અવગ્રહ બતાવે છેगहणुग्गहम्मि अपरिग्गहस्स समणस्स गहणपरिणाभो । कह पाडिहारियाऽपाडिहारिए होइ ? जइयव्वं ॥ ३१९ ॥
અપરિગ્રહવાળે તે મુનિ છે, તેને જ્યારે પિંડ (ગોચરી)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫૦ ] વસતિ (સ્થાન)વસ્ત્ર પાતરાં લેવાને વિચાર થાય, ત્યારે તે ગ્રહણ ભાવ અવગ્રહ છે. તે વખતે સાધુને એવી બુદ્ધિ હેવી જે ઈએ કે કેવી રીતે તે વસતિ વિગેરે મને શુદ્ધ મળી શકે? તથા પ્રાતિહારિક પાછું અપાય તે પાટ પાટલા વિગેરે અપ્રતિહારક (પાછું ન અપાય તે ગોચરી વિગેરે) મને શુદ્ધ મળે તેમાં યત્ન કરે અને પ્રથમ પાંચ પ્રકારને ઈદ્ર વિગેરેને અવગ્રહ બતાવ્યો, તે આ ગ્રહણ અવગ્રહમાં સમજ. આ પ્રમાણે નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ થયે, હવે સૂવાનુગમમાં સૂત્ર કહે છે–
समणे भविस्सामि अणगारे अकिंचणे अपुत्ते अपसू परदत्तभोई पावं कम्मं नो करिस्सामित्ति समुट्ठाए सव्वं भंते ! अदिनादाणं पञ्चक्खामि, से अणुपविसित्ता गामं वा नाव रायहाणिं वा नेव सयं अदिन्नं गिहिजा नेवऽन्नेहि अदिन्नं गिण्हाविजा अदिन्नं गिण्हंतेवि अन्ने न समणुजाणिजा, जेहिवि सद्धिं संपव्वइए तेसिपि जाइं छत्तगंवा जाव चम्मछेयणगं वा तेसिं पुवामेव उग्गहं अणणुन्नविय अपडिलेहिय २ अपमन्जिय २ नो उग्गिण्हिन्जा वा परिगिहिज वा, तेसिं पुव्वामेव उग्गहं जाइजा अणुन्नविय पडिलेहिय पमन्जिय तओ सं० उग्गिण्हिज वा प० ॥ (सू० १५५)
શ્રેમ સહન કરે તે શ્રમણ (તપસ્વી) છે, તે હું આવી રીતે બનું, એમ સાધુ વિચારે તે કહે છે, “જનાર અગ તે વૃક્ષ છે, તેનાથી જે બને તે અગાર (ઘર) છે, તે જેને ન હોય તે અનગાર અર્થાત્ ઘરને ફસે (મમત્વ) જેણે છોડ્યો હોય,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૧] તે છે, “વિન” જેની પાસે કંઈ પણ ન હોય તે અર્થાત નિ
પરિગ્રહ છે તથા “પુત્ર” તે સ્વજન બંધુ રહિત અર્થાત નિર્મમ છે, એ જ પ્રમાણે “પશુ તે બે પગવાળાં ચાર પગવાળા વિગેરેથી રહિત છે, તથા પરદત્તભેજી (ગોચરી લાવી ખાનારો) હું બનીને પાપ કર્મ કરીશ નહિ, આ પ્રમાછે દીક્ષા લઈને પછી આવી પ્રતિજ્ઞાવાળો થાય તે બતાવે છે, શિષ્ય ગુરૂને કહે છે. હે ગુરૂ! હું સર્વથા અદત્તાદાનનું પચ્ચકખાણ કરું છું. અર્થાત્ દાંત શોધવા (ખોતરવા) માટે જોઈતી સળી કે તણખલું પણ પારકાએ નહિ આપેલું નહિ લઉં–
આવાં વિશેષણે શ્રમણનાં લેવાથી બદ્ધબાવા વિગેરેમાં શ્રમણપણું બહારથી નામ માત્ર હોવા છતાં ગુણના અભાવે તેમનામાં શ્રમણ પણું લીધું નથી, પણ ઉપર બતાવેલ અદનાદાન ત્યાગ કરનાર જેન સાધુજ શ્રમણ છે. - એ અકિંચન સાધુ ગામ અથવા રાજધાનીમાં જઈને ને પતે અદત્ત ગ્રહણ ન કરે, ન બીજા પાસે લેવડાવે, અને બીજા ગ્રહણ કરનારની પ્રશંસા ન કરે, વળી જે સાધુઓ સાથે પોતે દીક્ષા લીધી હોય અથવા ઉતરેલ હોય તેઓનાં ઉપકરણ પણ તેમની આજ્ઞા વિના લે નહિ તે બતાવે છે,
છત્ર તે માથાનું ઢાંકણું વરસાદમાં ધૈડિલ જતાં માથા ઉપર વષકલ્પ (કાંબળે) વિગેરે નાખે તે છત્રક છે, અથવા કુંકણ દેશ વિગેરેમાં ઘણે વરસાદ પડે છે, તેવા દેશમાં કારણું
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫]
પ્રસંગે છત્રી વાપરવાની આજ્ઞા છે, તે છ લેવું હોય અથવા ચર્મ છેદક ( ) વિગેરે કઈ પણ ચીજ વિના પૂછે કે નહિ, એક વાર પણ ન લે, અનેકવાર પણ લે નહિ.
સાથેના સાધુઓની વસ્તુ લેવાની વિધિ પ્રથમ જેની વસ્તુ હોય તેને પૂછી લેવું, અને પછી આંખેથી જોઈને અને રજોહરણ વિગેરેથી પૂજીને એકવાર કે અનેકવાર લે.
से भि० आगंतारेसु वा ४ अणुवीइ उग्गहं जाइजा, जे तत्थ ईसरे जे तत्थ समहिट्ठए ते उग्गहं अणुनविजा-कामं खलु आउसो० ! अहालंदं अहापरिन्नायं वसामो जाव आउसो! जाव आउसंतस्स उग्गहे जाव साहम्मिया एइतावं उग्गहं उग्गिहिस्सामो, तेण परं विहरिस्सामो॥ से किं पुण तत्थोग्गहंसि एवोग्गहियंसि जे तत्थ साहम्मिया संभोइया समणुन्ना उवागच्छिजा जे तेण सयमेसित्तए असणे वा ४ तेण ते साहम्मिया ३ उवनिमंतिजा, नो चेव णं परवडियाए ओगिज्झिय २ उवनि० ॥ ( सू० १५६ )
તે મુનિ મુસાફર ખાનામાં પ્રવેશ કરીને અને વિચાર કરીને યતિને ક્ષેત્ર જોઈને સાધુઓને જોઈએ તેટલી વ. સતિ વિગેરેને અવગ્રહ યાચે, કેની પાસે યાચવું તે કહે છે, જે ઘરને માલિક હોય અથવા માલિકે જેને ત્યાં કામ કરવા રાખ્યો હોય તેમની પાસે જઈને ક્ષેત્ર અવગ્રહ યાચે, કેવી રીતે? તે બતાવે છે, સાધુ માલિક હોય અથવા તેના ગુમાસ્તા
४ तेण ते माच्छिजा जेथ साहम्मिया से
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ રપ૩] વિગેરેને ઉદેશીને કહે, હે આયુષ્યન્ ! તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે તમે જેટલો કાળ આજ્ઞા આપે, જેટલી જગ્યા વાપરવા આપે, તે પ્રમાણે અમે અહીં રહીએ, એટલે હે ગૃહસ્થ ! તમે જે ટલી જગ્યા વાપરવા આપશે, તેટલે સમય અમે તથા અન્ય મારા સાધુઓ આ જગ્યા વાપરશું, તેથી આગળ (પછી) વિહાર કરીશું,
પછી માલિકે તે મકાનમાં ઉતરવાની જગ્યા આપ્યા પછી સાધુએ શું કરવું તે કહે છે. તે જગ્યાએ કેટલાએક પણ સાધુઓ એક સમાચાર આચરનારા ઉઘુક્ત વિહારી આવે, તેમને પૂર્વના મેલાભિલાષી સાધુએ ઉતરવા દેવા, તથા વિહાર કરતા પિતાની મેળે ત્યાં તેવા ઉત્તમ સાધુઓ આવ્યા હોય તેમને અશન પાન વિગેરે ચારે આહાર લાવીને તેમની ઈચ્છાનુસાર લેવા પ્રાર્થના કરવી કે આ હું આહાર વિગેરે લાવ્યો છું, આપની ઈચ્છા પ્રમાણે લઈને મારા ઉપર અનુગ્રહ કરે. પણ બીજા સાધુના લાવેલા આહારની પરભારી નિમંત્રણ પિતે ન કરે, પણ પિતે જાતે લાવીને તેમની ઈચ્છાનુસાર આપે.
से आगंतारेसु वा ४ जाव से किं पुण तत्थोग्गहंसि एवोग्गहियंसि जे तत्थ साहम्मिआ अन्नसंभोइआ समणुन्ना उवागच्छिजा जे तेण सयमेसित्तए पीढे वा फलए वा सिज्जा वा संथारए वा तेण ते साहम्मिए अन्नसंभोइए समणुन्ने उवनिमंतिजा नो चेवणं परवडियाए ओगिज्झिय उवनिमंतिजा ॥ से आगंतारेसु वा ४ जाव से किं पुण तत्थुग्गहंसि
તથા વિડા, ના મોક્ષાભિનારા ઉઘુકા વિ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૪] एवोग्गहियंसि जे तत्थ गाहावईण वा गाहा० पुत्ताण का सूई वा पिप्पलए वा कण्णतोहणए वा नहच्छेयणए वा तं अप्पणो एगस्स अट्ठाए पाडिहारियं जाइत्ता नो अन्नमन्नस्स दिज वा अणुपइज वा, सयंकरणिज्जतिकट्ट, से तमायाए तत्थ गच्छिन्जा २ पुन्छ ,मेव उत्तागए हत्थे कट्ट भूमीए वा ठविता इमं खलु २ ति आलोइजा, नो चेव णं सयं पाणिणा परपाિિત પuિmi || (સૂ) ૬૬૭)
ટીકાકારે આ સૂત્રનો અર્થ પૂર્વ માફક હોવાથી વિશેષ લખ્યા નથી. તે સાધુ મુસાફરખાના વિગેરેમાં ઉતરેલો હોય ત્યાં બીજા ઉત્તમ સાધુએ આવે, પણ જે તેમની સમાચારી જુદી હોય તે ગોચરીને વહેવાર ન હોવાથી ફક્ત પીઠ ફલક વિગેરેની નિમંત્રણ કરે, વળી તે ઘરમાંથી ઘર ધણુ પાસે કે તેના પુત્ર પાસેથી કારણ વિશેષે સૂઈ અસ્ત્રો કાન ખોતરણી અથ વા નયણી પોતાને માટે યાચી હોય, તે એક બીજાને આપવી નહિ, તેમ લેવી નહિ, પણ જ્યારે પિતાનું કાર્ય પૂરું થાય, ત્યારે પિતે જાતે જઈને પિતાના હાથમાં હથેળીમાં રાખીને કહે કે આ તમારી વસ્તુ સૂઈ વગેરે લે, પણ જે તે સ્ત્રી વિગેરે હોય તે જમીન ઉપર મુકીને કહેવું કે આ તમારી વસ્તુ લે, પણ સાધુએ ગૃહસ્થ કે સ્ત્રીને હાથોહાથ આપવી નહિ (વખતે લાગી જાય છે.
से भि० से जं० उग्गहं जाणिज्जा अणंतरहियाए पुढवीए जाव संताणए तह. उग्गहं नो गिण्हिज्जा बा २॥ से भि० से जं पुण उग्गहं थूणंसि वा ४ तह० अंतलिक्खजाए दुबद्धे जाव नो उगिण्हिज्जा वा २॥ से भि० से जं० कुलि
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२५५] यंसि वा ४ जाव नो उगिण्हिज्ज वा २॥ से भि० खंधंसि वा ४ अन्नयरे वा तह० जाव नो उग्गहं उगिण्हिज्ज वा २ ॥ से भि० से जं. पुण. ससागारियं० सखुड्डपसुभचपाणं नो पन्नस्स निक्खमणपवेसे जाव धम्माणुओगचिंताए, सेवं नच्चा तह० उवस्सए ससागारिए० नो उवग्गहं .उगिण्हिज्जा वा २॥ से भि से जं. गाहावइकुलस्स मज्झंमज्झेणं गंतुं पंथे पडिबद्धं वा नो पन्नस्स जाव सेवं न० ॥ से भि० से जं. इह खलु गाहावई वा जाव कम्मकरीओ वा अन्नमन्नं अकोसंति वा तहेव तिल्लादि सिणाणादि सीओदगवियडादि निगिणाइ वा जहा सिज्जाए आलावगा, नवरं उग्गहवनव्वया ॥ से भि० से जं० आइन्नसंलिक्खे नो पन्नस्स. उगिण्हिज वा २, एयं खलु० ॥ (सू० १५८) उग्गहपडिमाए पढमो उद्देसो॥ २-१-७-१॥
સાધુએ અવગ્રહ લેતાં જેવું કે તે સચિત્ત જગ્યા ન હૈય, તથા અધર જગ્યા હોય ત્યાં ન ઉતરેબાળક તથા પશુઓને ખાવા પીવાનું અપાતું હોય, તેવી જગ્યામાં ધર્મ, ધ્યાન વિગેરે પંડિત પુરૂષને ન થાય, માટે તેવું મકાન ન યાચવું તેમજ તે મકાનમાં થઈને જવાને રસ્તે હોય, અથવા ઘરનાં માણસ નેકર-ચાકર વિગેરે ત્યાં લડતાં હેાય તથા તેલ મસળતાં હોય, તથા સ્નાન વિગેરે ઠંડા ઉના પાણીથી કરતાં હોય, ત્યાં ન ઉતરવું. આ બધું પૂર્વે શય્યાના અંગે કહ્યું છે, તે પ્રમાણે જાણવું, પણ અહીં વિષય વસતિ અવગ્રહ સંબંધી જાણવો.
'ઈતિ પ્રથમ ઉદેશ:
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૬]
બીજો ઉદેશે. પહેલે ઉદેશે કહ્યો, હવે બીજે કહે છે, તેને આ પ્રમા ણે સંબંધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં અવગ્રહ બતાવ્યું અને અહીં પણ તેનું જ બાકી રહેલું કહે છે. તેનું આ સૂત્ર છે.
से आगंतारेसु वा ४ अणुवीइ उग्गहं जाइज्जा, जे तत्थ ईसरे० ते उग्गहं अणुन्नविज्जा कामं खलु आउसो! अहालंद अहापरिन्नायं वसामो जाव आउसो! जाव आउसंतस्स उग्गहे जाव साहम्मिआए ताव उग्गहं उग्गिहिस्सामो, तेण परं वि० से किं पुण तत्थ उग्गहंसि एवोग्गहियंसि जे तत्थ समणाण वा माह० छचए वा जाव चम्मछेदणए वा तं नो अंतोहितो बाहिं नीणिज्जा बहियाओ वा नो अंतो पविसिज्जा, सुतं वा नो पडिबोहिज्जा, नो तेसिं किंचिंवि अप्पचियं पडिणीयं करिज्जा ॥ (सू. १५९)
તે સાધુ ધર્મશાળા વિગેરેમાં ઉતરેલું હોય, ત્યાં પૂર્વે બ્રાહ્મણ વિગેરે તે ગૃહસ્થની રજા લઈ ઉતર્યો હોય, તેજ સ્થાનમાં બીજી જગ્યાના અભાવે ઉતરવું પડે, તે તે સ્થાનમાં ઉતરેલા બ્રાહ્મણ વિગેરેનું છત્ર વિગેરે જે કંઈ ઉપકરણ હોય, તે મકાનની અંદર પડયું હોય તે બહાર લઈ જવું નહિ તેમ બહારથી અંદર લાવવું નહિ, તેમ સૂતેલા બ્રાહ્મણ વિગેરેને જગાડવા નહિ, તેમજ તેમના મનમાં પણ અપ્રીતિ થાય તેમ ન કરવું તથા તેમની સાથે વિરોધભાવ પણ ન કર.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २५७ ]
से भि० अभिकंखिजा अंबवणं उवागच्छित्तए जे तत्थ ईसरे २ ते उग्गहं अणुजाणाविज्जा - कामं खलु जाव विहरिस्सामो, से किं पुण० एवोग्गहियंसि अह भिक्खू इच्छिजा अंबं भुत्तए वा से जं पुण अंबं जाणिजा सअंडं ससंताणं तह० अंब अफा० नो प० ॥ से भि० से जं० अप्पंड अप्पसंताणगं अतिरिच्छछिन्नं अव्वोच्छिन्नं अफासुयं जाव नो पडिगाहिजा ॥ से भि० से जं० अप्पंडं वा जाव संताणगं तिरिच्छछिन्नं वुच्छिन्नं फा० पडि० ॥ से भि० अंबभित्तगं वा अंबपेसियं वा अंबचोयगं वा अंबसालगं वा अंबडालगं वा भुत्तए वा पायए वा, से जं० अंबभित्तगं वा ५ सअंडं अफा० नो पडि० ॥ से भिक्खु वा २ से जं० अंब वा अंबभित्तगं वा अप्पंडं० अतिरिच्छछिन्नं २ अफा० नो प० ॥ से जं० अंबडालगं वा अप्पं ५ तिरिच्छच्छिन्नं वुच्छिन्नं फासूयं पडि० ॥ से भि० अभिकंखिज्जा उच्छुवणं उवागच्छित्तए, जे तत्थ ईसरे जाव उग्गहंसि० ॥ अह भिक्खू इच्छिजा उच्छृं भुत्तए वा पा०, से जं० उच्छु जाणिजा सअंडं जाव नो प०, अतिरिच्छछिन्नं तहेव, तिरिच्छछिन्नेऽवि तहेव ॥ से भि० अभिकंखि० अंतरुच्छ्रयं वा उच्छुगंडियं वा उच्छुचोयगं वा उच्छुसा० उच्छुडा० भुत्तर वा पाय०, से जं पु० अंतरुच्छ्रयं वा जाव डालगं वा सअंडं० नो प० ॥ से भि० से जं० अंतरुच्छ्रयं वा० अप्पंडे वा० जाव पडि० अतिरिच्छच्छिन्नं तव ॥ से भि० ल्हसणवणं उवागच्छित्तए, तहेव तिन्निवि आलावगा, नवरं ल्हसुणं ॥ से भि० ल्हसुणं वा ल्हसुणकंदं
१७
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૫૮] वा ल्ह० चोयगं वा ल्हसुणनालगं वा भुत्तए वा २ से ज० लसुणं वा जाव लसुणबीयं वा सअंडं जाव नो प०, एवं अतिरिच्छच्छिन्नेऽवि तिरिच्छछिन्ने जाव प० ॥ (सू० १६०)
તે ભિક્ષુ કદાચિત આમ્ર વનમાં ગૃહસ્થ પાસે અવગ્રહ યા, ત્યાં ઉતરીને કારણ પડે આંબા (કેરી) ખાવાને ઈચ્છ, તે સડેલા કે કીડાવાળા કે કળીયાના જાળાંવાળા અપ્રાસુક હોય તે લેવા નહિ, તથા આંબા ઇંડા વિનાના અને સડ્યા વિનાના હોય, પણ જે તીરછા ન છેદ્યા હાય તથા અખંડિત હોય, તે તેને અપ્રાસુક જાણીને લેવા નહિ, પણ જે કીડા વિનાના તીરછી ચરેલા અને પ્રાસુક (અચિત) હેાય તે કારણ પડે લે, તેજ પ્રમાણે (અંબભિત્તિ) અડધાં ફાડીયાં, (અંબપેસી) આંબાનાં નાનાં ફાડયાં, (અંબાયગ) આમ છાલ (સાલગ) રસ, (ડાલગ) કેરીના ઝીણા ટુકડા હોય તે અચિત હોય તે લેવા.
આ પ્રમાણે ઈશું સૂત્રના ત્રણે આલાવા લેવા તથા અંતરૂછુ પર્વના મધ્ય ભાગ લેવા, આ પ્રમાણે લસણનાં ત્રણે સૂત્ર લેવાં, આમાં જે વાતે ન સમજાય તે નિશીથ સૂત્રના સોળમા ઉદ્દેશથી જાણવી. | (આહારના અભાવે સાધુને તેવાં ફળ ખાવાં પડે તે આશ્રયી આ સૂત્ર છે કે અચિત્ત ફળના ટુકડા થયેલા હોય તે લેવા, શેરડીનો રસ પાણીની ઓછાશમાં કામ લાગે, તથા લસણ આગાઢ રેગાદિ કારણે લેવાં પડે છે, તેનું પ્રાયશ્ચિત
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२५८] પણ નિશીથમાં આપેલ છે, આ વસ્તુઓ જીભના સ્વાદ માટે નહિ, પણ ધર્મના સાધન રૂપ શરીરના રક્ષણ માટે શાસ્ત્રકાર ભગવંતે વાપરવાની સંમતિ આપી છે, પણ આત્માથી સાધુ ખાસ કારણ વિના અનંતકાયની વસ્તુ વાપરે નહિ.)
હવે અવગ્રહના અભિગ્રહ સંબંધી વિશેષ કહે છે.
से भि० आगंतारेसु वा ४ जावोग्गहियंसि जे तत्थ गाहावईण वा गाहा० पुत्ताण वा इच्चेयाई आयतणाई उवाइकम्म अह भिक्खू जाणिजा, इमाहिं सत्तहिं पडिमाहिं उग्गहं उग्गिण्हित्तए, तत्थ खलु इमा पढमा पडिमा–से आगंतारेसु वा ४ अणुवीइ उग्गहं जाइजा जाव विहरिस्सामो पढमा पडिमा१ । अहावरा० जस्स णं भिक्खुस्त एवं भवइ-अहं च खलु अन्नेसिं भिक्खूणं अट्ठाए उग्गहं उग्गिहिस्सामि, अण जेसिं भिक्खूणं उग्गहे उग्गहिए उवल्सिामि, दुच्चा पडिमा२। अहावरा० जस्स णं भि० अहं च० उग्गिहिस्सामि अन्नेसिं च उग्गहे उग्गहिए नो उल्लिस्तामि, तच्चा पडिमा ३ । अहावरा० जस्स णं भि० अहं च० नो उग्गहं उग्गिण्हिस्सामि, अन्नेसिं च उग्गहे उग्गहिए उवल्लिस्सामि, चउत्था पडिमा ४ । अहावरा० जस्स णं अहं च खलु अप्पणो अट्ठाए उग्गहं च उ०, नो दुण्हं नो तिण्हं नो चउण्हं नो पंचण्हं पंचमा पडिमा ५। अहावरा० से भि० जस्स एव उग्गहे उपल्लिइजा जे तत्थ अहासमन्नागए इकटे वा जाव पलाले तस्स लाभे संवसिज्जा, तस्स अलाभे उकुडओ वा नेसजिओ वा विहरिजा, छट्ठा पडिमा ६। अहावरा स० जे भि०
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] अहासंथडमेव व उग्गहं जाइज्जा, तंजहा-पुढविसिलं वा कट्ठसिल वा अहासंथडमेव तस्स लाभे संते०, तस्स अलाभे उ० ने विहरिजा, सत्तमा पडिमा ७ । इच्चेयासिं सत्तण्हं पडिमाणं अन्नयरं जहा पिंडेसणाए । (सू० १६१ )
તે સાધુ ધર્મશાળા વિગેરેમાં અવગ્રહ માગીને ઉતયો પછી ત્યાં રહેનારા ગૃહસ્થ વિગેરેના પૂર્વે બતાવેલા દેશે ત્યજીને તથા હવે પછી જે કર્મ ઉપાદાનના કારણે બતાવશે તે છોડીને અવગ્રહ લેવાને સમજે.
તે ભિક્ષુ સાત પ્રતિમા (અભિગ્રહ વિશેષ) વડે અવગ્રહ લે, તેમાં પહેલી ડિમા આ છે કે તે સાધુ ધર્મશાળા વિગેરેમાં ઉતરવા પહેલાં ચિંતવી રાખે કે મારે આ ઉપાશ્રય મળે તેજ ઉતરવું તે સિવાય નહિ.
બીજા સાધુને આ અભિગ્રહ હોય છે કે હું બીજા સાધુઓ માટે અવગ્રહ યાચીશ અથવા બીજાએ યાચેલા અવગ્રહમાં રહીશ.
પ્રથમની પ્રતિમામાં સામાન્ય છે અને આ પ્રતિમા તે ગચ્છમાં રહેલા ઉદ્યુત વિહારીને હોય, તેઓ સાથે ચરી કરતા હોય અથવા ન પણ કરતા હોય તે પણ સાથે ઉતરતા હવાથી એક બીજા માટે વસતિ યાચે છે. - ત્રીજી પ્રતિમાના સાધુ એ વિચાર કરે કે હું પિતે બીજાને માટે અવગ્રહ યાચીશ, પણ બીજાને યાચે. લામાં રહીશ નહિ. આ પ્રતિમા આહાલદિક સાધુઓને માટે
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૬૧] છે. કારણ કે તેઓ ગચ્છવાસી આચાર્ય પાસે સૂવ અર્થ ભણતા હેવાથી આચાર્ય માટે મકાન યાચે છે.
ચોથી પ્રતિમામાં એ અભિગ્રહ છે. કે હું બીજાને માટે અવગ્રહ યાચીશ નહિ. પણ બીજાએ માગેલા અવગ્રહમાં રહીશ, આ અભિગ્રહ ગચ્છમાં રહેલા અદ્ભુદત વિહારી ગચ્છમાં રહીને જિનકલ્પી થવાને માટે અભ્યાસ કરતા હોય તેમને માટે છે. - પાંચમી પ્રતિમા આ પ્રમાણે છે કે હું પિતાના માટે અવગ્રહ યાચીશ, પણ બીજા ત્રણ, ચાર, પાંચ માટે અવગ્રહ નહિ યાચું, આ જિનકલ્પી માટે અભિગ્રહ છે.
હું અવગ્રહ યાચીશ પણ ત્યાંજ ઉત્કટ વિગેરે સંથારો લઈશ; નહિ તે ઉકુટુક અથવા બેઠેલ કે ઉભેલો આખી રાત પુરી કરીશ . આ છઠ્ઠી પ્રતિમા જિનકલ્પ વિગેરેને છે.
સાતમી પ્રતિમા ઉપર પ્રમાણે છે કે હું ઉપર બતાવેલ સંથારે કરવા શિલાદિક વિગેરે તૈયાર હશે તે જ લઈશ. આમાં વિશેષ એટલું છે કે તૈયાર હોય તેજ લે, નહિ તે બેઠે બેઠે કે ઉભે ઉભે રાત્રી પુરી કરે. આ પણ જિનકલ્પી વિગેરેની છે.
આ સાતે પ્રતિમા વહેનારા સાધુએ જિનકલ્પી વિગેરે. જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં હોવાથી યથાશક્તિ પાળતા હોવાથી વધારે પાળનાર હોય તે પોતાને ઉંચે ન માને તેમ બીજાની નિંદા ન કરે. એ બધું પિંડએષણ માફક જાણવું.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૨] .
सुयं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खाय-इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं पंचविहे उग्गहे पन्नत्ते, तं०-देविदउग्गहे १ रायउग्गहे २ गाहावइउग्गहे ३ सागारियउग्गहे ४ साहम्मियउग्ग० ५, एवं खलु तस्स भिक्खुस्स भिक्खुणीए वा सामग्गियं (सू० १६२) उग्गहपडिमा सम्मत्ता ॥ अध्ययनं સમાજો સામન્ ૨-૬-૭-૨
સુધમાં સ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે ભગવાન મહાવીરે આ ઉદેશામાં બતાવેલ દેવેંદ્ર વિગેરેને અવગ્રહ સારી રીતે સમજીને સાધુએ પાળવે. (એ સાધુની સાધુતા છે) અવગ્રહ પ્રતિમા નામનું સાતમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું તથા આચારાંગની પહેલી ચૂલા સમાપ્ત થઈ
सप्तसप्तिकाख्या द्वितीया चूला। પહેલી ચલિકાનાં સાત અધ્યયન કહાં હવે બીજી ચલિકા કહે છે તેને પહેલી સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે.
