Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
bIhe I Tollege p
*alcoblo ‘lil|3
ફોન : ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨
૩૦૦૪૮૪૬
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
૦૦૦૦૦૦૦૦ ૦૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
ooo sole
૦૦૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦'DooooooooooYJo ૦૦ ) ૦
E
૦૦૦૦{
શ્રી વર્ણમાન-સત્ય-નીતિ-હર્ષચરિ જૈન ગ્રંથમાલા-પુરા ૬ છું
અહમ્ | ભેટ છે છે સુવિહિત આચાર્ય શ્રી વિજ્યનીતિસૂરીશ્વરપાદપભ્ય નમઃ |
શ્રીમદ્દ ચિદાનંદજી મહારાજવિરચિતા
આeo૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦(હિ),૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
પ્રશનોત્તરરત્નમાલા
5૦૦૦૦p CPS ૦૦૦(હિ),૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦(
કિon૦૦૦૦૦૦૦) ૦ (શooooooot (Seco૮૦૦૦() occo ( ૨) aoo,
-૦૦( B૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦(૦િ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
વિવેચનકર્તા– સન્મિત્ર કપૂરવિજયજી મહારાજ
દ્રવ્યસહાયકશ્રેષ્ઠી મેહનલાલ સાંકલચંદશેરદલાલ અમદાવાદ
૦૦૮
૦૦૦૦૦૦૦૦-૪).૧nnoun,
પ્રકારાકશ્રી વર્ધમાન–સત્ય-નીતિ–હર્ષસૂરિ જૈન ગ્રન્થમાલાના વ્યવસ્થાપક શ્રેષ્ઠી ભોગીલાલ સાંકલચંદ
રીચીડ–અમદાવાદ. 9 પ્રથમ વૃત્તિ ] મૂલ્ય પઠન પાઠન [ પ્રત ૧૦૦૦ વીર સં. ૨૪૬૬ ] સત્ય સંવત્ ૨૪૦ [ વિ. સં. ૧૯૯૬
૦૦૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ ૦૦૦(C)૦૦૦૦૦૦૦૦
Audt
.
0
છે
છે
૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ Cooooooછે,૦૦૦૮ ૦૦૦૦૦૦૭ ૦૦૦૦૦૦૦૦
gooooooo
K
nee
છે
o
9
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રક : શેઠ દેવચંદ્ર દામજી આનંદ મુદ્રણાલય-ભાવનગર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે...............: 35:.............. હાર અનુયોગાચાર્ય (પંન્યાસ) શ્રી ભાવવિજયજી
ગણિવર
""""
"""
"""
""""
જન્મ સં. ૧૯૦૦ ફા..૮ પાટણ
દીક્ષા પંન્યાસપદ સ્વર્ગવાસ સં. ