Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नमो नमः श्री गुरू प्रेमसूरये ॥
आचार्यअभयदेवसूरि शिष्य आचार्थविजयसिंहसूरिकृत
श्री शाम्यशतकम्
५. अर्धमान तयानिधि आचार्यदेव श्रीमद् विजय भुदत्भानुसार शिष्य प.पू. वैशबदेशनादयः
भावार्यदेव भौगद विजय हेमचन्द्रसूति सहाराजा
1305
-प्रकाशक:भी जिनशासन आराधना ट्रस्ट 0/३ जो भोईवाडो, भुलेर,
अम्बई- ४०० ००१
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमः श्री गुरुप्रेमसूरये आचार्यअमयदेवमूरि शिष्य
आचार्य विजयसिंहसू रिकृत श्री शाम्यशतकम्
... - प्रेरक - प.पू. वर्धमान तपोनिधि आचार्यदेव श्रीमद् विजय भुवन भानुसूरीश्वर शिष्य प.पू. वैराग्यदेशनादक्ष आचार्यदेव श्रीमद्
विजय हेमचन्द्रसूरि महाराजा
:- प्रकाशक:
श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
७/३ जो भोइवाडो, भुलेश्वर, मुंबई-४०० ००२
वीर सं. २५१७
वि. सं. २०४७
मूल्य रु. २५-००
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય શ્રી જયસિંહસૂરિ કૃત સાયેશનક નામક ગ્રંથને પુનઃજીવિત કરતા ટ્રસ્ટ અનહદ આનંદને અનુભવ કરી રહ્યું છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ આ પૂર્વે જૈન ધર્મ વિદ્યા પ્રસારક વર્ગ દ્વારા જેઠાભાઈ ખેતશી જખૌવાળા તરફથી વિ. સં. ૧૯૭૩ માં એટલે કે આજથી ૮૪ વર્ષ પૂર્વે પ્રસિદ્ધ થએલ. અતિજિર્ણાવસ્થા પ્રાપ્ત ગ્રંથને પુનરુદ્ધાર કરતા ટ્રસ્ટ ઉપરોક્ત સર્વને આભાર માને છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથ કદમાં નાને લાગે છે પણ નાસ્તિકને આસ્તિક બનાવી આસ્તિકને ઉપાશક બનાવવા માટે વિશિષ્ટ રસાયન સમાન છે. સમસ્ત વિશ્વ સંલેશ ને સંઘર્ષના વાતાવરણમાં ગુંગળાઈ રહ્યું છે. વિષયેની કાતિલ વાસના અનાદિકાળથી અજ્ઞાન એવા આ આત્માને સંકલેશના માધ્યમ દ્વારા અનેક આપત્તિ-વિપત્તિથી ભરેલ અંધકારમય અટવીમાં અથડાવી રહી છે. - પુન્ય પાંગળું છે ને બધી ઈચ્છાઓ પૂરી કરવાની-સંસારના મળે તેટલા ઉકેટીના સુખને ભેગવી લેવાની તીવ્ર તમન્ના છે.... પાપને કઈ પાર નથી, માટે જ દુઃખને અંત નથી... માટે જ પુન્યના અભાવમાં સુખ મેળવવાની અભિલાષામાંથી પેદા થતા સંકલેશમાંથી મુક્ત થવા ને પ્રકૃષ્ટ પુન્યના ઉદય દ્વારા શાશ્વત સુખને પામવા સમતા એજ શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે.ને પ્રસ્તુત ગ્રંથે આવી સમતાને આત્મસાત્ કરવા માટેનું અમેઘ સંકલન છે.
પ્રત્યેક પદ અત્યંત પ્રેરક છે એક એક વાક્ય વૈરાગ્યવર્ધક છે.
બ્રહ્મચર્ય – વિષયે પ્રત્યે વૈરાગ્ય – કષાય વિજ્ય-વિવેક – ધ્યાન અવસ્થાનું સ્વરૂપ – ઔદાશીન્ય – નિર્મમત્વ – રાગ દ્વેષ મેહત્યાગ ક્ષમા – કામવિજય આવા અનેક વિષયોને વર્ણવી સમતાને જ પરિપૂર્ણ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે પુષ્ટ કરવાને સુંદર પ્રયાસ કરાયો છે. રચના સરળ છતા ભાવવાહી છે. લેકેનું પુનઃ પુનઃ રટણ કરતા રોમાંચ ખડા થઈ જાય છે. સાથે ગુજરાતી ભાષાંતર હેઈ સંસ્કૃતના અભ્યાસી માટે પણ ગ્રંથ ઘણે ઉપયોગી થઈ પડશે.
ગ્રંથકાર પૂ જયસિંહસૂરિ પૂ. અભયદેવસૂરિનાં શિષ્ય છે, તેમ અન્ય ગ્લૅકમાં દર્શાવાયું છે. પણ જેન ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ છછ અભયદેવસૂરિમાંથી તેના શિષ્ય છે? તેને નિર્ણય થઈ શક્યું નથી...
પ્રસ્તુત ગ્રંથ પ.પૂ. સિદ્ધાંત મહોદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજ્ય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટાલંકાર પ. પૂ. વર્ધમાન તપિનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના વિનય પ. પૂ. સમતાસાગર પં. શ્રી પદ્યવિજયજી ગણિવર્યશ્રીના શિષ્યરત્ન પ. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદલ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજ્ય હેમચંદ્રસૂરિ માની શુભ પ્રેરણાથી પ્રગટ થઈ રહ્યો છે... - અનેકાત્માએ આના ચિંતન મનન દ્વારા સંકલેશને નાશ કરી અદ્દભુત સમતાના સ્વામિ બંને એજ એક અભિલાભા...
લિ. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
- ટ્રસ્ટીઓ ચંદ્રકુમાર બી. જરીવલા નવીનભાઈ બી. શાહ લલિતભાઈ આર. કેડારી પુંડરીક એ. શાહ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્ય સહાયક
શ્રી જ્યસિંહસૂરિકૃત સાનુવાદ શામ્યશતક નામક ગ્રંથને સંપૂર્ણ લાભ દાદર આરાધના ભુવન જૈન સંઘના પ્રમુખ શ્રેષ્ઠીવર્યશ્રી શાંતિલાલ મણલાલે સ્વદ્રવ્યમાંથી લીધેલ છે. ટ્રસ્ટ તેમણે કરેલા હાદિક આર્થિક સહકારની ભૂરિસૂરિ અનુમોદના કરે છે.
લી. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
-: પ્રાપ્તિસ્થાન :
(૧) શ્રી જિનશાશન આરાધના ટ્રસ્ટ
૭/૩ જે ભેયવાડે, ભુલેશ્વર મુંબઈ- ૪૦૦૦૦૨ (ર) શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
c/o દિપક અરવિંદલાલ ગાંધી .
ઘી કાંટા, વડફળીયા, રાવપુરા, વડોદરા-૧ (૩) શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
c/o સુમતિલાલ ઉત્તમચંદ દોશી
મારફતીયા મહેતાને પડે, ગળશેરી, પાટણ (ઉ. ગુ.) (૪) મૂળીબેન અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધર્મશાળા
બસ સ્ટેન્ડ સામે, વીરમગામ (ઉ. ગુજરાત)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ नमः सिद्धाय । | શાચરાતવમ | (વવેચનમાષાંતર સહિત)
अहंकारादिरहितं । निःछनसमतास्पदम् । मापमप्युत्तमं । कंचित् पुरुषं प्रणिदध्महे ॥१॥
અક્ષરાર્થ, અહંકાર વિગેરે દેષથી રહિત, સ્વાભાવિક સમતાના સ્થાનરૂ૫, અને સર્વેની પ્રથમ થએલા છતાં ઉમે એવા કોઈ અનિર્વચનીય પુરૂષ (અત) નું અમે ધ્યાન કરીએ છીએ. ૧
વિવેચન. આ લધુ કાર કે નામ વગરના અનિર્વચ્છ પુરૂષનું ધ્યાન કરવારૂપ મંગળાચરણ કરી ને મારભ કરે છે. ધ્યાન કરવા લાયક પુરૂષ કે જોઈએ? તેને માટે તે ચાર વિશેષણ આપે છે. જેનામાં અહંકાર વિગેરે રોષ નહેય, અહિં વિગેરે શબ્દથી, રાગ, દ્વેષ, પ્રમુખનું ગ્રહણ કરવું, એટલે તેથી અઢાર થી રહિત એવા શ્રીઅહંત ભગવાન ગ્રહણ થાય, બીજા વિશેષણથી કહે છે કે જે પુરૂષ સ્વાભાવિક સમૃતાના સ્થાનરૂપ છે. એટલે જેનામાં સ્વભાવથીજ ચગાતા ગુણ રહેલે છે, આથી પણ શ્રીહત ભગવાનને જ બોધ થાય છે. જિનેશ્વર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાનમાં સમતાને ગુણ સ્વભાવથી જ હોય છે. જસ્થા-વસ્થામાં પણ પ્રભુ સમતાને ધારણ કરે છે. ત્રીજા વિશેષણથી કહે છે કે, જે આદ્ય એટલે સર્વની પ્રથમ થએલા છે. અહિં આપણું ઉત્પત્તિથી તકોમાં પિકારીપણાથી જગતના સર્વ દેવ મનુષ્યમાં, અને વ્યવહારના બાધકપણાથી સર્વમાં કહેવું છે. કોઈ પણ મનુષ્ય કે બેધક ગુરૂ વિના બોધ મેળવી -શકતો નથી. ત્યારે જે આદિ પુરૂષ હોય, તેને બેધક ગુરૂ કયાંથી હેય? અને જ્યારે કે બાધક ન હોય, ત્યારે તે શી રીતે ઉત્તમ થઈ શકે? તેથી અહિં ચોથા વિશેષણથી કહે છે કે તે આદિ પુરૂષ છતાં ઉત્તમ છે. તેમને કોઈ બેધક ગુરૂની અપેક્ષા નથી, તે સ્વયં બુદ્ધ છે. આથી એમ પણ સિદ્ધ થયું કે, જેને કેઈ અપેક્ષા નથી, એ સ્વયં બુદ્ધ ભગવાનને વિષે સ્વાભાવિક સમતા હેય, તેમાં કાંઈ પણ આશ્ચર્ય નથી. આચાર વિશેષણેથી જ દશેય પુરૂષ ટીવીતરાગ ભગવાન છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. એથી ગ્રંથકાર લખે છે કે, કેઈ અનિચ્ચ પુરૂનું અમે ધ્યાન કરીએ હીએ, અહિં “અમે એ બહુવચન આપેલું છે, તે શિષ્યના
અભિપ્રાયથી જાણવું. એટલે પિતે કહે છે કે “હું મારા ઘણા શિષ્યની સાથે ભગવંતનું ધ્યાન ધરું છું, ૧ સામ્ય” એ ગુણ ચોગીઓને છે, તેથી યોગીઓને ‘
ઉદ્દેશીને વિજયરૂપ મંગળ કરે છે –
उन्मनी भूयमास्थाय निर्माय समतावशात् । जयंति योगिनः शश्वदंगीकृत शिवश्रियः ॥२॥
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ–માયા રહિત [ નિષ્કપટ ] સમતાને લઈને ઉન્મની ભાવ ( હૃદય વિકાશ ]ને પ્રાપ્ત કરી, હમેશાં મોક્ષલક્ષમીને અંગીકાર કરનારા ચોગીઓ જય પામે છે. ૨
વિવેચન–કોઇ પણ કાર્યને સાલવા માટે કરિમ સમતા ધારણ કરવી, તે માયાકપટ ભરેલી સમતા છે. તેવી સમતા શખવાથી હાયમાં ધ્યાનો વિકાસ તે નક્વી, તેથી નિર્માણ નિષ્કપટ સમતાને ધારણ કરનારા પીએના હદયમાં ધ્યાન વિકાસ થાય છે. જ્યારે હાથ ઉગની ભાવને પ્રાપ્ત કરે, એટલે તેમાં શુકલ ધ્યાનનું બીજ પ્રગટ થાય છે, એ ધ્યાન રાણલક્ષ્મીનું જ કારણરૂપ છે. જેને માટે જે પગલાસમાં લખેલું
–“અવિના જીત્યને ધ્યાન” શુકલ ધ્યાન મેક્ષ જ એક કારણ કહેવાય છે. આથી કરીને તેઓ મહાલક્ષ્મીને અંગીકાર કરે છે. માટે કહ્યું કે માક્ષલક્ષીને અંગીકાર કરનાર પિગીએ જ પામે છે. જે પાણીમાં નિય સમતાને ગુણ હમેશાં રહે છે, તેવા યોગીએ મણને પ્રાપ્ત કરે છે, જ્યારે મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે એટલે તેઓ સલા જયવંત રહે છે. આ લેકમાં તેવાઓનાજ ખરેખર વિજય હાય છે. ૨ જે સામ્યને આનદ વેગીઓને મળે છે, તેનું
જયમંગળ કહે છેऔदासीन्यक्रमस्थेन मोगीनां योगिनामयम् । आनंदः कोऽपि जयतात् कैवल्यपातिहस्तकः॥३॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ–આદાસીન્ય-મધ્યસ્થપણાના કમડે બેગ ભાગવતા એવા યોગીઓને મેક્ષ આપવામાં જામીનરૂપ એ જે કઈ (અલૈકિક) આનંદ થાય છે, તે આનંદ જય પામે. ૩ - વિવેચન—આ જગતમાં અકિક આનંદ કરે છે? તે પ્રથમ જાણવું જોઈએ. પ્રત્યેક થતુતિમાં ફરનારા પ્રાણીઓને પિતાપિતાના એક્ટિ વિષથી આન મળે છે, પણ તે આને કૃત્રિમ છે. એટલે મબિંદુના દાંતમાં વર્ણવેલા આમના જે તે આનંદ છે. એ જ આનો સૈકિક આન છે, એલિકિક આનંદ નથી ત્યારે અલકિક આનંદ ? તે જાણવું જોઈએ, તે આનંદ પગીનેજ મળે છે. પાગી સિવાય બીજાઓને તેવો આનંદ મળી શકતા નથી, જે માગીશ ઉદાસીનપણામાં રહીને ભેગી બને છે, એટલે કરિ લેગનિક કી વાગે તે ગીએને ભેગી થવું પડે છે, પણ તેઓ ઉદાસીનપણે એટલે મધ્ય
સ્થપણે રહીને ભેગી થાય છે કરિ લેગ ભેગવવા પડે તે પણ તેઓ ભેગાસત થતા નથી, તેવા યોગીઓને જ આનંદ અલદિક છે. આવો અલકિક આનદ શું કરી શકે? એવો પ્રશ્ન ઉભે થાય, તો તેને માટે ગ્રંથકાર લખે છે કે તે આનંદ
ગીઓને મોક્ષ આપવાને જામીન થાય છે, એટલે અવશ્ય તે આનંદ યોગીઓને મેક્ષ અપાવે છે. આ સમતાનો જે આનંદ છે, તે ગામદાયક થાય છે. ૩
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે ધાનાવસ્થામાં જે લય કહેવાય છે, તેનું
મહાભ્ય કહે છે – साम्यपीयूषपायोपि स्नाननिर्वाणचेतसाम् ।। योगिनामात्मसंवेयमहिमा जयताल्लयः ॥४॥
અક્ષરાર્થ–સમતારૂપી અમૃતને સાગરમાં નાન કરવાથી જેમનાં ચિત્ત શાંત થયાં છે, તેવા રોગીઓને આત્મજ્ઞાનમાં તન્મય થવારૂપ લય જ્ય પામે, કે જે લયને મહિમા આત્માને અનુભવ થવાય છે. ૪ - વિવેચન–યારે ગીઓ સમતારૂપ અમૃત સાગરમાં સ્નાન કરે છે, ત્યારે તેમનાં ચિત્ત શાંત થાય છે, એટલે ચિત્તની શાંતિ મેળવવી હોય તે સમતા રાખવી જોઈએ. એવી સમતા. રાખવાથી તે પાગીએ આત્માના જ્ઞાનમાં તન્મય થઇ જાય છે, આત્મજ્ઞાનમાં અથવા આત્માના ખાનામાં તલ્લીન થઇ જવું. તેનું નામ લય છે, આ લય સંપાદન કરવા માટે સમતા રખવાની જરૂર છે. એવા લયથી શું લાભ થાય? એમ છે. કહે તો તેને માટે ગ્રંથકાર લખે છે કે, તે લયને મહિમા એ છે કે, જેનાથી આત્માને અનુભવ થાય છે. એટલે એમ થયું કે,
ગીઓને સમતાથી ચિરની શાંતિ થાય, અને ચિતની શાંતિ રાખવાથી આત્માનમાં તલ્લીનપણું થાય, અને આત્મજ્ઞાનમાં તલ્લીનપણું રાખવાથી આત્માને અનુભવ થાય, આ કામ દર્શાવે છે,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે લયથી બ્રહ્મજ્ઞાન થાય છે, તે દર્શાવે છે. मास्तामयं लयः श्रेयान् कलासु सकलास्वपि । निष्कले किल योगेऽपि स एव प्रमसंविदे ॥५॥
અક્ષરાએ આત્મજ્ઞાનમાં તલ્લીનપણું રાખવારૂપ લય સર્વ કળાઓમાં શ્રેષ્ટ છે, એ વાત ને ર રહે, પરંતુ નિષ્કલસંપૂર્ણ એવા યુગમાં પણ તેજ લય બ્રહ્મજ્ઞાનને માટે [ઉપયોગી] થઇ પડે છે. ૫
વિવેચન-સરતાના અણી પ્રાપ્ત થયેલ આત્મશાનમાં તલ્લીનપણું કે જેને લય કહે છે, તે લય સર્વ જાતની આત્મજ્ઞાન મેળવવાની કળાઓમાં પણ એક છે, એ વાત સિદ્ધ કરવામાં આવી, પણ તે વાત તો એક તરફ રહી, પરંતુ તે લય નિષ્કલકા વિનાના પગમાં એટલે સપૂર્ણ એવા મન વચન તથા કાયાના પગમાં પણ રહેલ છે તે બ્રહ્મજ્ઞાનને માટે ઉપયોગી થઈ પડે છેએટલે મન વચઃ અને કાથાના સપનું પિગમાં જે તકલીનપણું કરવામાં આવ્યું , તો તેમાંથી ત્રણ સાનઆત્માન પ્રાપ્ત થાય છે. ૫ : જેથી કઈ પણ પદાર્થ ઉપર મન આસક્ત ન
થાય, તેવી કળાની પ્રશંસા કરે છે – नित्यानंद सुधारश्मे रमनस्ककलामला। . अमृत स्यादिमं बीज मनपाया जयत्पसौ ॥६॥
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ-નિત્ય આનંદરૂપ ચંદ્રની મન અનાસક્તિરૂપ જે નિર્મળ કળા છે, તે અમૃત–મોક્ષનું પ્રથમ બીજ છે, તે અવિનાશી—શાશ્વતી કળા જય પામે છે. ૬ . - વિવેચન–જેમ ચંદ્રની કળા અમૃતનું મૂળ બીજ છે, તેવી રીતે નિત્ય આનંદરૂપ ચંકની નિર્મળ કળા અમૃત એટલે એનું પ્રથમ બીજ છે. ચંદ્રની બધી કળાઓમાં જે કળા ક્લક રહિત છે, તે નિર્મળ કળા છે. તેવી રીતે નિત્યાનરૂપ ચંદ્રની બીજી કળાઓમાં “અમનસ્ક એટલે મનની આસક્તિ ન અખારૂપ જે કળા છે, તે નિસળ કળા છે. એ શાથતી કળા મેક્ષનું આદિ બીજ છે, અને વળી શાશ્વતી છે. નિરંતર રહે નારી છે. ભાવાર્થ એ નીકળે છે કે, મનની આસકિત ન રાખવી, એજ નિત્યાનંદની નિર્મળ કળા છે, અને એનિત્યાના પક્ષનું મૂળ બીજ છે, તેવા નિત્યાનંદને કદિ પણ નાશ થત નથી, તેથી તે શાશ્વત છે, એ સમતા-અનિત નિત્યાનંદજ જ્ય પામે છે. ૬. જો સમતામાં લય પ્રગટ ન થાય, તે પછી બુદ્ધિથી
તેને વિચાર કરો જેઈએ. એ વાત દર્શાવવામાં - મંથકાર પિતાને ઉદેશીને કહે છે- વાણિજ છે સાજે બનાવિન્મના '
समाशु बचसो पात्रं विधातुं यतते मतिः॥७॥
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
અક્ષરાય—મને સમતામાં કોઈ જાતના લય જગ પણ પ્રગટ થયા નહીં, તેથી હવે મારી બુદ્ધિ તે લયને તત્કાળ વચનનું પાત્ર કરવાનેા પ્રયત્ન કરે છે. ૮
વિવેચન—સમતામાં તદ્દલીનપણાની ઇચ્છા રાખનારા કાષ્ઠ પુરૂષ જણાવે છે કે, મદાપિ મેં ઘણુંએ કર્યું, તથાપિ હું સમતામાં તલ્લીન થઇ શકયા નહીં. સારામાં સમતામાં તલ્લીન થવાને ગુણ પ્રગટ થયા નહીં, તેથી કરીને મારી બુદ્ધિ તે લયને સ હર વચનનું પાત્ર કરવાને; એટલે અદ્ધિના ગુણથી મેળવવાને યત્ન કરે છે. ૭
અષ્ટાંગ યોગ વિધાનુ રહસ્ય સમતા છે, તે કહે છે. अष्टांगस्यापि योगस्य रहस्यमिदमुच्यते । यदंग विषयासंगत्यागान्माध्यस्थ्य सेवनम् ॥ ८ ॥ અક્ષરાર્થ—વિષયાની આસક્તિને ત્યાગ કરી મધ્યસ્થ ભાવ ( સમતા )ને સેવવા, એ આઠ અંગ વાળા યાગનું રહસ્ય કહેવાય છે. ૮
.
વિવેચન—યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ, આ આઠ અંગ યોગનાં છે, તેવા યોગ સાધવાનું રહસ્ય એટલું છે.કે, ચિત્તની વૃત્તિના નિરાધ કરવા, તે ચિત્તની વૃત્તિના નિરોધ ક્યારે થાય ? કે જ્યારે મ ધ્યસ્થ ભાવ ધારણ થાય ત્યારે જ્યાં સુધી સમતા—મધ્યસ્થ ભાવ પ્રાપ્ત થયા નથી, ત્યાં સુધી ચિત્ત વૃત્તિના રોષ થય
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકતું નથી. જગતના સર્વ પદાર્થો ઉપર સમતા- સમાન પ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય, એટલે અષ્ટાંગ વેગ સિદ્ધ થઈ જાય છે. જ્યાં સુધી વિષયોમાં આસક્તિ હોય, ત્યાં સુધી મધ્યસ્થ ભાવ પ્રગટ થતો નથી, તેથી કહ્યું કે, જે વિષયાસક્તિ છડી મધ્યસ્થ ભાવને સેવવામાં આવે, તે અષ્ટાંગ યોગ સિદ્ધ થયે, એમ સમજવું. કારણ કે અષ્ટાંગ યોગનું રહસ્ય વિષયાસક્તિ છડી સમતા રાખવી તે છે, ૮
દાસીન્ય એટલે શું? તે કહે છે. જ છે ત્યા બેડ પરના औदासीन्यमिति माहुरमृताय रसांजनम् ॥९॥ અક્ષરા–વિષયની અંદર રાગ દ્વેષને ત્યાગ કરીને પ્રવર્તવું, તેને દાસીન્ય કહે છે, તે આદાસીન્ય [ સમતા ] મોક્ષને માટે રસાંજન-ઔષધરૂ૫ છે. ૯.