ગઈ ચૂલામાં વસતિને અવગ્રહ બતાવ્યો, તે સ્થાનમાં રહીને કેવા સ્થાનમાં કાર્યોત્સર્ગ તથા સ્વાધ્યાય ઉચ્ચાર પિસાબ વિગેરે કરવો તે અહીંઆ બતાવે છે. આ ચૂલામાં સાત અધ્યયન છે એવું નિતિકાર બતાવે છે.
सत्तिक्कगाणि इक्कस्सरगाणि पुव्व भणियं तहिं ठाणं । ૩m v નિદિયા તÉ છઘં .રૂર છે '
સાત અધ્યયને માં બીજા ઉદ્દેશા નથી, માટે એક સર
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २९३ ]
વાળા છે. તેમાં પહેલું અધ્યયન સ્થાન નામનુ છે. તેની વ્યાખ્યા અહીં કરે છે. આ સંબધે આવેલા આ અધ્યયનના ચાર અનુયોગદ્વાર થાય છે, ( એ પૂર્વે બતાવેલ છે.) ઉપક્રમમાં અધ્યયનના અધિકાર આ છે, કે સાધુએ કેવા સ્થાનમાં આશ્રય લેવા, નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં સ્થાન એ નામ છે. એના નામ વિગેરે ચાર નિક્ષેપા થાય છે, તેમાં અહીં દ્રવ્યને આશ્રયી ઉદ્ધસ્થાનવડે અધિકાર છે. તે નિયુક્તિકાર કહે છે. ઉદ્ભવ સ્થાનમાં પ્રસ્તાવ છે, મીનું અધ્યયન નિશી. થિકા છે. તેના છ પ્રકારે નિક્ષેપ છે, તે તેના સ્થાનમાં કહીશું'. હવે સૂત્ર કહે છે.
०
सेभिक्खू वा० अभिकंखेजा ठाणं ठाइत्तए, से अणुपविसिजा गामं वा जाव रायहाणि वा, से जं पुण ठाणं जाणिजा सअंडं जाव मक्कडासंताणयं तं तह ठाणं अफासुयं अणेस लाभे संते नो प०, एवं सिजागमेण नेयव्वं जाव उदयपसूयाइति ॥ इच्चेयाई आयतणाई उवाइकम्म २ अह भिक्खू इच्छिजा चउहिं पडिमाहिं ठाणं ठाइत्तए, तत्थिमा पढमा पडिमा - अचित्तं खलु उवसजिजा अवलंबिजा कापण विप्परिकम्माइ सवियारं ठाणं ठाइस्सामि पढमा पडिमा । अहावरा दुच्चा पडिमा - अचित्तं खलु उवसज्जेजा अवलंfaar areण विप्परिकम्माइ नो सवियारं ठाणं ठाइस्लामि दुवा पडिमा । अहावरा तच्चा पडिमा - अचित्तं खलु उवसजेजा अवलंबिजा नो कारण विपरिकम्माई नो सवियारं ठाणं ठाइस्तामित्ति तच्चा पडिमा । अहावरा चउत्था पडि
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૬૪ ] मा-अचित्तं खलु उवसज्जेजा नो अवलंबिजा कारण नो परकम्माई नो सवियारं ठाणं ठाइस्सामित्ति वोसट्टकाए वोसट्टकेसमंसुलोमनहे संनिरुद्धं वा ठाणं ठाइस्सामित्ति चउत्था पडिमा, इच्चेयासिं चउण्हं पडिमाणं जाव पग्गहियतरायं विहरिजा, नो किंचिवि वइजा, एयं खलु तस्स. जाव जइजासि तिबेमि (सू० १६३ )॥ ठाणासत्तिक्कयं સમર્સ . ૨-૨-૮ |
પૂર્વે બતાવેલ સાધુ જે સ્થાનમાં રહેવાને ઈછે, તે ગામ વિગેરેમાં પ્રવેશ કરે. ત્યાં ઈડાવાળું તથા કરોળીયાના જાળાવાળું મકાન જે અપ્રાસુક મળે, તે મળતું હોય તે પણ ન લે, તેજ પ્રમાણે બીજાં સૂત્રે પણ શય્યા માફક સમજી લેવાં, તે જ્યાં સુધી પાણી તથા કંદથી વ્યાપ્ત હોય તે પણ તે લેવાં નહિં, હવે પ્રતિમાના ઉદ્દેશને આશ્રયી કહે છે, એટલે પૂર્વે બતાવેલા દેવાળાં તથા હવે પછી કહેવાતા દેવાળાં પણ સ્થાને છેડીને ચાર પ્રતિમાઓ વડે સાધુ રહેવા ઈચ્છ, તે કારણભૂત અભિગ્રહ વિશેષ ચાર પ્રતિમાઓ છે તેનું સ્વરૂ૫ અનુક્રમે બતાવે છે.
(૧) કોઈ સાધુને આજ અભિગ્રહ હોય કે હું અને ચિત્ત ઉપાશ્રયનું સ્થાન યાચીશ, તેજ પ્રમાણે કે અચિત્ત ભીંત વિગેરેને કાયાવડે ટેકે લઈશ, વળી પરિસ્પંદ કરીશ,
એટલે હાથપગ વિગેરેથી આકુંચન વિગેરે કરીશ (લાંબા • પહોળા કરીશ)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૬૫ ]
(૨) બીજી પ્રતિમામાં વિશેષ આ છે, કે આકુંચન પ્રસારણ તથા ભીંતના ટેકા વિગેરે લઇશ, પણ પાદ વિહરણ (પગેથી ચાલવાનું) મકાનમાં પણ નહિ કરૂ.
(૩) ત્રીજીમાં આકુચન પ્રસારણ કરે, પણ પાદ વિદુરણ કે ટેકે લેવાનું ન કરે,
(૪) લાંખા પહેાળા હાથ વિગેરે ન કરે, તેમ ન ચાલે, ન ‘ટેકા ’ લે, પણ તે કાયાના માડુ સવ થા મુકનારા થાય, તથા વાળ દાઢી મૂછ લામ નખ વિગેરે પણ ન હલાવે. આવી રીતે સંપૂર્ણ કાયાત્સર્ગ કરનારા મેરૂ પર્વત માક નિષ્પક પ રહે, તે વખતે જો કેાઇ આવીને તેના કેશ વિગેરે ખેચે, તે પણ સ્થાનથી ચલાયમાન થાય નહિ; આ ચારમાંની કેાઇ પણ પ્રતિમા ધારણ કરેલા બીજી પ્રતિમા ધારેલાને હલકા ન માને, તેમ પાતે અહકારી ન બને તેમ એવું વચન પણ ન બેલે, કે હું શ્રેષ્ટ છું, બીજો ઉતરતા છે.
આ પ્રમાણે પ્રથમ અધ્યયન સમાપ્ત થયું. *>>
નિષીથિકા- બીજું અધ્યયન’
પહેલું અધ્યયન કહીને બીજી કહેછે, તેના સંબંધ આ છે કે ગયા અધ્યયનમાં સ્થાન બતાવ્યું, તે કેવું હાય તે ભવાને ચાગ્ય થાય, અને તે સ્વાધ્યાય ભૂમિમાં શું કરવું, શું ન કરવુ, તે અહીં કહેશે. આ સંબંધે આ અધ્યયન આવ્યું છે.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૬] એને પણ ચાર અનુગદ્વાર થાય છે, તેનું નામ નિષ્પન્નનિક્ષેપોમાં “નિશીથિકા” એવું નામ છે, આ નિષીથિકાને નામ સ્થાપના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવ છ પ્રકારે નિક્ષેપો છે, નામ સ્થાપના પૂર્વ માફક છે, દ્રવ્ય નિષથને આગમથી જ્ઞશરીર ભવ્ય શરીર છોડીને જે દ્રવ્ય પ્રચ્છન્ન ( છાનું) હોય તે છે, (ટીકાના સંશોધકે ટપણમાં લખ્યું છે કે નિશીથ નિષેધ બંનેનું પ્રાકૃતમાં એક નિસીહશબ્દ વડે બોલાતું હોવાથી એજ પ્રમાણે નિક્ષેપાનું વર્ણન છે, તે જ પ્રમાણે નિષાધિકા નિશીથિકા બંને નામનું એકપણું છે. ક્ષેત્ર નિષીથ તે
બ્રહ્મલોક નામના દેવલોકમાં રિષ્ટ વિમાનની પાસે “કૃષ્ણ રાજીઓ જે ક્ષેત્રમાં છે, તે તથા જે ક્ષેત્રમાં નિષથનું વર્ણન ચાલે તે—કાળનિષથ. તે કૃષ્ણ (કાળી અંધારી) રાશિઓ અથવા જે કાળે નિષથનું વર્ણન ચાલે,
ભાવનિષથ “ને આગમથી” આ કહેવાતું સૂનું અધ્યયન જ છે, કારણ કે તે આગમને એક દેશ છે, નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ પુરો થયે, હવે સૂવાનુગમમાં સૂગ કહે છે, ____ से भिक्खू वा २ अभिकं. निसीहियं फासुयं गमणाए, से पुण निसीहियं जाणिजा-सअंडं तह० अफा० नो चेइस्सामि ॥ से भिक्खू० अभिकंखेजा निसीहियं गमणाए, से पुण नि० अप्पपाणं अप्पबीयं जाव संताणयं तह. निसीहियं फासुयं चेइस्सामि, एवं सिज्जागमेणं नेयव्वं जाव उदयप्पसूयाई॥ जे तत्थ दुवग्गा तिवग्गा चउवग्गा पंचवग्गा
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૭] वा अभिसंधारिंति निसीहियं गमणाए ते नो अन्नमन्नस्स कायं आलिंगिज्ज वा विलिंगिज्ज वा चुंबिज्ज वा दंतेहिं वा नहेहिं वा अच्छिदिज्ज वा वुच्छि०, एयं खलु० जं सव्वटेहिं सहिए समिए सया जएज्जा, सेयमिणं मनिज्जासि ઉત્તf ir (પૃ. ૨૪) નિદિયાતિર્થ | ર-ર-૧ ..
તે ઉત્તમ સાધુ રહેલા સ્થાનમાં અયોગ્યતાના કારણે બીજે સ્થળે ભણવાની જગ્યાએ જવા ઈછે, તે ત્યાં ઈડ વિગેરે પડયાં હોય તો અપ્રાસુક જાને ન જાય, પણ ઇંડાં વિનાની ફાસુ જગ્યા હોય તે ગ્રહણ કરે, આ પ્રમાણે બીજાં સૂત્રે પણ શય્યા માફક સમજવાં. તે પાણીથી ઉત્પન્ન થયેલાં કંદ વિગેરે પડયાં હોય તે તે જગ્યાએ પણ ભણવા ન બેસે. ત્યાં ગયા પછીની વિધિ કહે છે–ત્યાં ગયેલા બે ત્રણ કે વધારે સાધુ હોય તે પરસ્પર એકેકની કાયાને સ્પર્શ ન કરે, તેમ જેનાથી મેહનો ઉદય થાય તેમ વળગે પણ નહિ, તથા કંદર્પ પ્રધાન જેમાં છે એવું મુખ ચુંબન વિગેરે ન કરે, (મોઢાને મેટું ન લગાડે) આજ વર્તન સાધુનું સર્વસ્વ છે, અને તેથી જ બધાં પરલેકના પ્રજનવડે યુકત છે, તથા તે પ્રમાણે વર્તનાર પાંચ સમિતિ પાળતો જીંદગી સુધી સંયમ અનુષ્ઠાન આચરે, અને આજ પરમ કલ્યાણ છે, એવું ઉત્તમ સાધુ માને. નિષાધિકા નામનું બીજું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૮] ઉચ્ચાર પ્રશ્રવણ-ત્રીજું અધ્યયન.
હવે ત્રીજું સતૈકક અધ્યયન કહે છે, તેને પૂર્વના અને ધ્યયન સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે, તે ગયા અધ્યયનમાં નિષાધિકા કહી છે, ત્યાં કેવી જમીન ઉપર Úડીલ માનું (ઝાડ પસાબ) કરવું તે બતાવે છે, એના નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં ઉચ્ચાર પ્રશ્રવણ એવું નામ છે, તેની નિરૂક્તિને માટે નિયુક્તિકાર કહે છે, उच्चवइ सरीराओ उच्चारो पसवइत्ति पासवणं । तं कह आयरमाणस्स होइ सोही न अइयारो ? ॥३२॥
શરીરમાંથી જેરથી દૂર કરે, અથવા મેલ સાફ કરે (ચરે) તે ઉચ્ચાર (વિઝા) છે, તથા પ્રકર્ષથી શ્રે (નીકળે) તે પેસાબ એકિકા (આ શબ્દ કેટલી જગ્યાએ તેજ રૂપે વપરાય છે, એટલે નિશાળમાં છોકરાને પેશાબ કરવા જવું હોય તો માસ્ટરને કહે કે માસ્ટર એકી જાઉં ?) આ ઈંડિલ તથા માનું કેવી રીતે કરે તે અતિચાર ન લાગે તે પછીની ગાથામાં બતાવે છે, मुणिणा छक्कायदयावरेण सुत्तभणियंमि ओगासे । उच्चारविउसग्गो, कायव्यो अप्पमत्तेणं ॥ ३२२ ॥ * છ ઇવનિકાયના રક્ષણમાં પ્રયત્ન કરનાર સાધુએ હવે પછી કહેવાતા સૂત્ર પ્રમાણે થંડિલમાં ઉચ્ચાર પ્રશ્રવણ અપ્ર. મત્તપણે કરવાં. નિર્યુક્તિ અનુગમ પછી સૂત્ર અનુગમ કહે છે,
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२६] से भि० उच्चारपासवणकिरियाए उब्बाहिज्जमाणे सयस्स पायपुंछणस्स असईए तओ पच्छा साहम्मियं जाइज्जा ॥ से भि० से जं पु० थंडिल्लं जाणिज्जा सअंडं० तह. थंडिलंसि नो उच्चारपासवणं वोसिरिज्जा ॥ से भि० जं पुण थं० अप्पपाणं जाव संताणयं तह. थं० उच्चा० वोसिरिज्जा ॥ से भि० से जं० अस्सिपडियाए एग साहम्मियं समुद्दिस्स वा अस्सि० बहवे साहम्मिया स० अस्सि प. एग साहम्मिणिं स. अस्सिप० बहवे साहम्मिणीओ स. अस्सि. बहवे समण० पगणिय २ समु. पाणाई ४ जाव उद्देसियं चेएइ, तह० थंडिलं पुरिसंतरकडं जाव बहियानीहडं वा अनी० अन्नयरंसि वा तहप्पगारंसि थं० उच्चारं नो वोसि ॥ से भि० से जं. बहवे समणमा० कि० व० अतिही समुहिस्स पाणाई भूयाइं जीवाइं सत्ताई जाव. उद्देसियं चेएइ, तह० थंडिलं पुरिसंतरगडं जाव बहियाअनीहडं अन्नयरंसि वा तह. थंडिल्लंसि नो उच्चारपासवण°, अह पुण एवं जाणिज्जाअपुरिसंतरगडं जाव बहिया नीहडं अन्नयरंसि वा तहप्पः गारं० /० उच्चार० वोसि० ॥ से० ज० अस्सिपडियाए कयं वा कारियं वा पामिच्चियं वा छन्नं वा घटुं वा मटुं वा लित्तं वा संमटुं वा संपधूवियं वा अन्नयरंसि वा तह० थंडि० नो उ०॥ से भि० से जं पुण थं० जाणेजा, इह खलु गाहावई वा गाहा० पुत्ता वा कंदाणि वा जाव हरियाणि वा अंतराओ वा बाहिं नीहरंति बहियाओ वा अंतो साहरंति अन्नयरंसि वा तह० थं० नो उच्चा० ॥ से भि० से जं पुण० जाणेजा
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ] खंधंसि वा पीढंसि वा मंचंसि वा मालंसि वा अदृसि वा पासायसि वा अन्नयरंसि वा० थं० नो उ० ॥ से भि० से जं पुण अगंतरहियाए पुढवीए ससिणिद्धाए पु० ससरक्खाए पु० मट्टियाए मकडाए चित्तमंताए सिलाए चित्तमंताए लेलुयाए कोलावासंसि वा दारुयंसि वा जीवपइट्ठियंसि वा जाव મસંતાન સન્નતાં બંને ૩૦ || (સૂદક)
કઈ સાધુ કોઈ વખતે ટટ્ટી પેસાબ કરવાની તાકીદે પીડાતે હોય અને રસ્તામાં તેવી છુટની જગ્યા ન મળે તે તેણે કુંડી અથવા તેવું ગ્ય સાધન સમાધિ માટે મેળવી તેમાં સ્થડિલ જઈ પરઠવી આવવું, પણ જે પિતાની પાસે હાજર ન હોય તે બીજા સાધુ પાસે યાચવું, અને તેની પ્રતિ લેખના વિગેરે કરીને તે ઉપયોગમાં લેવું, આથી એમ સૂત્ર ચવ્યું કે સ્થડિત પિસાબને રોકવા નહિ, વળી શંકા થયા પહેલાંજ બને ત્યાં લગી સાધુએ નીકળવું, અને જ્યાં ઈંડિલ જાય ત્યાં પ્રથમ દેખે કે ઇંડાં કે ના જંતુ કીડીઓ કે કરેવળીયાનાં જાળાં વગેરે નથી, જે ઇંડા વિગેરે હોય તે ત્યાં ટટ્ટી ન જાય, હવે તે સાધુ એમ જાણે કે કઈ માણસે એક અથવા ઘણું સાધુ સાધ્વીને આશ્રયી સ્થડિલની જગ્યા બનાવી હોય, અથવા શ્રમણ માહણ વિગેરેને ઉદ્દેશીને બનાવી હોય, તે તે જગ્યાને બીજા પુરૂષે સ્વીકારી હોય કે ન સ્વીકારી હોય તે પણ મૂલ ગુણથી દેષિત હોવાથી તેમાં ઉચ્ચાર પ્રશ્રવણ ન
કરવું.
- તે સાધુએ યાવંતિક ('
) થંડિલમાં
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭૧] અપુરૂષાંતર કૃતમાં ઈંડિલ ન જાય, પણ બીજાએ વાવર્યા પછી તેને ઉપયોગ પોતે પણ કરે, વળી ઉત્તર ગુણ અશુદ્ધ તે ખરીદ કરી હોય, બદલે લીધી હોય વિગેરે કારણે દેષિત હોવાથી તેમાં સ્થડિલ ન જાય, અથવા સ્પંડિલની જગ્યા માંથી કંદ વિગેરેને છોકરા વિગેરે બહાર કાઢે, અથવા, તે જગ્યામાં કંદ વિગેરે નાખે તેમાં સાધુએ સ્થંડિલ ન જવું, તથા સ્કંધ ( ) પીઢ માંચડે માળો અટ્ટપ્રાસાદ વિગેરેની અધર જગ્યા કે ઉંચી જગ્યા કે નીચી જગ્યા જ્યાં સમાધિથી ન બેસાય તેવી જગ્યાએ સ્થંડિલ ન જવું, તેજ પ્રમાણે સચિત્ત પૃથ્વી વિગેરે ઉપર થંડિલ ન જવું, તે પૃથ્વી ભિની હોય, સચિત્ત રજવાળી હોય, માટી કરેળીયાનાં જાળાં, સચિત્ત પત્થરની શિલા, માટીનાં ઢેફાં, ઘુણના કીડાવાળું લાકડું કે નાનાં જંતુથી વ્યાપ્ત કરેળીયાના જાળાનાં સમુદાયથી વ્યાપ્ત હોય કે તેવું કંઈ પણ અપ્રાસુક સ્થાન હિય ત્યાં સ્પંડિલ ન જવું.
से भि० से जं० जाणे०-इह खलु गाहावई वा गाहावइपुत्ता वा कंदाणि वा जाव बीयाणि वा परिसाडिंसु वा परिसाडिंति वा परिसाडिस्संति वा अन्न तह० नो उ०॥ से भि० से जं० इह खलु गाहावई वा गा० पुत्ता वा सालीणि वा वीहीणि वा मुगाणि वा मासाणि वा कुलत्थाणि वा जवाणि वा जवजवाणि वा पइरिंसु वा पइरिंति वा पइरिसंति वा अन्नयरंसि वा तह. थंडि० नो उ० ॥ से भि०२ जं० आमोयाणि वा घासाणि वा भिलुयाणि वा विज्जुल
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२७२] याणि वा खाणुयाणि वा कडयाणि वा पगडाणि वा दरीणि वा पदुग्गाणि वा समाणि वा २ अन्नयरंसि तह० नो उ०॥ से भिक्खू० से जं० पुण थंडलं जाणिजा माणुसरंधणाणि वा महिसकरणाणि वा वसहक० अस्सक० कुक्कडक० मकडक० हयक० लावयक० वट्टयक० तित्तिरक० कवोयक० कविंजलकरणाणि वा अन्नयरंसि वा तह० नो उ०॥ से भि० से जं० जाणे० वेहाणसट्ठाणेसु वा गिद्धपट्टठा० वा तरुपडणट्ठाणेसु वा० मेरुपडणठा० विसभक्खणयठा० अगणिपडणट्ठा० अन्नयरंसि वा तह० नो उ० ॥ से भि० से जं० आरामाणि वा उजाणाणि वा वणाणि वा वणसंडाणि वा देवकुलाणि वा सभाणि वा पवाणि वा अन्न तह० नो उ० ॥ से भिक्खू० से जे पुण जा० अट्टालयाणि वा चरियाणि वा दाराणि वा गोपुराणि वा अन्नयरंसि वा तह० थं० नो उ०॥ से भि० से ० जाणे० तिगाणि वा चउक्काणि वा चच्चराणि वा चउम्मुहाणि वा अन्नयरंसि वा तह० नो उ० ॥ से भि० से जं० जाणे० इंगालदाहेसु खारदाहेसु वा मडयदाहेसु वा मडयथूभियासु वा मडयचेइएसु वा अन्नयरंसि वा तह थं० नो उ० ॥ से जं जाणे० नइयायतणेसु वा पंकाययणेसु वा ओघाययणेसु वा सेयणवहंसि वा अन्नयरंसि वा तह. थं० नो उ० ॥ से भि० से जं जाणे० नवियासु वा मट्टियखाणिआसु नवियासु गोप्पहेलियासु वा गवाणीसु वा खाणीसु वा अन्नयरंसि वा तह. थं० नो उ० ॥ से जं जा० डागवञ्चसि वा सागव० मूलग० हत्थंकरवञ्चंसि वा अन्नयरंसि वा तह० नो उ० वो ॥ से भि० से जं असणवणंसि
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ] वा सणव० धायइव० केयइवणंसि वा अंबव० असोगव० नागव० पुन्नागव० चुल्लगव० अन्नयरेसु तह. पत्तोवेएसु वा पुप्फोवेएसु वा फलोवेएसु वा बीओवेएसु वा हरिओएसु જા નો ૩૦ વો || (સૂ૦ ૨૬૬) - સાધુ સાધ્વીએ નીચલી જગ્યાએ સ્થડિલ ન જવું– તે બતાવે છે જે જગ્યામાં ગૃહસ્થ અથવા તેના પુત્ર વિગેરે કંદ બીજ વિગેરે ત્રણે કાળમાં નાંખતા હોય, તથા ગૃહસ્થલોક અથવા તેના પુત્રો વિગેરેએ શાલી ચોખા વ્રીહી મગ અડદ કલથી જવ જવજવ ( C) વાવ્યા હેય, વાવતા હોય અથવા વાવવાના હોય; અથવા જ્યાં આમોક તે કચરાના ઢગલા (ઉકરડા) માં ઘાસ ( ભૂમિરાજીઓ –
C) ભિલુક સૂક્ષ્મભૂમિરાજીએ, વિજજલ ( 1 ) સ્થાણુ તથા કડય છે.
_) પ્રગતી–મોટાખાડા, તથા દરીપ્રદુર્ગ ભીતે તથા કિલ્લા બુરૂજ આ બતાવેલાં
સ્થાન વખતે સમ હોય કે જગ્યાએ વિષમ હેય (માટી વિગેરે પડવાને ડર હોય) તેથી તેવી જગ્યાએ સ્થંડિલ જતાં પતે પડી જાય તે આત્મવિરાધના થાય, અને બીજા જીવો નીચે ચગદાઈ જતાં સંયમવિરાધના થાય તથા માણસને
માટે રાંધવાની જગ્યા (ચૂલા) હેય, અથવા ભેંસ બળધ ઘોડા - કુકડાં માકડાં (વાંદરા) હય લાવક વય તિતર ખબુતર કપિં. જલ વિગેરે પશુ પક્ષી માટે ખાવા પીવાનું અથવા શીખવવાનું કે તેવું બીજું કંઈ પણ કાર્ય થતું હોય તો તે સ્થા૧૮
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭૪ ] નમાં તેમને રખાતાં હોય તે જગ્યાએ સ્થડિલ જવાથી લેક વિરૂદ્ધ પ્રવચનને ઉપઘાત વિગેરે થાય માટે ત્યાં ન જવું, વળી આપઘાત કરવાનાં સ્થાન જેમાં ઝાડે ફાંસો ખાઈ લોક મરતાં હોય, ગીધ વિગેરે પક્ષીઓ પાસે કાયા ચુંથાવી મરવા લેહી ચોપડી સુતાં હોય, ઝાડ ઉપરથી નીચે કૂદીને મરતાં હોય, અથવા ઝાડ માફક સ્થિર થઈ અનશન વડે મરતાં હોય, મેરૂ (પર્વત) ઉપરથી પડીને મરતાં હોય, તથા વિષભક્ષણ કરી મરતાં હોય, અગ્નિમાં બળી મરતાં હોય, અથવા તેવાં બીજા મરવાનાં સ્થાન હોય, ત્યાં સાધુએ સ્પંડિલ ન જવું, તેજ પ્રમાણે આરામ (જેમાં કેળે વિશેષ હોય) ઉદ્યાન વન વનખંડ દેવલ સભા પરબ વિગેરેની જગ્યામાં સ્પંડિલ ન જાય, અટ્ટ) ચયિ (
) દરવાજા ગેપુર અથવા તેવાં ગામ શહેરના કોટ કિલ્લાનાં સ્થાન હોય ત્યાં સ્પંડિલ ન જવું, તેજ પ્રમાણે ત્રિકોણ ચતુષ્ક ( જ્યાં ત્રણ કે ચાર રસ્તા મળતા હોય) કે ચોતરે હોય તેવા સ્થાનમાં પણ થંડિલ ન જવું, તેજ પ્રમાણે અંગારા પાડવાની જગ્યા, ખારે તૈયાર કરવાની જગ્યા, અથવા મડદાં બાળવાની જગ્યા, જ્યાં મડદાનાં પગલાં હય, દેરીઓ હોય, અથવા કઅરે હોય અથવા તેવા બીજા કેઈ પણ સ્થાનમાં થંડિલ ન જવું, તથા જે જગ્યાએ પાણી પવિત્ર માની લેક નહાતાં હોય તેવા લોકિક તીર્થ સ્થાનમાં, તથા પંકાયતન જ્યાં માટી પવિત્ર માની લેક આળોટતાં હોય, ઘાયતન એટલે પરંપરાથી જ્યાં લેકે પવિત્ર સ્થાન માનતા હોય અથવા જે
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૭૫] રસ્તેથી તળાવમાં પાણીની નીકે હોય ત્યાં સ્પંડિલ ન જવું, તથા માટી ખોદવાની નવી ખાણ હોય, અથવા ગાયની પ્રહેલી અથવા ખવડાવવાનું સ્થાન હોય, અથવા બીજી ખાણે હોય ત્યાં સ્પંડિલ ન જવું તથા ડાગ (પાંદડાંવાળું શાખ,) તથા બીજા સાખ તથા મૂળા થવાની જગ્યામાં હથંકર ( L) ની જગ્યામાં સ્પંડિલ ન જવું, તથા અશન ( ) વન શણનું વન ધાવડીનું વન કેતકીનું વન આંબાનું, અશેકનું નાગપુન્નાગ ચુલ્લક ( ) વિગેરેનું વન હોય તથા પાંદડાં ફૂલ ફળ બીજ ભાજી વિગેરેથી યુક્ત સ્થાન હોય ત્યાં સાધુએ સ્પંડિલ ન જવું.
પ્ર. ત્યારે કેવી રીતે સ્થડિલ જવું ? તે કહે છે –
से भि० सयपाययं वा परपाययं वा गहाय से तमायाए एगतमवक्कमे अणावायंसि असंलोयंसि अप्पपाणंसि जाव मक्कडासंताणयसि अहारामंसि वा उपस्सयंसि तओ संजयामेव उच्चारपासवणं वोसिरिजा, से तमायाए एगंतमवक्कमे अणाबाहंसि जाव संताणयंसि अहारामंसि वा झामथंडिल्लंसि वा अन्नयरंसि वा तह० थंडिल्लंसि अचित्तंसि तओ संजयामेव उच्चारपासवणं वोसिरिजा, एयं खलु तस्स० सया जइजासि ( सू० १६७ ) त्तिबेमि ॥ उच्चारपासवणसत्तिकओ સામનો ! ૨-૨-૨ //
તે સાધુ પિતાનું કે કારણ પ્રસંગે બીજાનું પાનું (તૃ- - પણી કે તુંબડી પહોળા મેઢાની) લઈ જાય અને જ્યાં
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૭૬ ] લેકે ન જુએ, અથવા ન આવે તથા જીવાત ન હોય, તેવા આરામ કે રહેવાના મકાનમાં એકતમાં બેસી માટીની કુંડી વિગેરેમાં ટટ્ટી કે પેશાબ કરીને તે કુંડી વિગેરેને લઈ જ્યાં નિર્જીવ સ્થાન હોય ત્યાં પરઠ, (કુંડીમાં જવાનું કારણ એ છે કે માંદ હોય, અથવા ઘણે દૂર સુધી સ્થડિલની બેસવાની જગ્યા ન મળતી હોય, અથવા લેકેની આવ-જા વિશેષ રહેતી હોય તે કુંડીમાં જઈ પરડવી આવવું, નહિ તે નિરવધ જગ્યામાં સ્થડિલ જવું, પરંતુ પ્રમાદ કે લજજાથી રચંડિલ રેકવું નહિ, રેગ થવાનું તથા આંખને નુકશાન થવાનું કારણ ઝાડે પેશાબ રેકવાનું છે,) આજ સાધુનું સર્વસ્વ અને સમાધિ છે કે સ્વપરને પીડા ન થાય, તેમ થંડિલ જવું.
“શબ્દ સમદ્ –ચોથું અધ્યયન - ત્રીજા સાથે ચેથાને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, કે પહેલામાં સ્થાન, બીજામાં સ્વાધ્યાય, ત્રીજામાં સ્થડિલ વિગેરેની વિધિ બતાવી. તે ત્રણેમાં રહેલા સાધુને અનુકૂલ કે પ્રતિકૂલ શબ્દ સંભળાય છે તે સાંભળીને સાધુએ રાગ દ્વેષ ન કરે, આ સંબંધે આવેલા આ અધ્યયનના ચાર અનુગદ્વારમાં નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપોમાં “શબ્દ સપ્તક” એવું નામ છે, એના નામ સ્થાપના સુગમ નિક્ષેપાને છેડી દ્રવ્ય નિક્ષેપ નિયુક્તિકાર પાછલી અડધી ગાથા વડે બતાવે છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२७७]
[दव्वं संठाणाई भावो वनकसिणं स भावो य]| दव्वं सहपरिणयं भावो उ गुणा य कित्ती य ॥ ३२३ ।।
ને આગમથી દ્રવ્ય વ્યતિરિક્તમાં શબ્દપણે જે ભાષા
પરિણત થયા છે, તે અહિ લેવા, ભાવશબ્દ તે આગમથી જેને શબ્દોમાં ઉપગ હોય, અને આગામથી અહિંસાદિ લક્ષણવાળા ગુણે સમજવા, કારણ કે આ હિંસા જુઠ વિગેરેથી દૂર રહેવું, તે ગુણોથી પ્રશંસા પામે છે અને કીર્તિ તે જે તીર્થકર પ્રભુને ચેત્રીશ અતિશય પ્રકટ થતાં બીજા કરતાં અધિક રૂપ સંપદાયુક્ત પિતે થવાથી લેકમાં આ અહં દેવ છે, એમ પ્રસિદ્ધિ થાય તે કીર્તિ છે.
નિર્યુક્તિ અનુગમ પછી તુર્ત સૂત્ર અનુગમમાં સૂત્ર हे, ते मा छे. ___से भि० मुइंगसद्दाणि वा नंदीस० झल्लरीस० अन्नयराणिं वा तह० विरूवरूवाइं सद्दाई वितताई कन्नसोयणपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए । से भि० अहावेगइयाइं सहाइं सुणेइ, तं-वीणासहाणि वा विपंचीस० पिप्पी (बद्धी)सगस० तूणयसद्दा० वणयस० तुंबवीणियसद्दाणि वा ढंकुणसद्दाइं अन्नयराइं तह० विरूवरूवाइं० सद्दाई वितताई कण्णसोयपडियाए नो अभिसंधारिजा गमणाए ॥ से भि० अहावेगइयाइं सद्दाई सुणेइ, तं.-तालसहाणि वा कंसतासहाणि वा लत्तियसहा० गोधियस० किरिकिरियास० अन्नयरा० तह० विरूव. सहाणि कण्ण० गमणाए ॥ से भि.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭૮] अहावेग० तं० संखसहाणि वा वेणु० वसस० खरमुहिस० परिपिरियास० अन्नय तह विरूव० सहाई झुसिराइं રાજs | જૂ૦ ૨૬૮).
પૂર્વે બતાવેલ ભિક્ષુ જે વિતત, તત, ઘન, પોકળ, એવા વાજીંત્રના ચાર ભેટવાળા મધુર શબ્દોને સાંભળે, (તે તેને રાગ થાય) તે સાંભળવાની ઈચ્છાથી પિતે તે તરફ ન જાય.
વિતત એટલે મૃદંગ નન્દી ઝાલર વિગેરે છે તથા વીણા વિપંચી બદ્ધીસક(સરણાઈ) વિગેરે તંત્રીનાં વાજાં છે. વિણ વિગેરેને ભેદ તંત્રીની સંખ્યાથી જાણ.
ઘન એટલે હસ્તલાલ કાસી વિગેરે છે. લત્તિકાને અર્થ કસી છે અને ગોહિકા એટલે કાખ અને હાથમાં રાખીને વગાડવાનું વાજું છે.
કિરિકિરિયા તે વાંસ વિગેરેની કાંબીનું વાજું છે, "શુષિર તે શંખ, વેણુ વિગેરે પિકલ વાજાં છે. પણ ખરમુહી તે તેહાડિક છે અને પિરિપિરિચ તે કલિયકના પુટથી જડેલી વાંસ વિગેરેની નળી છે. આવાં કઈપણ વાત્ર વાગતાં હોય તે સાધુએ તે તરફ ન જવું. વળી– . से भि० अहावेग० त० वप्पाणि वा फलिहाणि वा जाव सराणि वा सागराणि वा सरसरपंतियाणि वा अन्न तह. विरूव० सद्दाई कण्ण" || से भि० अहावे. तं० कच्छाणि वा शूमाणि वा गहणाणि वा वणाणि वा वणदुग्गाणि पव्व
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [२७] याणि वा पव्वयदुग्गाणि वा अन्न० ॥ अहा० त० गामाणि वा नगराणि वा निगमाणि वा रायहाणाणि वा आसमपट्ट
संनिवेसाणि वा अन्न तह नो अभि०॥ से भि० अहावे. आरामाणि वा उजाणाणि वा वणाणि वा वणसंडाणि वा देवकुलाणि वा सभाणि वा पवाणि वा अन्नय० तहा० सदाई नो अभि० ॥ से भि० अहावे. अट्टाणि वा अट्टालयाणि वा चरियाणि वा दाराणि वा गोपुराणि वा अन्न तह० सद्दाई नो अभि० ॥ से भि० अहावे. तंजहा-तियाणि वा चउकाणि वा चञ्चराणि वा चउम्मुहाणि वा अन्न तहः सद्दाई नो अभि०॥ से भि० अहावे० तंजहा-महिसकरणट्ठाणाणि वा वसभक० अस्सक० हत्थिक० जाव कविंजलकरणट्ठा अन्न तह० नो अभि० ॥ से भि० अहावे. तंज० महिसजुद्धाणि वा जाव कविंजलजु० अन्न तह० नो अभि० ॥ से भि० अहावे० त० जूहियठाणाणि वा हयजू० गयजू० अन्न. तह नो अभि० ॥ (सू० १६९)
તે સાધુ કદાચ કોઈપણ જાતના શબ્દોને સાંભળે કે વપ્ર તે ક્યારા છે એટલે તેની સુંદરતાનું વર્ણન સાંભળે અથવા તે ખેતરના યારા વિગેરેમાં મધુર ગાયન વિગેરે થતું હોય તે તે સાંભળવાની ઈચ્છાથી ત્યાં ન જાય, વપ્રથી જાણવું કે તેજ પ્રમાણે ફિલિહ સરોવર સાગર તલાવડીઓ જેવા સાધુએ ન જવું તથા ત્યાં વાજીંત્ર વાગતું હોય તે પણ સાંભળવા ન જવું. તેજ પ્રમાણે કરછ, ણમ ગહન વન અથવા વનમાંના કિલ્લા પર્વતે અથવા પર્વતના કિલ્લા પણ જોવા ન
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮૦ ] જવું તથા ગામ નગર નિગમ રાજધાની આશ્રમ પાટણ સન્નિવેશ વિગેરેમાં મધુર શબ્દ સાંભળવા ન જવું તથા આરામ ઉદ્યાન વન વનખંડ દેશ સભા પરબ વિગેરેમાં વાજાં સાંભળવા ન જવું તથા અટ્ટ અટ્ટાલક ચરિત દરવાજા તથા નગરના દરવાજે શબ્દ સાંભળવા ન જવું તથા ત્રિક ચોક ચિતરે ચોમુખ સ્થાનમાં ન જવું તથા પાડા બળદ ઘેડા હાથી વિગેરેનાં.
તે કપિંજલ સુધીનાં કળા શીખવવાના સ્થાનમાં જોવા ન જવું તથા જ્યાં તેમનું મૈથુન થતું હોય ત્યાં ન જવું, તેમ તેમનું યુદ્ધ થતું હોય અથવા તેમની ક્રિયા થતી હોય તે જેવા ન જવું (આ સૂત્રમાં સાધુને બીજા પાસે એવું સંભજાય કે અમુક સ્થાનમાં અમુક જેવાનું છે અથવા અમુક ગાયન સાંભળવાનું છે તે ત્યાં જવાને વિચાર થાય માટે સાંભળવું નહિં.)
से भि० जाव सुणेइ, तंजहा-अक्खाइयठाणाणि वा माणुम्माणियट्ठाणाणि वा महताऽऽहयनZगीयवाईयतंतीतलतालतुडियपडुप्पवाइयट्ठाणाणि वा अन्न तह सहाई नो अभिसं०॥ से भि० जाव सुणेइ, तं०-कलहाणि वा डिंबाणि વાડમrળ વા વરાળિ વા વૈર વિક્કર સત્તo ત૮૦ सद्दाई नो० ॥ से भि० जाव सुणेइ खुडियं दारियं परिभुत्तमंडियं अलंकियं निवुज्झमाणिं पेहाए एगं वा पुरिसं वहाए नीणिजमाणं पेहाए अन्नयराणि वा तह० नो अभि० ॥ से
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २८१ ] भि० अन्नयराइं विरूव. महासवाई एवं जाणेजा तंजहाबहुसगडाणि वा बहुरहाणि वा बहुमिलक्खूणि वा बहुपञ्चताणि वा अन्न तह विरूव० महासवाई कन्नसोयपडियाए नों अभिसंधारिजा गमणाए ॥ से भि० अन्नयराइं विरूव० महूस्सवाई एवं जाणिजा, तंजहा-इत्थीणि वा पुरिसाणि वा थेराणि वा डहराणि वा मज्झिमाणि वा आभरणविभूसियाणि वा गायंताणि घा वायंताणि वा नचंताणि वा हसंताणि वा रमंताणि वा मोहंताणि वा विपुलं असणं पाणं खाइमं साइमं परिभुजंताणि वा परिभायंताणि वा विछड्डियमाणाणि वा विगोवयमाणाणि वा अन्नय तह. विरूव० महु० कन्नसोय ॥ से भि० नो इहलोइएहिं सद्देहिं नो परलोइएहिं स० नो सुएहिं स० नो असुएहिं स० नो दि?हिं सद्देहिं नो अदितुहिं स० नो कंतेहिं सद्देहि सजिजा नो गज्झिजा नो मुज्झिजा नो अज्झोववजिजा, एयं खलु. जाव जपलासि ( सू० १७०) तिबेमि ॥ सहसत्तिकओ॥ २-२-४॥
તેજ પ્રમાણે જ્યાં કથાઓ કહેવાતી હોય, માપાં તેલ વિગેરે થતું હોય અથવા તેનું વર્ણન થતું હોય ત્યાં ન જવું તથા મોટા અવાજે નાટક ગીત વાજીંત્ર તંત્રી ત્રીતલ તાલ ત્રુટિતથી થતું હોય ત્યાં સાંભળવા ન જવું તથા કજીઆ બાલકના ખેલ ડમર અથવા બે રાજ્યની લડાઈ હેય અથવા બહારવટીયા રાજ્ય વિરૂદ્ધ ફરતા હોય, તેવું સાંભળે તે ત્યાં ન જાય.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮૨]
અથવા તે સાધુ એમ સાંભળે, કે કેાઈ સુ ંદર ખાલિકાને આખા શરીરે સ્નાન કરાવી વસ્ત્રાભૂષણથી શણગારી ઘેાડા ઉપર બેસાડેલી છે તેા ત્યાં ન જવું.
અથવા કાઇ પુરૂષને વધ કરવા લઇ જતા હોય તેવું અથવા દુ:ખ દેવા સંબંધી બીજી કઇ સાંભળવા મળે ત્યાં ન જાય.
અથવા તે સાધુ મહા પાપ આશ્રવનાં સ્થાન તે ઘણાં ગાડાં રથા વિગેરેથી યુક્ત મ્લેચ્છો અથવા હલકા પ્રકારનાં માણસા યુક્ત હાય, ત્યાં કાનને માનદ પમાડનાર સાંભળવાનું મળશે તેવી બુદ્ધિએ ન જાય.
તેજ પ્રમાણે જ્યાં મહેત્સવા હાય કે જેની મંદર સ્ત્રી પુરૂષ બુઢા બાળક અયવા મધ્યમ વયનાં માણસે સુદર વસ્ત્રાલ'કાર પહેરીને ગાયના વિગેરેની ક્રિયા કરે છે, ત્યાં સાંભળવાની બુદ્ધિથી ન જાય.
હવે આ બધાના પરમાર્થ ટુકામાં સમજાવે છે.
તે સાધુ આલાક અને પરલોકના મહા દુ:ખના ભયથી ડરેલા એટલે આ લેાકમાં સાંભળવાના રસમાં મનુષ્ય વિગેરૂથી ભય છે, અને પરલેાકમાં પરમાધામી ( જમડા ) ના માર ખાવા પડશે એમ વિચારીને માહ છેડે, અથવા આ લાક કે પરલાકના સ્ત્રીના કે દેવીના શબ્દોમાં ન લલચાય, તથા તેવા શબ્દો સાંભન્યા હોય, કે નહિ, અથવા સાક્ષાત્
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
(૨૮૩). મળ્યા હોય કે નહિ, તે પણ તેમાં રાગ ન કરે, તેમાં વૃદ્ધતા ન કરે, તેમાં મુંઝાય નહિ, ન તલ્લીન થાય, અર્થાત જે કાનને કબજામાં રાખી મધુરમાં આનંદ ન માને, હિતના કડવા - બ્દમાં ખેદ ન માને, તેજ તેનું પૂર્ણ સાધુપણું છે.
જે તેમ ઇંદ્રિયને કબજામાં ન રાખી શબ્દ સાંભળવા જાય, તે ભણવું ગણવું ન થાય, તથા રાગ દ્વેષ થાય, એ પ્રમાણે બીજા પણ આ લોક પરલેક સંબંધી દુખ જાણુને વિચારવા.
રૂપ સપ્તક નામનું પાંચમું અધ્યયન.
ચોથું સપ્તક કહીને હવે રૂપ સતક કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં શ્રવણ ઇંદ્રિય આશ્રયી રાગષની ઉત્પત્તિ નિષેધી, તેમ અહીં આંખને આશ્રયી નિષેધશે, આ સંબંધે આવેલા અધ્યયનના નામ નિ-નિક્ષેપમાં (રૂપ સપ્તક એકક) નામ છે.
રૂપના ચાર પ્રકારે નિક્ષેપ છે – નામ સ્થાપના સુગમને છોડીને દ્રવ્યભાવ નિક્ષેપ કહેવા નિર્યુક્તિકાર ગાથા કહે છે. दव्वं संठाणाई भावो वन्न कसिणं सभावो य । [व्यं सद्द(रूव)परिणयं भावो उ गुणा य कित्ती य] ॥३२४॥
ને આગમથી દ્રવ્ય વ્યતિરિક્તમાં પાંચે સ્થાને પરિમંડળ (પૂર્ણ ગે) વિગેરે આકારે છે, અને ભાવરૂપ બે
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૪] પ્રકારે વર્ણથી તથા સ્વભાવથી છે, તેમાં વર્ણથી બધા (પાંચ) વર્ણી છે અને સ્વભાવ રૂપ તે અંદરમાં રહેલા કેધ વિગેરેથી ભાંપણ ચઢાવી કપાળમાં સળ પાડીને આંખ લાલ કરીને અનુચિત વચન બલવા, એથી વિપરીત પ્રસન્ન થઈને રાગનાં વચન બલવા, કહ્યું છે કેरुट्ठस्स खरा दिट्ठी उप्पलधवला पसन्नचित्तस्स । दुहियस्स ओमिलायइ गंतुमणस्सुस्सुआ होइ ॥ १॥
કોધીને આંખ લાલ હય, અને પ્રસન્ન થયેલાની કમળ જેવી બૅળી હોય, દુ:ખી જીવની મીંચાયેલા જેવી હોય, અને જવા ઈચ્છનારની આંખ ઉસુક હોય. ___से भि० अहावेगइयाई रूवाई पासइ, तं० गथिमाणि वा वेढिमाणि वा पूरिमाणि वा संघाइमाणि वा कट्टकम्माणि वा पोत्थकम्माणि वा चित्तक० मणिकम्माणि वा दंतक० पत्त छिन्नकम्माणि वा विविहाणि वा वेढिमाई अन्नयराइं० विरू० चक्खुदंसणपडियाए नो अभिसंधारिज गमणाए, एवं नायव्वं जहा सहपडिमा सव्वा वाइत्तवजा रूवपडिમાજિક (સૂ૦ ૨૭૨) પં નત્તિ II ૨-૨-
તે ભાવ સાધુ ગોચરી વિગેરેના કારણે બહાર ફરતાં જુદી જુદી જાતિનાં રૂપે જુએ, તેમાં મેહ ન કરે, હવે તે રૂપની વિગત બતાવે છે. લે વિગેરેથી સાથીઓ વિગેરે ગુંથીને બનાવ્યો હોય, તથા વસ્ત્ર વિગેરે વીંટીને પુતળી વિગેરે બના વેલ હોય, તથા અમુક ચીજો પુરીને પુરૂષ વિગેરેને આકાર
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૫] બનાવ્યું હોય, તથા કપડાના કકડા શીવીને કાંચળી વિગેરે. બનાવે–તે સંઘતિમ છે, લાકડાના રથ વિગેરે કાષ્ટ કર્મ છે, તથા પુસ્તકે, લેપનું કામ, ચિત્ર, તથા જુદાં જુદાં મણિ રત્નાવડે સાથીઆ વિગેરે બનાવેલ હય, હાથીદાંતની પુતળી વિગેરે હાય, પાંદડાં છેદીને આકાર બનાવ્યું હોય, આ પ્રમાણે અનેક મહર વસ્તુઓ દેખીને આંખને પ્રસન્ન કરવાની ઈચ્છાથી ન જાય, અર્થાત જવું તે દૂર રહે પણ મનમાં અભિલાષા પણ દેખવાની ન કરે, તથા પૂર્વે શબ્દના અધિકારમાં બતાવ્યું તે પ્રમાણે અહીં પણ જવું કે આલેક સંબંધી કે પરલેક સંબંધી સાંભળ્યું હોય કે ન સાંભળ્યું હેય, દેખ્યું હોય કે નહિ દેખ્યું હોય, તે તે તે દરેક જાતિના રૂપમાં રાગ ગૃઢતા, મેહ કે તલ્લીનતા ન કરવી, જે રૂપમાં રાગ વિગેરે કરશે તે આ લેકમાં મનુષ્ય વિગેરેથી અને પરલેકમાં પરમાધામીના માર પડશે.
પરક્રિયા નામનું છઠું અધ્યયન. રૂપ અધ્યયન કહીને પરક્રિયા નામનું છઠું અધ્યયન કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે.
ગયાં બે અધ્યયનમાં રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિનાં નિમિત્ત મ. ધુરશદ અને રૂપને નિષેધ બતાવ્યું, તેને જ અહીં બીજે પ્રકારે કહેશે, આ સંબંધે આવેલા અધ્યયનના નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપોમાં પરક્રિયા એવું આદાન પરવડે નામ છે, તેમાં પ્ર. થમ પર શબ્દને છ પ્રકારનો નિક્ષેપ અડધી ગાથાવડે કહે છે.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૬] छकं परइक्किक त १ दन्न २ माएस ३ कम ४ बहु५ पहाणे ६ ।
પર” શબ્દને છ પ્રકારે નિક્ષેપ છે, નામ સ્થાપના સુગમ છે, અને દ્રવ્યાદિ પર પણ એકેક છ પ્રકારે છે.
૧ તત્પર ૨ અન્યપર ૩ આદેશપર ૪ કમપર ૫ બહપર ૬ પ્રધાન પર છે. તેમાં પ્રથમ દ્રવ્યપર તે જરૂપે વર્તમાનમાં વિદ્યમાન હોય, જેમકે એક પરમાણુથી બીજે પરમાણુ જુદે છે અન્ય પર તે અન્યરૂપે પર છે, જેમકે એક બે અણુવાળે, ત્રણ અણુવાળે તેમજ બે અણુવાળો એક અણુવાળે કે ત્રણ અણુવાળે છે, આદેશ પર તે આદેશ (આજ્ઞા) અપાય છે તે, જેમકે કઈ કાર્યમાં મજુર વિગેરેને રખાય છે તે આદેશ પર છે, પણ “કમપર” તે ચાર પ્રકારે છે, તેમાં દ્રવ્યથી કમ પર તે એક પ્રદેશિક દ્રવ્યથી બે પ્રદેશિક દ્રવ્ય છે એ પ્રમાણે બે અણકથી ત્રણ ગણુકવિગેરે છે. ક્ષેત્રના એક પ્રદેશમાં રહેલ તેનાથી બે પ્રદેશ અવગાહમાં રહેલું છે, તથા કાળથી એક સમયની સ્થિતિવાળાથી બે સમયની સ્થિતિવાળું વિગેરે છે, ભાવથી કમ પર તે એક ગુણ કાળાથી બે ગણું કાળું વિગેરે છે. એ પ્રમાણે બધા રંગમાં જાણવું.
બહુ પર તે બહપણે પર એટલે એકથી બીજું બહુ હોય તે જાણવું જેમકે जीवा पुग्गल समया दव्य पएसा य पजवा चेव । थोवाणंताणंता विसेसअहिया दुवेऽणता ॥१॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮૭ ]
જીવ સાથી થાડા છે તેથી પુદ્ગલા અનતગુણા છે, અને તેના પોચા અને ત મન તગણા છે.
તેનાથી સમચા દ્રવ્યના પ્રદેશે તથા વિશેષ અધિક છે. ફ્ક્ત એમાં
સ
પ્રધાનપર તે બે પગવાળામાં તી કર છે તથા ચાપગામાં સિંહ વિગેરે અને અષદમાં અર્જુન, સુવર્ણ, વિગેરે ઝાડા છે, એ પ્રમાણે ક્ષેત્રકાળ ભાવ પર વિગેરેને પણ તત્પર વિગેરે છ પ્રકારે ક્ષેત્ર વિગેરે પ્રધાનપણાથી પહેલાંની માક પેાતાની બુદ્ધિએ યાજવાં.
સામાન્યથી તેા જ બુઢીપક્ષેત્રથી પુષ્કર વિગેરે ક્ષેત્રા પર છે તથા કાળ પર તે વરસાદની રૂતુથી શરદ રૂતુ છે, ભાવપર તે આદિયકથી ઓપશમિક વિગેરે છે. હવે સૂત્રા નુગમમાં સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઇએ તે આ છે.