વિવેચન-સમતાનું બીજું નામ એદાસીન્ય છે, અહીં તે અદાસીન્યનું લક્ષણ જણાવે છે. ઈહિના પાંચ વિષયની અંદર રાગ તથા તેને ત્યાગ કરીને પ્રવર્તવાથી ઉદાસીનતા પ્રાપ્ત થાય છે. કદિ કોઇ વિષય ના હોય તે તેની તરફ
ષ બતાવે ન જોઇએ, તેમજ કોઇ વિષય સાથે હેય તો, તેની તરફ રાગ બતાવવા ન જોઈએ વીણા વગેરેના મયુર શબ્દથી રાજી થાય, અને ગધેલના કઠોર શબ્દથી નારાજ થાય,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
એ કહે ઈદ્રિયના વિષય તરફ રાગ તથા લેપ બતા ગણાય, તેવી રીતે બધી ઇલિયાના વિષય તરફ શગ છેષ બતાવે નહીં. એ પ્રમાણે હમેશાં પ્રવર્તન કરે, તે ખરેખ આદાસીન્ય એ ટલે સમતા કહેવાય છે. આવી સમતા ખરેખર મોક્ષને માટે રસજરૂપ છે. જેમ રસાંજન અમૃત એટલે મરણ હિત કરે છે, -તેમ સમતારૂપ રસાંજન અમૃત એટલે મોક્ષ આપે છે. ૯
તે દાસીન્યનું બીજ નિમિત્વ છે”
सस्यानघमहो वीज निर्ममत्वं स्मरंति यत् । तयोगी विदधीताशु तत्रादरप्ररं मनः ॥ १० ॥
અક્ષરાર્થ આહા! તે દાસી ચપણનું બીજ 'નિમમતા છે, તેથી ગીએ સત્વર તે નિમિત્વની ઉપર આદરવાળું મન કરવું. ૧૦
વિવેચન–વાસી એટલે મધ્યસ્થ અથવા સમતાપણું, તેનું મૂળ કારણ શું છે? એટલે સમતા સાથી ઉત્પન્ન થાય ? તે અવશ્ય જાણવું જોઈએ. તેથી કરીને કહે છે કે તે સમતાનું બીજ નિર્મમત્વ છે, જ્યારે માણસ કઈ વસ્તુ ઉપર મમતા રાખતા નથી, ત્યારે તેનામાં સમતાને મહાન ગુણ દીપી નીકળે છે. જ્યારે મમતાને ત્યાગ થશે, એટલે તરતજ સમતા સમાન બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. માણસને જ્યાં સુધી અમુક વસ્તુ ઉપર મમતા હોય છે, ત્યાં સુધી તેની મને વૃત્તિમાં પક્ષપાત ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે છે, અને પક્ષપાતને લઇને તેનામાં સમાનતાની બુદ્ધિને - હાન ગુણ તેજ નથી. તેથી ગ્રંથકાર ઉપદેશ કરે છે કે - ગીએ જે પિતાનું યોગીપણું જાળવી રાખવાને સમતા ગુણ મેળવવું હોય, તે સત્વર નિર્મમતાની ઉપર જ આદર કરવો૧૦
નિમમત્વથી યેગીને ઘણે આનંદ થાય છે, તે
विहाय विषयग्राममात्माराममना भवन् । निर्ममत्वसुखास्वादान्मोदते योगिपुंगवः ॥ ११ ॥
અક્ષરાથ–વિષયના સમુહને છેડી પિતાના આ ત્મામાં મનને રમાડતે ઉત્તમ ભેગી નિર્મમપણાના. સુખને સ્વાદ લઈ આનંદ પામે છે. ૧૧
| વિવેચન—ઉત્તમ પિગીને ક્યારે આનંદ થાય છે, તેને માટે ગ્રંથકાર ત્રણ બાબત મુખ્ય જણાવે છે. પ્રથમ તે તેણે વિષય સમૂહનો ત્યાગ કરે, જ્યારે વિષયનો ત્યાગ થાય, એટલે કેગીનું મન પછી આત્મારામ બને છે, એટલે આત્મ સ્વરૂપમાં રમણ કરનારું થાય છે, જ્યારે મન આત્મારામ બન્યું એટલે તેનામાં નિર્મમત્વ ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે, એ મહાન ગુણમાંથી એવું સુખ મળે છે કે જેથી યોગી તેને સ્વાદ લઇ પરમ આ નંદને પ્રાપ્ત કરે છે. આ નિર્ગમત્વને ગુણ કેણ સપાદન ૨ કરે? અર્થત સર્વે સંપાદન કરેલ ૧૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
વિષયામાં સમતા રાખવાથી શુ ફળ મળે છે ? તે કહે છે.— येsनिशं समतामुद्रां विषयेषु नियुञ्जते । करणैश्वर्यधुर्यास्ते योगिनो हि नियोगिनः ॥ १२ ॥
અક્ષરાથ—જે ઇંદ્રિયાના વિષયામાં હંમેશાં સમતાની મુદ્દાને ચાળે છે, તે ચેાગીએ ઇંદ્રિયાના નિયામકપણાને વહન કરનારા ખરેખરા સત્તાદાર અધિકારીઆ છે. ૧૨
વિવેચન—અહીં ગ્રંથકાર સમતા ગુણને ધારણ કરનારા યાગીઓને એક 'સત્તાધીશની સાથે સરખાવે છે, જે ચેાગીઆ દ્વિચાના વિષચામાં હંમેશાં સમતા ગુણને ચેાજે છે, તે ચેાગીએ ખરેખરા સત્તાધીશની જેમ દ્વિઓના નિયામક થાય છે. જેમ સત્તાધીશ અધિકારીઓ વિષય એટલે દેશમાં પેાતાની મુદ્રા એટલે મેહાર છાપ તેને લગાડી, તે દેશના એશ્વર્યના પુર્ણ નિયામક થાય છે, તેવી રીતે યાગીઓ ઇંદ્રિયાના વિષય અટલે શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગધે, તેની અ'ર પાતાની સમતારૂપ માહેાર છાપ મારે છે, અર્થાત્ દરેક વિષયા સારા કે નઠારા હાય, તેપણ તે ઉપર સમાન ભાવ રાખે છે, તે તે તે તે વિષયની ક્રિયાની ઉપર પાતાની સત્તા ચલાવી શકે છે. ભાવાર્થ એવા છે કે, જો સમતા ગુણ વિષયામાં દ્વારા હાય તા, તે ાિને તાબે કરી શકે છે. અહીં વિષય શબ્દના બે અર્થ થાય છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
પગી પક્ષે ઈદ્રિના વિષય અને અધિકારી પક્ષે વિષ એટલે
શ. કરણના પણ હિયે અને સાથને, એવા બે અર્થે થાય છે. ૧૨ મમતા રાખવાથી શી હાની થાય છે? તે કહે છે.
ममत्ववासना नित्यसुखनिर्वासनानकः । निर्ममत्वं तु कैवल्य दर्शनप्रतिभूः परम् ॥ १३ ॥
અક્ષરા–મમતાની વાસના મેક્ષને વિદાય કરવામાં પટહરૂપ છે, અને નિર્મમતા તે કૈવલ્ય-મેક્ષનું દર્શન કરાવવામાં ઉત્કૃષ્ટ જામીનરૂપ છે. ૧૩.
વિવેચન- આ મારૂ એવી જે મમતાની વાસના છે, તે જેમાં નિત્ય સુખજ રહેલું છે, એવા મિક્ષને વિદાય કરવામાં પટવરૂપ છે, એટલે જેમ કેઈને બહાર વિદાય કરવાને માટે પડે વગાડવામાં આવે છે, તેમ મને વિદાય કરવામાં મમતાની વાસના એ પહ સમાન છે. અર્થાત જે મમતા હોય તો મોક્ષ મળતા નથી, અને જે નિર્મમત્વ-મમતાને અભાવ છે, તે કેવા દર્શન એટલે મેક્ષનું દર્શન કરાવવામાં જામીનરૂપ છે. જેમ કોઈ માણસ અમુક કામની જામીનગીરી માથે લે છે, તે તે કામ તેને બનાવવું પડે છે, તેવી રીતે નિર્મમતા મેક્ષ આપવાની જામીનગીરી માથે લે છે. જે માણસ મમતા છોડી દે તે તેને અવશ્ય મોક્ષ મળે છે. બધાને સારાંશ કે મમતા રાખવાથી મોક્ષ મળતો નથી, અને મમતા છોડવાથી મોક્ષ મળે છે. ૧૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસક્તિરૂપ જવરનું ઐષધ નિમિત્વ છે, તે કહે છે. भुव्यभिष्वंग एवायं तृष्णाज्वरभरावहः । निर्ममत्वौषधं तत्र विनियुजित योगवित् ॥१४॥
અક્ષરા આ જગતમાં અતિ આસક્તિ-મમતા રાખવી, તેજ તૃષ્ણારૂપ વરને મે જો છે. તેવા જ્વરની અંદર યોગી પુરૂષે નિર્મમતારૂપ - ષધને ઉપયોગ કર જોઈએ. ૧૪
વિવેચનજ્યારે માણસને વર આવે છે, ત્યારે તેણે એ. વધને ઉપચાર કરવો જોઈએ. જેથી કરીને જવર શમી જાય છે, તેવી રીતે આ જગતના પદાર્થોની અંદર જે આસકિત મમતા છે, તેથી કરીને તૃષ્ણારૂપ મહા જ્વર ઉત્પન્ન થાય છે, આ મહા જવરને શમાવાને માટે પેગવેત્તા પરૂપે નિર્મમતારૂપ એ ષધનો ઉપયોગ કરે કે જેથી કરીને એ તુચ્છારૂપ મહા જવર શમી જાય છે. ભાવાર્થ એ છે કે, ગિવિદ્યાને જાણનારા પુત્ર રૂપે મમતાને લઈ ઉત્પન્ન થયેલી વણાને દુર કરવાને માટે નિમતા રાખવી જોઈએ. ૧૪
- નિર્મના મહાત્મની પરાકાષ્ટા કહે છે. पर्यवस्यति सर्वस्य तारतम्यमहो कचित् । निर्ममत्व मतः साधु कैवल्योपरि निष्टितम् ॥ १५ ॥
અક્ષરાર્થ અહા ! સર્વનું તારતમ્ય [ ન્યુનાધિક
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણું ] કેઇપણ ઠેકાણે અવસાન પામે છે. (સમાપ્ત થાય છે, પણ એ બધાથી શ્રેષ્ઠ એવું નિર્મમવપણું તે મોક્ષની ઉપર રહેલું છે. ૧૫
વિવેચન – આ જગતમાં દરેક વસ્તુમાં ન્યૂલિકપણ રહેલું છે. સર્વ પદાથ ઉંચામાં ઉચી સ્થીતિએ જતાં અવસાન સ્થીતિએ આવે છે. તેવતાના સુખની પણ સીમા છે. અમુક પરાકાષ્ટાએ એ દેવતાનું સુખ પણ સમાપ્ત થાય છે, ત્યારે કઇ વસ્તુ એવી છે કે જેની પરાકાશ સર્વથી અધિક છે? તેવી વસ્તુ તે એકજ નિર્મમત્વજ છે. તે ઉત્તરોત્તર અધિકતાને પ્રાપ્ત કરી, મેક્ષ ઉપર જઇને કરે છે. ભાવાર્થ એ છે કે, મમતાને ત્યાગ કરવાથી મોક્ષ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૧૫
મમત્વરૂપી વિષને ઉતારવાનું સાધન વૈરાગ્ય છે. ममत्वविषमूर्जालमांतरं तस्वमुषः। तबैराग्यसुधासेकाचेतयंते हि योगिनः॥१६॥
અક્ષરાર્થ–મમતારૂપ ગેરથી અત્યંત મુછ પામેલાં અંતરનાં તત્વને લેગિઓ વૈરાગ્યરૂપ અમૃતના સિંચનથી સચેત કરે છે. ૧૬ - વિવેચન-મનુષ્યના હદયની અંદર જે તત્વ રહેલું છે, તે આંતર તત્વ કહેવાય છે, તે આંતરના તત્વ ઉપર જગતના વિવિધ જાતના બનાવે ઘણી અસર કરી શકે છે. આ સંસારનાં
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
સુખ દુ:ખની અસર તે આંતર તત્વ ઉપર થાય છે. માહેરના વિષયના વિકારો પ્રથમ એ તત્વ ઉપરજ અસર કરે છે, એ આંતર તત્વની ઉપર જો મમતારૂપ ઝેર લાગુ પડે, તે તેથી તે માત થઇ જાય છે, જ્યારે મમતારૂપ ઝેરથી આંતર તત્વ ઘણું સૃષ્ઠિત થાય, ત્યારે યોગવિદ્યાને જાણનારા યોગીએ વેરાગ્યરૂપ ૠમૃતનુ' સિંચન કરી, એ મૂર્ખ પામેલા હૃદયતત્વને સચેત કરે છે, રહેવાની મતલબ એવી છે કે, જ્યારે હૃદયમાં મમતા ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે હૃદય ખિન્ન થઇ જાય છે, તેવા હૃદય ઉપર યાગીઓએ વૈરાગ્યની અસર કરવી જોઇએ, કે જેથી તે હૃદયમાંથી મમતાનું ત્રિષ ઉતરી જાય, કારણ કે, વૈશષ્ય પામેલા હૃદય ઉપર મમતાપણ રહી શક્યું નથી, ૧૬
વિષયપર આરૂઢ થએલા વૈરાગ્ય શુ કરે છે? बिरागो विषयेष्वेषु परशुर्भवकानने । समूलकाषं कषित ममता वलिरुत्वणः ॥ १७ ॥ અક્ષરાર્થ—એ વિષયાની અંદર ઉત્પન્ન થયેલા વૈરાગ્ય આ સસારરૂપ વનમાં કુવાડા સમાન છે, તે વૈરાગ્યરૂપ તીક્ષ્ણ કુવાડા મમતારૂપી વલ્લીને મુળમાંથી ઉખેડી નાખનાર છે. ૧૭
વિવેચન—વિષયાની અંદર ઉત્પન્ન થયેલા વૈરાગ્યને ગ્રંથ કાર તીક્ષ્ણ કુવાડાની સાથે સરખાવે છે. જેમ તીક્ષ્ણ ફાડા વેલઢીઓને મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખે છે, તેમ વૈરાગ્યરૂપી વાડા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૭ આ સંસારરૂપી વનની અંદર આવેલી મમતારૂપ વહલીને મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખે છે. ભાવાર્થ એ છે કે, જે ઇદ્ધિના વિષયની ઉપર વિરોગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી કરીને મમતાને મૂળમાંથી નાશ થઈ જાય છે. માટે ભવિ પ્રાણીએ સર્વ વિષય પર વિરાગ્ય ધરી, મમતાને નાશ કરવો જોઇએ. ૧૭
| મેહના સ્વરૂપ વિષે શરીર ઉપર મોહ રાખવાથી પ્રાણુને ક્લેશ થાય છે. शरीरकेऽपि दुःखाय मोहमाधाय तत्पराः।। क्लिश्यंते जंतवो ईत दुस्तरा भववासना ॥१८॥
અક્ષરાથ– શરીરને વિષે પણ દુખને માટે મેહ રાખીને તે મેહમાંજ તત્પર રહેનારાં પ્રાણીઓ કલેશ પામે છે. અહા ! સંસારની વાસના કેવી દુસ્તર છે ? ૧૮
વિવેચન–મમતા થવાનું મૂળ કારણ એહ છે, તેથી અહીં માહ વિષે કહે છે જે શરીરની અંદર મહ રાખવામાં આવે તે, પ્રાણી તે મોહને લઈને દુઃખી થાય છે; એટલે કેહવશ થઇ, તે શરીરની અંદર શૃંગારાદિ ધારણ કરવામાં તેમજ કાંઈ પણ રેગની બાધા થાય તો, તેને શમાવવામાં તત્પર રહી ઘણે કલેશ પામ્યા કરે છે. તે આજ્ઞાની હાંધ પ્રાણી સમજતો નથી કે, આ શરીર નાશવંત છે; ગમે તેટલી સારવાર કરશું, તે પણ તે અશુચિ શરીર સુધારવાનું નથી. આવા શરીરમાં
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાણીને મેહ રહે છે, તેનું કારણ બીજુ કાંઈ પણ નથી તે આ સંસારની વાસના છે કે જે વાસના દુસ્તાર છે, એટલે દુએ તરી શકાય તેવી છે. ૧૮
મહ વિદ્વાન માણસને પણ બંધ કરે છે. अहो मोहस्य माहात्म्य विद्वत्स्वपि विजृभते । अहंकारभवातेषां यदध करणं श्रुतम् ॥ १९ ॥
અક્ષરાર્થ—અહા! વિદ્વાનોમાં પણ મેહનું માહાભ્ય વૃદ્ધિ પામે છે, તેઓને અહંકાર ઉત્પન્ન થવાથી શાસ પણ બંધ કરી નાખે છે. ૧૯
વિવેચન–જે વિદ્વાને વિહામ ધારણ કરનારા છે, તેમને ઉદેશીને થકાર આ બ્રેકથી ઉપરશ આપે છે. કદિ સૂર્ણ અજ્ઞાની માણસમાં મોહ વૃદ્ધિ પામે છે, તેથી કાંઈ આશ્ચર્ય પામવાનું નથી, પણ જે વિદ્વાન પુરૂ છે, જ્ઞાનાવર ણીય કર્મને ખપાવાથી જેઓએ સારી વિદ્વતા સંપાદન કરી છે, તેઓમાં મેહની વૃદ્ધિ થાય, એ વિશેષ આશ્ચર્યની વાત છે. તેથીજ થકાર કહે છે કે, મહતું કેવું મહાભ્ય છે કે જે વિદ્વાન માણસના હાથમાં પણ અસર કરે છે. એ મેહના મા હાસ્યથી જ સન્માર્ગને દર્શાવનારૂં શાસ્ત્ર પણ વિધામવાળા વિદ્વાનોને પણ અહંકારમાં અંધ કરી નાખે છે. ૧૯
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરની વાતનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરે છે– श्रुतस्य व्यपदेशेन विवर्तस्तमसामसौ । अंतः संतमसः स्फातिर्यस्मिन्नुदयमीयुषी ॥ २० ॥
અક્ષરાજે શ્રુત (શાસ્ત્ર) ના મદને લઈને અંદર અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને વિસ્તાર ઉદય પામે, તે શાસ્ત્ર નથી, પણ શાસ્ત્રના મિષથી રહેલ અજ્ઞાનરૂ૫ અંધકારનું રૂપાંતર છે. ૨૦ - વિવેચન–મહને લઇને શાસના માને ધારણ કરનારા પુરૂષના હાલમાં જે અજ્ઞાનરૂ૫ અંધકારને ઉદય થાય, એટલે શાસ્ત્રની વિદ્વતા છતાં જે તેઓ શાસના મદને ધારણ કરે તો તેઓના હદયમાં શાસ્ત્ર છે, એમ ધારવું નહીં, પણ તેમાં શાસ્ત્રને બાહાને. અજ્ઞાનરૂપ અંધકારનું રૂપાંતર છે, અર્થાત તેમનું શાય તે અજ્ઞાન છે. ૨૭ મેહથી શાસ્ત્રને ઉપગ વાદ-વિવાદમાંજ
થાય છેकेषांचित्कल्पते मोहाव्यावभाषीकृते श्रुतम् । पयोऽपि खलु मंदानां सन्निपाताय जायते ॥ २१ ॥
- અક્ષરાર્થ—કેટલાક વિદ્વાનને મેહથી તેમનું શાસ્ત્ર વાદ-વિવાદને માટે થાય છે, માંદા પુરૂષોને આપેલું દુધ પણ સંનિપાત રોગને માટે થઈ પડે છે. ૨૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
વિવેચન—સપાદન કરેલા શાસ્ત્રના ઉપયોગ કેવી રીતે ક રવા જોઇએ ? તે મહુને લઇને જાણી શકાતુ નથી. જેઓના હૃદય ઉપર માહુની અસર થઇ હાય.તેઓનું શાસ્ત્ર જ્ઞાન વાદ વિવાદને માટેજ થઇ પડે છે, વાદ વિવાદ શિવાય તેના જ્ઞાનના શ્રીજો ઉપયોગ થતા નથી, માંદા માણસને આપેલું દુધ સનિપાતના રોગ ઉત્પન્ન કરે છે, સર્વ મનુષ્યને દૂધ પુષ્ટિકારક છે; પણ જેને વ્યાધી થયેલ હાય, તેવા માણસને તે સનિપાતના રોગ ઉત્પન્ન કરે છે, માહુ વગરના વિદ્વાનેાએ સપાદન કરેલ શાÀજ્ઞાન તેના ગ્માત્માના ઉદ્ધારને માટે થાય છે, અને મહુવાળા વિદ્વાનનુ શાસ્ર જ્ઞાન ફકત વાદ વિવાદને માટેજ થાય છે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે, શાસ્ત્રવેત્તા વિદ્વાનોએ પણ માહં રાખવા ન જોઈએ, માહુ રાખવાથી સંપાદન કરેલુ શાસ્રીય જ્ઞાન પણ નિષ્ફળ થાય છે, ૨૧
વૈરાગ્યરૂપ જળથી મમતારૂપ કાદવને ધાઇ નાખવા જોઇએ.
ममत्वपंक निःशंक परिमार्ज्ड समंततः । वैराग्य वारिलहरीपरीरंभपरो भव ॥ २२ ॥
અક્ષરાર્થ—à ભવિ પ્રાણી ! મમતારૂપ કાદવને ચારે તર×થી નિશંકપણે ધાઇ નાખવા વૈરાગ્યરૂપ જળને સપર્ક કરવાને તત્પર થા. ૨૨
વિવેચન—જેમ શરીરપર કાદવ લાગ્યા હાય ! તેને જલ વડે ધાઇ નાખવાથી તે કાદવ દૂર થઇ જાય છે, તેમ જો મમતા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ૫ કાદવ લાગે છે કે, તે વૈરાગ્યરૂપ જળના તરંગવડ દેવાથી દૂર થઈ જાય છે. આ ઉપદેશ આપવાને ગ્રંથકાર જણાવે છે કે હે ભવિ પ્રાણી ! તારા હૃદયમાં મમતારૂ૫ કાદવ લાગ્યો છે, તેને ધોઈ નાખવા વૈરાગ્યરૂપ જળના તરંગને સંપર્ક કરવામાં હું તત્પર થાય તે મમતારૂપ કાલવને થોડે ઘણે હૈઇશ નહીં, પણ ચારે તરફથી ધોઈ નાખજે. તેમજ તેને જોઇ નાખતાં મનમાં જરા પણ શંકા રાખીશ નહીં. તેથી થકાર મુલમાં “નિ:શંક એ પર મૂકે છે. બધા લેકની કહેવાની મને તલબ એવી છે કે, મમતાને દૂર કરવાના ઉપાય વૈરાગ્ય છે. જ્યારે દરેક સાંસારિક પદાર્થ ઉપર વિરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે મમતા - હતી જ નથી. રર . રાગરૂપ સ હશેલે પુરૂષ વિવેકરૂપ ચૈતન્યથી
રહિત થાય છેશિવપારાવાર જેના : न किंचिश्तति स्पष्टं विवेकविकलः पुमान् ॥२३॥
અક્ષરાર્થ—જેનું ચેતન રાગરૂપ સર્ષના વિષની વાળાથી સજ્જડ વ્યાપ્ત થયેલું છે, એ પુરૂષ સ્પષ્ટ રીતે વિવેક વગરને થઈ જરા પણ ચેતન પામતે નથી. ૨૩ - વિવેચન આ શ્લોકથી રાગને રોષ દશાવે છે, જેને ચેતન એટલે ચૈતન્યમય રાગરૂપ ઝેરની જવાળાથી મજબૂતપણે વ્યાસ થએલ છે, તે પુરૂષ વિવેક વગરનો થઈ,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ચેતનથી રહિત થઈ જાય છે. અમુક વસ્તુ ઉપર પ્રીતિ કરવી—આસક્તિ રાખવી, તે રાગ કહેવાય છે. એ રાગને સર્પની ઉપમા આપે છે, જેમ સર્પનુ વિષ ચડયુ હોય, તે ચેતન રહેતુ' નથી, તેમ રાગરૂપ સર્પ વિષ ચડવાથી પુરૂષ ચેતન રહિત થઇ જાય છે, અર્થાત્ તેનામાંથી વિવેક ચેતન્ય
ઉડી જાય છે, જ્યારે વિવેકના અભાવ થયે એટલે પછી તેનુ ચૈતન્ય મૂઢ થઈ જાય છે. મૂ ચૈતન્યવાળા પુરૂષ જીવતા રહે છે; પણ તે જીવતા મુઆ જેવા છે, જેનામાં સાર અારના, મહેણુ કરવા ચેાગ્ય તથા ત્યાગ કરવા ચગ્યના, આચાર તથા અનાચારના, પુણ્ય તથા પાપના, ધર્મ તથા ધર્મના અને સમ્યકત્વ તથા મિથ્યાત્વના વિવેક ન હેાય, તે ચેતન વગરના છે. હાલવું, ચાલવુ એ ચેતન તા પશુ, પક્ષી અને મનુષ્યમાં સમાન છે. તે ખરેખર ચેતન નથી, ખરૂ ચેતન તા વિવેકનું છે, તે વિવેક રૂપ ચેતન રાગરૂપ સર્પના ઝેરથી નાશ પામી જાય છે, માટે વિપ્રાણીએ કાઇપણ વસ્તુમાં શગ કરવા નહીં. ૨૩
વિવેકરૂપ અમૃતસાગરમાં સ્નાન કરી રાગરૂપ સર્પના વિષને ઉત્તારા એઇએ.
तद्विवेक सुधां भोधौ· स्नायं स्नायमनामयः । विनयस्व स्वयं रागभुजंगम महाविषम् ॥ २४ ॥ અક્ષરાર્થ—-ડે ભવિ પ્રાણી ! તું શ્વેતેજ વિવેકરૂપ અમૃતના સમુદ્રમાં સ્નાન કરી તંદુરસ્ત થઇ રામરૂપી સર્પના મેટા ઝેરને દુર કર. ૨૪
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન–સંથકાર ઉપર કહેલા બ્લેકની પુષ્ટિમાંજ આ લેક કહે છે. જે માણસ અમૃતના સમુદ્રમાં સ્નાન કરે તેનીગી થાય છે, અને કવિ તેના શરીરમાં સર્પનું ઝેર ચડયું હોય તે તે પણ ઉતરી જાય છે. તે પ્રમાણે જે માણસ વિવેકરૂપ અમૃતના સમુદ્રમાં સ્નાન કરે છે, તેના હાથમાંથી રાગરૂપ સર્વેનું મહા વિષ ઉતરી જાય છે. કહેવાનો મતલબ એવી છે કે, જ્યાં વિવેક હોય ત્યાં રાગ રહી શકતો નથી. જે કવિ રાગ ઉત્પન્ન થતો હોય તે વિવેકથી તેને દૂર કરે. જે વિવેક રાખવામાં ન આવે તે એ રાગ સર્પના જે ભયંકર છે. માટેજ ગ્રંથકાર ઉપરશ આપે છે કે, હે પ્રાણી ! રાગરૂપ અમૃત સાગરમાં સ્નાન કરી નિરોગી થઈ રાગરૂપ સર્ષના મહા શિવને તુ પોતાની જાતે દૂર કર ૨૪
વિવેક, એ ત્રીજું લોચન છે. बहिरंतर्वस्तुतत्त्वं प्रथयन्तमनश्वरम् । विवेकमेकं कलयेत्तात्तीयीकं विलोचनम् ॥ २५ ॥
અક્ષરાઈ–બહેર અને અંદરની વસ્તુનાં તત્વને જેનાર અને કોઈ દિવસ નાશ નહીં પામનાર, એ વિવેક એકત્રીનું લોચન છે, એમ જાણવું. ૨૫
વિવેચનઉપર કહેલા રાગરૂપ સર્ષના મહા વિષને દુર કરનારા વિવેકની ગ્રંથકાર બીજી રીતે પ્રશંસા કરે છે. વિવેક એક ખરેખરૂં ત્રીજું લેચન છે. તે આ ચર્મચક્ષુથી જુદી રીતનું. છે. ચર્મચક્ષુ બાહેરનાં વસ્તુ તત્વને જુવે છે, અને વિવેકરૂપ ચક્ષુ બાહારનાં અને અંદરનાં વસ્તુ તત્વને જોઇ શકે છે, ચર્મચક્ષુ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
પીડાથી વખતે નાશ પામી જાય છે, અને આ વિવેકરૂપ ચક્ષુ નાશ પામતું નથી, તે અનધર છે. આવાં વિવેકરૂપ ચક્ષુને દરેક મનુષ્ય મેળવવુ જોઇએ. ૨૫
( દ્વેષ વિષે. )
દ્વેષરૂપ હાથીને કબજે રાખવા જોઇએ. उद्दामक्रममाविद् शेषदंतावलो बलात् । धर्माराममयं भिन्दन्नियम्यो जितकर्मभिः ॥ २६ ॥
અક્ષરાર્થ——દ્વેષરૂપી હસ્તી કે જે ઉદ્ધૃત રીતે ચાલી ધર્મરૂપી બગીચાને પેાતાના અળથી ભાંગી નાખે છે, તેને કર્મને જીતનારા પુરૂષાએ નિયમમાં રાખવા જોઇએ. ૨૬
વિવેચનરાગ વિષે વિવેચન ક્યા પછી હવે મથકાર દ્વેષ વિષે લખે છે. પ્રથમ દ્વેષને એક ઉન્મત્ત ગજેની ઉપમા આપે છે, જેમ ઉદ્ધૃત થઈ ચાલતા હાથી કાઇ ઝાડના બગીચાને ભાંગી નાખે છે, તેમ દ્વેષરૂપી હાથી ઉદ્ભત રીતે ચાલતે ધર્મરૂપી બગીચાને પાતાના બળથી ભાંગી નાખે છે. આવા દ્વેષરૂપી બળવાન્ હાથીને કબજે રાખવા જોઇએ, તેને કાણકબજે રાખી શકે ? જેઓએ કમને જીત્યા હાય, એટલે જે કર્મબધ કરતા ન હેાય, તે દ્વેષરૂપી ગજેને કબજે કરી શકે છે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે, કર્મને જીતનારા મનુષ્ય એ દ્વેષ કરવા નહીં;
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૨૫
કારણ કે તે દ્વેષ બળવાન થઈ ધર્મને નાશ કરે છે. જ્યારે દ્વેષને કબજે ન કરી શકાય, તે પછી તેઓ કર્મને પણ જીતી શકતા નથી. હેપ કરવાથી કર્મના બંધ થયા કરે છે. ૨૬' ને હેષરૂપ અગ્નિને ઉપશમથી બુઝાવી દે જોઈએ.