परकिरिये अज्झत्थियं संसेसियं नो तं सायए नो तं नियमे, सिया से परो पाए आमजिज वा पमजिज्ज वा नी तं सायए नो तं नियमे । से सिया परो पायाई संबाहिज्ज वा पलिमद्दिज वा नो तं सायए नो तं नियमे । से सिया परो पायाई कुसिज्ज वा रइज वा नो तं सायएनो तं नियमे । से सिया परो पायाई तिल्लेण वा घ० वसाए वा मक्खिज्ज वा अभिगिज वा नो तं २ । से सिया परो पायाई लुद्वेण वा कक्केण वा चुन्नेण वा वण्णेण वा उल्लोढिज्ज वा उव्वलिज्ज वा नो तं २ । से सिया परो पायाई सीओदगवि यडेण वा २ उच्छोलिज वा पहोलिज़ वा नो तं० । से सिया परो पायाइं अन्नयरेण
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२८] विलेवण जाएण आलिंपिज वा विलिंपिज वा नो त । से सिया परो पायाइं अन्नयरेण धूवणजारण धूविज वा पधू० नो तं २। से सिया परो पायाओ आणुयं वा कंटयं वा नोहरिज वा विसोहिज वा नो तं० २। से सिया परो पायाओ पूर्व वा सोणियं वा नीहरिज वा विसो० नो तं० २। से सिया परो कायं आमजेज वा पमजिज वा नो तं सायए नो तं नियमे । से सिया परो कायं लोट्टेण वा संवाहिज वा पलिमदिज वा नो तं० २ । से सिया परो कायं तिल्लेण वा घ. वसा० मक्खिज वा अब्भंगिज वा नो तं० २ । से सिया परो कायं लुद्धेण वा ४ उल्लोढिज वा उव्वलिज वा नो तं० २। से सिया परो कार्य सीओ० उसिणो० उच्छोलिज्ज वा प० नो तं० २। से सिया परो कायं अन्नयरेण विलेवणजाएण आलिंपिज वा २ नो तं० २। से० कायं अन्नयरेण धृवणजाएण धूविज वा प० नो तं० २ । से० कायंसि वणं आमजिज वा २ नो तं २। से० वणं संवाहिज वा पलि० नो तं० । से० वणं तिल्लेण वा घ०२ मक्खिज वा अब्भं० नो तं० २। से वणं लुद्धेण वा ४ उल्लोढिज वा उव्वलेज वा नो तं० २। से सिया परो कायंसि वणं सीओ० उ० उच्छोलिन्ज वा प० नो तं० २ । से० सि वणं वा गंडं वा अरई वा पुलयं वा भगंदलं वा अन्नयरेणं सत्थजाएणं अच्छिदिज वा विच्छिदिज वा नो तं० २। से सिया परो अन्न जाएण आच्छिदित्ता वा विच्छिदित्ता वा पूयं वा सोणियं वा नीहरिज वा वि० नो तं० २ । से० कायंसि गर्ने वा अरइं वा पुलइयं वा भगंदलं वा आमजिज वा २ नो तं० २। से० गंडं वा ४ संवाहिज
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२८८ वा पलि. नो तं० २। से० कायं० गंडं वा ४ तिल्लेण वा ३ मक्खिज वा २ नो तं० २। से० गंडं वा लुखेण वा ४ उल्लोढिज वा उ० नो तं० २। से० गंडं वा ४ सीओदग २ उच्छो. लिज्ज वा प० नो तं० २। से० गंडं वा ४ अन्नयरेणं सत्थजाएणं अच्छिदिज वा वि० अन्न सत्थ० अच्छिदित्ता वा २ पुर्य वा २ सोणियं वा नीह० विसो० नो तं सायए २। से सिया परो कार्यसि सेयं वा जल्लं वा नीहरिज वा वि० नो तं० २ । से सिया परो अच्छिमलं वा कण्णमलं वा दंतमलं वा नहम नीहरिज वा २ नो तं० २। से सिया परो दोहाई वालाई दीहाई वा रोमाई दीहाई भमुहाई दीहाई कक्खरोमाइंदीहाई वत्थिरोमाइं कप्पिज वा संठविज वा नो तं० २। से सिया परी सीसाओ लिक्खं वा जूयं वा नीहरिज वा वि० नो तं० २। से सिया परो अंकंसि वा पलियंकसि वा तुयट्टावित्ता पायाई आमजिज वा पम०, एवं हिट्ठिमो गमो पायाइ भाणियन्वो। से सिया परो अंकंसि वा २ तुयट्टावित्ता हारं वा अद्धहारं वा उरत्थं वा गेवेयं वा मउड या पालंबं वा सुवन्नसुत्तं वा आविहिज वा पिणहिज वा नो तं० २ । से० परो आरामंसि वा उजाणंसि वा नीहरित्ता बा पविसित्ता वा पायाई आमजिज वा प० नो तं साइए॥ एवं नेयव्वा अन्नमन्नकिरियावि ॥ (सू० १७२)॥
અહીં સાધુથી પર કેઈપણ ગૃહસ્થ હોય, તે કંઈપણ કિયા સાધુના અંગ ઉપર કરે, તે તે સમયે સાધુએ તે
१९
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] કિયાને કર્મબંધનનું કારણ જાણીને તેને મનથી પણ ઈચ્છે નહિં. તેમ વચનથી કે કાયાથી પણ ન કરવા દે.
આ પર કિયાને ખુલાસાથી સમજાવે છે, કોઈ અન્ય શાવક ધર્મશ્રદ્ધાથી સાધુના પગ ઉપર લાગેલી ધુળને કર્પટ વિગેરેથી દુર કરે અથવા તેવું બીજું કંઈ પ્રમાર્જન વિગેરે કરે તેને સાધુ મન, વચન, કાયાથી સારું ન જાણે, તેમ ચોળે મસળે તે પણ સારું ન જાણે, તેમ તેલ વિગેરેથી કે બીજા પદાર્થથી અત્યંગન કરે અથવા લેધર વિગેરેથી ઉદવર્તન કરે તથા ઠંડાપાણી વિગેરેથી છંટકાવ કરે તેમ કઈ સુગંધી દ્રવ્યથી લેપ કરે તેમ વિશિષ્ટ ધુપથી શરીર સુગંધી બનાવે અથવા ૫ગમાં લાગેલે કાંટે કાઢે અથવા પગમાંથી ખરાબ પરૂ કે લેહી કાઢે તે તેને સારું મન વચન કાયાથી ન જાણે. જેવી રીતે પગનું કહ્યું, તે પ્રમાણે અંગનાં પણ કૃત્ય જાણી લેવાં તેજ પ્રમાણે ગુમડાં આશ્રી પણ જાણવું તથા શરીરમાં નાસ્તર વિગેરે મારીને કે મલમ વિગેરે લગાડીને ગુમડાં વિગેરે સારાં કરે તે તે મન વચન કાયાથી અનુદે નહિં.
અથવા શરીર ઉપરથી પરસેવે કે મેલ દૂર કરે તે પણ સારૂં ન માને તથા આંખને કાનને દાંતને કે નખને મેલ દૂર કરે તે સારું ન માને, તેમ માથાના કે શરીરના વાળ રેમ કે ભાંપણના કે કાખના વાળ કે ગુHભાગના વાળ કાપે કે સરખા કરે તે સારું ન માને. વળી તે સાધુને અંકમાં અથવા પત્યેકમાં તેજ પ્રમાણે હાર અધહાર કઢી ગળો
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯૧ ] પહેરાવે અથવા મુકુટ કે ઝુમખાં પહેરાવે, કરે પહેરાવે તેને સારું ન જાણે, તે વખતે સાધુ આરામ અથવા ઉદ્યાનમાં હોય ત્યાં ગૃહસ્થ આવીને ઉપરની ક્રિયા કરે તે સાધુ તેને સારૂં ન જાણે.
(ઉપરની ક્રિયાઓ જે સાધુઓ દઢ સંઘયણવાળા હોય તે ગુરૂની આજ્ઞાથી કાઉસગ્ગમાં રહેલા હોય ત્યાં કોઈ ભક્તિથી કરે તે આશ્રયી છે. બીજા સાધુ માટે તે વ્યવહાર ન બગડે તેથી તે પુરૂષને નિષેધ કરે અથવા પોતે વિહાર કરે તથા રેગાદિ કારણે આષધ ચળાવવું પડે તે સારું ન જાણે. આ ક્રિયાઓ પરસ્પર સાધુએ પણ ન કરવી. શરીર ઉપર મેલ વિગેરે હોય તે કર્મ વધારે કપાય, તેમ ગાદિ પણ દુ:ખ દે તે બને ત્યાંસુધી સહન કરવા અણચાલતે એળે મશળે તે રેજ ચોળાવવાની કુટેવ ન પાડવી. કુવ્યસનની માફક જ રેજ પગ દબાવવા વિગેરે પરિણામે ઘણું દુ:ખ દે છે. માટે કુટેવ ન પાડવી તે આગળ પણ કહે છે.)
से सिया परो सुद्धणं असुद्धणं वा वइबलेण वा तेइच्छं आउट्टे से० असुद्धणं वइबलेणं तेइच्छं आउट्टे ॥ से सिया परो गिलाणस्स सचित्ताणि वा कंदाणि वा मूलाणि वा तयाणि वा हरियाणि वा खणित्तु कत्तुि वा कडाषितु वा तेइच्छं आउट्टाविज नो तं सा० कडवेयणा पाणभूयजीवसत्ता वेयण वेइंति, एयं खलु० समिए सया जए सेयमिणं મત્તિકારિ (જૂ૦ ૨૭) રિવામિ ! છે નહિ ! ૨-૨-૨ ||
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯૨ ]
તે સાધુને બીજો કોઈ માણુસ શુદ્ધ અથવા અશુદ્ધ વચનબળ તે મંત્ર વિગેરેથી રાગ સમાવે ( વિષ્ણુ વિગેરે ઉતારે ) તા પાતે સારૂ' જાણે નહિ' તથા બીજો માંદા સાધુની દવા માટે કંદમૂળ વિગેરે ખાદીનેકે ખાદ્યાવીને લાવીને દવા કરે તેા તેને સારૂ ન જાણે, બની શકે તેા દુ:ખ ભાગવતાં આવી ભાવના ભાવવી કે પૂર્વે જીવે કમ કર્યો છે અને તેનાં ફળ ભાગવે છે માટે ખીજા કંદમૂળ વિગેરેને દુઃખ દઈને તથા બીજા પ્રાણીઓને શરીર મન સ ંબધી પીડા આપીને પોતે ક્રીથી દુ:ખ ભોગવશે. કારણકે પ્રાણી ભૂત જીવ સત્ત્વા છે, તે હાલ દરેક પોતાના પૂર્વે કરેલા કૃત્યના વિપાકને લાગવે છે કહ્યું છે કે
पुनरपि सहनीयो दुःखपाकस्तवायं, न खलु भवति नाशः कर्मणां सञ्चितानाम् । इति सहगणयित्वा यद्यदायाति सम्यकू, सदसदिति विवेकोऽन्यत्र भूयः कुतस्ते ? ॥ १ ॥
હું સાધુ ! તારે આ દુઃખના વિપાક સહેવા જોઇએ; કારણકે પૂર્વે કરેલા કર્માના સચય કરેલા છે તે સમજીને હવે પછી જે જે સુખ દુ:ખ આવે તે સમભાવે સહન કર, એ સિવાય ખીજે તારા વિવેક ક્યાંથી હેાય? આ પ્રમાણે છઠ્ઠાથી તેરમા સુધી સાત અધ્યયન સમાપ્ત છે.
પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે ખીજાએ કરેલી ક્રિયા અનુમેદવી નહિં. તેમ અહીં સાતમા અધ્યયનમાં અન્ય અન્ય ક્રિયા પણ કરવાની નિષેધ કરે છે. આ પ્રમાણે છઠ્ઠા સાતમા અધ્યયનના
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ' [૨૩] સંબંધ છે, નામ નિ. નિપામાં અને અન્ય ક્રિયા એવું નામ છે તેની બાકી રહેલી અડધી ગાથાને નિયુક્તિકાર કહે છે.
अन्ने छक्कं तं पुण तदन्नमाएसओ चेव ॥ ३२५ ॥
અન્યના છ પ્રકારે નિક્ષેપ છે. નામ–સ્થાપના સુગમ છે. દ્રવ્ય અન્ય નિક્ષેપામાં પર શબ્દમાં જે ખુલાસે કર્યો છે તેમ અહીં પણ જાણવું. અહીં પરકિયા કે અન્ય ક્રિયા કારણ પ્રસંગે ગચ્છવાસીને કરવી પડે તેમાં જયણું રાખવી, ગ૭માંથી નીકળેલાને ઔષધ વિગેરે ક્રિયાનું પ્રયોજન નથી, તે નિર્યુક્તિકાર બતાવે છે.
जयमाणस्स परो जं करेइ जयणाएँ तत्थ अहिगारो। निप्पडिकम्मस्स उ अन्नमन्नकरणं अजुत्तं तु ॥ ३२६॥
સાિદળ નિyત્ત મા II સાધુએ જયણથી કામ કરવું કરાવવું રાગદ્વેષ ન કરવા, પણ જનકપીને તે ઘટતું નથી, તેઓ દવા વિગેરેથી દૂર છે,
से भिक्खू वा २ अन्नमन्नकिरियं अज्झत्थियं संसेइयं नो तं सायए २॥ से अन्नमन्नं पाए आमजिज वा० नो तं०, सेसं त चेव, एयं खलु० जइजासि (सू० १७४) तिबेमि ॥ સાતમ | ૨-૨-૭ ||
અને અન્ય એટલે પરસ્પર કિયા તે સાધુએ માંહેમાહે પણ ખાસ કારણ વિના ચળવું ચાંપવું દાબવું વિગેરે ન કરવું. જરૂર પડે કરતાં રાગ દ્વેષ ન કરે.
આ પ્રમાણે બીજી ચૂલિકા સમાપ્ત થઈ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૪]
ભાવના નામની ત્રીજી ચૂલિકા. બીજી કહીને હવે ત્રીજી લિકા કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, કે આ આચારાંગ સૂત્રને વિષય પ્રથમ વર્ધમાન સ્વામીએ કહો, તે ઉપકારી હોવાથી તેની વક્તવ્યતા ખુલાસાથી કહેવા તથા પંચમહાવ્રત લીધેલા સાધુએ પિંડ શય્યા વિગેરે (સંયમ શરીર રક્ષાર્થે) લેવા, તે બે ચૂલિકામાં બતાવ્યું. તે જ પ્રમાણે મહાવ્રતોને બરાબર પાળવા માટે ભાવના ભાવવી, તે આ ત્રીજી ચૂલિકામાં કહેશે. તેથી આવા સંબંધે આવેલી આ ચૂલિકા (ચૂડા) ના ચાર અનુગ દ્વાર કહેવા, તેમાં ઉપક્રમ દ્વારમાં રહેલે આ અર્થાધિકાર છે, કે અપ્રશસ્ત ભાવના ત્યાગીને પ્રશસ્ત ભાવના ભાવવી, નામનિ-નિક્ષેપમાં “ભાવના”એ નામ છે, તેના નામ સ્થાપના વિગેરે ચાર પ્રકારને નિક્ષેપ છે, નામ સ્થાપના સુખમને છોડી દ્રવ્યાદિ નિક્ષેપે નિયુક્તિકાર કહે છે.
दव्वं गंधगतिलाइएसु सीउण्हविसहणाईसु । भावंमि होइ दुविहा पसत्थ तह अप्पसत्था य ॥ ३२७ ॥
ને આગમથી, દ્રવ્ય ભાવના વ્યતિરિકતમાં જાઈ વગેરે ના ફૂલે વિગેરે ગંધવાળા દ્રવ્યથી જે તેલ વગેરે દ્રવ્ય (પદાW) માં જે વાસના (સુગધી) લાવે, તે દ્રવ્ય વાસના છે, તથા શીતમાં ઉછરેલે માણસ શીત (ઠંડ) સહે, ઉષ્ણ દેશમાં ઉછરેલ તાપ સહે, તથા કસરત કરનારે અનેક કાર્યકષ્ટ સહે,
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૫] તેજ પ્રમાણે બીજા કોઈ પણ પદાર્થ વડે અથવા પદાર્થની જે ભાવના (ધર્મ સમજ્યા વિનાની) હોય તે દ્રવ્ય ભાવના છે, અને ભાવ સંબંધી જે પ્રશસ્ત આ પ્રશસ્ત ભેદ વડે બે પ્રકારની ભાવના છે, તેમાં પ્રથમ અપ્રશસ્ત કહે છે, पाणिवहमुसावाए अदत्तमेहुणपरिग्गहे चेष । कोहे माणे माया लोभे य हवंति अपसत्था ॥ ३२८ ॥
જીવહિંસા જૂઠ ચોરી મૈિથુન પરિગ્રહ ક્રોધ માન માયા અને લેભ એ નવ પાપમાં પ્રથમ શંકાથી અને પછી વારંવાર નિષ્ફર થઈને નિ:શંકપણે વર્તે, તે અપ્રશસ્ત ભાવના. કહ્યું છે કે –
करोत्यादौ तावत्सघृणहृदयः किञ्चिदशुभं, द्वितीयं सापेक्षो विमृशति च कार्य च कुरुते । तृतीय निःशङ्को विगत. णमन्यत्प्रकुरुते, ततः पापाभ्यासात्सततमशुभेषु प्ररमते ॥१॥
સુજ્ઞપુરૂષે ભવ્યાત્માઓને બચાવવા ઉપદેશ આપે છે કે જીવહિંસા વિગેરે પાપો બાળક બુદ્ધિના માણસે પ્રથમ ડરીને છુપા કરે છે. કે રખેને મારી લેકમાં નિંદા થશે, પણ ત્યાં કુટેવ ન છૂટે તે પછી અપેક્ષા વિચારી યુક્તિ લગાડીને જાહેર પાપ કરે છે, ત્યાર પછી નિ:શંક થઈને લજજા દયાને છોડી નવાં નવાં પાપ કરે છે, અને છેવટે પાપના અભ્યાસથી હમેશાં પાપમાંજ રમે છે. (અર્થાત જરા કુટેવ પડવાથી ભવિધ્યમાં ઘણું નુકશાન થાય છે, માટે જરાપણ કુટેવ ન પડવા દેવી, ભૂલ થાય તે તુર્ત પ્રાયશ્ચિત લેવું.)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬]
પ્રશસ્ત ભાવના, दसणनाणचरित्ते तववेरग्गे य होइ उ पसत्था।
जा य जहा ता य तहा लक्खण वुच्छं सलक्खणओ॥३२९॥ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર તપ વેરાગ્ય વિગેરેમાં જે પ્રશસ્ત ભાવના હોય છે, તે પ્રત્યેકને લક્ષણથી કહીશ.
દર્શન ભાવના, तित्थगराण भगवओ पवयणपावयणिअइसइडीणं । अभिगमणनमणदरिसणकित्तणसंपूअणाथुणणा ॥३३०॥
તીર્થંકર પ્રભુ, બાર અંગ (જૈન સિદ્ધાંત) જેનું બીજું નામ ગણિપિટક (ભગવંતનાં વચન રૂપ રત્નોને રાખવાને પિટારે) તથા પ્રાચનિ તે ગણધરે તથા મહાન પ્રભાવિક આચાર્યો યુગ પ્રધાને તથા અતિશય ઋદ્ધિવાળા કેવળજ્ઞાની મના પર્યવ તથા અવધિજ્ઞાની તથા ચાદપૂવી તથા આમર્ષ ઔષધિ (જેના શરીરના મેલ કે પગને ફરશેલી રજ અડવાથી ભયંકર રગે પણ દૂર થાય તે) લબ્ધિધારક મુનિઓ વિગેરેનું બહુમાન કરવા સામે જઈને દર્શન કરવું, તેમના ઉત્તમ ગુણેને પ્રશંસવા, સુગંધથી પૂજન તેત્ર વડે સ્તવન કરવું, (આમાં દેવ મનુષ્યને જે ઉચિત હોય તે કરવું.)
આ પ્રમાણે હમેશાં કરવાથી દર્શન શુદ્ધિ થાય છે, नम्माभिसेयनिक्खमणचरणनाणुप्पया य निव्वाणे। दियलोअभवणमंदरनंदीसरभोमनगरेसुं ॥ ३३१ ॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯૭ ] अट्ठावयमुजिते गयग्गपयए य धमचक्के य । पासरहावत्तनग चमरुप्पायं च वंदामि ॥ ३३२ ॥
તીર્થકરેની જન્મભૂમિ, દીક્ષા લેવાના વરઘોડામાં, ચારિત્ર લીધું તે જગ્યા, તથા કેવળ જ્ઞાન તથા નિર્વાણ ભૂમિ, તથા દેવલોકમાં, મેરૂ પર્વત, નંદીશ્વર દ્વીપ વિગેરે તથા પાતાળનાં ભવનમાં જે શાશ્વતા જિનેશ્વરનાં બિંબે છે, તથા અષ્ટાપદ ગિરનાર દશાર્ણકૂટમાં તથા તક્ષશિલામાં ધર્મ ચકના સ્થાનમાં, તથા અહિ છત્રા નગરીમાં જ્યાં ધરણે દ્ર પાર્શ્વનાથ પ્રભુનો મહિમા કર્યો છે, તથા રથાવત્ત પર્વત જ્યાં વા સ્વામીએ પાદપપગમન અણુશણ કર્યું છે, તથા જ્યાં વર્ષ માન સ્વામીને આશ્રયી ચમરે જે ઉત્પતન કર્યું છે. આ બધા સ્થાનમાં જઈને યથાયોગ્યપણે વંદન પૂજન સ્તવન ધ્યાન કરવાથી દર્શન શુદ્ધિ થાય છે.
(એવાં પવિત્ર સ્થાનમાં જઈને શ્રેષ્ઠ પુરૂષના ગુણે ધ્યાનમાં લઈને તે પ્રમાણે પિતાને આત્મા પવિત્ર કરે.) गणियं निमित्त जुत्ती संदिट्ठी अवितहं इमं नाणं। इय एगंतमुवगया गुणपञ्चइया इमे अत्था ॥३३३ ।। गुणमाहप्पं इसिनामकित्तणं सुरनरिंदपूया य । पोराणचेइयाणि य इय एसा दंसणे होइ ॥३३४ ।।
જૈન સિદ્ધાંતને જાણનારા જે મહાન સાધુપુરૂષે છે. તેમનામાં ગુણને આશ્રયી આ બાબત છે, જેમકે બીજગણિત વિગેરેમાં કઈ પાર પામેલ હોય ( ગમે તેવા હિસાબ ગણું
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૯૮ ] શકે કે તેને દેખીને બીજા આશ્ચર્ય પામે) તથા તિષના આઠે અંગમાં પ્રવીણ હાય (એટલે ગમે તેવી વાત ભૂત ભવિ
ષ્ય કે વર્તમાનની કહી શકે) તથા દષ્ટિવાદ નામના બારમાં . અંગમાં બતાવેલ તમામ દર્શનેની બતાવેલી જુદી જુદી યુક્તિઓને પોતે જાણે અથવા દ્રવ્યના સંગને અથવા હેતુ એને જાણે.
તથા સમ્યમ્ (“અવિપરીત”) દષ્ટિ હોય કે જેથી દેવતાઓથી પણ પિતે ચલાયમાન ન થાય.
તથા અવિતથ (દરેક અપેક્ષાથી સત્ય) જેનું જ્ઞાન હોય આવા પવિત્ર આચાર્ય વિગેરેના ગુણેની પ્રશંસા કરતાં પિતાના આત્માની શ્રદ્ધા નિર્મળ થાય છે, તેજ પ્રમાણે કે પણ ગુણનું વર્ણન કરતાં તે પવિત્ર પુરૂષના ગુણો મળે છે, તથા મંદબુદ્ધિવાળાને તેવા ગુણોનું કીર્તન ન થાય તે તેવા પૂર્વ મહર્ષિનાં નામે લેવાથી પણ ધર્મમાં શ્રદ્ધા થાય છે, અથવા તેવા પુરૂષને સુરનરના સ્વામીઓએ પૂજ્યા તે કથા સાંભળતાં અથવા પુરાણ ચિને પૂજવાથી કે તેવી બીજી ક્રિયા કરવાથી તેઓને ગુણોની વાસના મળવાથી દર્શન શુદ્ધિ થાય છે, તે દર્શનની પ્રશસ્ત ભાવના છે.
જ્ઞાન ભાવના. तत्तं जीवाजीवा नायव्या जाणणा इहं दिट्ठा । इह कन्जकरणकारगसिद्धी इह बंधमुक्खो य ॥ ३३५ ।।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૯૯] बद्धो य बंधहेउ बंधणबंधप्फलं सुकहियं तु । संसारपवंचोऽवि य इहयं कहिओ जिणवरेहिं ॥ ३३६ ।। नाणं भविस्सई. एवमाइया वायणाइयाओ य । सज्झाए आउत्तो गुरुकुलवासो य इय नाणे ॥ ३३७ ॥
નેશ્વરનું વચન જેવી રીતે પદાર્થો છે તેવી રીતે સંપૂર્ણ પદાર્થોનું વર્ણન કરે છે, તેથી તે પ્રવચન કહેવાય છે. અને તે જ્ઞાન ભણવાથી મોક્ષનું પ્રધાન અંગ સમ્યક્ દર્શન પ્રગટ કરે છે. કારણ કે તનું સ્વરૂપ જાણીને તેમાં શ્રદ્ધા કરવી તેજ સમ્યગ દર્શન છે. જીવ, અજીવ, પુન્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, નિર્જરા અને મેક્ષ એ નવ ત છે, તે નવ પદાર્થોને નવતત્ત્વજ્ઞાનના અથી એ બરાબર જાણવા. જોઈએ અને તે જાણવાનું સાધન જિનેશ્વરના વચનમાંજ છે.
વળી આ જિનવચનમાંજ પરમાર્થ રૂપ છેવટનું કાર્ય મેક્ષ છે તે મેક્ષ મેળવવાની ક્રિયા કરવામાં મહાન ઉપકારક સમ્યમ્ દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્ર મુખ્યપણે છે.
કારક (ક્રિયા કરનારો) સાધુ સમ્યમ્ દર્શન વિગેરેનું અનુષ્ઠાન બરોબર કરનાર છે અને તે પ્રમાણે ક્રિયા કરવાથી આજ જેના દર્શનમાં છેવટે મેક્ષની પ્રાપ્તિ છે તેજ કિયાસિદ્ધિ જાણવી તેને બતાવે છે.
પ્રથમ કર્મબંધનનું સ્વરૂપ જાણવું અને તેમાં વિરકત થવું તેથી કર્મક્ષય થતાં મેક્ષ પ્રાપ્તિ થાય, આવી ક્રિયા બદ્ધ વિગેરે દર્શનમાં ન હોવાથી મેક્ષની કિયાસિદ્ધિ પણ અશકય છે.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦૦ ] આ પ્રમાણે પ્રથમ જ્ઞાન ભણવાથી અને તે પ્રમાણે વર્તવાથી જ્ઞાન ભાવના થાય છે તથા આઠ પ્રકારના કર્મના પુગલોથી છવ દરેક પ્રદેશે બંધાએલો છે, તથા મિથ્યાત્વ અને વિરતિ પ્રમાદ કષાય અને એ કર્મ બંધનના હેતુઓ છે અને આઠ પ્રકારના કર્મવર્ગણનું રૂપ પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે બંધન છે અને તે ઉદય આવતાં એનું ફળ ચાર ગતિવાળા સંસારમાં ભ્રમણ કરીને સુખ દુઃખને ભોગવવાનું છે. આ બધું જિનવચનમાંજ કહેલું છે.
અથવા દુનિયામાં જે કંઈ સુભાષિત હિતકારક વચન છે તે અહીં પ્રવચનમાં કહેલું છે તે જ્ઞાનભાવના છે. વળી આ જિનવચનમાં આ સંસારનું જે વિચિત્ર સ્વરૂપ છે તે વિસ્તારથી કહ્યું છે.
તથા હું નિર્મળ ભાવે ભણશ તે મારું જ્ઞાન વધારે નિર્મળ થશે એવી જ્ઞાનભાવના ભાવવી અર્થાત્ જ રેજ નવું નવું જ્ઞાન સંપાદન કરવું, આદિ શબ્દથી એકાગ્રચિત્ત વિગેરે ગુણો આ જ્ઞાનથી થાય છે. વળી અજ્ઞાની જે કર્મકરેડે વરસે ખપાવે છે તેને જ્ઞાની એક શ્વાસોશ્વાસમાં ખપા
વે છે.
આવાં કારણોથી જ્ઞાન ભણવું, એટલે જ્ઞાનને સંગ્રહ થાય. કર્મની નિર્જરા થાય ભૂલી ન જવાય અને સ્વાધ્યાય કરતાં ચિત્તમાં આનંદ રહે આ કારણોથી જ્ઞાન ભાવના વડે દરેક સાધુને ગુરૂકુળ વાસ થાય છે તે બતાવનારી ગાથા કહે છે.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
66
[ ૩૦૧ ]
णाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरिते य । धन्ना आवकहाए गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति ॥ १ ॥ "
જ્ઞાનના ભાગી થાય, શ્રદ્ધા અને ચારિત્રમાં સ્થિર ચિત્તવાળા થાય, આવાં કારણેાથી જેએ ગુરૂકુળવાસ નથી મુકતા, તેવા પુરૂષોને ધન્ય છે. આવી જ્ઞાનની ભાવના જાણુવી.
હવે ચારિત્રની ભાવના કહે છે,
साहुम हिंसाधम्मो सच्चमदत्तविरई य बंभ च । साहु परिग्गहविरई साहु तवो बारसंगो य ॥ ३३८ ॥ वेरग्गमप्पमाओ एगत्ता ( ग्गे) भावणा य परिसंगं । इयं चरणमणुगयाओ भणिया इत्तो तवो वुच्छं ॥ ३३९ ॥
અહિંસાદિ લક્ષણવાળા જૈનધર્મ શ્રેષ્ટ છે. આ પહેલા વ્રતની ભાવના છે તથા આ જિનેશ્વર વચનમાં નિર્મળ સત્ય છે તેવુ' બીજે નથી. આ બીજા મહાવ્રતની ભાવના છે, ત્રીજા વ્રતની ભાવનામાં અહીં પારકા માલ ન લેવાનુ` ખાખર અતાવ્યુ` છે, ચાથા મહાવ્રતની ભાવનામાં બ્રહ્મચર્યની નવવાડા પાળવાનું અહીં ખતાવ્યું છે, પાંચમાં મહાવ્રતની ભાવનામાં જરૂરનાં ઉપકરણ સિવાય પરિગ્રહનુ ત્યાગપણું સર્વોત્તમ જિન વચનમાં બતાવ્યું છે.
આર પ્રકારના તપ પણ અહીં ઇંદ્રિયાના વિજય માટે તથા કર્મો ખપાવવા માટે અહીં બતાવ્યા છે.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦૨ ]
વૈરાગ્ય ભાવનામાં સંસારનાં દેખાતાં સુખા પિરણામે તથા અંતરષ્ટિએ જોતાં દુ:ખરૂપ છે માટે વિષ્ટા સમાન જાણીને દૂરથી ત્યાગવા યાગ્ય છે એમ ભાવવું.
અપ્રમાદ ભાવનામાં જાણવું કે જે જીવા દારૂ વિગેરેના કુલ્યસનમાં કે ક્રોધાદિ કરીને કે ઇંદ્રિયાને વશ થઇ કેવાં દુ:ખ ભાગવે છે તે વિચારી પાંચે પ્રમાદાને છેડવાનુ અહીં છે. એકાગ્રભાવનામાં આ ગાથા વિચારવી.
“ તો મે માનશો અપ્પા, બાળયંત્તતંત્તુઓ।
सेसा मे बहिरा भावा, सव्वे संजोगलक्खणा ॥ १ ॥ "
જે કાઇ સંસારી જીવ કે સાધુ દેખીતા મનોહર વિષયાથી મુંઝાઇને વિર્હાલથાય અથવા તેવા સુંદર વિષયેાના વિયેાગમાં ઘેલા થાય તેવા પુરૂષને ચિત્તમાં અપૂર્વ શાન્તિ પ્રાપ્ત કરવા આ ઉપદેશ છે કે તું તારા હૃદયમાં આ પ્રમાણે વિચાર, કે મારા આત્મા નિર'તર રહેનારા જન્મ મરણથી મુક્ત જ્ઞાન દર્શનના લક્ષણવાળા છે, ખાકીનું જે કંઈ શરીર વિગેરે ચલાયમાન દેખાય છે તે કર્મના સચાગથી મને મળેલુ છે, હું તેનાથી જુદો છુ, મારૂં સ્વરૂપ ચેતન છે અને શરીર વિગેરે જડ છે. ( આ નિશ્ચય નયની ભાવના જાણવી. )
આ ભાવનાએ રૂષિનું અંગ છે અને ચારિત્રને આશ્રયી ( ટેકા આપનાર ) છે.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૩] ( હવે તપની ભાવના કહે છે.) किह मे हविजऽवंझो दिवसो ? किं वा पहू तवं काउं ?। को इह दवे जोगो खित्ते काले समयभावे ? ॥ ३४०॥ - સાધુએ નિર્મળ ચારિત્ર પાળવા હંમેશાં ચિંતવન કરવું કે વિગઈએ વિગેરે ત્યાગીને મારે દિવસ હંમેશાં ક્યારે સફળ થશે ? તથા હું કો તપ કરવાને શક્તિવાન છું ? તથા કયા દ્રવ્ય વિગેરેમાં મારો નિર્વાહ થશે ? આવું ચિંતવવું, તેમાં બને ત્યાંસુધી સાધુએ દ્રવ્યમાં ઉત્સર્ગથી વાલ ચણા વિગેરે વાપરવા, ક્ષેત્રમાં જ્યાં ઘી દુધ મળે કે લુખા રોટલા મળે તો પણ સંતોષથી વિહાર કરવો, કાળમાં ઠંડમાં કે ઉનાળામાં વિહાર કરે તથા ભાવમાં હું સાજે હેવાથી આ તપ કરવાને શકિતવાન છું. આવી રીતે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવથી વિચારી યથા શક્તિ ઉપકરણ વિગેરે જોઈતાંજ રાખીને પરિસહ સહેવા તપ કરે. તત્વાર્થ સૂત્રના છઠ્ઠા અધ્યાયમાં ૨૩ મા સૂત્રમાં કહ્યું છે કે યથાશક્તિ ત્યાગ અને તપ કરે.
उच्छाहपालणाए इति (एव) तवे संजमे य संघयणे। वेरग्गेऽणिचाई होइ चरित्ते इहं पगयं ॥३४१ ।। - તથા અણુસણ વિગેરે તપસ્યામાં પિતાનું બળ અને વિર્ય ન ગોપવતાં ઉત્સાહ રાખે અને લીધેલા તપને પુરે પાળવે. " तित्थयरो चउनाणी सुरमहिओ सिज्झिअव्वयधुवम्मि। अणिगहिअबलविरिओ सव्वत्थामेसु उज्जमह ॥१॥.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦૪ ] किं पुण अवसेसेहिं दुक्खक्खयकारणा सुविहिपहिं । હોર્ ન ઇમિગ્નત્યં સપચવામિ માનુલ્લે ? ।। ૨ ॥ ’
તીર્થંકર દિક્ષા લેતાંજ ચાર જ્ઞાની થાય છે, દેવતા પૂજે છે, નિશ્ચેમાક્ષમાં જવાના છે, આટલુ` છતાં પણ પેાતાનુ ઘાતીકમ ખપાવવા મળવી ને ન ગેાપાવતાં અધાર તપશ્ચર્યા કરે છે, તેા તે સિવાયના બીજા સારા સાધુએ દુ:ખના ક્ષય કરવા અને મનુષ્ય જીવન અનેક વિઘ્નાવાળું છે તે તેમણે શામાટે પુરા ઉદ્યમ ન કરવા જોઈએ ? આવી તપની ભાવના ભાવવી, સંચમ ભાવના ઇંદ્રિયા અને મનને વશ રાખવા માટે છે તથા સંઘયણ તે વજા રૂષભ વિગેરેમાં તપના નિર્વાહ થઇ શકે તેવી ભાવના ભાવવી.
વૈરાગ્ય ભાવના.
•
અનિત્ય વિગેરે ખાર ભાવનાએ ભાવવી ( ૧ ) આ સંસારમાં બંધુ અનિત્ય છે પણ સ્થાયિ રહેવાનું નથી (૨) મારે કાઈનું શરણુ નથી (૩) હુ એકલા જન્મ્યા અને એકલેાજ મરવાના (૪) મારા આત્માથી બીજા તમામ જીવા કે જે પદાર્થો જુદા છે ( ૫ ) અશુચિત્વ તે શરીર અંદરથી દુર્ગ ́ધથી ભરેલું છે. ( ૬ ) સ ંસાર તે વિષયામાં માહ કરનારને સંહારનુ ભ્રમણ થાય છે( ૭ ) સ્માશ્રવ તે સુંદર પદાર્થોમાં રાગ અને વિરૂદ્ધમાં દ્વેષ કરવાથી તૃષ્ણા વધીને રાજ રાજ નવાં કર્માનાં પુદ્ગલા આવે છે (૮) માટે સુ ંદર કે વિરૂપ પદાર્થમાં રાગદ્વેષ ન કરતાં સમતા રાખવાથી
ન
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૫ ]
સંવર થાય છે ( ૯ ) આવેલાં સુખદુ:ખને હર્ષ ખેદ બતાવ્યા વિના સમતા ભાવે ભાગવીને તથા તપસ્યા કરીને પૂર્વનાં ચીકણાં કર્મ કાપવાં તે નિર્જરા ભાવના છે( ૧૦ ) લેક તે જેમાં છ દ્રવ્યે રહેલાં છે અને ચાર ગતિમાં જીવનું ભ્રમણ છે તે વિચારવુ તે લેાક ભાવના છે. ( ૧૧ ) ધર્મનું ચિંતન કરવું તત્ત્વને ઓળખવાં તેજ સમય સફળ જાણવા આ ધર્મ ભાવના છે (૧૨) વીતરાગ પ્રભુનું વચન સાંભળવું અને તેમાં શ્રદ્ધા થવી એ ઘણું દુર્લભ છે એ બેાધિ દુલ ભ ભાવના છે.
આ પ્રમાણે બાર ભાવનાએ ભાવવાથી આત્મનિર્મળ થાય છે, એમ ભાવનાનું સ્વરૂપ અનેક પ્રકારે થાય છે તે શિષ્યાને જાણવા માટે લખ્યુ છે. પણ ચાલુ વાતમાં તે ચા રિત્ર ભાવના સાથે પ્રયાજન છે, માટે વીર પ્રભુનું ચરિત્ર નિયુક્તિના અનુગમ કહીને સૂત્રનુ ઉચ્ચારણ કરતાં કહે છે.
મહાવીર પ્રભુનું ચરિત્ર,
तेणं कालेणं तेणं समर्पणं समणे भगवं महावीरे पंचहत्थुत्तरे यावि हुत्था, तंजहा - हत्थुत्तराईं चुए चइत्ता गब्र्भ वक्कं
हत्थुत्तराहिं गभाओ गब्र्भ साहरिए हत्थुत्तराहिं जाए हत्थुत्तराहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए हत्थुत्तराहिं कसिणे पडिपुन्ने अव्वाघाए निरावरणे अणते अणुत्तरे केवलवर नाणदंसणे समुप्पन्ने, साइणा भगवं परिનિષ્કુપ । (સૂ૦ ૨૭૯ )
૨૦
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૬] તે કાળ તે સમય એટલે વિકમ સંવતના ૪૭૦ વરસ પહેલાં મહાવીર પ્રભુને જન્મ થયે એવી હાલની ગણતરી છે અને નવ મહિના અને સાડાસાત દિવસ પહેલાં મહાવીર સ્વામી માતાના ઉદરમાં આવ્યા હતા તેને જેનમતમાં પ્રભુનું વન થયું વિગેરે બાબતે કહે છે.
જૈનોમાં દરેક તીર્થકરનાં પાંચ કલ્યાણક છે એટલે એને વન જન્મ દિક્ષા કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષ છે મહાવીર પ્રભુને એક માતાના ગર્ભમાંથી બીજી માતાના ગર્ભમાં મુક્યા તેને ગર્ભાપહાર કહે છે (એટલે કેઈ આચાર્ય છ કલ્યાણક પણ માને છે, આ છ માને કે પાંચ માને પણ જે પરસ્પર પ્રીતિ વધારી કલ્યાણનું કારણ એ તપ જપ કે નિર્મળ ભાવનાઓ ભાવે એ વિશેષ પ્રરાંસવા જેવું છે) ટુંકાણમાં સમજાવવા પ્રથમ ચંદ્રનક્ષત્ર કહે છે. (સૂર્યનું નક્ષત્ર તેર અથવા ચાદ દિવસે બદલાય છેચોમાસામાં આદ્ર મઘા સ્વાતિ વિગેરેને વરસાદ સારે છે એ સૂર્ય નક્ષત્ર છે તથા રેજ બદલાય તે ચંદ્ર નક્ષત્ર છે અને અહીં જે નક્ષત્ર લીધાં તે ચંદ્ર નક્ષત્ર છે) હસ્ત ઉત્તરે જેને છે તે ઉત્તરાફાલ્યુની નક્ષત્ર છે.
મહાવીર પ્રભુને અવન ગર્ભાપહાર જન્મ દિક્ષા કેવળ જ્ઞાન એ ઉત્તરાફાલ્ગનીમાં થયાં છે અને ભગવાનને મેક્ષ સ્વાતિ નક્ષત્રમાં થયું છે. તે વિસ્તારથી પછીના સૂત્રમાં છે. . समणे भगवं महावीरे इमाए ओसप्पिणीए सुसमसु समाए समाए वीइकंताए सुसमाए समाए वीइकंताए सुस
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3०७] मदुस्समाए समाए वीइकंताए दूसमसुसमाए समाए बहु विइकंताए पन्नहत्तरीए वासेहिं मासेहि व अद्धनवमेहिं सेसेहिं जे से गिम्हाणं चउत्थे मासे अट्ठमे पक्खे आसाढसुद्धे तस्स णं आसाढसुद्धस्स छट्ठीपक्खेणं हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं महाविजयसिद्धत्थपुप्फुत्तरवर पुंडरीयदिसासोवत्थिपवद्धमाणाओ महाविमाणाओ वीसं सागरोवमाइं आउयं पालइत्ता आउक्खएणं ठिइक्खएणं भवक्खएणं चुए चइत्ता इह खलु जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे दाहिणभरहे दाहिणमाहणकुंडपुरसंनिवेसंमि उसमदत्तस्स माहणस्स कोडालसगोत्तस्स देवाणंदाप माहणीए जालंधरस्त गुत्ताए सीहुब्भवभूएणं अप्पाणेणं कुच्छिसि गम्भं वकंते, समणे भगवं महावीरे तिन्नाणोवगए या वि हुत्था, चइस्सामित्ति जाणइ चुएमित्ति जाणइ चयमाणे न याणेइ, सुहुमे णं से काले पन्नत्ते, तओ णं समणे भगवं महावीरे हियाणुकंपएणं देवेणं जीयमेयंतिकट्ट जे से वासाणं तच्चे मासे पंचमे परखे आसोयबहुले तस्स णं आसोयबहुलस्स तेरसीपक्खेणं हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं बासीहिं राइदिएहिं वइकंतेहिं तेसीइमस्स राइंदियस्स परियार वट्टमाणे दाहिणमाहणकुंडपुरसंनिवेसाओ उत्तरखत्तियकुंडपुरसंनिवेसंसि नायाणं खत्तियाणं सिद्धत्थस्स खत्तियस्त कासवगुत्तस्स तिसलाए खत्तियाणीए वासिठ्ठसगुत्ताए असुभाणं पुग्गलाणं अवहारं करित्ता सुभाणे पुग्गलाणं पक्खेवं करित्ता कुच्छिसि गब्भं साहरइ, जेवि य से तिसलाए खत्तियाणीए
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3०८] कुच्छिसि गम्भे तंपि य दाहिणमाहणकुंडपुरसंनिवेसंसि उस० को देवा. जालंधरायणगुत्ताए कुच्छिसि गम्भं साह रइ, समणे भगवं महावीरे तिन्नाणोवगए यावि होत्थासाहरिजिस्सामित्ति जाणइ साहरिजमाणे न याणइ साह रिएमित्ति जाणइ समणाउसो!। तेणं कालेणं तेणं समएणं तिसलाए खत्तियाणीए अहऽन्नया कयाई नवण्हं मासार्ण बहुपडिपुन्नाणं अट्ठमाणराइंदियाणं वीइकंताणं जे से गिम्हाणं पढमे मासे दुच्चे पक्खे चित्तसुद्धे तस्स णं चित्तसु द्वस्स तेरसीपक्वेणं हत्थु० जोग० समणं भगवं महावीर अरोग्गा अरोग्गं पसूया। जण्णं राई तिसलाख० समणं महावीरं अरोया अरोयं पसूयात ण्णं राई भवणवइवाणमंत रजोइसियविमाणवासिदेवेहिं देवीहि य उवयंतेहिं उप्पयं तेहि य एगे महं दिव्वे देवुजोए देवसन्निवाए देवकहकहप उपिजलगभूए यावि हुत्था । जणं रयणि० तिसलाख समणं० पसूया तण्णं रयणिं बहवे देवा य देवीओ य एवं महं अमयवासं च १ गंधवासं च २ चुन्नवासं च ३ पुप्फवा ४ हिरन्नवासं च ५ रयणवासं च ६ वासिंसु, जण्णं रयणि तिसलाख० समण० पसूया तण्णं रणिं भवणवइवाणमंतर. जोइसियविमाणवासिणो देवा य देवीओ य समणस्स भग वओ महावीरस्स सूइकम्माइं तित्थयराभिसेयं च करिंसु जओ णं पभिइ भगवं महावीरे तिसलाए ख. कुच्छिसि गम्भं आगए तओ णं पभिइ तं कुलं विपुलेणं हिरन्नेणं सुव नेणं धणेणं धन्नेणं माणिक्केणं मुत्तिएणं संखसिलप्पवाले
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
[30] अईव २ परिवडइ, तओ णं समणस्स भगवओ महावीरस्स अम्मापियरो एयम8 जाणित्ता निव्वत्तदसाहसि वुक्कंतसि सुइभूयं सि विपुलं असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडाविति २ ता मित्तनाइसयणसंबंधिवग्गं उवनिमंतंति मित्त० उवनिमंतित्ता बहवे समणमाहणकिवणवणीमगाहिं भिच्छुडगपंडरगाईण विच्छडुति विग्गोविति विस्साणिति दायारेसु दाणं पजभाइंति विच्छडित्ता विग्गो० विसाणिशा दाया० पज्जभाइला मिरनाइ० मुंजाविति मिरा० भुंजाविता मिल बग्गेण इममेयारूवं नामधिलं कारविंति-जओ णं पभिइ इमे कुमारे ति० ख० कुच्छिसि गब्भे आहूए तओ णं पभिइ इमं कुलं विपुलेणं हिरन्नेणं० संखसिलप्पवालेणं अतीव २ परिवडुइ ता होउ णं कुमारे वद्धमाणे, तओ णं समणे भगवं महावीरे पंचधाइपरिवुडे, तं०-खीरधाईए १ मजणधाईए २ मंडणधाईए ३ खेलावणधाइए ४ अंकधा०५ अंकाओ अंकं साहरिजमाणे रम्मे मणिकुट्टिमतले गिरिकंदरसमुल्लीणेविव वंपयपायवे अहाणुपुवीए संवडइ, तओ णं समणे भगवं० विन्नायपरिणय ( मित्ते) विणियराबालभावे अप्पुस्सुयाई 'उरालाई माणुस्सगाई पंचलक्खणाई कामभोगाइं सद्दफरिसरसरूवगंधाई परियारेमाणे एवं च णं विहरइ ॥ (सू० १७६)
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આ અવસર્પિણીને ચેથા આરાને છેડે પોતેર વરસને સાડાઆઠ મહિના બાકી રહે છે, તે ગ્રીષ્મરૂતુના ચેથે મહિને આઠમે પખવાડીએ અષાડ :
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૧૦ ]
શુદ છઠ્ઠને દિવસે મહાવિજય સિદ્ધાર્થ પુષ્પાત્તર વર પુડિરકદિશા સૌવસ્તિક વર્ધમાન નામના મહાવિમાનમાંથી દેવતા સબ'ધી વીસ સાગરોપમનુ' આયુ પુરૂ' કરીને ભવ તથા સ્થિ તિના ક્ષય થતાં ચવીને આ જાંબુદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રના દક્ષિણ અધ ભરતમાં દક્ષિણ બ્રાહ્મણકુ ડસ્થાનમાં કાડાલગોત્રી રૂષભદત્ત બ્રાહ્મણના ઘરમાં જાલંધર ગેાત્રની દેવાના બ્રાહ્મણીની કુખમાં સિ’હુના બચ્ચાની માફ્ક અવતર્યા. તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્રણ જ્ઞાન સહિત હતા તેથી દેવલેાકમાં જાણ્યુ` કે હું ચ્યવીશ. ગર્ભામાં અવતર્યા પછી જાણે કે હું ચગ્યે, પણ ચવવાના કાળ ઘેાડા હાવાથી તેનું જ્ઞાન થતું નથી કે હું ચવુ છુ.
ત્યાર પછી મહાવીર પ્રભુને ખરી ભક્તિથી દેવતાએ પાતાના હુમેશના માચાર પ્રમાણે ૮૨ દિવસ થયા પછી આસા (ગુજરાતી ભાદરવા) વદી તેરસના તે બ્રાહ્મણીના કુખ માંથી ત્યાંથી થાડે દૂર આવેલા ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં જ્ઞાતવશીય કાશ્યપ ગાત્રના સિદ્ધાર્થે ક્ષત્રિય રાજાની ભાયો વાશિષ્ટ ગાત્રની ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુખમાં અશુભ પુદ્ગલા દૂર કરીને શુભ પુદ્ગલા મુકીને ભગવાનને આ ગર્ભ માં મુકયા અને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીના ગભ દેવાનંદાની કુખમાં મુકયા. (કલ્પસૂત્રમાં આનુ વિશેષ વર્ણન છે અને તેનું ભાષાંતર ગુજરાતી તથા હિંદીમાં છે ત્યાંથી જોવુ કે આ કા સૌધર્મ ઇંદ્ર હરિણ ગમેષી દેવતા પાસે કરાવ્યું હતુ. આ વાત દ્વેષ સંબંધી હોવાથી મનુષ્યાથી જાણી શકાતી નથી, પણ જેએ જૈનાગમને
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧] પવિત્ર માને છે તેઓને ભગવતી વિગેરે સૂત્રથી પણ સમજાશે કે મહાવીર પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થયા પછી અન્ય લોકો માફક દેવાનંદા બ્રાહ્મણીમાતા સમવસરણમાં જિનેશ્વરને વાંદવા આવેલ છે, ત્યાં પુત્ર પ્રેમ ઉદ્ભવ્ય, સ્તનમાં દુધ ભરાઈ આવ્યું અને ગણધર ઇંદ્રભૂતિ મહારાજને આશ્ચર્ય થવાથી પૂછયું, ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે આ મારી મા છે, પણ પૂર્વ ભવમાં દેવાનંદાએ રત્ન ચર્યા તેવા કારણે અશુભ કર્મ બંધાતાં તેને ગર્ભ ચોરાયે, આ વાત કહેવાને સાર એ છે કે જે બીજાની ચોરી કરે છે તેને કડવાં ફળ ભવિષ્યમાં ભેગવવાં પડે છે.)
પ્રભુને જ્યારે એક ગર્ભમાંથી બીજે મુકવાના હતા ત્યારે ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોવાથી પોતે જાણે કે મને લઈ જશે તેમ લઈ જતાં ન જાણે કે લઈ જાય છે. અને ત્યાં લઈ ગયા પછી મુકે તે પણ જાણે કે મને મુ, (અવધિ જ્ઞાનીને આજ જણાય છે. કે આ પ્રમાણે અમુક દેવતા કરે છે, કરશે કે કર્યું.) વળી ગણધર પિતાના શિષ્યને કહે છે, હે આયુખ્યમન્ શ્રમણ ! તે કાળ તે સમયને વિષે ૯ માસ ને સાડાસાત દિવસની બંને ગર્ભ સ્થાનમાં ગર્ભ સ્થિતિ પુરી કરીને ગ્રીષ્મરૂતુમાં પહેલો માસ બીજું પખવાડીયું ચૈત્ર શુદ ૧૩ ના દિવસે નિરોગી ત્રિશલા માતાએ નિરેગી પુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જન્મ આપે. પ્રભુના જન્મ સમયે મધરાત પછી ભુવનપતિ વાન વ્યંતર
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧૨ ] જતિષી વૈમાનિક દેવદેવીઓના આવવાથી આકાશમાં એક મહાન દિવ્ય પ્રકાશ અને કેળાહળ થ.
અને તે સમયે દેવદેવીઓએ આવીને સુગંધી જળ, સુગંધી વસ્તુ, ચુર્ણ કુલ સોનારૂપાની અને રત્નની વૃષ્ટિ કરી.
જે રાત્રીએ ભગવાન જમ્યા તે સમયે દેવદેવીએ મહાવીર પ્રભુનું જન્મ સંબંધી સૂતિકર્મ વિગેરે કર્યું અને મેરૂ પર્વત ઉપર પ્રભુને લઈ જઈને જન્માભિષેક કર્યો.
વળી પ્રભુ માતાના ગર્ભમાં હતા તે સમયે પ્રભુના પુદયથી દેવતાએ તેમના માતાપિતાના ઘરમાં નવારસીયું ધન લાવીને નાખ્યું તથા બીજી દરેક રીતે માતાપિતાનું ધન, સેનું ચાંદી રત્ન શંખ માણેક મોતી પરવાળાં બધી રીતે વધ્યાં, તેથી પૂર્વે કરેલા વિચાર પ્રમાણે પુત્ર જન્મનું દસ દિવસનું સૂતિ કાર્ય કર્યા પછી બારમે દિવસે ચારે પ્રકારને આહાર તૈયાર કરાવીને મિત્ર જ્ઞાતિ સ્વજન તથા સંબંધી વર્ગને બેલાવીને તથા શ્રમણ બ્રાહ્મણ ભિક્ષુક વિગેરેને તથા આંધળાં પાંગળા વિગેરે દરદીઓને બોલાવી તેમને ઈચ્છિત આપીને મને સંતુષ્ટ કરીને માતાપિતા એ બધાંની સમક્ષ પિતાના પુત્રનું નામ તેના ગુણ પ્રમાણે એટલે આ પુત્ર વૃદ્ધિ કરનાર છે એવું અનુભવેલું અને વિચાર કરી રાખ્યા પ્રમાણે જાહેર કરીને વર્ધમાન રાખ્યું, ત્યારપછી મહાવીર પ્રભુ માટે દુધ ધવરાવનાર સ્નાન કરાવનાર શણગાર કરાવનાર ખેલાવનાર ખેાળામાં બેસાડનાર એવી પાંચ ધાવમાતાઓ રાખી અને
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
[33] એ પાંચ માતાઓ ઉપરાંત તેમના પુદયથી મનહર શાન્ત મુદ્રાવાળા પ્રભુને જોઈને પ્રસન્ન થઈને અનેક સ્ત્રીઓ પિતાના ખોળામાં રમાડવા લેતી, આ પ્રમાણે લેકેને આનંદ પમાડતા મણીરત્નોથી વિભૂષિત ઘરમાં જેમ પર્વતની ગુફામાં ચંપકનું ઝાડ ઉછરે તેમ મેટા થયા.
પ્રભુની યુવાવસ્થા, ધીરેધીરે બાળ અવસ્થા દૂર થતાં વિશેષ જ્ઞાન પામીને અનુભવવાળા પ્રભુ ઉત્સુકતા છોડીને મનુષ્ય સંબંધી પાંચે ઇઢિયાનાં સુંદર કામગને ભેગવતાં શબ્દ સ્પર્શ રસ રૂપ ગંધ વિગેરેને અનુભવે છે અને કાળ સુખે નિર્ગમન કરે છે.
समणे भगवं महावीरे कासवगुत्ते तस्स णं इमे तिन्नि नामधिजा एवमाहिजंति, तंजहा-अम्मापिउसंति वद्धमाणे १ सहसंमुइए समणे २ भीमं भयभेरवं उरालं अवेलयं परीसह-सहचिकट्ट देवेर्हि से नामं कयं समणे भगवं महावीरे ३, समणस्स णं भगवओ महावीरस्स पिया कासवगुचेणं तस्स णं तिन्नि नाम० त०-सिद्धत्थे इ वा सिजसे इ वा जसंसे इ वा, समणस्स f० अम्मा वासिट्ठस्सगुता तीसे णं तिन्नि ना० तं-तिसला इ वा विदेहदिन्ना इ वा पियकारिणी इ वा, समणस्स णं भ० पिचिअए सुपासे कासवगुरेणं, समण जिढे भाया नंदिवद्धणे कासवगुरोणं, समणस्स णं जेट्ठा भरणी सुदंसणा कासवगुणं, समणस्स णं भग० भन्जा जसोया कोडिन्नागुणं, समणस्स f० धूया कासवगो
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] नेणं तीसे णं दो नामधिजा एवमा०-अणुजा इ वा पियदसणा इ वा, समणस्स णं भ० नत्तई कोसीया गुत्तेणं तीसे જો નામ તં–સવ ફુવા કસવ ૬ વા, (સૂ) ૭૭ )
પ્રભુના અને તેમના કુટુંબના નામે. કાશ્યપ ગેત્રીય પ્રભુનું માતાપિતાએ વર્ધમાન નામ પાડયું, સ્વભાવીક ગુણથી શ્રમણ નામ પાડ્યું અને ભયંકર ભૂત વિગેરેના તથા બીજા દેવ મનુષ્યને બધાએ પરિ સહસા માટે દેવોએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એવું નામ પાડયું.