सैष द्वेषशिखी ज्वालाजटालस्तापयन्मनः । निर्वाप्यः प्रशमोहामपुष्करावर्तसेकतः ॥ २७ ॥
અક્ષરાર્થ-જ્વાલાઓથી વ્યાપ્ત એ એ દ્વેષરૂપી અગ્નિ કે જે હૃદયને તપાવે છે, તેને પ્રશમશમતારૂપ પુકરાવત્ત નામના ઉગમેઘના જળનું સિંચન કરી શમાવ જોઇએ. ૨૭
વિવેચન- ઉપર કહેલ કે અશિની ઉપમા આપી, તેને શમાવવાને ઉશય દર્શાવે છે. જેમ વાળાએથી ભરપુર એ અગ્નિ માટે મેઘના જળીના છટકાવથી શમી જાય છે, તેમ ધરૂપ અગ્નિ પ્રશમ શમવારૂપ એના જળથી શમી જાય છે. આ ધરૂપ અગ્નિ ભયંકર જવાળાઓથી વ્યાસ છે, અને તેથી કરીને તે હાથને તાપ કરે છે. આ ભયકર અગ્નિ સાધારણ મધના જળથી બુઝાય નહીં, તેથી તેને શમતારૂપ પુષ્ઠરાવ મેઘના.જળથી બુઝાવી રવો જોઈએ. સર્વ મેમાં પુષ્કરાવત મેષ અતિ પ્રચંડ છે. સારાંશ એવો છે કે જ્યારે મનને તાપ કરનાર કે ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે શમતા રાખવી, કે જેથી તે ધા િશમી જાય છે. ૨૭
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઈ પણ જાતની સંસારની વાસનાં વેશ્યાની
' જેમ વશ થઈ શકતી નથી. वश्या वेश्येव कस्य स्वादामना भवसंभवा । विद्वांसोऽपि वशे यस्याः कृत्रिमैः किलकिंचितैः ॥२८॥
અક્ષરાર્થ– આ સંસારની વાસના વેશ્યાની જેમ કેને વશ થાય? જેના કૃત્રિમ હાવભાવથી વિદ્વાને પણ વશ થઈ જાય છે. ૨૮
વિવેચન- મેહનું કારણ વાસના છે, તેથી ગ્રંથકાર વાસનાને માટે કહે છે. આ સંસારની વાસના કોઈ પણ માણસને વશ થઈ શકતી નથી, તેની ઉપર વેશ્યાનું દ્રષ્ટાંત આપે છે. જેમ સ્વતંત્ર ચાલનારી વેશ્યા સી કઈ પણ પુરૂષને વશ થઇ શકતી નથી, મોટા મોટા વિદ્વાન પુરૂષે પણ તેના કૃત્રિમ હાવભાવથી તેને વશ થઈ જાય છે, તેવી રીતે સંસારની વાસના કેઇને વશ થઈ શકતી નથી. જેના કૃત્રિમ હાવભાવથી એટલે બનાવટી એવા મોહક બનાવોથી વિદ્વાન માણસ પણ તે વા. સનાને વશ થઈ જાય છે, તેથી સર્વ ભવિ પ્રાણીઓએ એ વાસનાને વશ ન થવું જોઈએ, વાસનાને વશ થવાથી મોહતું, બળ વધે છે, અને મેહધી દુર્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. ૨૮
જ્યાં સુધી સંસારની વાસના હેય, ત્યાં સુધી
પ્રાણીને નિમમતામાં રૂચિ થતી નથી. यावजागर्ति संमोहहेतुः संसारवासना । निर्ममत्वकृते तावत् कुतस्त्या जन्मिनां रुचिः॥२९॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ– જ્યાં સુધી પ્રાણીઓને મોહ થવામાં હેતુરૂપ સંસારની વાસના જાગે છે, ત્યાં સુધી માણીઓને નિમંમતાને માટે રૂચિ કયાંથી થાય ?. ૨૯
વિવેચન- સંસારની વાસના રાખવાથી પ્રાણીઓને શી હાનિ થાય છે? તે ગ્રંથકાર આ લેથી જણાવે છે. સંસારની વાસના પ્રાણીઓને મેહની હેતુરૂપ છે; એટલે વાસના શખવાથી મેહ થાય છે, અને જ્યારે મેહ ઉત્પન્ન થયે, તો પછી પ્રાણીઓને નિર્ગમતા રહેતી નથી. કહેવાની મતલબ એવી છે કે કે મનુષ્ય સંસારની વાસના રાખવી નહીં. જે સંસારની વાસના રાખવામાં આવે, તે પછી પ્રાણીઓને નિર્મમતાને માટે રૂચિ થશે નહીં જ્યારે નિમતાની રૂચિ ન થાય, તો પછી મેહ થવાને, અને મોહને લઇને પ્રાણીની અર્ધગતિ થાય છે. ૨૯
વાસના એ ત્રિદોષમય વિષમ પર છે. दोषत्रयमयः सैष संस्कारो विषम ज्वरः । मेदुरीभूयतें येन कषायक्वाथयोगतः ॥३०॥
અક્ષરાતે આ સંસ્કાર ( વાસના) ત્રિદેષવાળા વિષમ વરના જેવું છે, જે કષાચરૂપ કવાથ [ ઉકાળા ] ના રોગથી પુષ્ટ થાય છે. ૩૦
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન-વાસનાને બી એ શબ્દ સંસ્કાર આપી. તેને એક વિષમ વરની ઉપમા આપે છે જેમ વિષ એટલે વાત પિત્ત અને કફને પગ જે સન્ન .તના નામથી ઓળખાય છે, તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ વિષમ જવર થશે ભય રહે છે, તેની ઉપર જે કષાય કવાથને ઉપાય કરવામાં આવે છે, તે વિષ જવર શમતા નથી, પણ ઉલટ વિશેષ પૂર્ણ થાય છે, મા સસ્કારરૂપ વાસના છે, જે વાષ એટલે મન, વચન અને કાયાના દુષ્ટ ગની સાથે મિશ્ર થયેલ છે, તેની સાથે કે માન, માયા અને કોલ–એ પાર કષાયની યોજના થાય તે, તેનાથી તે વાસના વિશેષ ઉહિ પામે છે, તેથી દરેક માણસે ચાર કષાયની સામે વાસનાનો ત્યાગ કરવો જોઇએ. ૩૦.
વાસના બે પવિત્ર હોય તે તેને સ્વિકારવી. तत्कषाया निमांगेतु मीश्वरी म विनश्वरीम् । पावनां वासना मेनामात्मसात्कले हुतम् ॥ ३१ ॥
અક્ષરા–તેશા એ ચાર કષાયને છેવાને સમર્થ અને કદિ નાશ ન પામે, એવી પવિત્ર વાસનાને સત્વર પિતાને આધિન કરવી. ૩૧
વિવેચન-વાસના બે પ્રકારની હોય છે; એક સંસારની વાસના, અને બીજી ધર્મની વાપના, તેમાં સંસારની વાસ નાને ત્યાગ કરે, અને ધર્મની વાસનાને પિતાને આધિન કરવી. એ ધર્મની વાસના , માન, માયા અને લેભ–એ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર કષામને છેવાને સમર્થ થાય છે, અને તે કદિ પણ નાશ પામતી નથી; આવી પવિત્ર વાસનાને પિતાને આધિન કરવી ધમની વાસના રાખવાથી ચાર કષાય ઉન્ન થતા ન અને તેનાથી હમેશાં હદય શુદ્ધ અને પવિત્ર કહે છેમાટે પ્રથપર ભલામણ કરે છે કે, સંસારની વાસનાને ત્યાગ કરે, અને ધર્મની પવિત્ર વાસનાને સત્વર પિતાને સ્વાધીન કરવી જેથી મનુષ્ય ઉત્તમ સ્થીતિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ૩૧ ,
ક્ષમાથી કેને નિગ્રહ કર. स्पष्टं दुष्ट ज्वरः क्रोषबैतन्यं दलयनयम् । सुनिग्राधः प्रयुज्याशु सिद्धौषधिमिमा क्षमाम् ॥३२॥
અક્ષરાર્થ—કે એ સ્પષ્ટ રીતે દુષ્ટ જવરના એવે છે, તે ચિતને નાશ કરનાર છે, માટે ક્ષમારૂપી સિદ્ધ ઔષધિને પ્રવેગ કરી, તેને સત્વર નાશ કર. ૩૨ - વિવેચન-અહી શકાર કેને એક દુષ્ટ જવરની ઉપમા આપે છે; જેમ દર વર વૈતન્યનો નાશ કરે છે, તેમ જ સાનરૂપ ચતન્યને નાશ કરે છે; જેમ સિદ્ધ કરેલી ઓષધિના પગથી દુષ્ટ જવરને દુર કરી શકાય છે, તેમ ક્ષમાથી કે ધને દુર કરી શકાય છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે, દરેક મનુષ્ય સમા ગુણથી કેધને નાશ કરવા જઇએ ૩૨ -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેપ આનંદમય શરીરને પ્લાન કરી દે છે. आत्मनः सततस्मेरसदानंदमयं वपुः स्फुरल्लुकाजिलस्फातिः कोपोऽयं ग्लपयत्यहो ॥३३॥
અક્ષરાથ– આ શરીર કે જે આત્માના નિરતર વિકાશ પામેલા ઉત્તમ આનંદથી વ્યાપ્ત છે, તેવા શરીરને પ્રજ્વલિત વાળાઓના વિસ્તારથી ફુરણાયમાન, એ કેપ ગ્લાનિ પમાડે છે. ૩૩ "
વિવેચન-કાર છોધને બીજે રોષ જણાવે છે–ધિ એ જવાળામય અગિરૂ૫ છે; જેમ અથિી કઈ પદાર્થ દશ્ય થઈ જાય છે, તેમ વરૂપ અગ્નિથી આ શરીર પ્લાનિ પામી જાય છે. કવિ કાણ જેવી અ૫ ઉપગી વસ્તુને નાશ થાય તે તે યુક્ત છે, પણ આ શરીર કે જે સર્વદા આત્માના આનદનું સ્થાનરૂપ છે; એટલે તે માનવ શરીરથી આત્માને આના મિળવી શકાય તેમ છે, તેવા ઉપયોગી શરીરની નિરર્થક ગ્લાનિ થવા ટવી, તે મેટામાં મેટી હાનિ છે, માટે દરેક ભાવિ પ્રાણીએ તે હાનિ ન થવા દેવી જોઇએ તેવી મોટી હાનિ કરનાર કેને અવશ્ય તાગ કરે, એ ઉપર છે. ૩૩ ક્ષમારૂપ ચંદનના રસથી આત્માને શાંતિ આપે. व्यवस्थाप्य समुन्मीलदहिंसा पल्लि मंडपे । निर्वाफ्य तदात्मानं क्षमा श्रीचंदन वैः ॥३४॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
• - અક્ષરાર્થ–હે ભવિ પ્રાણી ! તારા આત્માને અહિંસારૂપી પ્રફુલ્લિત, એવા લતામંડપમાં રાખીને ક્ષમારૂપી શ્રીચંદનના રસથી તેને શાંતિ આપ. ૩૪
વિવેચન–જેમ સુંદર લાગકપમાં ચંદનના રસથી ઉત્તમ પ્રકારની શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેવી રીતે આત્માને પણ ઉત્તમ પ્રકારની શાંતિ આપવી જોઇએ તે કેવી રીતે આપવી જોઈએ? તેને માટે ગ્રંથકાર બંધ કરે છે. હું ભવિ પ્રાણી! તું તારા આત્માને અહિંસારૂપી લતાના મંડપમાં રાખજે, અને ત્યાં તેને ક્ષમારૂપી શ્રીચંદનના રસથી શાંતિ આપજે. કહેવાનો આશય એ છે કે, જો આત્માને પરમ શાંતિ આપવી હોય, તે અહિંસામાં વર્તવું, અતરમાં દયા રાખવી, અને હમેશાં ક્ષમાગુણનું અવલંબન કરવું. અહિસાથી તેને અને ક્ષમાથી કેધનો નાશ થાય છે, જ્યારે હેવ તથા કેવિન અભાવ થશે, એટલે આત્મા પરમ આનદને પ્રાપ્ત કરે છે. ૩૪ ક્ષમારૂપ સ્ત્રી ધરૂપ રેહાને ક્ષણ માત્રમાં
હરાવે છે. क्रोधयोधः कथंकारमहंकारं करोत्ययम् । लीलयैव पराजिग्ये क्षमया रामयापि च ॥ ३५ ॥
અક્ષરાર્થ– આ ધરૂપી ચધ્ધ શા માટે અહંકાર કરતો હશે ? કેમકે એક ક્ષમારૂષ સ્ત્રી તેને લીલા માત્રમાં હરાવી દે છે. ૩૫
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન– કેધની આગળ ક્ષમા ગુણ કે બળવાન છે? તે દર્શાવે છે કે એ પ્રચંડ પોઢે છે, તે હમેશાં મહાન ગર્વ ધારણ કરે છે, તથાપિ ક્ષમાપ એક સ્ત્રી તેને લીલા માત્રમાં હરાવી દે છે ક્ષમારૂપ ચીની આગળ ધનું કાઈ પણ ચાલતું નથી, તેથીજ પ્રથાર કહે છે કે ક્ષમારૂપ સીએ માત્ર રમતમાં હરાવી દીધેલું કોપરૂપ પદ્ધ શા માટે ગર્વે કરતે હશે ? કહેવાને ભાવાર્થ એવા છે કે ક્ષમાગુરુની આગળ ક્રોધ એક પામર છે. જેનામાં ક્ષમા છે, તે કોઇને ક્ષણ માત્રમાં હરાવી શકે છે, તેથી પ્રત્યેક ભવિ મનુષ્ય ક્ષમાગુણ રહણ કરી કેધને દુર કરે, એ ઉ૫ટશ છે. ૩૫ :
શાંતિ એ ખરેખર પતિવ્રતા સ્ત્રીનું વ્રત સેવે છે. भषुः शमस्य ललितैपिचती प्रीतिसंपदम् ।। नित्यं पतिव्रता वृत्तं क्षांतिरेषा निषेवते ॥ ३६ ॥
અક્ષર– પિતાના વિલાસથી શમરૂપ પતિની પ્રીતિની સંપત્તિને ધારણ કરતી એ ક્ષમારૂપ સ્ત્રી હમેશાં પતિવ્રતાના વ્રતને સેવે છે. ૩૬
વિવેચન સંથકાર આ થી ક્ષમા અને શમ બંનેને એક સ્ત્રી પુરૂષનું રૂપક આપી વર્ણવે છે. જેમ પતિવ્રતા સી પિતાના લાસેથી પતની પ્રાતિ મેળવે છે, તેમ ક્ષમારૂપી સી પિતાના વિલાસથી શમરૂચ પતિની પરમ પ્રોતિ સપાન કરે છે, જેમ પતિવ્રતા સતી પોતાના પતિ સિવાય અન્યની
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
સાથે પવિત્ર પ્રેમ ધારણ કરતી નથી, તેમ ક્ષમારૂપ રમણી શમ સિવાય બીજા કાષ્ઠની સર્વ પ્રીતિ કરતી નથી. કહેવાના આશય એવા છે કે જ્યાં રામ ગુણ હૈાય, ત્યાંજ ક્ષમાગુણ હૈય છે. તેથી દરેક પ્રાણીએ ક્ષમાગુણને ધારણ કરવા, જેથી શમતા ગુણુ પણ સાથેજ આવે છે, ક્ષમા અને શમ—ઉપશમ પરસ્પર એક બીજાના આલંબનરૂપ છે. ૩૬
ક્ષમાથી ક્લેશ વિનાનું સુખ ઉત્પન્ન થાય છે. कारणानुगतं कार्यमिति निश्चिनु मानस । निरायासा सुखं सूते यन्निः क्लेशमसौ क्षमा ॥ ३७ ॥
અક્ષરાર્થ— હું મન ! “ કારણને અનુસરતુ કાર્ય ઢાય છે, ” એમ તું નિશ્ચય કર, જેથી ક્ષમા પ્રયત્ન વિના ક્લેશ વિનાનું મુખ ઉત્પન્ન કરે
જી.
૩૭
·
વિવેચન—ગ્રંથકાર આ શ્લાકથી ક્ષમાને બીજો ગુણ વર્ણન કરતાં મનને સંબધન કરે છે. હું મન ! તું નિશ્ચય કરજે કે કારણને અનુસરતું કાર્ય હાય છે, જે કલેશ વિનાનુ સુખ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું કારણુ ક્ષમા છે. Éમારૂપ કારણને અનુસરતું ક્લેશ રહિત સુખરૂપ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તેવા ફ્લેશ વિનાના સુખને ઉત્પન્ન કરવામાં ઘણા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ; પણ આ ક્ષમા તા પ્રયત્ન વિના કલેશ વિનાના સુખને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી સર્વ મનુષ્યેએ કલેશ રહિત સુખને ઉત્પન્ન કરવા, એ ઉપદેશ છે, ३७
૫
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ અહંકારરૂપ પર્વતપર ચડેલે માણસ ગુરૂ વર્ગને
પણ જોત નથી अखर्वगर्व शैलान,गादुद्धरकंधरः ।। पश्यन्नहंयुराश्चर्य गुरूनपि न पश्यति ॥ ३८ ॥
અક્ષરાર્થ–મોટા ગવરૂપ પર્વતના અગ્ર શિખર ઉપરથી ડેક ઉંચી કરીને આશ્ચર્યને જેતે એ અહંકારી મનુષ્ય ગુરૂઓને પણ જોઈ શકતે - નથી. ૩૮
વિવેચન- થકાર હવે ગર્વ-આને નામના કષાયનું સ્વરૂપે વર્ણવે છે. જેમ ઉચે સ્થળે રહી, ઉંચી ફાક કરી, આશ્ચર્ય જોવામાં પડેલો માણસ બીજાઓને જોઈ શકતા નથી; કારણ કે તેનું લક્ષ આશ્ચર્ય જોવામાં તલ્લીન થએલું હોય છે, તેવી રીતે જે માણસ ગવરૂપ માટે પર્વતની ટોચ ઉપર ચડેલ હૈય, તે પિતામાંજ રહેલા આશ્ચર્યને જોયા કરે છે, તેથી તે બીજા ગુરૂ–વડીલ વર્ગને જોઈ શકતું નથી. અહંકારી માણસ એમ જાણે છે કે મારી સમાન કેઈ નથી, અને તેથી તે રૂપમદ, ધન મદ, અને વિદ્યામદનાં આશ્ચર્ય પાતાનામાં જ જુવે છે, માટે બીજા પિતાના પૂજ્ય–વડિલ વર્ગને તુણ સમાન ગણે છે. આ અહંકારી માણસ ધિક્કારને પાત્ર છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે જેમાં વડિલ-પૂજા વર્ગનું અપમાન થાય છે, એવા માનરૂપ - છપાયને બ્રેક મનુએ છેડી રે જોઈએ.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૫
અહી “રહે ” એ પામ “ગ ” એટલે અહંકારવાળે–તે પદને સ્થાને છે “ વ ર્ષ * એ પાઠ લઇએ તે હંકારરૂપ નગરનું આશ્ચર્ય એતિ એ માની પુરૂષ વડિલ વર્ગને જોઈ શકતા નથી, એ અર્થ થાય. પર્વતના ઉચા શિખર પર ચલે માણસ નગરને જોવામાં તલ્લીન થવાથી બીજાઓને જોઈ શકે નહીં. ૩૮ અહંકારરૂપ પર્વત ઉપર ચડેલે માણસ બીજા
ગુરૂઓને લઘુ માને, તે ઘટિત છે. उपेस्तरमहंकारनगोत्संगमसौ श्रितः युक्तमेव गुरुन्मानी मन्यते यल्लघीयसः॥ ३९ ॥
અક્ષરા–અહંકારરૂપ પર્વતને ઉંચા ઉસંગમાં રહેલો માની પુરૂષ જે ગુર–મોટાને લધુ-હલકા માને છે, તે યુક્તજ છે. ૩૯
વિવેચન–જેમ મા સ્થાનમાં રહેલા માણસ બીજાને પાતાથી લઘુ માને, તે વાત ઘટીત છે–તેવી રીતે અહંકારરૂપ પર્વતના ઉચા પ્રદેશમાં ચડેલ માણસ ગુરૂજનને લઘુ માને છે, તે વાત ઘટીત છે. કહેવાનો આશય એવો છે કે જે માણસ આહકારી કે માની હોય છે, તે ગુરૂ–વડિલ જનને લઘુ-હલકા માને છે, તેવા માની પુરૂષ સર્વદા રાષપાત્ર છે, માટે કેઇએ અહંકાર ન રાખવો જોઈએ. અહંકારથી પુરૂષ બીજાને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
તૃણવત્ ગણે છે. વળી લેાકમાં પણ જે પર્વત ઉપર ચડયા હાય, તે નીચેના લાકાતે નાના સુખે છે, ૩
માન પ્રકાશને રોકનારા વિષમ પર્વત છે. तिरयन्नुज्ज्वलालो कमभ्युन्नतशिराः पुरः निरुणद्धि सुखाधानं मानो विषमपर्वतः ॥ ४० ॥
અક્ષરાથે માન-અહુકાર એ ઉંચા શિખરવાળા વિષમ પર્વત છે, જે પેાતાની આગળ રહેલા ઉજ્વળ પ્રકાશને ઢાંકી, સુખની આવકને શકે છે. ૪૦
વિવેચન— ગ્રંથકાર-માનને વિષમ પર્વતનું રૂપક આપી વર્ણવે છે. માન—અહ`કાર એ ઉંચા શિખરવાળે વિષમ પર્વત છે, તે પોતાના ચા મસ્તકથી ઉજ્જળ પ્રકાશને ઢાંકી દે છે, અને પ્રકાશને ઢાંકવાથી સુખની પ્રાપ્તિને અટકાવે છે. જેમ પ શિખરવાળા વલમ પર્વત પ્રકાશને અટકાવી, લેાકેાના સુખના નાશ કરે છે, તેમ જે પુરૂષમાં માનરૂપ ઉ ંચે Íાર રહેલે હોય, તે તેના જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશને ઢાંકી તે છે, કારણ કે માની પુરૂષ પાતે સર્વજ્ઞ છે, એમ જાણી જ્ઞાન સપાદન ઢરી શકતા નથી, તેથી પાતે સર્વદા અજ્ઞાન અવસ્થામાં રહી. સુખને મેળવી શકતા નથી. ઉજ્વળ પ્રકાશમય જ્ઞા થી જેને માપ્ત થાય, તે માની પુરૂષને મળતુ નથી, માટે લાંક પ્રાણીએ સર્વદા શાનના ત્યાગ કરવા. ૪૦
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે માનરૂપ પર્વત કેવી રીતે ભેદાય? તે.