ભગવાન મહાવીરના પિતા કાશ્યપ ગોત્રના તેમના ત્રણ નામ હતા–સિદ્ધાર્થ, શ્રેયાંસ, યશસ્વી.
ભગવાનની માતા વશિષ્ટ ગોત્રને તેના ત્રણ નામ છે. ત્રિશલા, વિદેહદિના પ્રિયકારિણિ
ભગવાનના કાકા સુપાશ્વ, મોટા ભાઈ નંદિવર્ધન, મેટી બેહેન સુદર્શના એ બધા કાશ્યપ શેત્રીય હતા. ભગવાન નની ભાર્યા યશોદા મૈડિન્ય ગેત્રની હતી. ભગવાનની પુત્રી કાશ્યપ-ગોત્રની તેના બે નામ છે–અનવદ્યા, પ્રિયદર્શના. ભગવાનની દૈહિત્રી કૌશિક ગોત્રની તેના બે નામ-શેષવતી, યશોમતી.
समणस्स ० ३ अम्मापियरो पासावचिन्जा समणोवासगा यावि हुत्था, ते णं बहूई वासाई समणोवासगपरि
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१५] यागं पालइला छण्हं जीवनिकायाणं सारक्खनिमितं आलोइचा निंदिता गरिहिता पडिकमिला अहारिहं उत्तरगुणपायच्छिलाई पडिवजिचा कुससंथारगं दुरूहिला भतं पञ्चक्खायंति २ अपच्छिमाए मारणंतियाए संलेहणासरीरए झुसियसरीरा कालमासे कालं किच्चा तं सरीरं विप्पजहिता अच्चुए कप्पे देवताए उववन्ना, तओ णं आउक्खएण भव० ठि० चुए चइता महाविदेहे वासे चरमेणं उस्सासेणं सिज्झिस्संति बुझिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति (सू० १७८ ) .
ભગવાનના માબાપ પાર્ધ પરંપરાના શ્રમણના ઉપાસક હતા, તેઓ ઘણું વર્ષ શ્રમણોપાસકપણે પાળી છે કાયના જીવની રક્ષણાર્થે (પાપની) આલોચના કરી નિંદી ગહીં પડિકમી યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત લઈ દર્ભ સંસ્તારક ઊપર બેસી ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરી છેલ્લી મરણ પર્વતના શરીર-સંલેબના વડે શરીર શેષી કાલ સમયે કોલ કરી તે શરીર છોડી અચુત કપમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયાં. ત્યાંથી આયુ ક્ષય થતાં ચવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં છેલ્લે ઊભાસે સિદ્ધબુદ્ધ મુક્ત થઈ નિર્વાણ પામી સર્વ દુ:ખને અંત કરશે.
तेणं कालेणं २ समणे भ० नाए नायपुते नायकुलनिव्वरो विदेहे विदेहदिन्ने विदेहजच्चे विदेहसूमाले तीसं वासाई विदेहंसिलिकट्ट अगारमझे वसिना अम्मापिऊहिं कालगएहिं देवलोगमणुपतेहिं समनपइन्ने चिच्चा हिरनं चिच्चा सुवन्नं चिच्चा बलं चिच्चा वाहणं चिच्चा धणकणगरयणसंत
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
[38] सारसावइज्ज विच्छड्डिता विग्गोविचा विसाणिचा दायारेसु णं दाइचा परिभाइत्ता संवच्छरं दलइत्ता जे से हेमंताणं पढमे मासे पढमे पक्खे मग्गसिरबहुले तस्स णं मग्गसिरबहुलस्स दसमीपक्सेणं हत्थुत्तरा० जोग० अभिनिक्खमणाभिप्पाए यावि हुत्था,-संवच्छरेण होहिइ अभिनिक्खमणं तु जिणवरिंदस्स । तो अत्थसंपयाणं पवत्तई पुव्व पूराओ ॥ १॥ एगा हिरन्नकोडी अट्टेव अणूणगा सयसहस्सा । सूरो. दयमाईयं दिजइ जा पायरासुत्ति ॥२॥ तिन्नेव य कोडिसया अट्ठासीई च हुंति कोडीओ। असिइं च सयसहस्सा एयं संवच्छरे दिन्नं ॥ ३ ॥ वेसमणकुंडधारी देवा लोगंतिया महिडीया। बोहिंति य तित्थयरं पन्नरससु कम्मभूमीसु ॥४॥ बंभंमि य कप्पंमी बोद्धव्वा कण्हराइणो मझे। लोगतिया विमाणा अट्टसु वत्था असंखिजा ॥ ५ ॥ एए देवनिकाया भगवं बोहिंति जिणवरं वीरं। सव्वजगजीवहियं अरिहं ! तित्थं पवत्तेहि ॥६॥ तओ णं समणस्स भ० म० अभिनिक्खमणाभिप्पायं जाणित्ता भवणवइवा० जो विमाणवासिणो देवा य देवीओ य सएहिं २ रूवेहि सएहिं २ नेवत्थेहिं सए० २ चिंधेहिं सविडीए सव्वजुईए सव्वबलसमुदएणं सयाई २ जाणविमाणाई दुरूहंति सया० दुरूहित्ता अहाबायराई पुग्गलाई परिसाडंति २ अहासुहमाई पुग्गलाई परियाईति २ उर्द्ध उप्पयंति उडु उप्पइत्ता ताए उकिट्ठाए सिग्घाए चवलाए तुरियाए दिव्वाए देवगईए अहे णं ओवयमाणा २ तिरिएणं असंखिजाइंदीवसमुद्दाई वीइक्कममाणा
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3१७) २ जेणेव जंबुद्दीवे दीवे तेणेव उवागच्छंति, २ जेणेष उत्तरखत्ति य कुंडपुरसंनिवेसे तेणेव उवागच्छंति उत्तरखत्तियकुडपुरसंनिवेसस्स उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए तेणेव झत्ति वे. गेण ओवइया, तओ णं सक्के देविंदे देवराया सणियं २ जाण विमाणं पट्ठवेति सणियं २ जाणविमाणं पट्टवेत्ता सणिय २ जाणविमाणाओ पञ्चोरुहइ सणियं २ एगंतमवक्कमइ एगंतमवक्कमित्ता महया वेउव्विएणं समुग्घाएणं समोहणइ २ एगं महं नाणामणिकणगरयणभत्तिचित्तं सुभं चारु कतरुवं देवच्छंदयं विउव्वइ, तस्स णं देवच्छंदयस्स बहुमज्झदेसभाए एगं महं सपायपीढं नाणामणिकणयरयणभत्तिचित्तं सुभं चारुकंतरूवं सीहासणं विउव्वइ, २ जेणेव समणे भगवं महा वीरे तेणेव उवागच्छइ २ समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ २ समणं. भगवं महावीरं वंदह नमंसह २ समणं भगवं महावीरं गहाय जेणेव देवच्छेदइ तेणेव उवागच्छइ सणियं २ पुरत्थाभिमुहं सीहासणे निसीयावेइ सणियं २ निसीयावित्ता सयपागसहस्सपागेहिं तिल्लेहिअब्भंगेइ गंधकासाईएहिं उल्लोलेइ २ सुद्धोदएण मजावेइ २ जस्स णं मुलं सयसहस्सेणं तिपडोलतित्तिएणं साहिएणं सीतेण गोसीसरत्तचंदणेणं अणुलिंपइ २ ईसिं निस्सासवायवोझं वरनयरपट्टणुग्गयं कुसलनरपसंसियं अस्सलालापेलवं छेयारियकणगखइयंतकम्मं हंसलक्खणं पट्टजुयलं नियंसावेइ २ हारं अद्धहारं उरत्थं नेवत्थं एगावलि पालंबसुत्तं पट्टमउडरयणमालाउ आविंधावेइ आविंधाविना गंथिमवेढिमपूरि
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
[31८] मसंघाइमेण मल्लेणं कप्परुक्खमिव समलंकरेइ २ ता दुच्चपि महया वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणइ २ एगं महं चंदप्पहं सिबियं सहस्सवाहणियं विउव्वति, तंजहा-ईहामिगउसमतुरगनरमकरविहगवानरकुंजररुरुसरभचमरसदूलसीहवणलयभरिचिचलयविजाहरमिहुणजुयलजंतजोगजुत्तं अञ्चीसहस्समालिणीयं सुनिरूविय मिसिमिसिंतरूवगसहस्सकलियं ईसिं भिसमाण भिब्भिसमाणं चक्खुल्लोयणलेसं मुगाहलमुत्ताजालंतरोवियं तवणीयपवरलंबूसपलबंतमुत्तदामं हारद्धहारभूसणसमोणयं अहियपिच्छणिज पउमलयभत्तिचित्तं असोगलयभत्तिचितं कुंदलयभनिचि नाणालयभत्ति विरइयं सुभं चारुकंतरूवं नाणामणिपंचवन्नघंटापडायपडिमंडियग्गसिहरं पासाइयं दरिसणिज्जं सुरूवं-सीया उवणीया जिणवरस्स जरमरणविप्पमुक्कस्स। ओसत्तमल्लदामा जलथलयदिव्वकुसुमेहिं ।। ॥१॥ सिबियाइ मज्झयारे दिव्वं वररयणरूवचिंचइयं । सोहासणं महरिहं सपायपीढं जिणवरस्स ॥२॥
आलइय मालमउडो भासुरबुंदी वराभरणधारी। खोमियवस्थ नियत्थो जस्स य मुल्लं सयसहस्सं ॥३॥ छ?ण उ भनेणं अज्झवसाणेण सुंदरेण जिणो । लेसाहिं विसुज्झंतो आरुहई उत्तम सीयं ॥४॥ सीहासणे निविट्ठो सक्कीसाणा य दोहि पासेहिं । वीयंति चामराहिं मणिरयणविचिदंडाहिं ॥५॥ पुब्बि उक्खिता माणुसेहिं साहटु रोमकूवेहिं । पच्छा वहंति देवा सुरअसुरा गरुलनागिंदा ॥ ६॥ पुरओ सुरा वहंती असुरा पुण दाहिणंमि पासंमि । अवरे वहंति गरुला नागा पुण उत्तरे पासे ॥ ७॥ वणसंडं व कुसुमियं पउमसरो वा जहा
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10] सरयकाले । सोहइ कुसुमभरेणं इय गगणयलं सुरगणेहिं ॥ ८॥ सिद्धत्थवणं व जहा कणयारवणं व चपयवणं वा । सोहइ कु० ॥९॥ वरपडहभेरिझल्लरिसंखसयसहस्सिएहिं तूरेहिं । गयणयले धरणियले तूरनिनाओ परमरम्मो ॥१०॥ ततविततं घणझुसिरं आउज्जं चउव्विहं बहुविहीयं । वाइंति तत्थ देवा बहूहिं आनदृगसएहिं ॥ ११ ॥ तेणं कालेणं तेणं समएणं जे से हेमंताणं पढमे मासे पढमे पक्खे मग्गसिरबहुले तस्स णं मग्गसिरबहुलस्स दसमीपक्खेणं सुव्वएणं दिवसेणं विजएणं मुहुत्तेणं हत्थुत्तरानक्खतेणं जोगोवगएणं पाईणगामिणीए छायाए बिइयाए पोरिसीए छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं एगसाडगमायाए चंदप्पभाए सिबियाए सहस्सवाहिणियाए सदेवमणुयासुराए परिसाए समणिजमाणे उत्तरखत्तियकुंडपुरसंनिवेसस्स मज्झमझेणं निगच्छइ २ जेणेव नायसंडे उजाणे तेणेव उवागच्छइ २ ईसिं रयणिप्पमाणं अच्छोप्पेणं भूमिभाएणं सणियं २ चंदप्पमं सिबियं सहस्सवाहिणिं ठवेइ २ सणियं २ चंदप्पभाओ सीयाओ सहस्सवाहिणिओ पच्चोयरइ २ सणियं २ पुरत्थाभिमुहे सीहासणे निसीयइ आभरणालंकारं ओमुअइ, तओ णं वेसमणे देवे भत्तुव्वायपडिओ भगवओ महावीरस्स हंसलक्खणेणं पडेणं आभरणालंकारं पडिच्छइ, तओ णं समणे भगवं महावीरे दाहिणेणं दाहिणं वामेणं वामं पंचमुट्ठियं लोय करेइ, तओ णं सके देविंदे देवराया समणस्स भगवओ महावीरस्स जन्नवायपडिए वइरामएणं थालेण केसाई पडि
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3२०] च्छइ २ अणुजाणेसि भंतेत्तिकट्ट खीरोयसागरं साहरइ, तओ णं समणे जाव लोयंकरित्ता सिद्धाणं नमुक्कारं करेइ २ सव्वं मे अकरणिज्जं पावकम्मंतिकट्ट सामाइयं चरित्र पडिवजइ२ देवपरिसं च मणुयपरिसं च आलिक्खचित्तभूयमिव ठवेइदिव्यो मणुस्सघोसो तुरियनिनाओ.य सक्कवयणेणं। खिप्पामेव निलुक्को जाहे पडिवजइ चरितं ॥ १॥ पडिवजित्तुं चरितं अहोनिसं सव्वपाणभूयहियं । साहट्ट लोमपुलया सव्वे देवा निसामिति ॥ २॥ तओ णं समणस्स भगवओ महावीरस्स सामाइयं खओवसमियं चरितं पडिवनस्स मणपजवनाणे नामं नाणे समुप्पन्ने अडाइज्जेहिं दीवेटिं दोहि य समुद्देहिं सन्नीणं पंचिंदियाणं पजत्ताणं वियत्तमणसाणं मणोगयाइं भावाइं जाणेइ । तओ णं समणे भगवं महावीरे पव्वइए समाणे मित्तनाई सयणसंबंधिवग्गं पडिविसजेइ, २ इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ-बारस वासाई वोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केइ उवसग्गा समुप्पजंति, तंजहा-दिव्वा वा माणुस्सा वा तेरिच्छिया वा, ते सव्वे उवसग्गे समुप्पन्ने समाणे सम्मं सहिस्सामि खमिस्सामि अहिआसइस्सामि, तओ णं स० भ० महावीरे इमें एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हित्ता वोसिट्ठचत्तदेहे दिवसे मुहुत्तसेसे कुम्मारगामं समणुपत्ते, तओ णं स० भ० म० वोसिट्ठचत्तदेहे अणुत्तरेणं आलएणंअणुत्तरेणं विहारेणं एवं संजमेणं पग्गहेणं संवरेणं तवेणं बंभचेरवासेणं खंतीए मुत्तीए समिईए गुत्तीए तुट्ठीए ठाणेणं कमेणंसुचरियफलनिव्वाणमुत्तिमग्गेणं अप्पाणं
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३२१ ] भावेमाणे विहरइ, एवं वा विहरमाणस्स जे केइ उवसग्गा समुप्पजंति-दिव्वा वा माणुस्सा वा तिरिच्छिया वा, ते सव्वे उवसग्गे समुप्पन्ने समाणे अणाउले अव्वहिए अद्दीणमाणसे तिविहमणवयणकायगुत्ते सम्म सहइ खमइ तितिक्खंइ अहियासेइ, तओ णं समणस्स भगवओ महावीरस्स एएणं विहारेणं विहरमाणस्स बारस वासा वीइकंता तेरसमस्स य वासस्स परियाए वट्टमाणस्स जे से गिम्हाण दुच्चे मासे चउत्थे पक्खे वइसाहसुद्धे तस्स णं वेसाहसुद्धस्स दसमीपक्खेणं सुव्वएणं दिवसेणं विजएणं मुहुनेणं हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगोवगएणं पाईणगामिणीए छायाए वियताए पोरिसीए जंभियगामस्स नगरस्त बहिया नईए उज्जुवालियाए उत्तरकूले सामागस्स गाहावइस्स कटकरणं सि उजाणूअहोसिरस्स झाणकोट्ठोवगयस्स वेयावतस्स चेइयस्स उत्तरपुरच्छिमे दिसीभागे सालरुक्खस्स अदूरसामते उक्कुडुयस्स गोदोहियाए आयावणाए आयावेमाणस्स छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं सुकज्झाणंतरियाए वट्टमाणस्स निव्वाणे कसिणे पडिपुन्ने अव्वाहए निरावरणे अणंते अणुतरे केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने, से भगवं अरहं जिणे केवली सव्वन्नू सवभावदरिसी सदेवमणुयासुरस्स लोगस्स पजाए जाणइ, तं०-आगई गई ठिई चयणं उववायं भुत्तं पीयं कडं पडिसेवियं आविकम्मं रहोकम्मं लवियं कहियं मणोमाणसियं सव्वलोए सव्वजीवाणं सव्वभावाइं जाणमाणे पास.
૨૧
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३२२] माणे एवं च णं विहरइ, जण्णं दिवसं समणस्स भगवओ महावीरस्स निव्वाणे कसिणे जाव समुप्पन्ने तण्णं दिवसं भवणवइवाणमंतरजोइसियविमाणवासिदेवेहि य देवीहि य उवयंतेहिं जाव उपिजलगभूए यावि हुत्था, तओ णं समणे भगवं महावीरे उप्पन्नवरनाणदंसणधरे अप्पाणं च लोगं च अभिसमिक्ख पुव्वं देवाणं धम्ममाइक्खइ, ततो पच्छा मणुस्साणं, तओ णं समणे भगवं महावीरे उप्पन्ननाणदंसणधरे गोयमाईणं समणाणं पंच महव्वयाई सभावणाई छज्जीवनिकाया आतिक्खति भासइ परूवेइ, तं-पुढविकाए जाव तसकाए, पढमं भंते ! महव्वयं पञ्चक्खामि सव्वं पाणाइवाय से सुहुमं वा बायरं वा तसं वा थावरं वा नेव सयं पाणाइवायं करिजा ३ जावजीवाए तिविहं तिविहेणं मणसा वयसा कायसा तस्स भंते ! पडिकमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि, तस्सिमाओ पंच भावणाओ भवंति, तथिमा पढमा भावणा
તે કાલે તે સમયે જગખ્યાત, જ્ઞાત (સિદ્ધાર્થ) પુત્ર, ज्ञातशत्पन्न, विशिष्ट हेयारी, (शिक्षा)पुत्र, परता, ગ્રહવાસથી ઉદાસ એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ત્રીશ વર્ષ ઘરવાસમાં વસી, માબાપ કાલગત થઈ દેવલોક પહોંચતાં પિતાની પ્રતિજ્ઞા સમાપ્ત થઈ જાણી , રૂપું, સેનાવાહન, धनधान्य, ४२४२त्न, तथा ४२४ श्रीमती द्र०य छ। (हानार्थ) અર્પણ કરી, દાન દઈ શીયાળાના પેલા માસમાં પેલે પક્ષે
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૨૩]
માગસર વદિ ૧૦ના દિને ઉત્તરા ફાગુની નક્ષત્રના ગે દીક્ષા લેવાને અભિપ્રાય કર્યો.
(દેહરા.) વર્ષોતે લેનાર છે, દીક્ષા જીનવરરાય; તેથી સૂરજ ઊગતાં, દાનપ્રવૃત્તિ કરાય. ૧ પ્રતિદિન સૂર્યોદય થકી, પહેર એક જ્યાં થાય; એક કોડ આઠ સહસ, સોનામહેર અપાય. ૨ વર્ષ એકમાં ત્રણ, અને અધ્યાશી કેડ; એંસી હજાર મહારની સંખ્યા પૂરી જેડ. ૩ કુંડળધારી વૈશ્રમણ, વળી કાંતિક દેવ; કર્મભૂમિ પંદર વિષે, પ્રતિબધે જિનદેવ. ૪ બ્રહ્મકલ્પ સુરકમાં, કૃષ્ણરાજીના માંહિ; અસંખ્યાતા લોકાંતિકે–તણા વિમાન કહાયે. ૫ એ દેવ જિન વીરને, વિનવે છે એ વાત; સર્વ જીવ હિત તીર્થ તું, પ્રવત્તા સાક્ષાત્, ૬
તે પછી ભગવાનને નિષ્કમણભિપ્રાય જાણુને ચારે નિકાયના દેવે પોતપોતાના રૂપ, વેષ તથા ચિ ધારણ કરી સઘળી રૂદ્ધિ, ઘુતિ, તથા બળ સાથે પિતતાના વિમાને પર ચડી બાદર પુલ પલટાવી સૂક્ષ્મ પુદ્રમાં પરણમાવી ઉચે ઉપડી અત્યંત શીવ્રતા અને ચપળતાવાળી દિવ્ય દેવગતિથી નીચે ઊતરતા તિર્યકમાં અસંખ્યાતા દ્વીપ
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨૪ સમુદ્ર ઉલ્લંઘીને જ્યાં જંબદ્વીપ છે, ત્યાં આવી ક્ષત્રિયકુંડ નગરના ઈશાન કોણમાં ઉતાવળા આવી પહોંચ્યા.
- ત્યારબાદ શક નામે દેવના ઇંદ્ર ધીમે ધીમે વિમાનને ત્યાં થાપી, ધીમે ધીમે તેમાંથી ઉતરી, એકાંતે જઈ મહે. વૈકિય સમુદ્દઘાત કરી એક મહાન મણિ-સુવર્ણ તથા રત્ન જડિત, શુભ મને હર રૂપવાળું દેવચ્છેદક (ઓરડા) વિકુવ્યું (બનાવ્યું છે, તે દેવછંદકની વચ્ચોવચ મધ્ય ભાગે એક તેવુંજ રમણીય પાદપીઠિકા સહિત એક મહાન સિંહાસન વિકુવ્યું. પછી જ્યાં ભગવાન હતા, ત્યાં આવીને ભગવાનની ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા કરી વાંદી નમી ભગવાનને લઈ જ્યાં દેવછંદક હતું ત્યાં આવી ધીમે ધીમે પૂર્વ દિશા સામે ભગવાનને સિંહાસનમાં બેસાડ્યા. પછી શત પાક અને સહસપાક તેલ વડે મર્દન કરી ગંધકાષાયિક વસ્ત્રવડે લુછીને પવિત્ર પાણીથી નવરાવી લક્ષમૂલ્યવાળું ઠંડું રક્તશીષચંદન, ઘસી તૈયાર કરી તેના વડે લેપન કર્યું. ત્યારબાદ નિશ્વાસના લગારેક વાયુથી ચલાયમાન થનારાં, વખણાયેલાં નગર કે પાટણમાં બનેલાં, ચતુર જનેમાં વખણાએલાં, ઘોડાંનાં ફીણ જેવાં મહર, ચતુર કારીગરેએ સેનાથી ખંચેલા, હંસ સમાન સ્વરછ બે વસ્ત્રો પહેરાવ્યાં. પછી હાર, અર્ધહાર ઉરસ્થ, એકાવળિ પ્રાલંબ, સુત્રપટ્ટ, મુકુટ તથા રત્નમાળાદિ આભરણે પહેરાવ્યાં. પછી જૂદી જૂદી જાતની ફૂલની માળાએથી પુષ્પતરૂના માફક શણગાર્યો. પછી ઈ પાછો બીજીવાર
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૫] વૈક્રિય સમુહૂઘાત કરી હજાર જણ ઉપાડી શકે એવી એક મહાન ચંદ્રપ્રભા નામે શિબિકા વિકુવી". એ શિબિકાનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે–એ શિબિકા ઈહામૃગ, બળદ, ઘોડા, નર, મગર, પક્ષી, વાનર, હાથી, રૂ, સરભ, ચમરી ગાય, વાઘ, સિંહ, વનની લતાઓ, તથા અનેક વિદ્યાધરયુગ્મના યંગે કરી યુક્ત હતી તથા હજારે તેજ રાશિઓથી ભરપૂર હતી, રમણીય અને ઝગઝગાયમાન હજારે ચિત્રામણેથી ભરપૂર અને દેદીપ્યમાન અને આંખથી સામે નહિ જોઈ શકાય તેવી હતી, અનેક મોતીઓથી વિરાજિત સુવર્ણ મય પ્રતરવાળી હતી તથા ઝૂલતી મેતીઓની માળા, હાર, અદ્ધહાર, વિગેરે ભૂષણથી શોભતી હતી, અતિશય દેખવા લાયક હતી, પદ્મલતા, અશકલતા વિગેરે અનેક લતાઓથી ચિત્રિત હતી. શુભ તથા મનહર આકારવાળી હતી. અનેક પ્રકારની પંચવણી મણિઓવાળી ઘંટા તથા પતાકાવડે શાલીતા અગ્રભાગવાળી હતી તથા મનહર દેખવા લાયક અને સુંદર આકારવાળી હતી.
(આર્યા છંદ) જરમરણ યુક્ત જિનવર માટે, શિબિકા તિહાં ભળી આવી, જલથળજ દિવ્ય પુષ્પની, માળાઓ જૂલતી ઠાવી. ૭ શિબિકાના વચગાલે, થાપ્યું છે રત્નરૂપ ઝળહળતું; સિંહાસન બહુ કીમતી, પાદપીઠ સહિત જીનવરનું. ૮ માળા મુકુટ વગેરા, ઉત્તમ ભૂષણ ધરી પ્રકાશી થઈ લાખ મૂળના ઉત્તમ, ક્ષેમિક વસ્ત્રો પહેરી કરી. ૯
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩ર૬] બે ઉપવાસ કરીને, પવિત્ર પરિણામ સાથ જિનદેવ, શુભ લેશ્યાએ ચડતા, શિબિકા ઉપર ચડે દેવ. ૧૦ સિંહાસન પર બેસે, બે પડખે શકને ઈશાન રહી, મણિરત્ન દંડવાળા, ચામર ઢેલે સ્વહાથ રહી. ૧૧ પહેલાં તે શિબિકાને, ઉપાડે માણસે સહર્ષ થઈ, તે પછી સુર અસુર ગરૂડ, નાગ ઉપાડે સુસજજ રહી. ૧૨ પૂર્વ દિશાએ દે, દક્ષિણમાં અસુર ઉચકે શિબિકા, પશ્ચિમ બાજુ ગરૂડે, નાગ રહે ઉત્તરે ઘરતા. ૧૩ ગગન બિરાજે દેવથી, શોભે સરસવનું જેમ વનખંડ, કેણિયર કે ચંપકનું, વન શેભે પુષ્પ વિકસંત. ૧૪ પડહ ભેરિને ઝાલર શંખાદિક, લાખ વાજીયાં વાજ, ગગનતળ ધરણિતળમાં, અવાજ પસર્યા અતિ ઝાઝા. ૧૫ તત વિતત ઘનશુષિરએ, ચારે જાતિ તણું બહુ વાજા, નાટક સાથે દે, વજાડવા વલગિયા ઝાઝા. ૧૬
તે કાલે તે સમયે શિયાળાના પ્રથમ માસે પ્રથમ પક્ષે માગશર વદિ ૧૦ ના સુવ્રત નામના દિવસે વિજ્ય મુહૂર્ત ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર આવતાં પૂર્વમાં છાયા વળતાં છેલ્લા પહોરમાં પાણી વગરના બે અપવાસ કરી એક પિતનું વસ્ત્રધારી સહસ વાહિની ચંદ્રપ્રભા નામની શિબિકા ઉપર ચડી દેવ મનુષ્ય તથા અસુરોની પર્ષદાઓ સાથે ચાલતા ચાલતા ક્ષત્રિયકુંડપુર સંનિવેશના મધ્યમાં થઈને જ્યાં જ્ઞાતખંડ નામે ઉઘાન હતું
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨૭ ]. ત્યાં ભગવાન આવ્યા. આવીને ધીમે ધીમે ભૂમિથી એક હાથ ઉંચી શિબિકા સ્થાપી ધીમે ધીમે તેમાંથી ઉતર્યા, ઉતરીને ધીમે ધીમે પૂર્વાભિમુખ સિંહાસન પર બેસી આભરણુ-અલંકાર ઉતારવા લાગ્યા. ત્યારે વૈશ્રવણ દેવે ગોદેહાસને રહી સફેદવસ્ત્રમાં ભગવાનના તે આભરણાલંકાર ગ્રહણ કર્યા. પછી ભગવાને જમણે હાથથી જમણું અને ડાબા હાથથી ડાબા કેશને પંચમુષ્ટિથી લોન્ચ કર્યો. ત્યારે શકદેવેંદ્ર દેહાસને રહી ભગવાનના તે વાળ હીરાના થાળમાં ગ્રહણ કરીને ભગવાનને જણાવીને ક્ષીરસમુદ્રમાં પહોંચાડ્યા.
એ પ્રમાણે ભગવાને લગ્ન કર્યા પછી સિધ્ધને નમસ્કાર કરી “મારે કંઈપણ પાપનહિં કરવું” એમ ઠરાવ કરી સામાયિક ચારિત્ર સ્વીકાર્યું. એ વેળા દેવ તથા મનુષ્યની પર્ષદાઓ ચિત્રામણની માફક (ગડબડ રહિતપણે સ્તબ્ધ) બની રહી.
જનવર ચારિત્ર લેતાં, ઇંદ્ર વચનથી તતક્ષણે સઘળા, દેવ મનુષ્ય અવાજે, તેમજ વાજિત્ર બંધ રહ્યા. જિનવર ચારિત્ર લેતાં, હમેશ સે પ્રાણભૂત હિત કર્તા, હર્ષિત પુલકિત થઈને, સાવધ થઈ દેવતા સુણતા. ૨
એ રીતે ભગવાને શ્રાપથમિક સામાયિક ચારિત્ર લીધા પછી તેમને મન: પર્યાવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેથી અહી દ્વીપ તથા બે સમુદ્રના પર્યાપ્ત અને વ્યકત મનવાળા સંઝિ પંચૅટ્રિયેના મને ગત ભાવ જાણવા લાગ્યા.
પછી પ્રત્રજિત થયેલા ભગવાને મિત્ર, જ્ઞાતિ, સગા તથા
-
બ
૧
થી.
૧.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨૮] સંબંધીઓને વિસર્જિત કરી એ અભિગ્રહ લીધે કે “બાર વર્ષ લગી હું કાયાની સાર સંભાલ નહિ કરતાં જે કંઈ દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચો તરફથી ઉપસર્ગો થશે તે બધા રૂડી રીતે સહીશ, ખમીશ અને આત્મામાં સમભાવ રાખીશ.
આવો અભિગ્રહ લઈ શરીરની મમતાથી રહિત થયા થકા એક મુહર્ત જેટલો દિવસ હતાં કુમાર ગામે આવી પહોંચ્યા. પછી ભગવાન ઉત્કૃષ્ટ આલય, ઉત્કૃષ્ટ વિહાર તેમજ તેવાજ સંયમ, નિયમ, સંવર, તપ, બ્રહ્મચર્ય, શાંતિ, ત્યાગ, સંતોષ સમિતિ ગુપ્તિ, સ્થાન, કર્મ તથા રૂડા ફળવાળા નિર્વાણુ અને મુકિતના આત્મા પિતાને ભાવતા થકા વિચરવા લાગ્યા.
એમ વિચરતાં જે કાંઈ દેવ, મનુષ્ય તથા તિર્યંચ તરફથી ઉપસર્ગ થયા તે સેવે ભગવાને સ્વચ્છભાવમાં રહી અણપીડાતાં અદનમન ધરી અદીનવચન કાયાએ ગુપ્ત રહી સમ્યક્ રીતે સહ્યા-ખમ્યા તથા આત્માના સમભાવમાં રહ્યા.
આવી રીતે વિચરતાં ભગવાનને બાર વર્ષ વ્યતિકમ્યા. હવે તેરમા વર્ષની અંદર ઉનાળાના બીજે માસે બીજે પક્ષે વૈશાક શુદી ૧૦ના સુવ્રત નામના દિને વિજય મુહૂર્ત ઉત્તરાફાલ્ગનીના
ગે પૂર્વ દિશાએ છાયા વળતાં છેલ્લે પહોરે જંભિકગામની બાહેર રજુવાલિકા નદીના ઉત્તર કિનારે શ્યામાક ગાથા પતિના કાષ્ટકર્મ સ્થળમાં વ્યાવૃત્ત નામના ચૈત્યના ઈશાનકેણમાં શાળવૃક્ષની પાસે અર્ધા ઉભા રહી ગદહાસને આતાપના ક
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૯] રતાં થકા તથા પાણી વગરના બે ઉપવાસે જંઘાઓ ઉંચી રાખી માથું નીચે ઘાલી ધ્યાન કષ્ટમાં રહેતાં થકા શુકલ ધ્યાનમાં વર્તતાં છેવટનું સંપૂર્ણ પ્રતિપૂર્ણ અવ્યાહત નિરાવરણ અનંત ઉત્કૃષ્ટ કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શન ઉપન્યું.
હવે ભગવાન અહંન, જિન, કેવલી, સર્વજ્ઞ, સર્વભાવદશી થઈ દેવ, મનુષ્ય તથા અસુરપ્રધાન (આખા) લેકના પયોય જાણવા લાગ્યા. એટલે કે તેની આગતિ–ગતિ, સ્થિતિ, અવન, ઉપપાત, ખાધું પીધું, કરેલું કરાવેલું, પ્રગટ કામ, છાનાં કામ, બેલેલું, કહેલું કે મનમાં રાખેલું એમ આખા લેકમાં સર્વ જીના સર્વ ભાવ જાણતા દેખતા થકા વિચરવા લાગ્યા.
જે દિને ભગવાનને કેવલજ્ઞાન દર્શન ઉપન્યાં, તે દિને ભવનપત્યાદિ ચારે જાતના દેવદેવીઓ આવતાં જતાં આ કાશ દેવમય તથા ધેલું થઈ રહ્યું.
એ રીતે ઉપજેલાં જ્ઞાન દર્શનને ધરનાર ભગવાને પતાને તથા લોકોને સંપૂર્ણ પણે જોઈને પહેલાં દેવને ધર્મ કહી સંભળાવ્યો, અને પછી મનુષ્યને.
પછી ઉપજેલા જ્ઞાન દર્શનના ધરનાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ગતમાદિક શ્રમણ નિર્ચને ભાવના સહિત પાંચ મહાવ્રત તથા પૃથિવીકાય વિગેરે છ જવનિકાય કહી જણાવ્યા.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 330] ( पांच पांच मान सहित पांय महात.)
- દીક્ષા લેનાર સાધુએ આમ બલવું. પહેલું મહાવ્રત–ડે ભગવાન્ ! હું સર્વ પ્રાણાતિપાત ત્યાગ કરૂં છું, તે એ રીતે કે સૂક્ષ્મ કે બાદર, ત્રસ કે સ્થાવર જીવને યાજજીવ પર્યત મન વચન કાયાએ કરી વિવિધ ત્રિવિધ પોતે ઘાત ન કરીશ, બીજા પાસે ન કરાવીશ અને કર તાને રૂડું ન માનીશ તથા તે જીવઘાતને પડિકામું , નિર્દુ છું ગરહું છું અને તેવા સ્વભાવને સરાવું છું. ભાવના કહે છે.
इरियासमिए से निग्गंथे नो अणइरियासमिएत्ति, केवली बूया०-अणइरियासमिए से निग्गंथे पाणाइं भूयाई जीवाइं सत्ताइं अभिहणिज वा वत्तिज वा परियाविज वा लेसिज वा उद्दविज वा, इरियासमिए से निग्गंथे नो. इरियाअसमिइत्ति पढमा भावणा १ । अहावरा दुचा भावणामणं परियाणइ से निग्गंथे, जे य मणे पावए, सावज्जे सकिरिए अण्हयकरे छेयकरे भेयकरे अहिगरणिए पाउसिए पारियाविए पाणाइवाइए भूओवघाइए, तहप्पगारं मणं नो पधारिजा गमणाए, मणं परिजाणइ से निग्गंथे, जे य मणे अपावएत्ति दुच्चा भावणा २। अहावरा तच्चा भावणा-वई परिजाणइ से निग्गंथे, जा य वई पाविया सावजा सकिरिया जाव भूओवघाइया तहप्पगारं वइं नो उच्चारिजा, जे वइं परिजाणइ से निग्गंथे, जाव वइ अपावियत्ति तच्चा भावणा ३। अहावरा चउत्था भावणा-आयाणभंडमत्तनि
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3310 क्खेवणासमिए से निग्गंथे, नो अणायाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए, केवली बूया०-आयाणभंडमत्तनिक्खेवणाअसमिए से निग्गंथे पाणाइं भूयाई जीवाई सताइं अभिहणिजा वा जाव उदविज वा, तम्हा आयाणभंडमत्त निक्खेवणास मिए से निग्गंथे, नो आयाणभंड निक्खेवणाअसमिएत्ति चउत्था भावणा ४ । अहावरा पंचमा भावणा-आलोइयपाणभोयणभोई, से निग्गंथे नो अणालोइयपाणभोयणभोइ, केवली बूया०-अणालोईयपाणभोयणभोई से निग्गंथे पाणाणि वा ४ अभिहणिज वा जाव उद्दविज वा, तम्हा आलोइयपाणभोयणभोई से निग्गंथे नो अणालोइयपाणभोयणभोईत्ति पंचमा भावणा ५ । एयावता महव्वए सम्म काएण फासिए पालिए तीरिए किट्टिए अवट्ठिए आणाए आराहिए यावि भवइ, पढमे भंते ! महव्वए पाणाइवायाओ वेरमणं ॥ अहावर दुच्चं महत्वयं पञ्चक्खामि, सव्वं मुसावायं वइदोसं, से कोहा वा लोहा वा भया वा हासा वा नेव सयं मुसं भासिजा नेवन्नेणं मुसं भासाविजा अन्नंपि मुसं भासंतं न समणुमनिजा तिविहं तिविहेणं मणसा वयसा कायसा, तस्स भंते ! पडिकमामि जाव वोसिरामि, तस्ति माओ पंच भावणाओ भवंति-तत्थिमा पढमा भावणा-अणुवीइभासी से निग्गंथे नो अणणुवीइभासी, केवली बूया० - अणणुवीइभासी से निग्गंथे समावजिज मोसं वयणाए, अणुवीइभासी से निग्गंथे नो अणणुवीइभासित्ति पढमा भावणा। अहावरा दुच्चा भावणा-काहं परियाणइ से निग्गंथे नो कोहणे सिया, केवली बूया-कोहप्पत्ते कोहत्तं समाव
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 33२] इज्जा मोसं वयणाए, कोहं परियाणइ से निग्गंथे न य कोहणे सियत्ति दुच्चा भावणा । अहावरा तच्चा भावणा-लोभं परियाणइ से निग्गंथे नो अलोभणए सिया, केवली बूया-लोभः पत्ते लोभी समावइजा मोसं वयणाए, लोभं परियाणइ से निग्गंथे नो य लोभणए सियत्ति तच्चा भावणा । अहावरा चउत्था भावणा-भयं परिजाणइ से निग्गंथे नो भयभीरुए सिया, केवली व्या-भयपत्ते भीरू समावइजा मोसं वयणाए, भयं परिजाणइ से निग्गंथे नो भयभीरुए सिया चउत्था भावणा ४ । अहावरा पंचमा भावणा-हासं परियाणइ से निग्गंथे नो य हासणए सिया, केव० हासपत्ते हासी समावइजा मोसं वयणाए, हासे परियाणइ से निग्गंथे नो हासणए सियत्ति पंचमी भावणा ५ । एतावता दोच्चे महव्वए सम्म कारण फासिए जाव आणाए आराहिए यावि भवइ दुच्चे भंते ! महव्वए ॥ अहावरं तच्चं भंते ! महव्ययं पञ्चक्खामि सव्वं अदिन्नादाणं, से गामे वा नगरे वा रत्ने वा अप्पं वा बहुं वा अणुं वा थूलं वा चित्तमंतं वा अचित्तमंतं वा नेव सयं अदिन्नं गिव्हिन्जा नेवन्नेहिं अदिन्नं गिण्हाविजा अदिन्नं अन्नंपि गिण्हतं न समणुजाणिजा जावजीवाए जाव बोसिरामि, तस्सिमाओ पंच भावणाओ भवंति, तत्थिमा पढमा भावणा-अणुवीइ मिउग्गहं जाई से निग्गंथे नो अणणुवीइ. मिउग्गहं जाई से निग्गंथे, केवली बूया-अणणुवीइ मिउ. ग्गहं जाई निग्गंथे अदिन्नं गिण्हेजा, अणुवीइ मिउग्गहं जाई से निग्गंथे नो अणणुवीइ मिउग्गहं जाइत्ति पढमा भावणा १। अहावरा दुच्चा भावणा-अणुन्नविय पाणभोयणभोई से
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 333 ]
निग्गंथे नो अणणुन्नविअ पाणभोयणभोई, केवली बूयाअणणुन्नविय पाणभोयणभोई से निग्गंथे अदिनं भुंजिज्जा, तम्हा अणुन्नविय पाणभोयणभोइ से निग्गंथे नो अणणुन्नविय पाणभोयण भोईत्ति दुच्चा भावणा २ । अहावरा तच्चा भावणा-निग्गंथेणं उग्गहंसि उग्गहियंसि एतावताव उग्गहसीलए सिया, केवली बूया-निग्गंथेणं उग्गहंसि अणुग्गहियंसि एतावता अणुग्गहणसीले अदिन्नं ओगिरिजा, निग्गंथेणं उग्गहं उग्गहियंसि एतावताव उग्गहणसिीलएत्ति तच्चा भावणा । अहावरा चउत्था भावणा-निग्गंथेणं उग्गहंसि उग्गहियंसि अभिक्खणं २ उग्गहणसीलए सिया, केवली बूयानिग्गंथेणं उग्गहंसि उ अभिक्खणं २ अणुग्गहणसीले अदिन्न गिण्डिजा, निग्गंथे उग्गहंसि उग्गहियंसि अभिक्खणं २ उग्गहणसीलएत्ति चउत्था भावणा । अहावरा पंचमा भावणा-अणुवीर मिउग्गहजाई से निग्गंथे साहम्मिएसु, नो अणणुवीई मिउग्गहजाई, केवली वूया - अणणुवीइ मिउग्गहजाई से निग्गंथे साहम्मिएसु अदिनं उगिहिजा अणुवीइमिउग्गहजाई से निग्गंथे साहुम्मिएस नो अणणुवीइ मिउग्गहजाती इइ पंचमा भावणा, एतावया तच्चे महव्वए सम्मं० जाव आणाए आराहए यावि भवइ, तच्चं भंते ! महव्वयं ! अहावरं चउत्थं महत्वयं पञ्चक्खामि सव्वं मेहुणं, से दिव्यं वा माणुस्सं वा तिरिक्खजोणियं वा नेव सयं मेहुणं गच्छेजा तं चैवं अदिन्नादाणवत्तव्वया भाणियव्वा जाव वोसिरामि, तस्सिमाओ पंच भावणाओ भवति, तत्थिमा पढमा भा-
2
,
-
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३३४ ]
बणा-नो निग्गंथे अभिक्खणं २ इत्थीणं कहं कहित्तए सिया, केवली बूया - निग्गंथे णं अभिक्खणं २ इत्थीणं कहं कहेमाणे संतिभेया संतिविभंगा संतिकेवलीपन्नत्ताओ धम्माओ भं. सिज्जा, नो निग्गंथे णं अभिक्खणं २ इत्थीणं कहं कहित्तए सियति पढमा भावणा १ । अहावरा दुश्वा भावणा - नो निग्गंथे इत्थीणं मणोहराई २ इंदियाई आलोइत्तए निज्झाइतप सिया, केवली बूया-निग्गंथे णं इत्थीणं मणोहराई २ इंदियाई आलोएमाणे निज्झाएमाणे संति भेया संति विभंगा जाव धम्माओ भंसिजा नो निग्गंथे इत्थीणं मणोहराई २ इंदियाई आलोइत्तए निज्झाइत्तए सियत्ति दुच्चा भावणा २ । अहावरा तच्चा भावणा - नो निग्गंथे इत्थीणं पुव्वरयाई goanीलियाई सुमरित्तए सिया, केवली वूया - निग्गंथे णं इत्थीणं पुव्वरयाई. पुव्वकीलियाई सरमाणे संतिभेया जाव भंसिज्जा, नो निग्गंथे इत्थीणं पुव्वरयाई पुग्वकीलियाई सरितए सियत्ति तच्चा भावणा ३ । अहावरा चउत्था भावणानाइमत्तपाणभोयणभोई से निग्गंथे न पणीयरसभोयणभोई से निग्थे, केवली वूया - अइमत्तपाणभोयणभोई से निग्गंथे पणियरसभोयणभोई संतिभेया जाव भंसिज्जा, नाइमत्तपाणभोयणभोई से निग्गंथे नो पणीयरसभोयणभोइत्ति चउत्था भावणा ४ । अहावरा पंचमा भावणा-नो निग्गंथे इत्थीपसुपंडग सत्ताई सयणासणाई सेवित्तए सिया, केवली वूया - निग्गंथे णं इत्थीपसुपंडगसंसत्ताई सयणासणाई सेवेमाणे संतिभेया जाव भंसिजा, नो निग्गंथे इत्थीपसुपंडगसंसत्ताई
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३३५ ]
सयणासणाई सेवित्तए सियत्ति पंचमा भावणा ५, एतावया चउत्थे महव्वए सम्मं कारण फासेइ जाव आराहिए यात्रि भवइ चउत्थं भंते ! महव्वयं । अहावरं पंचमं भंते ! महव्वयं सव्वं परिग्गहं पञ्चक्खामि से अप्पं वा बहुं वा अशुं वा धूलं वा चित्तमंतमचित्तं वा नेव सयं परिग्गहं गिण्डिजा नेवन्नेहिं परिग्गहं गिण्हाविज्जा अन्नंपि परिग्गहं गिण्हतं न समणुजाणिजा जाव वोसिरामि, तस्सिमाओ पंच भावणाओ भवंति, तत्थिमा पढमा भावणा - सोयओ णं जीवे [मणुन्ना ] मणुनाई सहाई सुइ मणुन्नामणुन्नेर्हि सद्देहिं नो सज़िजा नो रजिजा नो गिज्झेजा नो मुज्झि (च्छे ) जा नो अज्झोववजिज्जा नी विणिघायमावज्जेज्जा, केवली बूया -निग्गंथे णं मणुन्नामणुन्नेहिं सहेहिं - सज़माणे रज्जमाणे जाव विणिघायमावजमाणे संतिभेया संतिविभंगा संतिकेवलिपन्नत्ताओ धम्माओ भंसिज्जा, न सक्का न सोउ सद्दा, सोतविसयमागया । रागदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए ॥ १ ॥ सोयओ जीवे मणुन्नामणुन्नाई सद्दाई सुणेइ पढमा भावणा १ । अहावरा दुच्चा भावणा - चक्खूओ जीवो मणुन्नामणुन्नाई रुवाई पासइ मणुन्नामणुन्नेहिं रूवेहिं सजमाणे जाव विणिघायमावज्रमाणे संतिभेया जाव भंसिज्जा, न सक्का रूवमद्द, चक्खुविसयमागयं । रागदोसा उ जे तत्य, ते भिक्खू परिवज्जए ॥ १ ॥ चक्लूओ जीवो मणुन्ना २ रुवाई पासइ, दुच्चा भावणा । अहावरा तच्चा भावणा - घाणओ जीवे मणुन्ना २ इं गंधाई अग्घायर मणुन्नामणुन्नेहिं गंधेहिं नो सजिज्ञा नो रजिज्ञा जाव नो विणिघायमावज्जिज्जा केवली बूया - मणु
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
। 338] नामणुन्नेहिं गंधेहिं सजमाणे जाव विणिघायमावजमाणे संतिभेया जाव भंसिजा, न सका गंधमग्घाउ, नासाविसयमागयं । रागदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवजए ॥१॥ घाणओ जीवो मणुन्ना २ इं गंधाइं अग्घायइत्ति तच्चा भावणा ३। अहावरा चउत्था भावणा-जिब्भाओ जीवो मणुन्ना २ इं रसाई अस्साएइ, मणुनामणुन्नेहिं रसेहिं नो सजिजा जाव नो विणिघायमावजिजा, केवली बूया-निग्गंथे णं मणुन्नामणुन्नेहिं रसेहिं सन्जमाणे जाव विणिघायमावजमाणे संतिभेया जाव भंसिजा,-न सक्का रसमस्साउं, जीहाविसयमागयं । रागद्दोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवजए ॥१॥ जीहाओ जीवो मणुन्ना २ इं रसाइं अस्साएइत्ति चउत्था भावणा ४ । अहावरा पंचमा भावणा-फासओ जीवो मणुन्ना २६ फासाइं पडिसेवेएइ मणुन्नामणुन्नेहिं फासेहिं नो सजिजा जाव नो विणिघायमावजिजा, केवली बूया-निग्गंथे णं मणुन्नामणुन्नेहिं फासेहिं सन्जमाणे जाव विणिघायमावन्जमाणे संतिभेया संतिविभंगा संतिकेवली पन्नत्ताओ धम्माओ भंसिजा,-न सका फासमवेएउं, फासविसयमागयं । रागहोसा० ॥१॥ फासओ जीवो मणुन्ना २ इं फासाइं प्रडिसंवे. एति पंचमा भावणा ५ । एतावता पंचमे महव्वते सम्म अवट्ठिए आणाए आराहिए यावि भवइ, पंचभ भंते ! महव्वयं । इच्चेएहिं पंचमहव्वएहिं पणवीसाहि य भावणाहिं संपन्ने अणगारे अहासुयं अहाकप्पं अहामग्गंसम्म कारण फासित्ता पालित्ता तीरित्ता किट्टित्ता आणाए आराहित्ता यावि भवा॥ (सू० १७९)
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૩૭] તેની આ પાંચ ભાવનાઓ છે. પ્રથમ ભાવના–મુનિએ ઈર્યાસમિતિ સહિત થઈ વતેવું પણ રહિત થઈ ન વર્તવું; કારણ કે કેવળજ્ઞાની કહે છે કે જે ઈર્યાસમિતિ રહિત હોય તે મુનિ પ્રાણાદિકને ઘાત વિગેરે કરતે રહે છે માટે નિગ્રંથ ઈસમિતિથી વર્તવું. એ પહેલી ભાવના.
બીજી ભાવના એ કે નિગ્રંથ મુનિએ મન એલખવું એટલે કે જે મન પાપ ભરેલું, સદેષ (ભૂંડી) ક્રિયા સહિત, કર્મબંધકારિ, છેદ કરનાર, ભેદ કરનાર, કલહકારક, પ્રદ્વેષ ભરેલું, પતિત તથા જીવ–ભૂતનું ઉપઘાતક હેય-તેવા મનને નહિ ધારવું. એમ મને જાણીને પાપરહિત મન ધારવું, એ બીજી ભાવના.
ત્રીજી ભાવના એ કે નિગ્રંથ વચન ઓળખવું એટલે કે જે વચન પાપ ભરેલું સદેષ (ભૂંડી) કિયાવાળું. યાવતું ભૂતપઘાતક હોય–તેવું વચન નહિ ઉચ્ચરવું. એમ વચન જાણીને પાપરહિત વચન ઉચ્ચરવું એ ત્રીજી ભાવના.
ચેથી ભાવના એ કે, નિગ્રંથ ભંડેપકરણ લેતાં રાખતાં સમિતિ સહિત થઈ વર્તવું પણ રહિતપણે ન વર્તવું. કેમકે કેવલી કહે છે કે આદાન ભાંડ નિક્ષેપણ સમિતિ –
હિત નિર્ગથ પ્રાણાદિકને ઘાત વિગેરે કરતે રહે છે. માટે નિશે તે સમિતિ સહિત થઈ વર્તવું. એ થી ભાવના છે.
૨૨
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૮] પાંચમી ભાવના એ કે નિર્ગથે આહારપાણી જોઈને વાપરવાં, વગર જેએ ન વાપરવાં કેમકે કેવલી કહે છે કે વગર જે એ આહાર પાણી વાપરનાર નિગ્રંથ પ્રાણાદિકને ઘાત વિગેરે કરે માટે નિર્ગથે આહારપાણી જેઈને વાપરવાં. નહિ કે વગર જોઈને. એ પાંચમી ભાવના.
ભાવનાઓથી મહાવ્રત રૂઠીરીતે કાયાએ સ્પતિ, પાલિત, પાર પમાડેલું, કિર્તિત, અવસ્થિત અને આજ્ઞા પ્રમાણે આરાધિત થાય છે.
એ પહેલું પ્રાણાતિપાત વિરમણરૂપ મહાવ્રત છે તે હું સ્વીકારું છું
બીજું મહાવ્રત–“સઘળું મૃષા વાદરૂપ વચનદેષ ત્યાગ કરું છું. એટલે કે, ક્રોધ, લોભ, ભય, કે હાસ્યથી યાવજજીવ પર્યત ત્રિવિધ ત્રિવિધે એટલે મન વચન કાયાએ કરી મૃષાભાષણ કરૂં નહિ, કરાવું નહિ. અને કરતાને અનુ મર્દ નહિ તથા તે મૃષાભાષણને પડિક્કામું છું. નિંદું છું ગઈ છું અને તેવા સ્વભાવને વસરાવું છું તેની આ પાંચ ભાવના છે.
ત્યાં પેલી ભાવના આ નિર્ચથે વિમાસીને બેલવું, વગર વિચારે ન બોલવું, કેમકે કેવળી કહે છે કે વગર વિમાસે બોલનાર નિગ્રંથ મૃષા વચન બોલી જાય. માટે નિર્ચ થે વિમાસીને બેલવું, નહિ કે વગર વિમાસે. એ પેલી ભાવના.
બીજી ભાવના એ કે નિશે કેધનું સ્વરૂપ જાણી કે
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
[33]
શ્રી ન થવું કેમકે કેવલી કહે છે કે ક્રોધ પામેલ ક્રોધી જીવ મૃષા એલી જાય માટે નિગ્ર ંથે ક્રોધનું સ્વરૂપ જાણી ક્રોધી ન વું એ બીજી ભાવના.
ત્રીજી ભાવના એ કે નિ થે લાભનું સ્વરૂપ જાણી લેાલી ન થવું; કેમકે કેવલી કહે છે કે લાભી જીવ સૃષા એલી જાય માટે નિચે લાભી ન થવું એ ત્રીજી ભાવના.
ચેાથી ભાવના એ કે નિ થે ભયનું સ્વરૂપ જાણી ભચભીરૂ ન થવું ; કેમકે કેવલી કહે છે કે ભીરૂ પુરૂષ મૃષા બેલી જાય માટે ભીરૂ ન થવું એ ચેાથી ભાવના.
પાંચમી ભાવના એ કે હાસ્યનું સ્વરૂપ જાણી નિ થે હાસ્ય કરનાર ન થવું; કેમકે કેવલી કહે છે કે હાસ્ય કરનાર પુરૂષ મૃષા બેસી જાય માટે નિ થે હાસ્ય કરનાર ન થયું. કેમકે કેવલી કહે છે કે હાસ્ય કરનાર પુરૂષ મૃષા ખેાલી જાય માટે નિગ્રંથે હાસ્ય કરનાર ન થવું. એ પાંચમી ભાવના.
એ ભાવનાઓથી મહાવ્રત રૂડી રીતે કાયાએ કરી પર્શિત અને યાવત્ આજ્ઞા પ્રમાણે આરાધિત થાય છે, એ ખીજું મહાવ્રત.
ત્રીજું મહાવ્રત–“ સર્વ અદત્તાદાન તજી છું, એટલે કે ગામ નગર કે અરણ્યમાં રહેલુ થે!ડુ કે ઝાઝું, નાનું કે મહેાટુ, સચિત્ત કે અચિત્ત અણુદીધેલ (વસ્તુ) હું યાવજ્રજીવ્ ત્રિવિધ ત્રિવિધે એટલે મન-વચન-કાયાએ કરી લઉં નહિ, લેવરાવું નહિ, લેનારને અનુમત થઉં નહિ. તથા અદત્તાદાનને પડિક્કમ છુ યાવત્ તેવા સ્વભાવને વેાસરાવું છું.