હદયને બંધ કરે છે. मृदुत्वभिदुरोद्योगादेनं मानमहीधरम् । भित्वा विधेहि हे खांत प्रगुणां.सुखवर्तिनीम्॥४१॥
અક્ષરાર્થ– હે હૃદય ! એ માનરૂપ પર્વતને કોમળતારૂપે વજાડે ભેદીને સુખને માર્ગ સરલ કરે. ૪૧
* વિવેચનગ્રંથકાર આ પ્લેથી ઉપર વર્ણવેલા માનરૂપી પર્વતને ભેદવા હદયને બોધ આપે છે હે હાય ! એ માનરૂપ પર્વતને કેમળતારૂપ વજથી ભેટીને સુખને માર્ગ સરળ કર; જેમ વચમાં પર્વત આવેલો હોય, તો માર્ગ વિષમ ગણાય છે. પછી જે તે પર્વતને વજથી લેવામાં આવે છે, તે માર્ગ સરળ થાય છે, તેમ આ સંસારને માર્ગ માન-ગરૂપ પર્વતથી વિષમ હોય છે, તેવા સંસાર માર્ગને સરળ કરવાની જરૂર છે, તે કોમળતાના ગુણથી એ માનરૂપ પર્વતને દુર કરે જેથી તે માર્ગ સારી રીતે સરળ થાય છે. પર્વતને વજથી લેવાય છે, તેમ આ માનરૂપી પર્વતને કમળતાથી ભેદ. કહેવાનો આશય એ છે કે અહંકાનના રોષને મળવાને ઉપાય કમળતા છે. કમળતા એ હદયને ગુણ છે; જે હાથમાં કામળતા હોય, તે માનનો છેષ દુર થઇ જાય છે, માટે અહીં હદયને સમાધીને કહે છે. ૪૧
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમળના જેવી કે મળ મૃદુતા અહંકારરૂપ
પર્વતને તેડી પાડે છે. चित्रमभोजिनीकोमलं किल मार्दवम् । वज्रसारमहंकारपर्वतं सर्वतः स्यति ॥ ४२ ॥
અક્ષરાર્થ-કમળના પત્રના જેવી કેમળ મૃદુતા વજના જેવા અહંકારરૂપ પર્વતને ચોતરફથી તોડી નાખે છે, એ આશ્ચર્ય છે. ૪૨ *
વિવેચન-મૃદુતા ગુણથી એ લાભ થાય? તે દર્શાવવાને ગ્રંથકાર આલંકારિક ભાષામાં વર્ણવે છે મૃદુતા એટલે કેરળતા, અર્થત હદયની આતા તે કમળના પત્ર જેવી કે મળ છે તેવી કમળ મૃદુતા અહંકારરૂપ પર્વતને તેડી પાડે છે. તે અહંકાર રૂપ પર્વત ઉજના જે મજબુત છે; છતાં કેમળતા તેને તેડી શકે છે, એ કેવા આશ્ચર્યની વાત છે? કહેવાનો આશય એવો છે કે જે માણસના હત્યમાં કમળતા ગુણ હોય, તેનામાં અહંકાર ટકી શકતા નથી. અર્થાત જ્યાં કમળતા ત્યાં અહંકાર રહેતોજ નથી, માટે સર્વ મનુષ્ય પ્રાણીએ કોમળતાને ગુણ ધારણ કરે, કે જેથી અહંકારનો ડેષ દુર થઇ જાય છે. ૪૨ પુરૂષો આ સંસારશ્ય જગલમાં માયારૂપ લતાગ્રહની
અંદર બેભાન થઈ સુઈ રહે છે. अस्मिन् संसार कांतारे स्मेरमाया लतागृहे। अभांत शेरते हंत पुमांसो हतचेतसः ॥ १३ ॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ-આ સંસારરૂપ જંગલમાં આવેલા માયારૂપ વિકાશ પામેલા લતાગ્રહની અંદર પુરૂષ હૃદય વગરના બેભાન થઈ હમેશાં સુઈ રહે છે. ૪૩
વિવેચન-સંસારને એક જંગલનું રૂપક આપી અંધકાર વર્ણન કરે છે; જેમકેઈજંગલમાં આવેલાં સુંદર ખીલેલાલતાગ્રહની અંદર પુરૂષે બેભાન થઇ સતત પડયા રહે છે, તેમ આ સંસારરૂપ એક જંગલ છે, તેની અંદર માયારૂપ એક વિકશિ લતા યહ છે, તેમાં પુરૂષ હતચેત થઈ હમેશાં પડયા રહે છે. સંસારને જંગલની સાથે સરખાવ્યું કે તે બરાબર છેઆ સંસાર એક ભયંકર જંગલ છે. જંગલમાં જેમ લતાહ હોય, તેમ એ સંસારરૂપી જંગલમાં માયા એ લતાગ્રહ છે. સાધારણ લતાહ નથી, પણ મોર, એટલે વિકાસ પામેલ લતાગ્રહ છે. ઉતાગૃહમાં સુખ માની પડેલા પુરૂષનું હદય હણાઈ જાય છે. જ્યારે હાય હતપ્રાય થાય, એટલે બેભાની થાય છે, તે બેભાનીમાં પડેલે પુરૂષ પ્રમાદને વશ થઈ ઘણે કાળ પડયે રહે છે તે માટે ગ્રંયકારે
અશાંત પદ સુવું છે. આ બધું કહેવાનો આશય એવો છે કે, સંસારી છ માયારૂપ કષાયને સર્વદા ત્યાગ કરે છે , તેને ત્યાગ ન કરવામાં આવે, તે પુરૂષ હદયશૂન્ય થઈ જાય છે. જ્યારે હદયશૂન્ય થાય એટલે પછી તેઓને ધર્મ, અધમ, પાપ, પુષ્ય, અને કાવે, અકાર્યનું ભાન રહેતું નથી; આથી કરીને તેઓ હમેશાં પાપ કર્મમાં વધતા જાય છે, અને છેવટે દુર્ગતિના પાત્ર થાય છે, માટે દરેક મનુષ્ય માણીએ માયાને ત્યાગ કરવો જોઇએ. જ8 .
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયારૂપ લતાવિતાન પુરૂષને ઉલટી સતાપકારી
. છાયા આપે છે. मायावल्लीवितानोऽयं रुरब्रह्मांडमंडपः । विधत्ते कामपिच्छायां पुंसां संतापदीपनीम् ॥४४॥
અક્ષરાર્થ–જેણે આ બ્રહ્માંડ–જગરૂપ મંડપને ઢાંકી દીધું છે, એ આ માયારૂપ લતાને ચંદર પુરૂષને કઈ જાતની સંતાપ કરનારી છાયા આપે છે. ૪૪ •
વિવેચન–હવે માવાને એક લતાના ચંદરવાનું રૂપ આપી વર્ણન કરે છે. આ માયારૂપ લતાને ચંદરે કે જે આ બધા બ્રહ્માંડરૂપ મંડપને ટાંકીને રહેલા છે. આ બધા જગતમાં છવાઇને રહે છે, તે તેના આશય નીચે રહેલા પુરૂષોને કોઇ જુદી તરેહની છાયા કરે છે, કે જે છાયાથી ઉલટ સંતાપનું ઉદીપન થાય છે. બીજે લિકિક ચંદર શીતળ છાયા આપે છે, ત્યારે આ માયારૂપ લતાને ચંદરવે કે એવી જાતની છાયા આપે છે કે, જે છાયાથી સંતાપ ઉત્પન્ન થાય છે; આવી વિપરીત
વાળી છાયા છે, તેથી પ્રકારે મુળમાં “મા” કોઈ જુદી તરેહની ] એ પદ સુધી સૂચવ્યું છે. બીજા લકિક મંડ૫માં બાંધેલ ચંદરે તેના આશ્રિતને શીતળ છાયા આપે છે, ત્યારે માયાને ચંદરવો તેના આશ્રિતને પરિતાપની છાયા આપે છે, માટે તે વિચિત્ર છે; આ ઉપરથી એ ઉપ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
દેશ લેવાના છે કે, આ સસારમાં સર્વ સ્થળે છવાઇ રહેલી માયા પુરૂષને સંતાપ આપે છે, માટે તેને સર્વથા ત્યાગ કરવા જોઇએ. ૪૪
માયારૂપી સર્પિણી આ જગતને ડગ્યા કરે છે. सूत्रयंती गतिं जिह्मां मार्दवं बिभ्रती बहिः । अजस्रं सर्पिणीवेयं माया दं दृश्यते जगत् ॥ ४५ ॥
અક્ષરાર્થ— વક્રગતિને ધારણ કરતી, અને બહારથી કામળતાને દેખાડતી, આ માયા સર્પિણીની જેમ નિર`તર જયંતને અતિશે શ્યા કરે છે. ૪૫
h
ગ્રંથકાર માયાને સર્પિણીની સાથે સરખાવે છે, જેમ સાપણી વાંકી ચાલે છે, તેમ માયા પણ વાંકી ચાલે છે. એટલે માયાની ગતિ વાંકી છે, કે જેથી માયાવી પુરૂષ વિપરીતપણે વર્તે છે. સાર્પણી જેમ ઉપરથી કામળ ઢંખાય છે, તેમ આયા ઉપરથી સારી લાગે છે, પણ અંદરખાતે વિપરીત છે. સર્પ છીના ડંખથી માણસની જેવી સ્થિતિ થાય, તેવી સ્થિતિ માયાથી પણ થાય છે. સર્પિણીતુ વિષ જેમ માણસને મુતિ કરી, મૃત્યુ પમાડે છે, તેમ માણસ માયાને લઈ માહુ પામી, આખરે મરણાવસ્થા પણ અનુભવે છે. આ બધું. જગત એ આયારૂપ સર્પિણીના ભેાગ થઈ પડે છે. આપણે પ્રત્યક્ષપણે પણ જોઇએ છીએ કે અનેક પુરૂષ માયામાં તીન થઈ, મૃત્યુને શરણ થએલા છે, અને થાય છે, તેથી ભવ્ય પ્રાણીએ એ માયાથી સર્વદા દુર રહેવું સામ્ય છે. ૪૫
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયારૂપ સર્પિણીને વિરોધ કરવાને માટે
સરળતા એક જગુલી મંત્ર સમાન છે. प्रणिधाय ततश्चेतस्तनिरोधविधित्सया । . ऋजुतां जांगुलीमेतां शीतांशु महसं स्मरेत् ॥४६॥
અક્ષરાર્થ– તેથી તે માયાને રોકવાની ઇચ્છા હેય, તે ચિત્તને સ્થિર રાખીને ચંદ્રની કાંતિ જેવા સરળતારૂપી જાંગુલી મંત્રનું સ્મરણ કરવું જે ઇએ. ૪૬ - વિવેચન– હવે ગ્રંથકાર તે માયાને રોકવાનો ઉપાય દર્શાવે છે. જગુલી મંત્રથી જેમ સર્પનું વિશ્વ ઉતરી જાય છે, તેમ માયારૂપી સધણીનું વિષ ઉતારવું છે, તે સરળતારૂપી જાંગુલી મંત્રનું સ્મરણ કરવું જોઇએ. જેમ કેઈ મંત્ર જપ કરે છે, ત્યારે મનને સ્થિર રાખવામાં આવે છે, તેમ સરળતારૂપ જાંગુલી મંત્રના સ્મરણ વખતે પણ હૃદયને સ્થિર રાખવાનું છે. જાંગુલી મંત્રમાં ચંદ્રના જેવી શીતળતા છે, તેવી રીતે સરળતામાં પણ શીતળતાના જે આનંદે રહેલો છે. કહેવા આશય એ છે કે માયારૂપ સપિણીને નિરોધ કરવાને સરળતારૂપ જાંગુલી મંત્રનું સ્મરણ કરવું જોઇએએટલે સર ળતાને ગુણ રાખીને માયાને ત્યાગ કરવો જોઈએજ્યાં સરળતા હોય, ત્યાં માયા રહી શકતી નથી. સરળતાના ગુણની આગળ માયાનું બળ ચાલતું હોય, અર્થાત જે પુરૂષમાં સર
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
લતાનો ગુણ હેય, તેનામાં માયાને પ્રવેશ નથી એમ સમજવું, અને જયાં માયાને પ્રવેશ છે, ત્યાં સરળતાનો ગુણ જરા પણ રહેતો નથી, તેથી ભવ્ય મનુષ્યોએ સર્વદા સરળતાનો ગુણ ધારણ કરવો. ૪૬ - ભરૂપ વૃક્ષને ટેકો લઈ, તૃષ્ણારૂપી વેલ
ઉગીને પ્રસરે છે. लोभद्रुममवष्ठभ्य हप्णावल्लिरुदित्वरी । માથાશાખતા સુત્રો પાછા ૪૭ /
અક્ષરાધ- તૃષ્ણારૂપી વેલ લોભરૂપ વૃક્ષને ટેકે લઈને ઉદિત થાય છે, તે પ્રચાસરૂપ પુ
પાથી વૃદ્ધિ પામે છે, અને તેને દુરૂપ ફળો થાય છે. કo .
વિવેચન- સંયકાર અને લાભ નામના દર્શને વૃક્ષ તથા વલ્લીનું રૂપક આપી વર્ણવે છે. જેમ વેલ વૃક્ષને ટેકો લઇ ઉછરે છે, અને તેને પુષ્પ તથા ફળ આવે છે, તેવી રીતે તૃષ્ણારૂપી વેલ લોરૂપી વૃક્ષને ટેકો લઈ આગળ વધે છે, અને તેને પ્રયાસરૂપ રૂપે થાય છે, અને તે પછી દુ:ખરૂપ ફળ આવે છે. આ રૂપકને હટાવવામાં થકારે ઘણી ખુશી કરી છે. જે માણસને તુચ્છા થાય છે, તે લેભને લઈને થાય છે, તેથી તુચ્છારૂપ વેલને લાલરૂપ વૃક્ષને ટેકો મળે છે, એ રૂપક બરાબર ચાગ છે. જ્યારે તેને લઇને પણ વૃદ્ધિ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પામતી જાય, તે પછી તે તણાતુર એવા લેભી માણસને ઘણે પ્રયાસ પડે છે. દરેક વસ્તુની તૃષ્ણા પુર્ણ કરવામાં માણસને અનેક જાતના પ્રયાસ કરવા પડે છે, તેથી પ્રયાસ એ તૃષ્ણા વેલનાં પુષે છે. પ્રયાસરૂપી પુણે આવ્યા પછી ફળ આવવાં જોઈએ, તે અહીં દુ:ખરૂપ ફળે છે. તૃષ્ણાને લઈને પ્રયાસ કરે, અને પ્રયાસે કરવામાં અનેક જાતનાં દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી જ દુઃખને તૃષ્ણારૂપ વધીનાં ફળ કહ્યાં છે. આ ઉપરથી એટલે ઉપદેશ લેવાને છે કે દરેક માણસે લાભ અને તૃષ્ણા ત્યાગ કરે છે તેને ત્યાગ ન કરે, તે પ્રયાસને લઇને તે અનેક દુખ પ્રાપ્ત કરે છે. ૪૭ લેભ પુરૂષારૂપ હસને દુર કરવામાં મેઘ
સમાન છે. आशाः कुवलयन्नुस्तमो मांसलयमयम् । लोमा पुमर्थईसानां प्रावृषेण्यघनाघनः ॥ ४८ ॥
અક્ષરાર્થ– આશાઓને ઉચે પ્રકારે પ્રફુલિત કરતે, અને તમ અંધકારને પુષ્ટ કરતે એ લભ પુરૂષાર્થરૂપ હસને વર્ષકાળના મેઘના જે છે. ૪૮
વિવેચન-કરલાભને વર્ષવાતુના છેવની ઉપમા આપીવર્ણન કરે છે. વર્ણકાળને મેઘ આશા એટલે દિશાઓને પ્રકૃતિ
l
:
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
કરે છે, અને “ તમ ” એટલે અધકારને પુષ્ટ કરે છે, તે મેષ રાજહ ંસાને નસાડી મુકે છે, વર્ષાકાળમાં રાજહુચ નાશીને માન સરોવરમાં ચાલ્યા જાય છે, કારણ કે તે કાળે જે તે રહે તે, તેમને રોગ થાય છે; તેવી રીતે લાશ એ વર્ષાકાળના મેધના જેવા છે, તે આશા, એટલે ઇચ્છાઓને પ્રફુલ્લિત કરે છે. લાભથી માણસને નવનવી ઇચ્છાઓ વધતી ાય છે. વી તા, એટલે અજ્ઞાનને પુષ્ટ કરે છે, લેસથી માણસમાં અજ્ઞાનતા પુષ્ટ થતી જાય છે; તેમજ વર્ષાકાળના મેથી જેમ રાજહંસા નાસી જાય છે, તેમ લેાસરૂપ મેધથી ધર્મ અર્થ, કામ અને મેક્ષ—એ ચાર પુરૂષાર્થરૂપી રાજહ ંસ નાસી જાય છે. અથાત્ જે માણસને લેાશ હાય, તેના પુરૂષાર્ય સિદ્ધ થતા નથી. લેલી માણસ ચાર પુરૂષાથાને સિદ્ધ કરી શક્તા નથી; આ શ્લોકથી એવે ઉપદેશ લેવાના છે કે દરેક મનુષ્ય લાલના ત્યાગ કરવા એઇએ. કારણ કે લાલ રાખવાથી આશા થયા કરે છે, અજ્ઞાન પુષ્ટ થાય છે, અને ચાર પુરૂષાથીની હાનિ થાય છે. ૪૮
લાલ એક નવી તરેહના સમુદ્ર છે. क्षमाभृदप्रियः साधुवृत्तलक्ष्मीविनाकृतः । मर्यादामदयं लुंपन लोभोऽबुधिरयं नवः ॥४९॥
અક્ષરાર્થ—આ ણરૂપી સમુદ્ર નવી જાતના છે, તે ક્ષમાભૃત્ ( ક્ષમાધારી ) અને પર્વતને અપ્રિય છે. સાધુવૃત્ત ( સારી રીતે વર્તુળાકાર અને સારા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચરણ)ની લક્ષ્મી વગરનો છે, અને મર્યાદાને લેપનારે છે. ૪૯
વિવેચન-સંથકાર શ્લેષ અલંકારથી લાભને સમુદ્રનું રૂપક આપે છે; આ લેમરૂપી સમુદ્ર એક નવી જાતને સમુદ્ર છે. સમુદ્ર ક્ષમાભૂત એટલે પર્વતને પ્રિય હોય છે, ત્યારે આ લેભરૂપી સમુદ્ર ક્ષમાભૂતને અપ્રિય છે. અહીં ક્ષમાભૂત એટલે ક્ષમાવાળા પુરૂષને અથવા રાજાઓને અપ્રિય છે. સમુદ્ર સાધુ વૃત્તની લક્ષ્મીથી યુકત છે. સાવૃત્ત એટલે સારી રીતે વળાકાર તેની લક્ષમી–ભાથી યુક્ત છે; અથવા લિકિક પ્રમાણે સાધુ આચરણવાળી લમીથી યુક્ત છે. લક્ષમી સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી છે, એમ લાકિકમાં છે; આ લેભરપી સમર સાધવૃત્ત સારાં આચરણની લક્ષ્મીથી રહિત છે, જ્યાં લે છે, ત્યાં સદાચરણની લક્ષ્મી રહેતી નથી. સમુદ્ર હમેશાં પિતાની મર્યાદા છોડ નથી, અને આ લેભરૂ૫સમુદ્ર માદાને લૅપ કરે છે જ્યાં ભય,ત્યાં કઈ જાતની મર્યાદા રહેતી નથી, તેથી જળ સમુદ્રના કસ્તાં આ લાલરૂપ સમુદ્ર એક નવી જાતનો છે. કહેવાનો આશય એ છે કે દરેક મનુષ્ય લેભ રાખવે ને જોઇએ, લેભથી ક્ષમા રહેતી નથી, સદાચરણનો નાશ થાય છે, અને મર્યાદાને લેપ થાય છે. ૪૯ લેભને વૈભવ જાણવાને કઈ પણ સમર્થ નથી. लवणो दन्वतो यः स्यादमाधबोधने विमुः । अलंभविष्णुः सोऽप्यस्य नैव वैभवसंविटे ॥५०॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ–જે પુરૂષ લવણ સમુદ્રની અગાધતાને જાણવામાં સમર્થ હોય, તે પુરૂષ પણ આ લેભના વૈભવને જાણવાને સમર્થ થતો નથી. ૫૦ - વિવેચન–લોભને વૈભવ કેવો મહાન છે તે દર્શાવવાને મથકાર આ મલેક લખે છે. જો કે માણસ એવો હોય કે જે લવણ સમુદ્રની ઉડાઈ જાણવાને સમર્થ હોય, તેવો પણ માણસ આ લેભના વૈભવને જાણવાને સમર્થ થતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે, લવણ સમુદ્ર કેટલે ઉડે છે? તે જાણવાને કઈ સમર્થ નથી, તથાપિ રખેને કઈ તે જાણવાને સમર્થ માણસ થાય, તે પણ માણસ લેભના અગાધ વૈભવને જાણી શકતું નથી. અને થત લાભ લવણ સમુદ્રથી પણ અગાધ છે, ભરૂપ મહાસાગર અગાધ છે, તેની અંદર મગ્ન થયેલાં મનુષ્યનો ઉદ્ધાર થઈ શકતા નથી, તેથી એ લાભના દુખ તજી દેવા જોઈએ. ૫૦, ભરૂપ સમુદ્રને શેષવાને સંતોષરૂપ અગત્ય
મુનિને આશ્રય કરો. समंतात्तस्य शोषाय स्वस्थीकृतजलाशयम् । इमं मानससंतोषमगस्ति अय सत्वरम् ॥५१॥
અક્ષરાર્થ–એ લેભરૂપ સમુદ્રનું શેષણ કરવાને જળાશયને સ્વસ્થ કરનાર હૃદય સંતોષરૂપ અગસ્તિ મુનિને સત્વર આશ્રય કર. પી
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
વિવેચન—લૈકિકમાં એવી કથા છે કે, મસ્ત નામના મુનિએ સમુદ્રનું પાન કરીને રોાષણ કર્યું હતુ; તેગ્ર વળી પદાર્થ શાસ્ત્ર પ્રમાણે અસ્તિના તારા જ્યારે ઉગે છે, ત્યારે સમુદ્ર જળનુ શાષણ થાય છે, અને ખીજાં જળાશયાનાં જળ સ્વચ્છ થઇ જાય છે; તેવી રીતે લેભરૂપ સમુદ્રનું શાષણ કરવાને માટે હૃદય સતાષરૂપ અગસ્તિના આશ્રય કરવા જોઇએ. હૃદયમાં સ તાષ રાખવાથી લાભનો નાશ થઇ જાય છે. અગસ્તિના તારા જેમ જળાશયને સ્વસ્થ કરે છે, તેમ હૃદય સતાષ જળાશયને, એટલે હૈં તથા હ્ર· સરખા ગણવાથી જડાશયને— જડ જેવા આશયને સ્વસ્થ કરે છે.. તેથી હું પ્રાણી ! લાલના નાશ કર વાને સંતોષ ગુણને ધારણ કર; જે સતાષથી તારા જડ હૃદયને સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત થશે, અને લાલ જેવા નારા ગુણના નાશ થઈ જશે. પદ્મ
સંસારના સુખને અનિચ્છાથી વંશ કરી આશ્રય કર.
यस्मै समीहसे स्वांत वैभवं भवसंभवम् । अनीहयैव तद्दश्यमवश्यं श्रय संसुखम् ॥ ५२ ॥
•
અક્ષરાર્થ—હું હૃદય ! જે સુખને માટે તું સ સારના વૈભવને ઇચ્છે છે, તે સુખને અનિચ્છાથી
વશ કરી અવશ્ય તેના આશ્રય કર. પર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન–આ પ્લેકથી ગ્રંથકાર હદયને બેધ આપે છે.. હે હૃદય ! પ્રથમ તે તારે સંસારના વૈભવ સુખની ઇચ્છા ન કરવી જોઈએ, તે છતાં જે તારે તે સુખની ઇચ્છા હોય, તે તે સુખને અનિચ્છાથી વશ કરી લેજે, અને પછી તેને આશ્રય કરજે કહેવાની મતલબ એવી છે કે, સંસારના વૈભવનું સુખ જો મેળવવાની ઇચ્છા હોય, તો તેની ઇચ્છા રાખ્યા વિના તે સુખ સંપાદન કરવું, એટલે તે મેળવવાની તીવ્ર તણા રાખવી નહીં. બુદ્ધિપૂર્વક તે સુખ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરવો નહીં, જે સુખ મેળવવાને નિશ્ચિત થયું હોય, તે સુખ મળે છે એમ સંતેષ માની જે સુખ મળે, તેમાં આનંદ માનવે પર જે કષાયને જીતવા હેય, તે ઈતિને
જીતવી જોઈએ. નિિ િષાવિત્રા સારા तदेतानि जयेद्योगी वैराग्यस्थेमकर्मभिः ॥५३॥
અક્ષરાએ કષાયને વિજ્ય ઇન્દ્રિયને. જીત્યા વિના ક્યાંથી થાય? તેથી યોગીએ વૈરાગ્યની સ્થિરતા કરી, એ ઇંદ્રિને જીતવી જેઈએ. ૫૩ - વિવેચન–અહીં સુધી કષય વિષે વિવેચન કરી, હવે કષાયને વિજ્ય કરવાને ઉપાય દર્શાવે છે. જ્યાં સુધી ઈદ્રિયોને છતી ન હોય, ત્યાં સુધી કષાયને વિજય થતું નથી. કારણ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે કે, લોભ, માન, અને માયા એ ચાર કષાય ઈદ્ધિના વિકારથીજ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી પ્રથમ ઇંદ્ધિને છતી હોય, તે તે કષા સત્વર જીતી શકાય છે. તે ઇકિયાને કેવી રીતે જીતવી જોઈએ? તે ઉપાય દર્શાવે છે. યોગી પુરૂષે વિરાગ્યને સ્થિર કરી, કિયોને જીતવી જોઈએ. જ્યારે દરેક ઇંદ્ધિ અને તેને વિષ તરફ વૈરાગ્ય ભાવ પ્રગટ થાય છે, ત્યારે ઈદ્રિ તરફ અનાદર થાય છે, અને ઇધિને કાબુમાં રાખવાની હદયમાં હતા થાય છે. આ કર્તવ્ય ખરેખર ગીનું છે. જિન ગ. વિદ્યાના ઉપાસકે ઈદ્રિયોને જય કરવાની જરૂર છે. જ્યારે ઇંદ્રિયને જય થયો, તે પછી કષાયને જય થાજ સમજે. તેથી પિગાભ્યાસી પુરૂષ કષાય કરવાને ઇંદ્રિય જય કરે. ૫૩ ઇદ્ધિ દુર્જનની જેમ મહાન પુરૂષના શ્રેષ્ઠ
મનને દ્વેષ કરે છે. एतानि सौमनस्यस्य विषति महतामपि । स्वार्थसंपत्तिनिष्टानि स्पर्धेते हंत दुर्जनैः ॥ ५४ ॥
અક્ષરાર્થ– સ્વાર્થ સાધવામાં તત્પર એવી એ ઇંદ્રિયે મહાન પુરૂષના શ્રેષ્ટ હદયને પણ તેષ કરે છે, એથી તેઓ ખરેખર દુર્જન પુરૂષની સ્પર્ધા કરે છે, એટલે દુર્જન પુરૂષની સાથે હરીઝાઇમાં ઉતરે છે. ૫૪
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન-ગ્રંથકાર ઈદ્રિયને દુર્જન પુરૂષની સાથે સરખાવે છે. ઇંદ્ધિ બરાબર દુર્જનની સાથે હરીફાઈ કરે છે, દુર્જનો જેમ પિતાના સ્વાર્થમાં તત્પર હોય છે, તેમ ઈંદ્રિય પિતતાના સ્વાર્થમાં તત્પર હોય છે, નેવિય સુંદર વસ્તુ જોવાને પિતાને સ્વાર્થ સાધવામાં સર્વદા તત્પર રહે છે. કર્ણપ્રિય મધુર શબ્દ સંગીત સાંભળવારૂપ પિતાને સ્વાર્થ સાધવામાં પરાયણ રહે છે, નાસિકા સુગરને આઘાણ કરવાને, અને રસના મધુર રસના સ્વાદને સ્વાર્થ સાધવામાં તત્પર રહે છે, એમ બધી ઈક સ્વાર્થ સાધવામાં તત્પર હોય છે. જેમ દુર્જને મેટા પુરૂષોના સારા હદયને માટે શ્રેષ કરે છે, સજજતેની સજનતાને તેઓ જોઈ શકતા નથી, તેમ ઇકિય પણ મહાન પુરૂષના શ્રેષ્ઠ દત્યને કેમ કરે છે, એટલે તેવા ઉત્તમ પ્રકારના હૃદયમાં રોષ ઉત્પન્ન કરવા પિતાના વિષયે તરફ તે હદયને ખેંચવાનો પ્રયાસ કરે છે, આથી કરીને તે ઇંદ્રિય સર્વ રીતે દુનેની સ્પ કરે છે. કહેવાને આશય એ છે કે દરેક મનુષ્ય સ્વાર્થ સાધવાની તત્પરતાથી અને મહાન પુરૂષના શુભ દયને પ કરવાથી દુર્જનની સ્પર્ધા કરનારી ઇંદ્રિયને અવશ્ય કરવી જોઇએ. ૫૪
ઇંદ્રિયો દુકાનેથી પણ વધારે હાનિ કરે છે. यद्वामी पिशुनाः कुर्युरनार्यमिह जन्मनि । इंद्रियाणि तु दुर्वृत्ता न्यमुत्रापि प्रकुर्दते ॥५५॥
અક્ષરાર્થ– યદ્રા એ દુર્જન પુરૂષે આ જન્મ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
માંજ અનર્થ કરે છે, અને દુષ્ટ આચરણવાળી ઇઢિયે તે આ જન્મમાં અને બીજા જન્મમાં પણ અનર્થ કરે છે. પપ
વિવેચન– દુર્જન લેકે જો તેમના સહવાસમાં આવ્યા હોય, તે તેઓ આ જન્મમાં અનર્થ કરે છે, એટલે તેઓ પિતાની દુર્જનતાથી આપણને હાનિ કરે છે, અને ઈદ્રિ જે દુરાચરણને માર્ગે લઈ જાય, તે તેઓ આ ભવ અને પરભવમાં અનર્થ કરે છે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે ઇન્દ્રિયને હમેશાં વશ રાખવી જોઈએ. જો ઇદ્ધિને વશ રાખવામાં ન આવે, તે તેઓ દુરાચરણમાં પુરૂષને આકર્ષે છે, અને તેથી દુરાચારી પુરૂષને આ ભવ તથા પરભવ બગડે છે, માટે ઇંદ્રિયે દુર્જન પુરૂષથી પણ નકારી છે. પપ વિષયે દ્રષ્ટિવિણ સર્ષથી પણ વધારે ભયંકર છે. भोगिनो द्रग्विषाः स्पष्टं दशा स्पृष्टं दहत्यहो । स्मृत्यापि विषयाः पापा दंदयते च देहिनः ॥५६॥
અક્ષરા–દ્રષ્ટિવિષ જાતના સ દ્રષ્ટિથી સ્પર્શ કરે, તેને બાળી નાખે છે, અને પાપી વિષયે તે
સ્મરણ માત્રથી પણ પ્રાણીઓને અતીશે બાળી નાખે છે. પ૬ • - વિવેચન–વિષય અને દ્રષ્ટિવિ સર્વને સરખાવી વ્યતિરેક
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ અલંકારથી વહન કરે છે. દ્રષ્ટિવિષ જાતના સપ કે જેઓની ફષ્ટિમાં વિશ્વ રહેલું છે, જેની ઉપર તેઓ કાંણે નાખે, તે પુરૂષ તેના વિષમ દગ્ધ થઇ જાય છે, તેવા દ્રષ્ટિવિષ સર્ષથી પણ વિષયે વધારે નારા છે. દ્રષ્ટિવિષ સર્પ દ્રષ્ટિથી પ્રાણુને બાળે છે; ત્યારે આ વિષયે માત્ર તેમનું સ્મરણ કર્યું હોય, તે પણ તેઓ પ્રાણીઓને અતીશે બાળે છે; તેથી તે વિષયે ખરેખર પાપી છે. કહેવાને આશય એ છે કે, ભવ્ય મનુષ્ય તેવા પાપી વિષયનું સ્મરણ ન કરવું જોઇએ. જે વિષયના સ્મરણથી પ્રાણીને મહા પીડાનો અનુભવ લેવો પડે છે એ વિષયના પ્રભાવે ભ્રમર, પતંગ, મીન, મૃગ અને હાથી પિતાનાં પ્રાણ ખુએ છે; જે દ્રષ્ટાંત વિશ્વમાં વિખ્યાત છે, માટે એવા વિષયને સર્વ ત્યાગ કરવો, એ ઉપદેશ છે.. પ૬ . વિષયેની અંદર ચેષ્ટા કરતી ઇન્દ્રિયોને સામ્ય
* ગુણથી વશ કરવી જોઈએ. विषयेष्विद्रियग्रामचेष्टमानोऽसमंजसम् । नेतव्यो वश्यतां प्राप्य साम्यमुद्रां महीयसीम् ॥५॥
અક્ષરાર્થ-વિષયેની અંદર અગ્ય ચેષ્ટકરનાર ઇંદ્રિયોના સમુહને સમતાની મોટી મુદ્રા પ્રાપ્ત કરી વશ કરવા જોઇએ. પ૭ :--
વિવેચન-ઈતિને સમુહ વિષયની અંદર અગ્ય ચેછાએ કર્યા કરે છે, જે ચેષ્ટાઓ મનુષ્યને વિષય તરફ ખેંચી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે, અવી ઉન્મત્ત ઇંદ્રિયોના સમુહને વશ કરી લે છેઈએ. દિને સમુહ બળવાન હોય છે, તેને વશ કરવાને ઉપાય ગ્રંથકાર બતાવે છે. ઈનેિ વશ કરવાને સામ્યમુદ્રાને ધારણ કરવી; એ મહા મુદ્રાના પ્રભાવથી ઇતિ વશ થઇ જાય છે. સામ્ય એટલે સમાન ભાવ; જ્યારે સર્વમાં સમાન ભાવ થ, એટલે ઇકિયેના વિષય આકર્ષી શકતા નથી, જ્યાં સમાન ભાવ હેય, ત્યાં આગ-દ્વેષ દેતા નથી; જ્યારે રાગ-દ્વેષ ન હોય તે, પછી ઇતિ સ્વત: વશ થઇ જાય છે, માટે ભવ્ય . પ્રાણીઓ સામ્યની મુદ્રાથી ઇંદ્ધિને વશ કરી લેવી. “મુદ્રા એ શબ્દને બીજો અર્થ શહેર છાપ થાય છે; જેમ મહેર છાપ દેખીને બીજાને તાબે થવું પડે છે, તેમાં સામ્ય ભાવની મુકા-મહાર છાપથી ઇતિ તાબે થઈ જાય છે. ૫૭
વિષયે વિષથી પણ વધારે દુખદાયક છે. यदामनति विषयान् विषसब्रह्मचारिणः । तदलीकममी पस्मादिहामुत्रापि दुःखदाः ॥१८॥
અક્ષરાર્થ—કેટલાએક વિષયને વિષના જેવા કહે છે, તે ખેટું છે. કારણ કે વિષ તે આલેકમાંજ દુખ આપે છે, અને વિષય તે આલેક અને પરલોકમાં પણ દુખ આપનારા છે. ૫૮ વિવેચન-વિ વિના જેવા છે એમ કેટલાએક
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
કહે છે તે ખોટું છે. કારણ કે વિષ ખાવાથી આ લેકમાંજ દુઃખી થાય છે, અને વિષયોને ઉપભોગ કરવાથી આલેક, અને પરલેક બનેમાં દુઃખ થાય છે; જેમ કેઈએ વિષ ભક્ષણ કર્યું હોય તે, તે વિશ્વના ધેનમાં દુઃખી થઈ મૃત્યુ પામે છે, તેમ વિષયોનું સેવન કરવાથી માણસ આલેક અને પરલેકમાં દુઃખી થાય છે. આ લેખમાં વિષયી મનુષ્યને કઈ વાર રેગાદિનું દુઃખ થાય છે, તેમજ વિષયને લીધે વ્યભિચાર જેવાં કૃત્ય કરવાથી રાજદંડ વિગેરેની મહાન આપત્તિ આવી પડે છે, અને મૃત્યુ પામ્યા પછી પરકમાં નારકીની પીડા પ્રાપ્ત થાય છે; તેથી આલેક અને પરલોક બનેમાં વિષયે દુઃખ આપનારા છે, માટેજ વિષયને વિષના જેવા કહેવા, તે તદન ખોટું છે. ૫૮
ઇંદ્રિયો આત્માના સુખને બાધ કરે છે.
यदात्मन्येव निलेशं नेदीयोऽकृत्रिमं सुखम् । अमीभिः स्वार्थलांपव्यादिंद्रियैस्तदिवाध्यते ॥९॥
અક્ષર–જે લેશ વગરનું અને અકૃત્રિમ સ્વાભાવિક સુખ આત્માની નજીક રહેલું છે, તે સુખને આ ઇંદ્રિયે પિતાના સ્વાર્થના લંપટપણાથી બાધ કરે છે. ૫૯ * વિવેચન– દરેક આત્માની નજીક કલેશ વગરનું અને અકૃત્રિમ–સ્વાભાવિક સુખ રહેલું છે, એટલે આત્માને એવો
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
ગુણજ છે કે જેમાં સ્વાભાવિક સુખ સર્વદા રહ્યા કરે છે, તે આત્માના સુખને ઇંદ્રિયા પેાતાના સ્વાર્થના લપષ્ટપણાથી બાધ કરે છે, દરેક ઇંદ્રિયાના જુદા જુદા સ્વાર્થ છે. નેત્રના સ્વાર્થ સુદર વસ્તુ જોવામાં છે, કાન મધુર શ્રવણું કરવામાં પેાતાના સ્વાર્થ માને છે, જન્હા ઇંદ્રિય મીઠાં મીઠા રસના સ્વાદ લેવામાં પાતાના સ્વાર્થ સાધે છે, અને નાસિકા સુગધના આકાણમાં સ્વાર્થી બને છે, આ બધી ક્રિયા પતતાને સ્વાર્થ સાધ વામાં લપટ બની રહે છે, તેથી કરીને તેઓ મનને પાતપેાતાના વિષયા તરફ ખેચે છે, એટલે આત્માના સ્વાભાવિક સુખના ખાધ થાય છે, માટે તેવી આત્મિક સુખને બાધ કરનારી કિંચાને તાબે થવુ ન જોઈએ. · જે તે સ્વાર્થ સાધક ક્રિયાને તાબે થાય છે, તેઓનું આત્મિક સહજ સુખ નાશ મામી જાય છે, માટે સર્વથા પ્રક્રિયાને વશ રહેવુ ન જોઇએ. ૫૯
.
ઇ દ્વિચાથી શાસ્ત્રનું મળ પણ ગુપ્ત થઇ જાય છે. अंतरंगद्विषत्सैन्यनासीरवीर कुंजरः । क्षणाक्षैः श्रुतवलं लीलयैव विलुप्यते ॥ ६० ॥
અક્ષરાર્થ— અંંતરંગ ( અંદરના ) શત્રુએના સૈન્યની માખરે રહેનારા ઇ ક્રિયારૂપ મહા વીરા એક લીલા માત્રથીજ શ્રુત અળને ક્ષણમાં નાશ પમાડે છે.' ૬૦
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન- જેમ સેનાની મેખરે રહેનારા મહાવીર - દ્વાએ બીજાના બળને એક રમતમાં હરાવી દે છે, તેમ ઇઢિયરૂપી મહાવીર યોદ્ધાઓ અંતરંગ શત્રુરૂપ કામ, ક્રોધ, વિગેરેના સૈન્યની શોખરે રહીને શ્રુતબળ—એટલે શાસ્ત્રજ્ઞાનના બળને [સિન્યને ] એક લીલા માત્રથી જ ક્ષણમાં હરાવી તે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે ગમે તેવું શાસ્ત્રબળ સંપાદન કર્યું હોય, પણ જે અંતરના શકું કામ કેધને ઉત્પન્ન કરનાર ઇદ્રિાને તાબે થવાય, તો તે શાસ્ત્રનું જ્ઞાન નાશ પામી જાય છે. ગમે તેવા વિદ્વાન હોય, પણ જે તેનામાં કામ, કેધ વિગેરે અંતરના શત્રુઓનું પ્રબળ હોય, અને ઇન્દ્રિયોના વિષમય વિકારોથી તે આકાંત થયો હોય, તે તેનું શાસન નકામું છે, એટલું જ નહીં, પણ આખરે તે જ્ઞાન તેનામાં ટકી શકતું નથી; માટે સર્વથા - ગુતાન સંપાદન કરનારાઓએ કામ, ધ વિગેરેને ત્યાગ કરો, અને જિતેન્દ્રિય રહેવું જોઈએ. ૬૦
રજોગુણથી તત્વ દ્રષ્ટિને નાશ થાય છે. स्वैरचारींद्रियाश्चीयविशृंखलपदक्रमैः । विसृत्वरेण रजसा तत्वद्रष्टिविलीयते ॥ ६१ ॥
અક્ષરાર્થ– સ્વેચ્છાચારી ઇન્દ્રિયારૂપી અશ્વોના ઉદ્ધત પગલાંથી ઉડેલ રજવડે તત્વ દ્રષ્ટિ લેપાય છે. ઇ.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ વિવેચન– જેમ ઘડાની ખરીઓ વડે ઉડેલ રજથી દ્રષ્ટિ પી જાય છે, તેમ રજ એટલે રજોગુણથી, તત્વ દ્રષ્ટિ એટલે તત્વજ્ઞાનનું દર્શન વિલય પામી જાય છે. આ રજને ઇંદ્ધિરૂપી ઘોડાઓ ઉડાડે છે, જે ઇંદ્ધિરૂપી ઘડાઓ . છાચારી છે–પિતાની મરજી પ્રમાણે વર્તનારા છે, વળી તેઓનાં પગલાં વિશ્રખલ એટલે સાંકળના બધ વગરના છે, અર્થત ઉદ્ધત છે; આવા સ્વેચ્છાચારી ઈદ્ધિરૂપી ઘોડાઓના છુટા પગના મુકવાથી પ્રસરેલા રજ– ગુણવડ તત્વ દ્રષ્ટિ લોપાય છે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે જે મનુષ્યની દ્વિ સ્વેચ્છાચારી અને ઉદ્ધત હોય છે, તે મનુષ્યમાં ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે રજોગુણને લઈને તેની તત્વ દ્રષ્ટિ લેપાય છે. જ્યારે તત્વ દ્રષ્ટિ નાશ પામી, એટલે તે અંધ બને છે, ઈદ્રિના વિકાસમાં અંધ થએલે પ્રાણ કાર્ય અકાય જોઈ શકતા નથી, તે ગુણ દોષની અપેક્ષા રાખી શક્તા નથી, તેથી કરીને તે તત્વ વિમુખ રહી, દુર્ગતિનું પાત્ર થાય છે, તેથી દરેક ભવ્ય મનુષ્ય ઇંદ્ધિરૂપી ઉદ્ધત ઘડાને તાબે કરવા, કે જેથી રજોગુણ ન થાય, અને તત્વ દ્રષ્ટિનો લેપ પણ ન થાય. ૬૧ કામદેવ કદિયરૂપી બાણથી ત્રણ જગતને
જય કરી, શએની છાતી ઉપર પગ
इंद्रियाण्येव पंचेषुर्विधाय किल सायकान् । जगत्त्रयजयी दत्ते पदं वक्षसि विद्विषाम् ॥ ६२ ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ– કામદેવ પાંચ ઇંદ્ધિનેજ પાંચ બાણ કરી, ત્રણ જગતને છતી શત્રુઓની છાતી ઉપર પગ મુકે છે. દર
વિવેચન-કામદેવ છેપચેષ” એટલે પાંચ બાણવાળા કહેવાય છે. તે પાંચ બાણ પાંચ ઇકિયેજ છે, અને તે પાંચ ઈંદ્ધિને પિતાનાં પાંચ ભાણે બનાવી, તેનાથી તે ત્રણ જગતને જીતી લે છે, અને શત્રુઓની છાતી ઉપર પગ મુકે છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિકારેથી કામ વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે, અને વિકારને વશ થએલ પ્રાણ કામદેવને આધીન થઇ જાય છે, જેથી કરીને તે અનેક જાતનાં કુકર્મ કરે છે. કામદેવને કવિએ પચેઝ એટલે પાંચ બાણવાળે કહે છે, તે બરાબર છે. કારણ કે તે પાંચ ઇન્દ્રિયને પિતાનાં પાંચ બાણ બનાવી, તે વડે આ જગતને છતી લે છે. કામના વિકાઅને બધું જગત તા થઇ જાય છે, જ્યારે શત્રુ તાબે થાય, ત્યારે તેની છાતી ઉપર પગ મુકવામાં આવે છે, તેમ કામદેવ હદય-મન ઉપર પગ મુકે છે, એટલે મનમાં પોતાનું સ્થાન કરે છે, તેથી જ કામદેવને “ મને ભૂઝ એટલે મનમાં ઉત્પન્ન થનાર કહે છે. કહેવાનો આશય એવો છે કે ઇંદ્રિયોના વિષયને લઈને કામદેવ થાય છે, અને તે કામના વિકારથી માણસ અકાર્ય કરે છે, માટે દરેક ભવ્ય પ્રાણીઓએ ઇંદ્રિયને વશ - ખવી, કે જેથી દુરાચારી કામદેવને અવકાશ જ ન મળે. ૬૨
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામદેવ તે પાંચ દિયરૂપ દ્ધાઓથીજ
પૂર્ણ છે. धीरपंचतयीमेतामुरीकृत्य मनोभवः । उपैति सुभटश्रेणी संख्यारेखां न पूरणीम् ॥६३॥
અક્ષરાર્થ– મનમાંથી ઉત્પન્ન થનાર કામદેવ એ પાંચ ઈદ્વિરૂપ દ્ધાઓને અંગીકાર કરીને સુભટની શ્રેણીની પુરનારી સંખ્યાને પ્રાપ્ત થતું નથી. અર્થાત તે તેટલાથીજ પૂર્ણ છે. ૬૩
વિવેચન – જેમ કે માણસને પિતાનાં પસંદગીનાં સારાં માણસે મળ્યાં હય, તે પછી તેને બીજા માણસની જરૂર રહેતી નથી, તેમ અહીં કામદેવને પાંચ ઇંદ્ધિ મળી છે. તે ઇકિ મહાન પાઓ છે, તેથી તેને બીજા સુભટની શ્રેણીની જરૂર નથી. તેને હવે બીજા સુભની પૂર્ણ સંખ્યા કરવાની જરૂરીયાત નથી. કામદેવ પોતે એવે એક સમર્થ પદ્ધ છે, અને તેને સહાયકારી પાંચ ઈહિયરૂપી મહાવીરે મળ્યા છે, તેથી હવે તેનાથી વધારે પૂર્ણ સંખ્યાના આંકડાની જરૂર નથી. તે પાંચ ઇંદ્ધિથી જ પરિપૂર્ણ છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે પાંચ ઈહિ એવી બળવાન છે કે તેઓને અંગીકાર કરીને કામદેવ ઘણેજ સમર્થ થાય છે, માટે તેવી ઇંદ્રિયને
જ્ય કરે, તેને યમ નિયમથી વશ રાખવી, જેથી કામવ નિર્મળ થઈ જાય, ૬૩
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામદેવ એક એવે નવિન વિધાતા છે કે
જે દુખને સુખને નામે ધારણ - કરે છે.
' अहो संकल्पजन्मायं विधाता नूतनः किल । क्लेशजं दुःखमप्येतद्धत्ते यस्तु सुखाख्यया ॥६४॥
અક્ષરાર્થ– અહા ! સંકલ્પથી જન્મ પામનારે કામદેવ એક નવી જાતને વિધાતા છે, કે જે ફ્લેશથી ઉત્પન્ન થયેલાં દુઃખને પણ સુખને નામે ધારણ કરે છે. ૬૪
વિવેચન-કામદેવને જm સંકલ્પમાંથી છે, જ્યારે મનમાં વિકારની અસર થાય છે, ત્યારે કામ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તે સંકલ્પજન્મા કહેવાય છે; એવો મનોભૂકામદેવ એક નવી જતનો વિધાતા છે, કે જે કલેશથી ઉત્પન્ન થયેલા દુઃખને, સુખને નામે ધારણ કરે છે. બીજો લેક પ્રસિદ્ધ વિધાતા તે દુખને દુઃખરૂપ અને સુખને સુખરૂપે ઓળખાવે છે, ત્યારે આ અભુત નવ વિધાતા સુખને દુઃખરૂપે ઓળખાવે છે, તેથી જ તે નવી જાતને કહ્યા છે. કહેવાનો આશય એ છે કે, કામદેવના રસમાં માણસ સુખ માને છે, પણ તે ખરી રીતે કલેશ જનિત દુઃખ છેમાત્ર તેમાં સુખાભાસ દેખાય છે, તે પણ મનથી માનેલ છે, માટે તેવા દુઃખને સુખરૂપ મનાવનારા કામદેવથી દુર રહેવું તે કામદેવ સહિ૫થી ઉત્પન્ન થાય છે, માટે તેવા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
દુષ્ટ સંકા કરવા નહીં, સંકલ્પ વિકલ્પનું સ્થાન મન છે, મન જેવુ' ચિ'તને તેવાજ સા થાય છે, માટે મનમાં શુભ ધ્યાનજ કરવુ, અશુભ ધ્યાનના ત્યાગ કરવા, કે જેથી સંકલ્પજન્મા કામદેવને અવકાશજ રહે નહીં. ૬૪
વિશ્વને ઠગનારા કામદેવ ધૃત્ત જનને રાજા છે.
विषमेषुरयं धूर्त्तचक्रशक्रत्वमर्हति । दुःखं सुखतयादर्शि येन विश्वप्रतारिणा ||६५ ||
અક્ષરાર્થ—નિષમ આણવાળા એ કામદેવ ધૂર્તો લેાકેાના સમુહના ઈંદ્ર થવાને લાયક છે. કારણ કે વિશ્વને ઠગનારા તે કામદેવ દુ:ખને સુખ તરીકે દેખાડે છે. ૬૫
વિવેચન—જેમ ઠગારા માણસ. જે ખાટી વસ્તુને ખરી, અને ખરી વસ્તુને ખાટી કરી બતાવે છે, તેમ વિશ્વને ઠગનારા કામદેવ . આ જગતમાં દુ:ખને સુખરૂપે બતાવે છે; આથી કરીને તે લુચ્ચા કામદેવ પૂર્ન લેાકેાના રાજા થવાને લાયક છે. જે જે જગતમાં ઠગાઇ કરે છે, તે ધૂત્તે લોકાના રાજા સમજવા; જે માણસ વાંચક હાય, તેનામાં વિષમતા હોય છે, તેમ આ કામદેવ વિષમેષ છે. એટલે વિષમ માણવાળા છે, વિષમ એટલે 'વિપરીત અથવા એકી સંખ્યાાળાં, અર્થાત્ પાંચ સખ્યાનાં બાણાને ધારણ કરનારા છે; જે વિષમ હોય, તે ધૃત્ત
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનને રાજા થવાને લાયક હાય છે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે, દુ:ખને સુખરૂપે બતાવનારા એ જગતના ઠંગારા કામદેવથી દુર રહેવુ જોઇએ; નહીં તે દુ:ખને સુખરૂપે બતાવનારા તે કામદેવથી છેતરાઈ જવાય છે. ૬૫
કામદેવના સામ્રાજ્યની મશલત કરવામાં સ્ત્રીએજ પ્રધાન છે, તે તેનુ સામ્રાજ્ય કેમ ટકી શકે ?