,,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૪૦] તેની આ પાંચ ભાવનાઓ છે. ત્યાં પહેલી ભાવના આ કે નિર્ચ થે વિચારીને પરિમિત અવગ્રહ માગવે, પણ વગર વિચારે અપરિમિત અવગ્રહ ન માગ, કેમકે કેવળી કહે છે કે વગર વિચારે અપરિમિત અવગ્રહ માગનાર નિર્ગથ અદત્ત લેનાર થઈ જાય. માટે વિચારીને પરિમિત અવગ્રહ માગવે. એ પહેલી ભાવના.
બીજી ભાવના એ કે નિર્ગથે રજા મેળવીને આહાર પાણી વાપરવા. પણ રજા મેળવ્યા વગર ન વાપરવા; કેમકે કે વળી કહે છે કે વગર રજા મેળવે આહારપાણી વાપરનાર નિર્ગથ અદત્ત લેનાર થઈ પડે. માટે રજા મેળવીને આહાર પાણી વાપરવા એ બીજી ભાવના. - ત્રીજી ભાવના એ કે નિર્ગથે અવગ્રહ માગતાં પ્રમાણ સહિત (કાળ ક્ષેત્રની હદ બાંધી) અવગ્રહ લે. કેમકે કેવળી કહે છે કે પ્રમાણ વિના અવગ્રહ લેનાર નિગ્રંથ અદત્ત લેનાર થઈ જાય માટે પ્રમાણ સહિત અવગ્રહ લે એ ત્રીજી ભાવના.
ચેથી ભાવના એ કે નિર્ગથે અવગ્રહ માગતાં વારંવાર હદ બાંધનાર થવું. કેમકે કેવળી કહે છે કે વારંવાર હદ નહિ બાંધનાર પુરૂષ અદત્ત લેનાર થઈ જાય માટે વારંવાર હદ બાંધનાર થવું એ ચોથી ભાવના.
પાંચમી ભાવના એ કે વિચારીને પોતાના સાધર્મિક પાસેથી પણ પરિમિત અવગ્રહ માગે; કેમકે કેવળી કહે છે કે તેમ ન કરનાર નિર્ગથ અદત્ત લેનાર થઇ જાય. માટે
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૪૧ ] સાધર્મિક પાસેથી પણ વિચારીને પરિમિત અવગ્રહ માળવે., નહુિ કે વગર વિચારે અપરિમિત. એ પાંચમી ભાવના.
એ ભાવનાઓથી મહાવ્રત રૂડી રીતે યાવત્ આજ્ઞા પ્રમાણે આરાધિત થાય છે. એ ત્રીજી' મહાવ્રત.
ચાક્ષુ' મહાવ્રત——“સર્વ મૈથુન તજી છું. એટલે કે દેવ મનુષ્ય તથા તિય ઇંચ સ ંબંધી મૈથુન હું યાવજ્રત્રિવિધે ત્રિવિધ કરૂં નહિ. ” ઇત્યાદિ અદત્તાદાન માફ્ક ખોલવુ. તેની આ પાંચ ભાગના છે.
થે વારંવાર સ્ત્રીની કથા
ત્યાં પહેલી ભાવના એકે નિ કહ્યા કરવી નહિ; કેમકે કેવળી કહે છે કે વારંવાર સ્ત્રી કથા કરતાં શાંતિના ભંગ થવાથી નિગ્રંથ શાંતિથી તથા કેવળી ભાષિત ધથી ભ્રષ્ટ થાય. માટે નિ થે વારંવાર સ્ત્રી કથાકારક ન થવું એ પહેલી ભાવના.
બીજી ભાવના એ કે નિર્ગ થે સ્ત્રીની મનાહર ઇન્દ્રિયા જોવી કે ચિંતવવી નહિ. કેમકે કેવળી કહે છે કે તેમ કરતાં શાંતિ ભંગ થવાથી ધર્મભ્રષ્ટ થવાય, માટે નિગ્ર થે સ્ત્રીઓની મનેાહર ઇંદ્રિયા જોવી કે તકાસવી નહિ, એ ખોજી ભાવના.
ત્રીજી ભાવના એ કે નિ થે સ્ત્રીઓ સાથે પૂર્વે રમેલી રમત–ક્રીડાઓ યાદ ન કરવી; કેમકે કેવળી કહે છે કે તે યાદ કરતાં શાંતિ ભંગ થવાથી ધર્મભ્રષ્ટ થવાય. માટે નિગ્ર થ્ સ્ત્રીઓ સાથે પૂર્વે રમેલી રમત ગમતા સાંભારવી નહિ. એ ત્રીજી ભાવના.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૪૨ ]
ચેાથી ભાવના એ કે નિથે અધિક ખાનપાન ન વાપરવું તથા ઝરતા રસવાળુ ખાનપાન ન વાપરવું; કેમકે કેવળી કહે છે કે અધિક તથા ઝરતા રસવાળુ ખાનપાન ભાગવતાં શાંતિ ભંગ થવાથી ધર્મ ભ્રષ્ટ થવાય માટે અધિક આહાર કે વિશેષ ધી દૂધવાળા આહાર નિ થે ન કરવા એ ચેાથી ભાવના.
પાંચમી ભાવના એ કે નિ થે સ્ત્રી, પશુ, તથા નપુ સકથી ઘેરાયેલ શય્યા તથા આસન ન સેવવાં; કેમકે કેવળી કહે છે કે તેવાં શય્યા-આસન સેવતાં શાંતિભંગ થવાથી નિગ્રંથ ધર્મ ભ્રષ્ટ થાય માટે નિથે સ્રી, પશુ પંડકથી ઘેરાયેલ શય્યા આસન ન સેવવાં. એ પાંચમી ભાવના,
એ રીતે મહાવ્રત રૂડીરીતે કાયાએ કરી સ્પતિ તથા યાવત્ આરાષિત થાય છે એ ચેાથું મહાવ્રત.
પાંચમુ` મહાવ્રત–“સર્વ પરિગ્રહ તજી છું. એટલે કે થાડું કે ઘણું, નાનું કે મોટુ, સચિત કે અચિત, હું પોતે લઉં નહિ ખીજાને લેવરાવું નહિ, અને લેતાને અનુમત થાઉ નહીં યાવત્ તેવા સ્વભાવને વાસરાવુ છું. તેની આ પાંચ ભાવનાઓ છે.
ત્યાં પેલી ભાવના એ કે કાનથી જીવે ભલા ભૂંડા શબ્દ સાંભલતાં તેમાં આસક્ત, રક્ત, કૃધ્ધ, માહિત, તલ્લીન કે વિવેકભ્રષ્ટ ન થવુ. કેમકે કેવળી કહે છે કે તેમ થતાં શાંતિ ભંગ થવાથી શાંતિ તથા કેવલિભાષિત ધમ થી ભ્રષ્ટ થવાય છે.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
"•
" [૩૩] કાને શબ્દ પડંતા તે, અટકાવાય ના કદિ; કિંતુ ત્યાં રાગ કેને, પરિહાર કરે યતિ.
એમ કાનથી છે ભલા ભૂંડા શબ્દ સાંભળી રાગદ્વેષ ન કરે એ પેલી ભાવના.
બીજી ભાવના એ કે ચક્ષુથી જીવે ભલા ભૂંડ રૂપ દેખતાં તેમાં આસક્ત કે યાવત્ વિવેકભ્રષ્ટ ન થવું. કેમકે કેવળી કહે છે કે તેમ થતાં શાંતિ ભંગ થવાથી યાવત ધર્મ ભષ્ટ થવાય છે.
આબે રૂપ પડતા તે, અટકાવાય ના કદિ; કિંતુ ત્યાં રાગદ્વેષને, પરિહાર કરે યતિ.
એમ ચક્ષુથી જીવે ભલા ભંડાં રૂપ દેખી રાગદ્વેષ ન કરે, એ બીજી ભાવના.
ત્રીજી ભાવના એ કે નાકથી છે ભલા ભંડો ગંધ સુંઘતાં તેમાં આસક્ત કે વાવત્ વિવેકભ્રષ્ટ ન થવું. કેમકે કેવળી કહે છે કે તેમ થતાં શાંતિભંગ થવાથી યાવત ધર્મ ભાણ થવાય છે.
નાકે ગંધ પડતા તે, અટકાવાય ના કદિ; કિંતુ ત્યાં રાગને, પરિહાર કરે યતિ.
એમ નાકથી જીવે ભલા ભૂંડાં ગંધ સુંઘી રાગ દ્વેષ ન કરવો એ ત્રીજી ભાવના.
ચેથી ભાવના એ કે જીભથી જીવે ભલા ભૂંડાં રસ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૪] ચાખતાં તેમાં આસક્ત કે વિવેકભ્રષ્ટ ન થવું; કેમકે કેવળ કહે છે કે તેમ થતાં શાંતિભંગ થવાથી ધર્મભ્રષ્ટ થવાય છે.
જીભે રસ ચડતા તે, અટકાવાય ના કદિ કિતું ત્યાં રાગ દ્વેષને, પરિહાર કરે યતિ.
એમ જીભથી જીવે ભલા ભૂંડા રસ ચાખી રાગદ્વેષ ન કરે એ ચેાથી ભાવના.
પાંચમી ભાવના એ કે ભલા ભૂંડા સ્પર્શ અનુભવતાં તેમાં આસક્ત કે વિવેકભ્રષ્ટ ન થવું કેમકે કેવળી કહે છે કે તેમ થતાં શાંતિ ભંગ થવાથી ધર્મભ્રષ્ટ થવાય છે.
સ્પશે ક્રિયે સ્પર્શ આવે, અટકાવાય ના કદિ; કિંતુ ત્યાં રાગદ્વેષને, પરિહાર કરે યતિ.
એમ સ્પર્શથી જીવે ભલા ભૂંડા સ્પર્શ અનુભવી રાગ દ્વેષ ન કરે. એ પાંચમી ભાવના.
એ રીતે મહાવ્રત રૂડી રીતે કાયાથી સ્પેશિત, પાબિત પાર પહોંચાડેલ, કીર્તિત, અવસ્થિત અને આજ્ઞાથી આરાધિત પણ થાય એ પાંચમું મહાવ્રત.
એ મહાવ્રતની પચીસ ભાવનાવડે સંપન્ન અણગાર સૂત્ર, ક૯૫ તથા માર્ગને યથાર્થ પણે રૂડી રીતે કાયાથી પશી, પાળી, પાર પહોંચાડી, કીર્તિત કરી આજ્ઞાને આરાધક પણ થાય છે. (આ સૂત્રની ટીકા વિશેષ નથી. તેમજ મૂળનું ભાન ષાંતર કરનાર શ્રાવક રવજીભાઈ વિદ્વાન હોવાથી છેવટના ભાગમાં કેટલીક જગ્યાએ કા તથા ભાષાની નકલ કરી છે.)
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪પ !
વિમુક્તિ અધ્યયન. ભાવના નામનું ત્રીજું કહીને વિમુકિત નામનું ચોથું અધ્યયન કહે છે, તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ત્રીજામાં મહાતની ભાવનાએ બતાવી છે, તેમ અહીં પણ અનિત્ય ભાવના કહે છે, આ સંબંધે આવેલા અધ્યયનના ચાર અનુગદ્વારો થાય છે, તેમાં ઉપક્રમમાં રહેલ અર્થાધિકાર બતાવવા નિયું તિકાર કહે છે. अणिच्चे पव्वए रुप्पे भुयगस्स तहा (या) महासमुद्दे य। एए खलु अहिगारा अज्झयणंमी विमुत्तीए ॥ ३४२॥
આ અધ્યયનમાં અનિત્યત્વ, પર્વત. ભુજંગાણું અને સમુદ્રને એમ પાંચ અધિકાર છે, તે યથાયોગ્ય સૂત્રમાં જ કહીશું.
નામ નિષ્પન્ન નિ માં વિમુક્તિ નામ છે, એના નામાદિ નિક્ષેપ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના વિમુક્તિ (વિમેક્ષ) અધ્યયનમાં બતાવ્યા પ્રમાણે જાણવા, તેથી અહીં ટુંકાણમાં નિર્યુક્તિકાર કહે છે. नो चेव होइ मुक्खो , सा उ विमुत्ति पगयं तु भावेणं । देसविमुक्का साहू, सव्वविमुक्का भवे सिद्धा ॥ ३४३॥
જે મેક્ષ તેજ વિમુક્તિ છે, એના નિક્ષેપા મોક્ષ માફક જાણવા, અહીં અધિકાર ભાવ વિમુક્તિને છે, ભાવ વિમુકિત દેશ અને સર્વ એમ બે ભેદે છે, દેશથી સામાન્ય સાધુથી માંડીને ભવસ્થ (શરીરધારી) કેવલી સુધી જાણવા, સર્વ વિમુક્તિ તે આઠ કર્મના ક્ષય થવાથી સિદ્ધ જાણવા, સૂવાનુગમમાં સૂત્ર ઉચ્ચારવું, તે કહે છે –
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૪૬ ]
અનિત્ય અધિકાર. अणिञ्चमावासमुर्विति जंतुणो, पलोयए सुच्चमिणं अणुत्तरं विउसिरे विन्नु अगारबंधणं, अभीर आरंभपरिग्गहं चए ॥१॥
જેમાં જીવ રહે તે આવાસ છે, એટલે મનુષ્ય વિગેરે ભવમાં મળેલું શરીર છે, તેને પ્રાણીઓ વારંવાર મેળવે છે, કે જે ચાર ગતિમાં જીવ જ્યાં જ્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યાં અને નિત્ય ભાવ પામે છે, (અર્થાત્ ગતિમાં એકે નિશ્ચળ સ્થાન નથી) આ પ્રમાણે જિનેશ્વરનું વચન સમજીને વિદ્વાન પુરૂષ, પુત્ર સ્ત્રી ધન ધાન્ય વિગેરેવાળું ઘરનું બંધન છેડે, તથા સાતે પ્રકારના ભવ છોડીને પરિસહ ઉપસર્ગથી ન ડરતે સાવદ્યકૃત્ય તથા બાહ્ય અત્યંતર પરિગ્રહ છેડે (અર્થાત દીક્ષા ગ્રહણ કરે, અને દીક્ષા ગ્રહણ કરેલી હોય તે આરંભ પરિગ્રહ ત્યાગીને નિર્મળ ચારિત્ર પાળે)
પર્વત અધિકાર. तहागयं भिक्खुमणंतसंजयं, अणेलिंसं विन्नु चरंतमेसण। ' तुदंति वायादि अभिववं नरा, सरेहि संगामगयं व कुंजरं ।।
પ્રથમ લેકમાં બતાવેલ અનિત્ય ભાવના ભાવેલો, ઘરબંધન છેડે, આરંભ પરિગ્રહ રહિત અનંત કાય વિગે. ૨ એકેંદ્રિયાદિ અનંતા જેની યતના કરવાથી અનંત સં. યત બનેલે એવા ઉત્તમ સાધુને જિનેશ્વરના વચનમાં પ્રવીણ શુદ્ધ ગોચરીને લેતે જાણીને તેવા ઉત્તમ ગુણેથી રહિત માણસે પાપથી હણાયેલ આત્માવાળા બનીને કડવાં વચનો
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩િ૪૭ ] વડે પડે છે, તથા તેઓ માટીનાં ઢેફાં વિગેરેથી જેમ લડાઈ માં ગયેલા હાથીને તીરે મારે તેમ તે ઉત્તમ સાધુને પડે છે. तहप्पंगारेहिं जणेहिं हीलिए, ससदफासा फरसा उईरिया । तितिक्खए नणि अदुट्ठचेयसा, गिरिव्व वारण न संपवेयए ।३।
પૂર્વે કહેલા અનાર્ય જેવા પુરૂએ પડેલો એટલે કડવાં કઠોર વચનેએ આક્રોશ કરીને અતિ ઠંડ તાપ વગેરેથી દુ:ખી કરીને હીલના કરી હોય, તોપણ મુનિ તેને સમતા ભાવે સહે, કારણ કે જ્ઞાની સાધુ સમજે છે કે મેં પૂર્વે કરેલા અશુભ કૃત્ય કર્મ રૂપે ઉદયમાં આવ્યા છે, એમ માનને ચિત્તમાં કુવિકલ્પ ન કરતાં પર્વત માફક ધૈર્ય રાખીને તેનાથી કંપે નહિ, અર્થાત્ વાયુથી પહાડ ન કંપે, તેમ પોતે દુઃખ દેનારથી કજીઓ ન કરે, તેમ ચારિત્ર મુકી ન દે,
રૂપનું દૃષ્ટાંત. उवेहमाणे कुसलेहिं संवसे, अकंतदुक्खी तस थावरा दुही। अलूसए सव्वसहे महामुणी, तहा हिसे सुस्समणे समाहिए ।।।
પરિસહ ઉપસર્ગોને સહતે અથવા ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ વિષયેની ઉપેક્ષા કરતે માધ્યસ્થભાવ ધારીને ગીતાર્થ સાધુ એ સાથે વસે, તે અશાતા વેદનીય દુઃખથી પીડાતા ત્રસ થાવર જીવેને પિતે ન પીડતે પૃથ્વી માફક સર્વ સહેનાર તથા બરોબર રીતે ત્રણ જગતના સ્વભાવને જાણનાર મહામુનિ બનીને પિતે વિચરે, તેથી તેને સુશ્રમણની ઉપમા આપી છે,
જસ્ટ્રાપસર્ગોને સહતે કરીને ગીતાર્થ :
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૪૮] विऊ नए धम्मपयं अणुत्तरं, विणीयतहस्स मुणिस्स झायओ। समाहियस्सऽग्गिसिहा व तेयसा, तवो य पन्ना य जसो य
વિદ્વાન તે કાળને જાણનાર, નમેલે (વિનયવાન) પ્રધાન એવાં શાંતિ વિગેરે ધર્મ પદેને જાણીને તૃષ્ણને દૂર કરેલ. ધર્મધ્યાન ધાવતાં અને બધી ધર્મ ક્રિયામાં ઉપયોગ રાખતો તેને તપ તથા કીર્તિ વધે છે. दिसोदिसंऽणतजिणेण ताइणा, महव्वया खेमपया पवेइया । महागुरु निसयरा उईरिया, तमेव तेउत्तिदिसं पगासगा ॥६॥
ભાવદિશા તે એકેઢિયાદિ સર્વ જેને વિષે ક્ષેમપદ તે રક્ષણસ્થાન રૂ૫ વ્રતને અનંત જ્ઞાન જીનેશ્વરે બતાવ્યાં છે, તે સામાન્ય માણસથી ન પળાય માટે મહા ગુરૂ છે, અને તે વ્રત પાળવાથી પૂર્વનાં ચીકણું કર્મોને પણ દૂર કરે છે, તથા અજ્ઞાન અંધકાર દૂર કરવાથી ત્રિદિશામાં પ્રકાશ પડે છે, તે જેમ અગ્નિ ઉપર નીચે અને તીર છો પ્રકાશ કરે છે, એમ આ મહાવતે પણ કર્મ અંધકારને દૂર કરવાથી પ્રકાશક છે.
મૂળ ગુણની સ્તુતિ કરી ઉત્તમ ગુણે વર્ણવે છે. सिएहिं भिक्खुअसिए परिव्वए, असजमित्थीसु चइज्ज पूयण। अणिस्सिओ लोगमिणं तहा परं, न मिजई कामगुणेहिं
પuિ | ૭ સિતા તે આઠ કર્મો કરીને અથવા રાગ દ્વેષ વિગેરે ના કારણરૂપ ગૃહપાશથી બંધાયેલા ગૃહસ્થ અથવા અન્ય દર્શન
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૪૯] નીઓ છે, તેમના પાશામાં સાધુ પિતે રાગદ્વેષથી ન ફસાય, અને પિતાના સંયમ અનુષ્ઠાનમાં રક્ત રહે; તથા સ્ત્રીઓ સાથે પ્રસંગ ન રાખતાં પૂજન તજે, અર્થાત્ સત્કાર માન પાનને અભિલાષી ન થાય, તથા આલેક તથા પરલોકમાં સુખ છે એમ માનીને વિષય સુખ વગેરેનો પણ અભિલાષી ન થાય, આ પ્રમાણે મને શબ્દો વિગેરેથી પણ લેભાય નહિ. તેજ પંડિત છે. એટલે પરિણામે કડવાં ફળ વિષય અભિલાષમાં છે એમ જાણનાર જ દીર્ઘદશી મુનિ છે. तहा विमुक्कस्स परिन्नचारिणो, धिईमओ दुक्खखमस्स भिक्खुणो विसुज्झई जंसि मलं पुरेकडं, समीरियं रुप्पमलं व जोहणा ।८।
ઉપર કહેલા બેધ પ્રમાણે મૂલ ઉત્તર ગુણ ધારીને પાળવાથી વિમુક્ત થયેલ તથા મળેલા જ્ઞાનથી જ્ઞપરિજ્ઞાવડે સઅસ વિવેક સમજીને ચાલનારે એટલે પ્રથમ જ્ઞાનથી વિચારીને પછી ક્રિયા કરે છે, તથા સંયમમાં બૈર્ય રાખે, અને શાતા વેદનીય ઉદયમાં આવતાં દુ:ખ આવે તે સમતાથી સહે, ન ખેદ કરે, તેમજ તેની શાંતિ માટે વૈદ્ય ઓષધની પણ ઘણી ઝંખના ન કરે, આવા ભિક્ષુનાં પૂર્વે કરેલાં કર્મો જેમ રૂપાને મેલ અગ્નિથી દૂર થાય છે, તેમ તપશ્ચર્યા વિગેરેથી દૂર થાય છે.
સાપની ચામડીનું દૃષ્ટાંત से हु परिन्नासमयंमि वट्टई, निराससे उवरय मेहुणा चरे । भुयंगमे जुन्नतयं जहा चए, विमुच्चाई से दुहसिन्ज माहणे ॥९॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૦] ઉપર કહેલા મૂળ ઉત્તર ગુણ ધારક સાધુ પિંડએપણ અધ્યયનમાં બતાવેલા અર્થ પ્રમાણે પરિજ્ઞા સમયે વર્તે છે, બોલે તેવું પાળે છે, તથા આ લેક પલેકની આશંસા (આકાંક્ષા) રહિત તથા મૈથુનથી દૂર, એટલે પાંચ મહાવ્રત પાળનારે હોય તેને જેમ સાપ જુની કાંચળીને ત્યાગીને નિર્મળ થાય, તેમ પિતે દુઃખ શય્યા તે નરક વિગેરેના બ્રમણથી મુકાય છે.
તે સમુદ્રનું દૃષ્ટાંત, जमाहु ओहं सलिलं अपारय, महासमुदं व भुयाहि दुत्तरं । अहे य णं परिजाणाहि पंडिए, से हु मुणी अंतकडेत्ति वुच्चई
તીર્થકર અથવા ગણધરે ભુજાથી મોટે સમુદ્ર તરે દુર્લભ છે, એ દષ્ટાંતે ઉપદેશ આપે છે કે જેમાં સમુદ્ર પાણીથી ભરેલે છે, તેમ આશ્રવ દ્વારે છે, મિથ્યાત્વ વિગેરે પાર વિનાનું પાણી છે, તેથી સંસાર સાગર તરે દુસ્તર છે એમ રૂપરિસ્સા વડે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવડે તું પરિહર અર્થાત સઅસ ના વિવેકને જાણનાર હે પંડિત મુનિ ! તું મહાવ્રત રૂપનાવ વડે સંસારસાગરને તરી જા, આ પ્રમાણે જાણીને વર્તે છે તેજ અલંકૃત મેક્ષમાં જનાર છે. ૧' जहा हि बद्धं इह माणवेहिं, जहा य तेसिं तु विमुक्ख आहिए। अहा तहा बन्धविमुक्ख जे विऊ, से हु मुणी अंतकडेत्ति वुच्चई
મિથ્યાત્વ વિગેરે જે પ્રકારે પ્રકૃતિ સ્થિતિ વિગેરેથી આત્મા સાથે જડપુગળને કર્મ રૂપે એકમેક કરી બાંધ્યા છે, તેને આ સંસારમાં મનુષ્ય સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન ચરિત્ર વડે
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩પ૧] તેડે છે, તેજ મેક્ષ કહ્યો છે. આ પ્રમાણે બંધ અને મેક્ષનું બબર સ્વરૂપ જાણીને તે પ્રમાણે વર્તનાર કર્મને અંતકૃત મુનિ કહેવાય છે. ૧૧ इमंमि लोए परए य दोसुवि, न विजई बंधण जस्स किंचिति । से हु निरालंबणमप्पइट्ठिए, कलंकलीभावपहं विमुच्चइ ॥१२॥ त्तिबेमि ॥ विमुत्ती सम्मत्ता॥२-४ ॥ आचाराङ्ग सूत्रं समाप्त
I uથા ર૦૯૪ આ લેક અને પરલેકમાં જેને જરાપણ બંધન નથી, તે નિરાલંબન અર્થાત્ આ લેક પરલેકની આશંસા રહિત કયાંય પણ ન બંધાયેલે અશરીરી (સિદ્ધ) છે, તેજ સંસારમાં ગર્ભાદિ રૂપ કલંક ભાવથી મુકાય છે, અર્થાત કેવળીને કે સિદ્ધને ફરી જન્મ નથી–આ પ્રમાણે પ્રભુ પાસે જાણીને હું
હવે ને કહે છે
પૂર્વે જ્ઞાન ક્રિયાના એકાંત નયને અનુચિત ઠરાવી સર્વ નય સંમત જૈન શાસન છે એમ બતાવ્યું છે ત્યાંથી જાણવું. आचारटीकाकरणे यदाप्त, पुण्यं मया मोक्षगमैकहेतुः । तेनापनीयाशुभराशिमुच्चैराचारमार्गप्रवणोऽस्तु लोकः ॥१॥
આચારાંગ સૂત્રના અંતમાં નીચલી ત્રણ ગાથાઓ છે. आयारस्स भगवओ चउत्थचूलाइ एस निज्जुत्ती। पंचमचूलनिसीहं तस्स य उवरिं भणीहामि ॥ ३४४ ।। सत्तहिं छहिं चउचउहि य पंचहि अट्ट चउहि नायव्वा । उहेसरहिं पढमे सुयखंधे नव य अज्मयणा ॥३४५ ॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3५२] इक्कारस तिति दोदो दोदो उद्देसएहि नायव्या । सत्तयअट्ठयनवमा इक्कसरा हुंति अज्झयणा ॥३४६ ॥
તથા મહાપરિજ્ઞા નામનું અધ્યયન વિરછેદ જવાથી તેની નિર્યુક્તિનું વિવરણ ટીકાકારે ન કરવાથી નીચે મુકી છેपाहण्णे महसदो परिमाणे चेव होइ नायव्यो। पाहण्णे परिमाणे य छब्धिहो होइ निक्खेवो ॥१॥ दव्वे खेत्ते काले भावंमि य होंति या पहाणा उ। तेसि महासदो खलु पाहण्णेण तु निप्फन्नो ॥२॥ दवे खेत्ते काले भावंमि य जे भवे महंता उ। तेसु महासद्दो खलु पमाणओ होंति निप्फन्नो ॥३॥ दवे खेत्ते काले भावपरिण्णा य होइ बोद्धव्या । जाणणओववक्खणओ य दुविहा पुणेकेका ॥४॥ भावपरिण्णा दुविहा मूलगुणे चेव उत्तरगुणे य। मूलगुणे पंचविहदु विहा पुण उत्तरगुणेसु ॥५॥ पाहण्णेण उ पगयं परिण्णाएय तहय दुविहाए । परिणाणेसु पहाणे महापरिण्णा तओ होइ ॥६॥ देवीण मणुईणं तिरिक्खजोणीगयाण इत्थीणं। तिविहेण परिमाओ महापरिणाए निज्जुत्ती ॥७॥
-* मावासंग समास थथु. *
SEA.
.
११d.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
_