यस्य साम्राज्यचिंतायां प्रधानं हंत योषितः । सोsपी संकल्पभूः स्वस्य कथं स्थेमानमीहते |६६
અક્ષરાર્થ—ધણી દિલગીરીની વાત છે કે, જેના સામ્રાજ્યની માલતમાં સીએ પ્રધાન છે, એવા તે કામદેવ પેાતાનીજ સ્થિરતા કેમ ઇચ્છતા હશે ? ૬૬
વિવેચન—જેના સામ્રાજ્યની મશલત કરવામાં સ્રીએ મંત્રી હેાય છે, એવા રામા કદિ પણ સ્થિર રહી શકતા નથી; જે રાજા સ્રીને પ્રધાનપદ આપે, અને પછી પેાતાની સ્થિરતાની ઇચ્છા રાખે, તે ખરેખરે મૂર્ખ સમજવા, તેવી રીતે કામદેવના સામ્રાજ્યની સરાલતમાં સ્રીજ પ્રધાન છે, તેમ છતાં તે પેાતાની સ્થિરતા ઇચ્છે છે, તે કેવી વાત કહેવાય? વળી પેાતે સકલ્પભૂ છે—સંકલ્પમાંથી જન્મ પામનારો છે, કહેવાના આશય એવે છે કે, સીઓની પ્રધાનતાવાળા કામદેવ અસ્થિર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
છે, ક્ષણીક દુ:ખમય સુખને આપનારા છે, તેથી તેના સર્વજ્ઞા
ત્યાગ કરવા જોઇએ. ૬૬
ઇંદ્રજાલિકના જેવી સ્રીએ વિશ્વાસ પાત્ર કેમ ગણાય ?
दर्शयति वलवैरतथ्यमपि तात्त्विकम् । या इंद्रजालिकप्रष्टास्ताः किं विश्रभभाजनम् ||६७॥
અક્ષરાર્થ—જે સ્ત્રીએ શબ્દના લેશથી અસત્યને પણ સત્ય તરીકે બતાવે છે, એવી તે ઇંદ્રજાળ રચવામાં નિપુણ સ્રીએ વિશ્વાસનું પાત્ર કેમ ગણાય ? ૬૭
વિવેચન—કામવનું દુષિત સ્વરૂપ બતાવી ગ્રંથકાર હવે શ્રીનાં દુષિત સ્વરૂપને દર્શાવે છે; જે સીઆ સત્ય હોય, તેને પણ પાતાના શબ્દના લેશથી એટલે થાડા રાખ્યાથી સત્ય કરી રખાડે છે, તેવી ઇંદ્રજાળની રચના કરનારી સ્ત્રીઓ વિશ્વાસ પાત્ર કેમ ગણાય ! જેમ ઇંદ્રજાળની વિદ્યા જાણનારા અસત્યને સત્ય કરી દુખાડે છે, તેવી રીતે સ્રીએ અસત્યને સત્ય કરી બતાવે છે, તેવી સીએની ઉપર વિશ્વાસ કેમ રાખી શકાય ? કહેવાના આશય એવા છે કે સમ્યકત્વના સાધક ભવ્ય પ્રાણીએ સીના વિશ્વાસ કરવા ન જોઇએ, ૬૭
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ' ૬૫ .
. શ્વાન જેમ સુકાં અસ્થિને રસથી ચાટે છે, તેમ પ્રાણી વાસનાને લઈને વસ્તુપર
પ્રીતિ રાખે છે. निजलालाविलं लीढे यथा श्वा शुष्ककीकसम् । स्ववासनारसाजंतुर्वस्तुभिः प्रीयते तथा ॥ ६८॥
અક્ષરાર્થ– જેમ સ્થાને પિતાની લાળથી વ્યાત એવાં સુકાં અસ્થિને રસથી ચાટે છે, તેમ પ્રાણી પિતાની વાસનાનાં રસથી વસ્તુઓથી પ્રસન્ન થાય છે. ૬૮
વિવેચન- થાન પોતાની લાળથી ભરેલાં સુકાં હાડકાંને રસથી ચાટે છે. * અજ્ઞાની શ્વાન જાણે છે કે આ અસ્થિમાં રસ છે, અને તેથી તેમાં તે સ્વાદ માને છે, તેવી રીતે પાણી સાંસારિક વસ્તુઓથી પિતાની વાસનાને લઈને ખુશી થાય છે, વસ્તુતાએ તેમાં બિલકુલ રસ નથી, પણ તેને તે રસરૂપે માની તેના ઉપભેગથી આનંદ માને છે. કહેવાનો આશય એ છે કે વિષયોપભાગ કરવામાં પ્રાણી સુખ માને છે, પણ તે અને દુઃખરૂપ થાય છે. ૬૮ જડ પુરૂષ દેહને શૃંગાર કરી, આત્માને
- ઠગે છે. विधाय कायसंस्कारमुदारघुमृणादिभिः । आत्मानमारमनवाहो वंचयंते जडाशयाः॥६९ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ-જડ હદયના પુરૂષ ઉચી જતનાં કેશર વિગેરેથી પોતાના શરીરને શણગારી; આત્માથીજ આત્માને ગે છે. ૬૯
વિવેચન- આ શરીરને ઉચી જાતના કેશર વિગેરે પદા થોથી શણગારવું, તે પિતાથી જ પોતાના આત્માને ઠગવા જેવું છે. એવું કરનારા પુરૂષે છે; કારણ કે તેઓ વિચાર વગરના છે. આ શરીર મલિન છે, તેનાં છીમાંથી વિષ્ટા, મૂત્ર, લીટ, બડખા વિગેરે મેલા પદાર્થો ઝર્યા કરે છે, તેવા શરીરને ગમે તેટલા સંસ્કાર કરવામાં આવે, પણ તે નકામા છે; કારણ કે તેની મલિનતા કદિ પણ જવાની નથી. તે છતાં જે પ્રાણી તેને શણગારે છે, તેઓ ખરેખા જ છે એટલું જ નહીં, પણ તેઓ પિતાના આત્માને આત્માથી ઠગનાર છે. કહેવાનો આશય એવે છે કે મલિન અને દુર્ગધથી ભરેલી કાયાને સંસ્કાર કરવાને મેહ રાખવો નહીં, અને જે તે મહ રાખવામાં આવે, તે આભાવથકપણાને મહાન દોષ પ્રાપ્ત થાય. ૬૮ તત્વ વિચારથી મનને જય કર, અને
તે પછી ઇન્દ્રિયને જય કરવું જોઈએ. * स्वांतं विजित्य दुर्दातमिद्रियाणि मुखं जयेत् । तत्तु तत्वविचारेण जेतव्यमिति मे मतिः॥७० ॥
અક્ષરા–દુખે કરીને દમન થાય, તેવા મનને જીતવાથી ઇંદ્ધિા સુખે જીતી શકાય છે,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે મનને તત્વ વિચારથી છતવું જોઈએ, એમ મારું માનવું છે. ૭૦ • વિવેચન – દિને અને મનને જીતવાને ઉપાય દર્શાવતાં ગ્રંથકાર કહે છે. એ ઈદ્ધિને સુખે છતવી હોય, તે પ્રથમ મનને જીતવું જોઈએ, કારણ કે સર્વથી મન દુદત એટલે દુખેથી દમન કરી શકાય તેવું છે, માટે તેવા દુદત મનને છતીને તે પછી ઇન્દ્રિયને સુખે છતવી. હવે તે દુત મનને કેવી રીતે છતવું જોઇએ? તે ઉપાય દર્શાવે છે. તે મનને તત્વ વિચારથી છતવું તત્વને વિચાર કરવાથી મન જીતી શકાય છે. તત્વ વિચાર એટલે વસ્તુના યથાર્થપણાનો વિચાર જેમકે “ આ વસ્તુ આમજ છે, એવો નિશ્ચય મેવો તે. “ આ જગત ખે છે, શરીર નાશવંત છે, આ છવ છે, આ અંછવ છે, અને આ બે કે માણ છે, એવી રીતે તત્વને વિચાર કરવાથી મન વશ થઈ જાય છે. કારણ કે રાગ, હેપ જે મનના મે છે, તે તત્ર વિચાર કરવા દુર થઈ જાય એટલે મન છવાઈ જાય છે. હe. શ્રી વીતરાગના શાસનથી મનરૂપી હાથી
- વશ થાય છે. संचरिष्णुरसौं स्वैरं विषयग्रामसीमसु । स्वांतदंती वशं याति बीतकर्मानुशासनात् ॥७॥
અક્ષરાર્થ– વિષયરૂપી ગામના સીમાડામાં
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વેચ્છાથી ફરનાર એ મનરૂપ હાથી કર્મ રહિત એવા શ્રી વીતરાગના શાસનથી વશ થઈ જાય છે. ૩૧
વિવેચન- ગ્રંથકાર મનને વશ કરવાને બીજો ઉપાય દર્શાવે છે. જેમ કેઈ હાથી ઉન્મત્ત થઈ, ગામના સીમાડામાં સ્વેચ્છાથી ફરતે હોય, તેને શાસન–શિક્ષા કરવાથી તે હાથી વશ કરવામાં આવે છે, તેમ મનરૂપી હાથી, કે જે વિષયરૂપ ગામના સીમાડામાં સ્વેચ્છાએ ફર્યા કરે છે, તેને વાત ક–કમ હિત એવા શ્રી વીતરાગ પ્રભુના શાસનથી વશ કરી લે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે, વિષયમાં તલ્લીન રહેનારા મનને વિતરાગ પ્રભુના શાસનથી વશ કરવું, એટલે શ્રી વીતરાગની વાણીનું શ્રવણ કરવાથી તત્વ વિચાર ઉત્પન્ન થાય છે, અને તત્વ વિચારથી મનની ચપળતા દુર થતાં મન વશ થઈ જાય છે; માટે સર્વ ભવ્ય પ્રાણીએ શ્રી વીતરાગની વાણી શ્રવણ કરવામાં તત્પર રહેવું ૭૧
મન પવનથી પણ વધારે ચંચળ છે. मनः पवनयोरैक्यं मिथ्या योगविदो विदुः। बंभ्रमीति यतः स्वैरमतीत्य पवनं मनः ॥ ७२ ॥
અક્ષરાર્થ–ોગને જાણનારા પુરૂષ મન અને પવનનું ઐક્ય કહે છે, તે મિથ્યા છે. કારણ કે મન પવનને પણ ઉલ્લંઘન કરીને સ્વેચ્છાએ અતિશય ફર્યા કરે છે. કર,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન-ચોગશાસ્ત્રને જાણનારા પુરૂષ મન અને પવનનું ઐકય કહે છે, એટલે જ મન અને પવન સરખાં છે.” એમ કહે છે, તે મિથ્યા છે. કારણ કે મન તે પવનને પણ ઉલ્લંધન કરીને સ્વેચ્છાએ ફર્યા કરે છે, અર્થાત મન પવનથી પણ વધારે ચંચળ છે; તેથી મન અને પવન સરખાં છે, એમ કહેવું તે ત મિથ્યા છે, માટે સુજ્ઞ પુરૂષ એવા ચંચળ મનને વશ કરવાનો પ્રયત્ન કર. ૭૨ સ્વાર્થી ઇંદ્રિયોનું અભિમાન રાખનારો આત્મા
બુદ્ધિમાનું કેમ ગણાય ?' चक्षुष्यद्वेष्यतां भावेष्विद्रियैः स्वार्थतः कृताम् । आत्मन् स्वस्यानिमन्वानः कथं नु मतिमान्'
અક્ષરાર્થ-હે આત્મા! સર્વ પદાર્થમાં ઈદ્વિએ સ્વાર્થથી કરેલું જે રાગ-દ્વેષપણું, તે તરતું પિતાનું અભિમાન રાખે છે, તેથી તું બુદ્ધિમાન કેમ ગણાય? ૭૩. " વિવેચન-દ્ધિ જગતના સર્વ પદાર્થોની અંદર પિતાના સ્વાર્થ માટે રાગ-દ્વેષપણું રાખે છે, જે પદાર્થ જે ઇંડિયને પ્રિય હેય, તેમાં તે રાગ રાખે છે, અને જે અપ્રિય હેય, તેમાં તે હેપ રાખે છે, તેથી દિયે ખરેખર સ્વાર્થી છે તે છતાં અજ્ઞાની
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા–છ તેની અંદર પિતાની અહંતા રાખે છે, એટલે
આ પદાર્થ અને પ્રિય છે, અને આ અપ્રિય છે. એ અહંભાવ રાખે છે, તે જીવ બુદ્ધિમાન કેમ ગણાય? અર્થાત નજ ગણાય, જે બુદ્ધિમાન હોય, તે બીજાએ સ્વાર્થથી કરેલા રાગ-દ્વેષને પિતાને માથે ઓઢી લેત નથી; તેથી ગ્રંથકાર આત્માને ઉપાલંભ આપે છે કે, હે આત્મા ! જે તું બુદ્ધિમાન કહેવાતે હેય તે, તે ખેટું છે, કારણ કે તું સ્વાથી ઇંદ્ધિના રાગ-દ્વેષ તરફ પિતાને અહંભાવ દર્શાવે છે. આ ઉપર એવો ઉપદેશ લેવાને છે કે બુદ્ધિમાન છ ઈધિને લઈને કોઈ પદાર્થ ઉપર રાગ-દ્વેષ રાખવો ન જોઈએસર્વત્ર સામ સમાન ભાવ રાખવો જોઈએ. ૭૩ , મુઢ જીવે સ્ત્રીના વિકાસમાં મન ન રાખતાં મૈત્રી વિગેરેમાં રાખવું, કે જેથી પોતાના
આત્માનું હિત થાય છે. अवधस्से यथा मूड ललना ललिते मनः । मैत्र्यादिषु तथा धेहि विषेहि हितमात्मनः ॥४॥
અક્ષરાર્થ-હે મૂઢ જીવ ! જેમ તું સ્ત્રીના વિલાસમાં મન રાખે છે, તેમ મૈત્રી વિગેરેમાં રાખ, અને તારા આત્માનું હિત કર. ૭૪ વિવેચવ–શથકાર આ શ્લોકથી સૂટ છવને ઉપાશ આપે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
૭૧
છે. હે સૂદ છરી જેવી રીતે તું રસીના વિલાસમાં મન રાખે છે, તેવી રીતે મિત્રો વિગેરેમાં રાખ, કે જેથી આત્માનું હિત થાય. માણસ જેવી રીતે સ્ત્રી વિલાસમાં મન રાખે છે, તેવી રીતે મિત્રી વિગેરેમાં રાખતું નથી; જેવી આસક્તિ શ્રી વિલા. સમાં હેય, તેવી આસક્તિ જો મિત્રો વિગેરેમાં રાખવામાં આવે, તે પ્રાણીના આત્માનું હિત સત્વર થાય છે. મિત્રી, પ્રમાદ, કારૂણ્ય અને મધ્યસ્થપણું એ ચાર ગુણે ધર્મ ધ્યાનના ઉપકારને માટે કહેલા છે. “કઈ પણ પ્રાણુ પાપ કરે નહીં, કોઈ દુ:ખી થાઓ નહીં, અને બધા જગતનો મોક્ષ થાઓ. એવી બુદ્ધિ તે ક્ષેત્રી » કહેવાય છે. જ્ઞાન અને ક્રિયાથી ચુત એવા મુનિઓમાં પક્ષપાત શખવે તે પ્રમાદ” કહેવાય છે. દુખી પ્રાણીઓને કામાંથી છોડાવવાની જે બુદ્ધિ તે
કારૂણ્ય અને રવ ગુરૂ નિંદર અને આત્મ પ્રશંસા કરનાર ઉપર ઉપેક્ષા કરવી, તે મધ્યસ્થપણું કહેવાય છે. આ ત્રિીવિગેરેમાં સ્ત્રીના વિલાસની જેમ જે પુરૂષ પિતાનું મન જોડી રાખે, તે પુરૂષ આત્માનું હિત કરી શકે છે; માટે ગ્રંથકાર વિલાસી અને વિષયી પુરૂષને હાયથી બધા આપે છે કે હે મૂહ ! જો તારે આત્મહિત કરવું હોય, તો મિત્રી, પ્રમાદ, કારુણ્ય અને મધ્યસ્થ ભાવ-એ ચારમાં મનની આસક્તિ રાખજે; જેથી તું આત્મસાધના કરી શકીશ, અને જે સ્ત્રીમાં આસક્તિ રાખીશ તે, તારી ગતિ થશે આત્મહિત નહીં થાય, ૭૪
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માની નજીક સુગમ સુખ છતાં બાહેરનાં
સુખને માટે પ્રયાસ કર, તે મૂઢતા છે. आत्मन्येव हिनेदिष्टे निरायासे सुखे सति । किं ताम्यसि बहिर्मूढ सतृष्णायामिवैणकः ॥७५॥
અક્ષરા–હે મૂઢ જીવ ! તારા આત્માની નજીક પ્રયાસ વિનાનું સુખ રહેલું છે, તે છતાં ઝાંઝવાના જળ તર મૃગલાંની જેમ તું બાહેર શામાટે વલખાં મારે છે ? ઉપ
વિવેચન–આત્માની નજીક સુખ રહેલું છે, એટલે આ પણા આત્માને ઉદેશી જે સુખ રહેલું છે, તે સુખ પ્રયાસ વગરનું છે. બીજ સુખની જેમ આત્મિક સુખ સંપાદન કરવામાં પ્રયાસ પડતું નથી, તે સુખ અનાયાસે જ મળી શકે છે. તેવું આત્મિક સુખ પોતાની પાસે છતાં મૂઠ પ્રાણી બાહેરનાં સુખને માટે વલખાં મારે છે; જે આત્માના આનંદના અનુભવથી સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, તે આત્મિક સુખ છે, વળી ધર્મના આનદને સંપાદન કરાવનારું આત્મિક સુખ છે, તે સુખ ઉપશમને અવલંબન કરી રહેલું છે. તે સુખને અનાદર કરી પ્રાણી બાહેરનાં સાંસારિક સુખને માટે ભગીરથ પ્રયત્ન કરે છે, તે કેવી મૂઢતા? જેમ હરણ પિતાની નજીક રહેલા જળાશયને જોતું નથી, અને દુર રહેલા ઝાંઝવાના જળને માટે દેડાડ કરે છે, તેમ વિષય સુખની તૃષ્ણાથી આતુર એ પ્રાણી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાની પાસે રહેલાં આત્મિક સુખને જેતે નથી, અને શાહ રનાં કૃત્રિમ અને દુર્ગતિદાયક સુખને માટે વલખાં મારે છે, તે પ્રાણી ખરેખર મૂડ છે, અને તેના મૂડને ઉદેશીને સંથકારે આ પ્લેકશી ઉપરશ આપ્યા છે. ૭૫ કઈ પણ વસ્તુ ઉપર પ્રિય અપ્રિયને વ્યવહાર
વાસનાને લઈને છે. प्रियाप्रियव्यवइतिर्वस्तुनो वासनावशात् । अंगजत्वे सुतम्प्रेयान् यूकालिक्षमसंमतम् ॥ ७६ ॥
અક્ષરાર્થ– કઈ પણ વસ્તુને વિષે “આ પ્રિય છે, અને આ અપ્રિય છે, ” એ વ્યવહાર વાસનાને લઈને છે. તાત્વિક નથી ! કેમકે શરીરથી ઉત્પન્ન થએલે પુત્ર 'પ્રિય છે, અને તેજ શરીરથી ઉત્પન્ન થએલ નું અને લીંખ અપ્રિય છે. ૭૬ - વિવેચનગ્રંથકાર હવે વાસનાનું બળ દર્શાવે છે. જગતમાં કઈ પણ વસ્તુ ઉપર પ્રીતિ અને અપ્રીતિ થવાનો જે વ્યવહાર છે, તે વાસનાને લઇને છે. જે વસ્તુ એકજ રીતિએ ઉત્પન્ન થઇ હેય, તેમાં સરખી પ્રીતિ રહે, એ પણ નિયમ નથી, જેમાં પ્રીતિની વાસના થઇ હોય, તેજ વસ્તુ પ્રિય લાગે છે. જેમકે પુત્ર અને શું તથા લીખું આપણા શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, પણ તેમાં પુત્રની અંદર વાસના હેવાથી તે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
પ્રિય લાગે છે, અને જી' તથા લીખમાં તેવી વાસના નથી, તેથી તે અપ્રિય લાગે છે, જો કે તે અંતે અંગમાંથીજ ઉત્પન થાય છે, તથાપિ વાસનાને લઇને પ્રિય અપ્રિય થવાને વ્યવહાર અધાય છે. આવી પ્રબળ વાસના છે, તેથી દરેક સભ્ય પ્રા ણીએ વાસનાને દુર કરવી જોઇએ, એ ઉપદેશ છે. જો વાસનાના ક્ષય ન કરવામાં આવે, તે વાસના વધતી જાય છે, અને વાસનાની વૃદ્ધિથી રાગ, દ્વેષ ઉત્પન્ન થતાં આખરે દુર્ગતિનુ પાત્ર થવાય છે. ૭૬
સંકલ્પથી થએલું સુખ અજ્ઞાની પુરૂષોને રાજી કરે છે.
इदं कृत्रिमकर्पूरकल्पं संकल्पजं सुखम् । रंजयत्पंजसा मुग्धानंतरज्ञानदुः स्थितान् ॥ ७७ ॥
અક્ષરાર્થ— અનાવટી કપૂરના જેવું સંકલ્પથી ઉત્પન્ન થએલું સુખ અંતરના જ્ઞાનથી રહિત એવા મુખ્ય લેાકેાને તત્કાળ રાજી કરે છે. ૭૭
વિવેચન— સ હપ એટલે માનસિક કલ્પનાથી ઉત્પન્ન એલ' સુખ એ ખરેખરૂં સુખ નથી, પણ નાવટી કપૂરના જેવું છે, બનાવટી કપૂર જેમ તત્કાળ સારૂ લાગે છે, પણ હ્યુ પછી તે ખરાબ થઇ જાય છે, તેમ સકલ્પ નિંત સુખ તત્કાળ રાજી કરે છે, પણ પરિણામે નિમ્સ છે. આવુ કૃત્રિમ સુખ કેવા પુરૂષને રાજી કરે ? તે કહે છે, જે પુરૂષને અતર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ °
જ્ઞાન એટલે આત્મિક જ્ઞાન ન હોય, તેવા મુધ પરષાને તે સુખ રાજ કરે છે; પણ જે પુરૂષોમાં અંતરજ્ઞાન રહેલું હોય, તેવા સુજ્ઞ પુરૂષોને એ સંકલ્પજનિત સુખ રજન કરી શકતું નથી. ૭૭
વાસનાથીજ મમત્વ છે, વસ્તુથી નથી,
મને માન વારના જ વસ્તુ છે. औरसादपरत्रापि पुत्रवात्सल्यमीक्ष्यते ॥ ७८ ॥
અક્ષરાર્થ– પદાર્થોની અંદર વાસનાથીજ મને મત્વ છે, વસ્તુથી નથી. જેમ પિતાના આરસ પુગથી બીજે પણ પુત્ર વાત્સલ્ય જોવામાં આવે છે. જ
વિવેચન–અમુક પદાર્થ પિતાને છે, તેથી તેની અંદર મમત્વ થાય છે, એવું પણ નથી. જે મમત્વ છે, તે વાસનાને લઇને થાય છે, કાંઇ પિતાની વસ્તુને લઈને થતું નથી. જેમ પિતાને ઐરસ પુત્ર એટલે પિતાથી ઉત્પન્ન થએલે ખરેખર પુત્ર હોય, તેને વિષે મમત્વ થાય, તે ઘરિત છે. કારણ કે તે પુત્રરૂપ પદાથે પિતાનો છે, પણ પોતાના પુત્ર સિવાય બીજે પણ પુત્ર વાત્સલ્ય જોવામાં આવે છે, તેનું શું કારણ? તેનું કારણ વાસનાજ છે. કદિ પિતાની વસ્તુ ન હોય, પણ જો તેમાં વાસના કરવામાં આવે, તે તેની તરફ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે જે શગ છે, તે વાસનાથી છે, કોઇ વસ્તુથી નથી. કહેવાનો આશય એવો છે કે કેઈએ કેઈ પણ પદાર્થમાં વાસના રાખવી નહીં, ઘાસના રાખવાથી મમતા થાય છે, અને મમતા સગ શ્રેષનું કારણ છે. ૭૮ મમતા વાસનાના આવેશથી છે, વસ્તુ
તાએ નથી. वासनावेशवशतो ममता नतु वास्तवी । गवाश्वादिनि विक्रीतें विलीनेयं कुतोऽन्यथा ॥७९॥
અક્ષરાર્થ– મમતા વાસનાના આવેશને લઈને છે. વસ્તુતાએ નથી. જે વસ્તુતાએ મમતા સાચી હોય, તે ગાય, અશ્વ, વિગેરે વેચી દીધા પછી તે મમતા કેમ લીન થઈ જાય છે ? ૭૯
વિવેચન- મમતા એટલે આ મારૂ છે ” એવી બુદ્ધિ તે વાસનાના આવેશને લઇને છે, વાસ્તવિક રીતે નથી. જે વાસના વગર મમતા વસ્તુતાએ સાચી હોત તે જ્યારે આપણે ગાય, ઘોડા વિગેરે વેચી દઈએ છીએ, ત્યારે તેઓની ઉપરથી મમતા કેમ ઉડી જાય છે. જે મમતા સાચી હોય, તે તેમ થવું ન જોઈએ. કહેવાની મતલબ એવી છે કે મમતા થવાનું કારણ જે વાસના છે, તેને ત્યાગ કરવે કે પદાર્થ ઉપર વાસના કરવી નહીં. ૭૯.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૭
આ વિશ્વ માયામય છે, તેને માટે શેક કરે
ન જોઈએ. विश्वं विश्वमिदं यत्र मायामयमुदाहृतम् । अवकाशोऽपि शोकस्य कुतस्तत्र विवेकिनाम् ।।८०॥
અક્ષર–જેમાં આ બધું વિશ્વ માયામય કહેલું છે, તેની અંદર વિવેકી પુરૂષને શેકને અવકાશજ ક્યાં છે? અર્થાત વિવેકી પુરૂષએ શેક કરવો ન જોઈએ. ૮૦
વિવેચન–જે વસ્તુ સત્ય હોય, તેનો શેક કરે ધટે છે, પણ જે વસ્તુ માયામય–ટી છે, તેને માટે શેક કરવો ઉચિત નથી. આ બધું વિશ્વ માયામય ખોટું છે, તેને માટે શોક કર પિગ્ય નથી; જે કદિ કે અવિવેકી પુરૂષ તેને શેક કરે છે, તે સંભવે, પણ જે વિવેકી છે, એટલે “આ ખરૂં છે, અને આ ખોટું છે. એ જેનામાં વિવેક છે, તેવા વિવેકી પુરૂષને આ માયામય જગતને માટે શેક કરવાને અવકાશજ નથી; કારણ કે તેઓ વસ્તુ સ્વરૂપને સમજનાર છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે આ બધું જગત માયામય છે, અને તેની અંદર સુખ-દુખ થયા કરે છે, તેમાં સુખ થાય, ત્યારે હવે, અને દુઃખ થાય, ત્યારે શેક કરવો ન જોઈએ, કેમકે જે વસ્તુ ખરેખરી હેય, તેને માટે હર્ષ શેક કરે ઘટિત છે, પણ જે વસ્તુ માયામય- કલ્પિત છે, તેને માટે હર્ષ શેક કરે ચુત નથી. ૮૦
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ મેહમય અવિધાને ધિક્કાર છે. धिगविद्यामिमां मोहमयीं विश्वविसृत्वरीम् । यस्याः संकल्पितेऽप्यर्थे तत्ववुद्धिर्विजृभते ॥८॥
અક્ષરાર્થ– આ વિશ્વમાં પ્રસરતી મેહમય અવિધાને ધિક્કાર છે, કે જેનાથી સંકલ્પિત કરેલા પણ પદાર્થમાં તત્વબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. ૮૧,
વિવેચનગ્રંથકારે આ પ્લેકથી વિદ્યાને ધિકકારે છે, આ જગતમાં મોહમય અવિદ્યા પ્રસરેલી છે, એ મોહમય. અવિદ્યાને લઇને સંક૯પ કરેલા પદાર્થની અંદર તવબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે જે પાથ અસ્થિર હોવાથી ખેયા છે, તે પદાર્થની ઉપર તસ્વબુદ્ધિ, એટલે સાચાપણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. એજ અવિદ્યા છે; આવી અવિહા આ વિશ્વની અંદર પ્રસરીને રહેલી છે. અવિવાને પ્રભાવ એટલે બધા ચમત્કારી છે, કે જેનાથી સંકલ્પિ કરેલા અર્થમાં તત્વબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, જે પદાર્થ માત્ર સંક૯૫થીજ કલ્પવામાં આવ્યા હોય, તેવા ખે પદાર્થ ઉપર સત્યપણની બુદ્ધિ થાય, એ અવિવાજ પ્રભાવ છે. આ ઉપરથી એટલો ઉપદેશ લેવાને છે કે આ જગતમાં જે અસ્થિર પાળે છે તેની ઉપર સ્થિરપણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરાવનારી મહાત્મક અવિવાને ત્યાગ કરે કે જેથી દુર્ગતિનું મહા દ્વાર બંધ રહે, ૮૧
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
એ વાસના, સામ્યરૂપ શસ્ત્રથી છેદાય છે. अनादिवासनाजालमा शाततुभिरुंभितम् । निशातसाम्यशस्त्रेण निकृंतति महामतिः ॥८२॥
અક્ષરાર્થ——મહામતિ પુરૂષ આશાઓના તંતુઆથી ભરેલા, એવા અનાદિ વાસના જાળને સામ્યરૂપ તીક્ષ્ણ શસ્ત્રથી છેકે છે. ૮૨
વિવેચન—જેમ કેઇ જાળને શસ્ત્રથી છેવામાં આવે, તેમ વાસનાના જાળને સામ્યરૂપી તીક્ષ્ણ શસ્રથી છેદવામાં આવે છે; જેમ જાળમાં અનેક તંતુઓ ભરેલાં હોય છે, તેમ એ વાસનારૂપ જાળમાં આાશારૂપ તંતુઓ ભરેલાં છે. આવા વાસનાના જાળને કાણુ છેદી શકે ? કે જે મહામંત હાય, જેતે વિવેકવાળી અતિ હાય, તે મહામતિ કહેવાય છે, એટલે વિવેક બુદ્ધિવાળા પુરૂષ સામ્ય ગુણના અધિકારી છે, તેથી તે વાસનાના અનાહિ જાળને એવી શકે છે. કહેવાના આશય એવા છે કે, દરેક શબ્દ મનુષ્ય વિવેકવાળી બુદ્ધિ રાખી આશા તંતુથી ભરેલા અનાદિ વાસનાના જાળને સાસ્યરૂપ તીક્ષ્ણ શસ્રથી છેદી નાખવુ જોઇએ; જેનામાં સામ્યગુણુ હેાય, તે આશા તંતુથી ભરેલા વાસનાના વાળને ભેદી શકે છે, તેથી અવશ્ય સામ્યગુણ સપાદન કરવા ચાગ્ય છે. ૮૨
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગી પિતાના જ્ઞાનના પ્રકાશથી માયારૂપી
રાત્રિને નાશ કરે છે. ' अनादिमायारजनी जननी तमसा पलात् । स्वज्ञानभास्वदालोकादंतं नयति योगवित् ॥८३॥
અક્ષરાર્થ-યાગ વિધાને જાણનાર ગી પુરૂષ અંધકારને ઉત્પન્ન કરનારી અનાદિ માયારૂપી રાત્રિને પિતાના જ્ઞાનરૂપ સૂર્યના પ્રકાશથી બળાત્કારે નાશ કરે છે. ૮૩
વિવેચન-સૂર્યથી રાત્રિને નાશ થાય છે, એ વાત લોક પ્રસિદ્ધ છે. અહીં તે વાત સંથકાર ઘાવી વર્ણન કરે છે. ગિી પુરૂષ માયારૂપી અનાદિ ત્રિને પિતાના જ્ઞાનરૂપ સૂર્યના પ્રકાશથી નાશ કરે છે. રાત્રિ જેમ અંધકારને ઉત્પન્ન કરનારી છે, તેમ માયારૂપી રાત્રિ “તમ” એટલે અજ્ઞાનરૂ૫ અંધકારને અથવા તમે ગુણને ઉત્પન્ન કરનારી છે, તેવી અનાદિ માયારૂપી રાત્રિને સ્વજ્ઞાન એટલે આત્મજ્ઞાન અથવા આત્માનું જ્ઞાન, તેના પ્રકાશથી એટલે તેને ફેરવવાથી નાશ કરે છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે માયાને નાશ સ્વજ્ઞાનથી–આત્મજ્ઞાનથી થાય છે, અને તે માયાને નાશ પાગી પુરૂષથી થઈ શકે છે. કારણ કે
ગવેત્તા પુરૂષને આત્મજ્ઞાન સુલભ છે, તેથી જેણે તમ–અજ્ઞાનને નાશ કરનારી માયાને નાશ કરવું હોય, તેણે યોગ વિદ્યા દ્વારા આત્મજ્ઞાન સંપાદન કરવું જોઈએ. ૮૩
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદાસીનપણા–મધ્યસ્થ ભાવને સતેજ કરનાર
પુરૂષને આત્મ તત્વનું દર્શન થાય છે. अध्यात्मोपनिषन्दीजभौदासीन्यममंदयन् । न किंचिदपि यः पयेत्स पश्येत्तत्वमात्मनः ॥४॥
અક્ષરા– અધ્યાત્મ જ્ઞાનના બીજરૂપ ઉદાસીનપણાને સતેજ કરનાર જે પુરૂષ કોઇ પણ તે નથી, તે પણ આત્મ તત્વને જુવે છે. ૮૪
વિવેચન-કાર આત્મ તત્વને એનાર કે પુરૂષય છે? તે વિષે જણાવે છે, જે પુરૂષ ઉદાસીનપણાને સતેજ કરે છે, એટલે જેનામાં સામ્યગુણ છે, તે પુરૂષ બીજું કાંઈ પણ એ નથી; એટલે જે કાંઇ તે જીવે છે તે બધું તેને અનિત્ય લાગે છે, તેથી તેની સાનમય પ્રષ્ટિમાં જોવામાં કોઇ પણ આવતું નથી; અર્થાત સાંસારિક પદાર્થો તરફ તેની ઉદાસીનતા છે, એટલે પછી તેને આત્મ તત્વનું દર્શન થાય છે. વળી તે ઉદાસીનતા કેવી ? કે જે અધ્યાત્મ જ્ઞાનનું બીજરૂપ છે, એટલે અધ્યાત્મ જ્ઞાનનું કારણ ઉદાસીનતા છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે જેનામાં ઉદાસીનતા–મધ્યસ્થપણું અર્થાત સામ્ય હોય, તેને અધ્યાત્મ સાન થાય છે, અને અધ્યાત્મ જાનથી આત્મ હવનું દર્શન થાય છે, માટે ભવ્ય પ્રાણીએ સામ્યગુણ ધારણ કરવો, કે જેથી અધ્યાત્મ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, અને તે પછી આત્મ તત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. જ્યારે આત્મ
૧૧
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વની પ્રાપ્તિ થઈ, પછી તેને કોઇ પણ જવાનું રહેતું નથી. ૮૪
નિસંગ થઈ સામ્યગુણને ધારણ કરનારા - પુરૂષની બુદ્ધિ યોગ વિદ્યામાં પ્રવેશ
निःसंगतां पुरस्कृत्य यः साम्यमवलंबते ।
परमानंदजीवालौ योगेऽस्य क्रमते मतिः ॥ ८५ ॥ - અક્ષરાર્થ— જે પુરૂષ નિસંગપણને આગળ કરીને સામ્યગુણને આશ્રય કરે છે, તે પુરૂષની બુદિ પરમાનંદને જીવન આપનારી યોગ વિધામાં પ્રવેશ કરે છે. ૮૫ ,
વિવેચનગ્રંથકાર હવે યોગ વિઘાને અધિકાર કેવા પુરૂષને છે તે દર્શાવે છે. જે પુરૂષમાં સામ્યગુણ હેય, અને તે પણ નિ:સંમપણાની સાથે હોય, તે તે પુરૂષની અતિ વેગમાં પ્રવેશ કરે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે જે પુરૂષ કોઇને સંગ કરે નહીં, અને સામ્યગુણ રાખે, એટલે સર્વત્ર સમાનભાવે વ, તે પુરૂષ ગ વિઘાને અધિકારી થાય છે. કદિ અહીં - શંકા થાય કે યોગ વિદ્યાથી શું લાભ થાય છે? તેને માટે ગ્રંથકાર લખે છે કે જે પેગ પરમાનંદને જીવન આપનાર છે, એટલે મિક્ષ સુખને આપનાર છે. ભાવાર્થ એ છે કે નિ:સંગ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરૂષ સામ્યગુણનું અવલંબન કરે, તે તેને પરમાનંદદાયક એવી યોગ વિદ્યા પ્રાપ્ત થાય છે, માટે હમેશાં નિઃસંગ થઈ, સામ્યગુણને ધારણ કરવું, કે જેથી મેક્ષ સુખને આપનારા પિગમાં બુદ્ધિને પ્રવેશ થાય. ૫ સપટ એવા નિસંગથી પણ સંપત્તિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, અને જે તે નિષ્કપટ
હોય, તેં તેનાથી મેક્ષપદ દુર નથી. दंभजादपि नि:संगाद् भवेयुरिह संपदः । . निःछद्मनः पुनस्तस्मात् किं दवीयः परंपदम् ॥८६॥
અક્ષરાર્થ– આ લોકમાં ભવડે કરેલા નિ - સંગપણથી પણ સંપત્તિએ પ્રાપ્ત થાય છે, તે જે તે નિસગપણુ નિષ્કપટ હેય, તે તેનાથી મેક્ષપદ અતિ દુર કેમ હોય ? અર્થાત્ નજ હાય, ૮૬
, ' '
વિવેચન- હવે ગ્રંથકાર નિઃસંગાણાનું માહાસ્ય દર્શાવે છે. નિ:સગપણું એ મોટામાં મોટો ગુણ છે, જે કદિ તે નિસ ગપણું દંભથી કરવામાં આવ્યું હોય, પણ તેનાથી સપત્તિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, તે તે જે નિષ્કપટપણે આચર્યું હોય, તે પછી એક્ષપદ દુર રહેતું જ નથી. સંગનો અર્થ આસક્તિ થાય છે, કેઈ પણ પદાર્થમાં આસક્તિ શખવી ન જોઈએ, આ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સક્તિ શખવાથી અનેક જાતની વિપત્તિઓ આવી પડે છે, જો કાઇ પણ પદાર્થ ઉપર આસક્તિ ન રાખે, તે તે માણસને સપત્તિ—મુખ પ્રાપ્ત થાય છે, હિં તેથી આસક્તિ ભથી પણ રાખી હાય, તા તે સપત્તિનું પાત્ર બને છે, તો જો તે. નિ:સ ગ વૃત્તિથી શુદ્ધ ભાવે રાખી હાય, તે। પછી તે માણસથી પરમપદ—શિવપદ જરા પણ દુર નથી, અર્થાત્ તે મેક્ષપદના અધિકારી થાય છે.
કહેવાનો આશય આવા છે કે દરેક અન્ય પ્રાણીએ નિ:સ ગતાના ગુણ ધારણ કરવા, ઢાઇ પણ પદાર્થ ઉપર અતિ માસ ક્તિ રાખવી નહીં. એવા ગુણથી મક્ષપદની પ્રાપ્તિ સત્વર થાય છે. ૨૬
નિઃસગપણાથી અનિર્વચનીય સુખ પ્રાપ્ત થાય છે..
संगावेशान्निवृत्तानां माभून्मोक्षोवशंवदः । यत्किंचन पुनः सौख्यं निवक्तु तन्न शक्यते ॥८७॥
અક્ષરાર્થે—સંગના આવેશથી નિવૃત્ત થએલા પુરૂષોને કદિ મેક્ષ વશ ભલે ન થાય, પણ તેનાથી જે સુખ પ્રાપ્ત થાય, તે અનિર્વચનીય છે—કહી શકાય તેવું નથી. ૮૭
વિવેચન—જે પુરૂષો સગના આવેશથી રહિત છે, એટલે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેઓ કેઇમાં આસક્ત થતા નથી, તે પુરૂષને અવશ્ય મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. તે છતાં કદિ કર્મયોગે તેમને મોક્ષ વશ ન થાય, તોપણ નિઃસંગપણામાં જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, તે સુખ અનિર્વચનીય છે, તે સુખને આનંદ વચનથી કહી શકાય તેવો નથી. કહેવાને આશય એ છે કે, સુખ એટલે નિશ્ચિતપણું, તે નિશ્ચિતપણે નિસગપણામાં રહેલું છે, જ્યારે માણસને કઇ પદાર્થ કે સી પુત્રાદિકમાં આસકિત હોય છે, ત્યારે તેના હદયમાં ચિંતા થયા કરે છે; જેકે રખેને માાં સી પડ્યાફિકને કાંઇ પીડા થાય, અથવા આ મારે પ્રિય પદાર્થ નષ્ટ થઈ જાય, આવી ચિંતાથી તેના હાથમાં સતત દુખ થયા કરે છે, પણ એ નિસગપણું હોય છે, તેના હૃદયમાં બીલકુલ ચિંતા થતી નથી, અને અવની ઉપર સમાનભાવ હેવાથી તેને અનુપમ આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી ઉત્તમ પુરૂષાએ સર્વ નિસગ વૃત્તિ રાખવી ઇએ. ૮૭
આ ભવસાગર ભયંકર છે. स्फुरतृष्णालताग्रंथिर्विषयावतस्तरः। . क्लेशकल्लोलहेलामिमैरवो भवसागरः ॥ ८ ॥
અક્ષરાર્થ-આ સંસારરૂષ સમુદ્ર કે જેની અને દર તૃષ્ણારૂપી લતાની ગ્રંથિઓ સ્પરણાયમાન થાય છે. વિષયરૂપ આવર્ત [ઘુમરી ]થી તે દુસ્તર છે, અને કલેશરૂપ તરગેની કીડાઓથી ભયંકર છે. ૮૮
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન—સમુદ્રની અંદર લતાની ગ્રંથિઓ, ઘુમરીઓ
.
અને કલાલના ઉછાળા હેાય છે, તેથી તે ભયંકર લાગે છે, તેવી રીતે આ સ ંસાર એક મહુાસાગર છે, તેની અંદર તૃષ્ણારૂપ લતાઓની ગ્રંથિઓ રહેલી હેાય છે, વિષયરૂપ હ્યુમરીઓ થયા કરે છે, અને ફ્લેશરૂપી કલ્લાલની ક્રીડાઓ ઉદ્ભવે છે; તેથી એ ભવસાગર ઘણેાજ ભયંકર છે. કહેવાની મતલબ એવી છે કે, સસારમાં પ્રાણીઓને તૃષ્ણાઓ ગ્રંથિની જેમ બાંધી લે છે, વિષયેા જળની ભમરીની જેમ દુ:ખ આપે છે, અને કલેરોા ઉછળતા લાલની જેમ ઉછળી ઉછળીને આપે છે, તેથી દરેક વિ માણીએ તે ભવસાગર તરી શાય, તેવા ઉપાય કરવે, નહીં તે ચતુર્વિધ ગતિએથી એ ભયંકર ભવસાગરની અંદર • ભમી ભમી મહાન કષ્ટ ભેગાં પાશે. ૮૯
ટ
તે ભવસાગરને તરવાને સમતારૂપ નાવિકામાં એસવુ' જોઇએ. ·
विदलद्धकर्माणमवलुतां समतातरीम् । आरुह्य तरसा योगिन् तस्य पारीणतां श्रय ॥८९॥
અક્ષરાથ—હૈ યાગી ! જેના અધ કર્મ તુટી ગયા છે, એવી સમતા [ સામ્ય ]રૂપ અદ્ભુત નાવિકામાં એસી સત્વર તે ભવ સમુદ્રના પાર
પામ. ૮૯
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન- આ લેમાં ગ્રંથકાર સમતાને એક નાવિકાનું રૂપક આપે છે, સમતા એક નાવિકા છે, તે લાકિક નાવિકાથી અદ્ભુત છે, લૈકિક નાયિકામાં બંધ કર્મ હોય છે, ત્યારે આ સમતારૂપ નાવિકા ભધ કર્મ વગરની છે, એટલે સમતા હોય, ત્યાં કર્મના બંધ હતા નથી, તેથી તેઅદભુત નાવિક છે; જેમ લિકિક નાવિકા ઉપર આરૂઢ થઇને માણસ સમુકને પાર પામે છે, તેમ એ સમતારૂપ નાવિકા ઉપર બેસીને આ સંસારરૂપ સમુદ્રને પાર પમાય છે, તેથી યાગી એટલે મન, વચન, અને કાયાના
ગને વશ કરનાર મહા સુનિ તેને ઉદ્દેશીને ગ્રંથકાર કહે છે કે, હે યેગી ! જો તારે સંસારરૂપ સમુદ્રને પાર પામ હેય તે, તું સમતારૂપ નાવિકા ઉપર આરૂઢ થજે એટલે સમતા ગુણને ધારણ કરજે, જેથી તારા કર્મના બંધ ગળી જશે, એટલે તું આ સંસારમાંથી મુક્ત થઇ પક્ષના સુખનું ભાજન થઈ. ૮૯
સમતા વિના તપ નકામું છે. शीर्णपर्णाशनमायैर्यन्मुनिस्तप्यते तपः ।, औदासीन्यं विना विद्धि तद्भस्मनि हुतोपमम् ॥१०॥
અફરાર્થ–મુનિ સુકાં પાત્રોને આહાર કરવાના જે તપ કરે છે, તે ત૫ સમતા વિના રક્ષામાં હમેલા પદાર્થના જેવા જાણે. ૯૦
- ૧ દેરના બંધ.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
મનનશીળ ઋષિ ગમે તેટલુ
નિરર્થક છે; કરે, તાપણ
.
તપ કરે, પણ જો તેમનામાં ઉદાસીનતા એટલે સભાનલાવ ન હાપ તા, તે અગ્નિની રાખમાં હૅામેલાના જેવુ જેમ અગ્નિ વિના તેની રક્ષામાં ગમે તેટલા હામ તે હામ નકામા છે, તેવી રીતે મુનિઓ સુકાં પાત્ર ખાઇને તપસ્યા કરે, અથવા વાયુ ભક્ષણ કરી તપસ્યા કરે, તેપણ તે સામ્ય વિના—સમભાવ વિના કાંધ પણ ફળદાયક નથી. કહેવાના આશય એવા છે કે, જગતના બધા પદાથા ઉપર સસભાવ રાખે, એટલે શત્રુ અને મિત્ર ઉપર, સુવર્ણ અને માટી ઉપર તથા સ્ત્રી અને ત્રણ ઉપર સમાન દ્રષ્ટિએ જુએ, તે ખરેખરો તપસ્વી છે, અર્થાત્ સાંખ્ય ગુણ તપસ્યાથી પણ અધિક છે, છ
વિવેચન – મુનિ
6
તપસ્યાથી પણ કાઈ વાર બધન થાય છે. येनैव तपसा प्राणी मुच्यते भवसंततेः । तदेव कस्यचिन्मोहाद्भवेधनिबंधनम् ॥९१॥
અક્ષરાર્થ—જે તપથી માણી આ સંસારની પરંપરાથી મુક્ત થાય છે, તેજ તપ કાઇ પુરૂષના માહને લઇ સંસારના અધનું કારણુરૂપ થાય છે. ૯૧
વિવેચન—તપના બે પ્રકાર છે. એક શામ તપ અને બીજું નિષ્કામ તપ, કાંઇ ફ્રાય, એટલે નિદાન ( નીયાણુ) બાંધીત તપ કરવું તેવું તપ પ્રાણીને મેહ ઉત્પન્ન કરે છે,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે મોહને લઇને સંસારનું બંધન દ્રઢ થાય છે, માટે તેવું તપ નહીં કરતાં નિષ્કામ એટલે નિવાણા રહિત તપ કરવું જોઈએ, અને તેવાં શુદ્ધ તપથી પ્રાણી આ સંસારના બંધનમાંથી મુક્ત થઇ જાય છે તેવાં શુદ્ધ તપમાં કે ગુણ જોઇએ? તે વિચાર કરતાં જણાશે કે તે ગુણ સમતા–સામ્યો છે. સામ્ય. ગુણને ધારણ કરી, જે તપસ્યા આચરવામાં આવે, તે તે પ્રાશું આ સંસારની પરંપરામાંથી મુકત થઇ જાય છે, તેથી દરેક ભવિ પ્રાણીએ સમતા ગુણને ધારણ કરી, નિષ્કામ–નિયાણા રહત તપસ્યા કરવી જોઈએ. આ બધા ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે જે તપસ્યાથી પ્રાણી સંસારની પરંપરામાંથી મુક્ત થઇ જાય છે, તેનું તેજ તપ મેહને લઈને કરવામાં આવે, તે તે પ્રાણીને ઉલટું સંસારનું બંધનરૂપ થઇ પડે છે, પણ જે સામ્ય ભાવ ધારણ કરી, મેહ રહિતપણે કરવામાં આવ્યું હોય, તે પ્રાણીને અવશ્ય મોક્ષનું કારણરૂપ થાય છે. •
આ ઉપરથી એમ સમજવું નહીં કે તપસ્યાથી બધાને મુક્તિનો રેધ થાય છે, તપસ્યાથી ઘણાઓને અવશ્ય મુક્તિ મળે, એ તે નિર્વિવાદ વાત છે. સંસારનું બંધન ત મેહને લઇને કેઈજ પ્રાણીને થાય છે, તેથી જ મૂળમાં “ વાવારિક “કેઈન ” એ પદ મુકેલું છે. ૯૧ સંતોષથી અનિચ્ચ આનંદ ઉત્પન્ન
ન થાય છે. संतोषः संभवत्येष विषयोपतवं विना । . तेन निर्विषयं कंचिदानंदं जनयत्ययम् ॥ ९२ ॥ ૧૨
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્ષરાર્થ— વિષયોના ઉપદ્રવ વિના એવે સંતોષ ઉત્પન્ન થાય છે કે જેથી એ સંતેષ વિષય વગરના કેઈ [ અનિચ્ચ ] આનંદને ઉત્પન્ન કરે છે. ૨
વિવેચન ઉપર તપસ્યામાં વિદ્ધ કરનાર મોહ છે એમ કહ્યું, તે મેહ વિષથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને વિષય સંતોષમાં વિશ્વ કર્તિ છે, તે જણાવવાને થકાર આ શ્લોકથી સૂચના કરે છે. સંતોષ એ મનને ધર્મ છે, અને મનની વૃત્તિઓને ખેંચનારે વિષય છે, તેથી સતિષ ગુણ ઉત્પન્ન થવામાં વિષ વિષરૂપ થાય છે, અને તે વિષયના વિષેને લઇને મન સતેષને ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી, માટે વિષને ઉપદ્રવ ખરેખર સતેષને અટકાવે છે. તેથી ગ્રંથકાર કહે છે કે “ વિષયને ઉપદ્રવ ન હોય, તેજ સતેષ ઉત્પન્ન થાય છે. એ સતિષ ગુણ શું કરે છે? એટલે તેના ગુણથી મનુષ્ય પ્રાણીને શે લાભ થાય છે ? તેને માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે તે સતિષ કઇ જાતના નિર્વિષય આનંદને ઉત્પન્ન કરે છે. તે આનંદ મુખેથી કહી શકાય તેવું નથી, તે અનિવેમ્ય આનંદ છે, માટે સર્વદા સતિષ ગુણ ધારણ કરે અને તેવા આનંદદાયક સતિષને ઉપદ્રવ કરનાર વિષને દુર કરવા. હર
નિસ્પૃહ પુરૂષને પરબ્રાની સંવિત્તિ [ જ્ઞાન ] - સ્વયં આલિંગન કરે છે. वशीभवंति सुंदर्यः पुंसां व्यक्तमनीहया । यत्परब्रह्मसंवित्तिनिरीहं लिष्यति स्वयम् ॥१३॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
અક્ષરાર્થ— નિઃસ્પૃહ પુરૂષને પરબ્રહ્મની સવિત્તિ [ જ્ઞાન ] પાતેજ આલિંગન કરે છે. કારણ કે સુંદર સ્ત્રીએ સ્પૃહા વગરના પુરૂષને પેાતાની મેળે વશ થાય છે, એ વાત સ્પષ્ટ છે. ૯૩
વિવેચન— જેનામાં સતાષ ગુણ હોય, તે પુરૂષ નિ:સ્પૃહ રહે છે, તેવા નિ:સ્પૃહ પુરૂષને ચા લાભ થાય ? તે ગ્રંથકાર વર્ણવે છે. જગતમાં એવા નિયમ છે કે જે પુરૂષ સ્પૃહા રાખે નહીં, તેને સુંદર સીએ પાતાની મેળે વશ થઇ જાય છે. સ્પૃહા રાખનાર પુરૂષની તરફ સી તેવી રીતે વર્તતી નથી. કારણ કે ચતુર સ્ત્રીઓ જે પુરૂષની ગરજ જીવે, તો તેની તરફ અનાદર બતાવતી જાય છે, અને પુરૂષને પાતાને તામે કરી, પાતે સ્વતંત્ર થતી જાય છે; પણ જો પુરૂષ નિ:સ્પૃહ રહે, તે સ્રીએ પોતાની મેળેજ તેને વશ થાય છે. આ લાકિ દ્રષ્ટાંત આપી, ગ્રંથકાર પ્રસ્તુત વિષયમાં આ પ્રમાણે મેળવે — બ્રહ્મા સંવિત્તિ એટલે બ્રહાજ્ઞાન, સવિત્તિ એ સ્રીલિંગ
-
જાતિથી સ્રી છે, તેથી તે સ્પૃહા રહિત એવા પુરૂષને પેાતાની મેળે આલિગન કરે છે. કહેવાના ભાવાર્થ એવે છે કે નિ:સ્પૃહ પુરૂષને બ્રહ્મજ્ઞાન સ્વત: પ્રાપ્ત થાય છે, એ વાત નિર્વિવાદ છે, ૯૩ સમતારૂપ લતા કા અનિવાસ્થ્ય સુધ આપે છે.
सूते सुमनसां कंचिदामोदं समतालता । यद्वशादाप्नुयुः सख्यसौरभं नित्यवैरिणः ॥ ९४ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
અક્ષરાર્થ— સમતારૂપ લતા સુમનસ્—સારા મનવાળાને અથવા પુષ્પાના કાઇ અનિવાસ્થ્ય સુ ગંધને ઉત્પન્ન કરે છે, જેને લઇને નિત્ય વૈર રાખનારાં પ્રાણીએ પણ મિત્રપણારૂપ ખુશમાને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૪
વિવેચન— લેાકમાં જેમ લતા પુષ્પની મુગંધને ઉત્પન્ન કરે છે, અને તે ખુશખાને બીજાઓ મેળવે છે, તેવી રીતે સુમતારૂપી લતા કાઈ અનિવાસ્થ્ય ખુશખાને ઉત્પન્ન કરે છે. સુબનમ્ એ શબ્દના અર્થે એ રીતે થાય છે. લતાપક્ષે સુમનસ્ એટલે પુષ્પ અને સમતાપક્ષે સુમનસ્ એટલે સારા બનવાળા પડતા, એમ એ અર્થ ઘટાવાય છે, લતા પુષ્પોને સુગંધ ઉત્પન્ન કરે છે, ત્યારે સમતા સારા મનવાળા વિદ્વાનેાને આમેદ—હર્ષ ઉત્પન્ન કરે છે, જેમ લતાનાં પુષ્પામાં ઉત્પન્ન થએલ સુગધ બીજાને પેાતાની ખુશમે આપે છે, તેવી રીતે સમતારૂપ લતા પેાતામાં ઉત્પન્ન થએલ સુગંધ ખીજાઓને આપે છે, તે મુગલ શુ છે, અને તે કૈાને સુગધ આપે છે ? સમતારૂપ લતાના પુષ્પમાંથી જે સુગંધ ઉત્પન્ન થાય છે, તે સુગંધ કોઈ નિવે ચનીય છે, જેમાંથી નિત્યના વૈરીએ મિત્રતારૂપ સુગધને પ્રાપ્ત કરે છે. કહેવાના આશય એવા છે કે જો સમતા ગુણ હોય, તા હમેશાં વૈવાળાં પ્રાણીએ પણ મિત્ર થઇને રહે છે, માટે સમતા ગુણને ધારણ કરવા જોઈએ, દ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુમુક્ષુઓ સામ્યરૂપી બ્રહ્માસ લઈને મોહરૂપ રાક્ષસરાજની સેના ઉપર વિજય
મેળવાય છે. साम्यब्रह्मास्त्रमादाय विजयंतां मुमुक्षुवः । मायाविनीमिमां मोहरक्षोराजपताकिनीम् ॥१५॥
અક્ષરાર્થ-મુમુક્ષુ જન સામ્યરૂપ બ્રહ્માસ્ત્રને લઈને મેહરૂ૫ રાક્ષસરાજની આ માયાવી સેના ઉપર વિજય મેળવે. ૫ .
વિવેચન આ સંસારમાં મેહ અને તેના આશ્રિત બીજા મહત્પાદક પદાર્થોને જીતવા અતિશય મુશ્કેલ છે, તે દર્શાવવાને ગ્રંથકાર મેહને એક રાક્ષસરાજનું રૂપક આપે છે; જેમ રાક્ષસેના સ્વામીની સેના ધણી માયાવી હોય છે, તેથી તે ઉપર વિજ્ય મેળવવો ઘણે અશક્ય છે, તેવી રીતે મેહ એક રાક્ષસરાજ છે. રાક્ષસના જેવો ભયંકર છે, તેની સેના પણ તેના જેવીજ ભયંકર છે. વળી અતિશય માયાવી છે માટે તેની ઉપર વિજ્ય મેળવવામાં કોઇ ઉત્તમ હથીયારની જરૂર છે, તે હથીવાર એવું જોઇએ, કે જે તે રાક્ષસપતિની સેનામાં અપ્રતિહત રહે, એવું હથીયાર તો એક બ્રહ્માસ્ત્રજ છે. બ્રહ્માસની આગળ રાક્ષસની માયા ચાલતી નથી, માટે ગ્રંથકાર કહે છે, કે, જેઓ મુમુક્ષ છે આ સંસારમાંથી મુકત થવાને ઇચ્છનારા છે, તેઓએ જે એ મેહરૂપ રાક્ષસપતિની માયાવી સેના ઉપર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજય મેળવે હેય તે, તેમણે સામ્ય-- સમાનભાવ-રૂપ બ્રાસને લઈ તે ઉપર વિજય મેળવે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે, મોક્ષની ઈચ્છા રાખનાર પ્રાણીઓએ હમેશાં સામ્યગુણ રાખવે, તે સામ્યગુણથી હુ તથા તેની સેના એટલે મહાત્પાદક પદાર્થો તેને નડી શકશે નહીં. હ૫ "
કવિ કલ્પિત અમૃતને મેળવવાની ઇચ્છાથી - તેમાં મેહ કરે નહીં. મેક્ષિપદને માટે
સામ્યગુણને સેવવો જોઈએ. मा मुहः कविसंकल्पंकल्पितामृतलिप्सया । . निरामयपप्राप्त्यै सेवस्व समतासुधाम् ॥१६॥
અક્ષરા–અરે ભાઈ! કવિ એ મનના ઉઠાવથી કલા અમૃતને મેળવવાની ઈચ્છાથી મોહ પામ નહીં, પણ મોક્ષપદની પ્રાપ્તિ માટે સમતારૂપ અમૃતનું સેવન કર. ૯૬
વિવેચન-સંથકાર મેહમાં લીન થએલા પાણીને બેધ આપે છે– હે સૂઢ પ્રાણી! તું કવિઓએ મનના ઉઠાવથી કપેલા અમૃતને મેળવવાની ઇચ્છાથી મોહ પામીશ નહીં, તે મનના ઉઠાવથી કપેલું અમૃત ખોટું છે. જે તારે ખરેખર અમૃતની ઇચ્છા હોય, તે સામ્ય-સમતા-૨૫ અમૃતનું સેવન કર એ અમૃતના સેવનથી તને માપદની પ્રાપ્તિ થાશે,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
સાહિત્ય શાસ્ત્રમાં કવિઓની કલ્પનાઓ પ્રખ્યાત છે, કવિએ સ્ત્રીઓના અધરમાં અમૃત કહ્યું છે, મૂઢ લાકા તેમાં મેહુ પામીને, તે અમૃત મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, માટેજ ગ્રંથકાર ખાધ આપે છે કે, હું મૂઢ પ્રાણી ! તુ કવિએ કલ્પેલા અમૃતમાં માહુ પામીશ નહીં, તે ખરેખરૂ' અમૃત નથી, પણ પરિણામે વિષરૂપ છે, જો તારે ખરેખરા અમૃતની ઈચ્છા હોય, તે સમતારૂપ અમૃતનું સેવન કર; વળી પેલા કવિ કલ્પિત અમૃતથી તને સામ્ય—રોગવાળા પદની પ્રાપ્તિ થશે, કારણ કે વિષયનું વિષરૂપ અમૃત અતિશય સેવવાથી રોગી થવાય છે, અને સામ્યરૂપ અમૃતના સેવનથી નિરામય—Àગ રહિત પદની અર્થાત્ ાક્ષપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે, ભવ્ય પ્રાણીએ હંમેશાં સમતાનું સેન્નન કરવુ, કે જેથી માક્ષ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૯૬
ચાંગ ગ્રંથરૂપ મહાસાગરને મથન કરી સામ્યરૂપ અમૃતની માપ્તિ કરવી જોઇએ.
योगग्रंथमहां भोधिमवमध्य मनोमथा | साम्यामृतं समासाथ सद्यः प्राप्नुहि निर्वृतिम् ॥९७॥
અક્ષરાર્થે—હું પ્રાણી ! યાગ ગ્રંથરૂપ મહાસાગરને મનરૂપ રવૈયાથી મથન કરી સમતારૂપ અમ્રતને પ્રાપ્ત કરી તત્કાળ સુખી થા. ૯૭
વિવેચનગ્રંથકાર સમતા ગુણની પ્રાપ્તિને માટે ચાગ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રના ગ્રંથનું અવગાહન કરવાનો બેધ આપે છે– હે ભવ્ય પ્રાણી ! જો તારે સત્વર સુખ પ્રાપ્ત કરવું હોય, તે સમતારૂપ અમૃતને સંપાદન કર, લેકમાં એવી કથા કહેવાય છે કે, પૂર્વે સમુદ્રને મથન કરી, તેમાંથી દેવતાઓએ અમૃત કહયું હતું એ લાકિક દ્રષ્ટાંત લઇને ગ્રંથકાર કહે છે કે, હું પ્રાણી ! જો તારે સમતાપ અમૃત મેળવવું હોય તે, તું યોગશાસના ગ્રંથરૂપ સમુદ્રનું મથન કરજે. મથન કરવામાં વૈિયાની જરૂર પડે છે, તે કહે છે કે, મનરૂપ રવૈયાથી યોગશાસ્ત્રના ગ્રંથરૂપ સાગરનું મથન કરજે, જેથી તું સમતારૂપી અમૃતને પ્રાપ્ત કરીને સુખી થઇશ. કહેવાની મતલબ એવી છે કે, જો સમતા ગુણ પ્રાપ્ત કરવો હોય, તે લેગશાસના અભ્યાસમાં મનને લગાડી દેવું. મનને નિગ્રહ ગિશાસથી થઈ શકે છે, અને તે મને નિગ્રહ કરવાથી સમતા ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે, કે જેનાથી શાંતિસુખ તત્કાળ મેળવી શકાય છે. ૯૭
મૈત્રી વિગેરેના સુગંધથી યુક્ત એવા પુરૂષની પાસે સિદ્ધિઓરૂપ ભમરીઓ સ્વેચ્છાથી
આવે છે. मैत्र्यादिवासनामोदसुरभीकृतदिङ्मुखम् । पुंमांसं ध्रुवमायांति सिद्धिभंगांगनाः स्वयम् ॥१८॥
અક્ષરાર્થ– મૈત્રી વિગેરેની વાસનારૂપ સુગં. ધથી જેણે દિશાઓના મુખને સુગંધી કરેલાં છે,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવા પુરૂષની પાસે સિદ્ધિઓરૂપ ભ્રમરીએ પિતાની મેળે જરૂર આવે છે. ૯૮
વિવેચન– ગિશાસમાં ધર્મ સ્થાન ઉપકારને માટે ચાર બાબત વણવેલી છે. મિત્રી, પ્રમેહ, કારુણ્ય, અને ચ્ચે આ ચાર ગુણથી ધર્મ ધ્યાનના ઉપકાર થાય છે. જે પુરૂષમાં એ ચાર ગુણની વાસના હેય, તે પુરૂષ ગ વિઘાને અધિકારી થઇ શકે છે. તેવા ગુણની વાસના જે પુરૂષમાં હોય, તે જગતને પિતાની ગુણની વાસનાથી સુગંધી કરી મુકે છે. એવા યોગીની પાસે સિદ્ધિઓ-લબ્ધિઓ પોતાની મેરે પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ સુગંધી પદાર્થ ઉપર ભમરીઓ પોતાની મેળે આવે, તેમ મિત્રી વિગેરેની વાસનાથી સુગપફેલાવનાર વેગી પુરૂષની પાસે સિદ્ધિઓ સ્વયમ પ્રાપ્ત થાય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે સામ્યગુણથી યોગ વિદ્યાના અધિકારી એક પુરુષને જો ઈછા હોય, તે સિદ્ધિઓ પણ પ્રાપ્ત થાય છે, માટે સામ્યગુણ સર્વોત્તમ છે. ૯૮ સામ્યગુણવાળા પુરૂષને કર્મ પિતાની મેળે જ
છોડ દે છે. . . औदासीन्योल्लसन्मैत्रीपवित्रं वीतसंभ्रमम् । कोपादिव धिमुंचंति स्वयं कर्माणि पुरुषम् ॥ ९९ ॥
અક્ષરાર્થ-ઉદાસીનતા–સામ્યગુણથી ઉલ્લાસ પામતા મૈત્રી ગુણથી પવિત્ર થએલા, અને સંભ
૧૩
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
મથી રહિત એવા પુરૂષને કેમ પિતાની મેળે જાણે કેપથી હોય, તેમ કમાં છોડી દે છે. ૯
વિવેચન-સામ્યગુણથી બીજે છે લાભ થાય છે? તેને માટે ગ્રંથકાર લખે છે, જે પુરૂષમાં સામ્યગુણ હેય, તે પુરૂષમાં મૈત્રીગુણ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે મિત્રગુણ પ્રાપ્ત થયે, એટલે તે પુરૂષમાં સંભ્રમને દોષ રહે તેમ નથી, જ્યારે મૈત્રીગુણ પ્રાપ્ત થ, અને સંજામ દેશ ઉડી ગયે, ત્યારે તેવા પુરૂષને કરે પોતાની મેળે છોડી દે છે. સંઘમ રાષની સાથે કર્મની મિત્રી, છે, અને સામ્ય તથા મિત્રગુણની સાથે તેને દ્વેષ છે, તેથી તેવા પુરૂષની ઉપર કર્મ જાણે કેપ કરતાં હોય, તેમ તેને પિતાની મેળે છોડી દે છે. કહેવાને આશય એ છે કે દરેક ભવ્ય પ્રાણીઓ સામ્યગુણને ધારણ કરે. સામ્યગુણથી મિત્રીગુણ આવે છે, અને મૈત્રીગુણથી સંભમ છેષ દુર થાય છે, પછી તે પુરૂષને કર્મને બંધ થતું નથી. ૯ , કેવળ આગ ઉપર શ્રદ્ધા રાખી, નિત્ય આવશ્યક કર્મને ત્યાગ કરે ન
* જોઈએ. योगश्रद्धालवो ये तु नित्यकर्मण्युदासते । प्रथमे मुग्धवुडीनामुभयभ्रंशिनो हि ते ॥ १० ॥
અક્ષરાથ– જે પુરૂષો કેવળ યોગ ઉપર શ્રદ્ધા રાખી, બીજાં નિત્ય કર્મ આવશ્યક કર્મ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર ઉદાસી રહે છે, તેઓ મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા પુરૂષોમાં મુખ્ય છે, અને ઉભય ભ્રષ્ટ થાય છે. ૧૦૦
વિવેચન-સંથકાર કહે છે કે યોગ વિદ્યાનું સાધન ઉત્તમ છે, પણ તે ઉપર એકલી શ્રદ્ધા રાખી, સામાયિક-પ્રતિકમણ વિગેરે આવશ્ય કરીને ત્યાગ કરવો ન જોઈએ. કારણ કે કેવળ પિગ વિઘાથી આત્મબોધ થતો નથી. આત્મધમાં આવશ્યક વિગેરે નિત્ય કર્મ કરવાની જરૂર છે. જે પુરૂષે એકલા યોગ ઉપર શ્રદ્ધા રાખી, આવશ્યલિ નિત્ય કર્મ છોડી દે છે, તે પુરૂષ સૂર્યના અગ્રેસર છે. કારણ કે નિત્ય કર્મને ત્યાગ કરવાથી ઉભય જાણ થવાય છે, એટલે તેઓ આવશ્યક ક્રિયા અને પિગ વિધા અને માંથી ભષ્ટ થાય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે આવશ્યકાદિ નિત્ય ાિ અહી ક્વિજ મગ વિદ્યા સાધવી નહીં, તેમ કરવાથી ઉભય ભ્રષ્ટ થવાય છે. ૧૦૦
નિવૃત્તિથી મોક્ષ લક્ષમી મળે છે. प्रातिहार्यमियं धत्ते निवृत्तिनिवृत्तिश्रियः। य एव रोचतेऽमुष्य तां स एव हि पश्यति ॥१०॥
અક્ષરાધ– આ નિવૃત્તિ [ ઉપરતિ ] મેક્ષ લક્ષ્મીની પ્રતિહારીનું કામ કરે છે, તેથી જે માણસ એ નિવૃત્તિને ગમે, તે માણસ મેક્ષ લક્ષ્મીને જોઈ શકે છે. ૧૦૧
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન – જેમ કોઈ મહાવીને મળવું હોય, તે પ્રથમ પ્રતિહારીને મળે, તે પછી તે મહાવીની મુલાકાત થઈ શકે છે, તેમ મેક્ષ લક્ષ્મીની પ્રતિહારી નિવૃત્તિ છે. તે નિવૃત્તિને જે પુરૂષ રૂચે ગમે, તે પુરૂષ નિવૃત્તિની મારફત એક્ષલક્ષમીની મુલાકાત લઈ શકે છે, માટે જો મોક્ષલક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા હોય, તે પુરૂષે નિવૃત્તિ રાખવી. નિવૃત્તિને અર્થ વિરતિ થાય છે. વિરતિ રાખવાથી મોક્ષ મળે છે. અવિરતિ રાખવાથી મેક્ષ મળતું નથી, ૧૦૧ - જેટલી નિવૃત્તિ તેટલું સુખ મળે છે.
अहो वणिकला कापि मनसोऽस्य महीयसी । । निवृत्तितुलया येन तुलितं दीयते सुखम् ॥१०२॥
અક્ષરાર્થ—અહા ! આ મનની વણિક કળા કેવી મેટી છે? કે જે મન નિરિરૂપ ત્રાજવાથી તેળીને જેટલું જોઈએ તેટલું સુખ આપે છે. ૧૦૨
વિવેચનસંથકાર આ લેકથી મનને તળનારતું, નિવૃતિને ત્રાજવાનું, અને સુખને તાળવાની વસ્તુનું રૂપક આપે છે; જેમ વાણી રાજવાથી તેળીને કોઈ વરતુ આપે છે, તેવી મન પણ નિવૃત્તિરૂપી ત્રાજવાથી તેળીને સુખ આપે છે, એથી મનની વણિક કળા કેવી ચમત્કારી છે? કહેવાની મતલબ એવી છે કે મનમાં નિવૃત્તિ રાખવાથી સુખ મળે છે, અને તે નિવૃત્તિ જેટલી રાખીએ, તેટલું જ સુખ મળી શકે છે, માટે દરેક શ્રાવકે હમેશાં મનમાં નિવૃત્તિ રાખવી જોઈએ. ૧૦૨
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
સામ્યગુણુંથી મન કલ્યાણુમય અંને છે. साम्यदिव्यौषधिस्थेममहिम्ना निहतक्रियम् । कल्याणमयतां घत्ते मनो हि बहु पारदम् ॥१०३॥
અક્ષરાર્થ—ઘણા ધારાના જેવું ચંચળ મન સામ્યગુણરૂપ દિવ્ય ઔષધિના સ્થિરપણાના મહિમાથી ક્રિયા રહિત થઈ કલ્યાણમયપણું ધારણ કરે છે. ૧૦૩
જી.
વિવેચન જેમ પારા દિવ્ય ઐત્રિના ગુણથી સ્થિર થઇને સુવર્ણમય બની જાય છે, તેમ મન એક પારાના જેવુ ચંચળ છે, તેમાં જે સામ્યગુણરૂપ દિવ્ય આષધિવડે સ્થિરપણ રખાવ્યુ` હોય તે; તે છ ક્રિયા ઢાડી દઈને કલ્યાણમય અને છે. મોત કલ્યાણ માર્ગમાં જાય છે. કહેવાના આશય એવા છે કે, મને પારાના જેવું ગાળ છે, માટે તેને સામ્ય—સમતા ગુણથી સ્થિર કરવુ સ્થિર કરેલું. મન કલ્યાણકારી થાય અહીં "ના અર્થે એવા પણ થાય છે કે, જ્યારે પારા મન સ્થિર થાય, ત્યારે તે આ સંસારના પારને પ્રમાડે છે; જે પારી આપે, તે પાર ” કહેવાય છે. ૧૦૩
.
આ સામ્યશતક ઘણાં શાસ્ત્રાનું કામ અાવે છે.
भूयांसि यानि शास्त्राणि यानि संति महात्मनाम् । इदं साम्यशतं किंचित्तेषामंचलमंच ॥ १०४ ॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
અક્ષરાર્થ– મહાત્માઓના રચેલાં જે જે ઘણાં શા છે, તે તે શાસ્ત્રોના એક પ્રદેશને આ સામ્યશતક પ્રાપ્ત થાઓ ૧૦૪ .
વિવેચન–હવે ગ્રંથકાર પિતાના ગ્રંથની કઇક ઉપયોગિતા દર્શાવે છે–આ સામ્યશતક એક લઘુ ગ્રંથ છે, તે કાંઇ મહાત્મા એનાં રચેલાં મહાન શાના જેવું નથી, પણ જો તેનું બરાબર મનન કરવામાં આવે છે, તે એક મોટાં શાના એક પ્રદેશના જેવું કામ બજાવશે. તેથી મહાન શાસેની અપેક્ષાએ . આ લા ગ્રંથ થોડે ઘણે અંશે પણ ઉપયોગી થશે૧૦૪ આ ગ્રંથનું માહાત્મ અને પ્રજન
તે દર્શાવે છે. लेशावेशमपास्य निर्भरतरं ध्यातोऽपि यतसा, सत्कल्याणमयस्वमाशु तनुते योगींद्रमुद्राभृताम् । सोऽयं सिहरसः स्फुटं समरसो भावो मया
વ્યા , શ્રીમાન સુનસામાન વીવારે
અક્ષરાર્થ–લેશન આવેશને ત્યાગ કરીને જે સામ્યભાવનું માત્ર પૂર્ણ ને ધ્યાન કર્યું હોય, તેને પણ તે એમની મુદ્રાને ધાર કરનારા પુરૂષને
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
શુભ કલ્યાણમયપણુ આપે છે, એવા આ સામ્યભાવરૂપ સિદ્ધ્રસ કે જે મેક્ષ લક્ષ્મીવાળા, અને અદ્ભુત વૈભવવાળા છે, તેને વિદ્વાનેાના આનદને જીવાડવાને માટે મેં કહી બતાવ્યા છે. ૧૦૫: વિવેચન—ગ્રંથકાર હવે આ સામ્યગુણને મહિમા દર્શાવી તેનું પ્રયાજન કહે છે—મા સામ્યભાવ, તે ખરેખર સિદ્ધરસ જેવા છે; જેમ સિદ્ધરસનુ' ચિંતવન કરવાથી દરેક પદાર્થ ક લ્યાણ—સુવર્ણમય થઈ જાય છે, તેમ સામ્યગુણનું માત્ર ચિતવન કરવાથી ચાર્મીકની મુદ્રાને ધારણ કરનારાઓ કલ્યાણમય થઈ જાય છે, એવા આ અદ્ભુત સામ્યગુણના ભાવ વિજ્ઞાનાને આનદ આપવાને માટે કહેવામાં આવેલા છે, સિદ્ઘરસ પણ અદ્ભુત છે, અને તે અમૃતમય હોવાથી સુમનસ્—દેવતાઓને ગ્માનંદને માટે થાય છે. સુમનના અર્થે વિદ્વાન અને વતા અને થાય છે. ૧૦૫
ગ્રંથકાર પ્રશસ્તિ.
श्रीमच्चंद्रकुलांवुजैकतरणेः षट्तर्कविद्यावटी, सिंहस्याभयदेवसूरिसुगुरोरध्यात्मसंविज्जुषः । शिष्यांशेन किमप्यकारि विजयप्राज्येन सिंहेन य, नव्यं साम्यशतं तदस्तु सहृदामुज्जागरूकं इदि ॥ १०६ ॥
અક્ષરાર્થે શ્રીમાન્ ચંદ્ર કુળરૂપી કમળમાં
–
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ સસમાન, છ તકે વિધરૂપી અરણ્યમાં સિંહસમાન, અને અધ્યાત્મ જ્ઞાનનું સેવન કરનાર ગુરુ “ અભયદેવસૂરિના એક નાનકડા શિષ્ય વિજયસિંહે આ નવીન સામ્યશતક કરેલું છે, તે સહદય પુરૂષના હેદયમાં બેધથી જાગૃતિ આપનાર થાઓ. ૧૦૬
| તિ સાખ્યાત સમારમ્ "
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
_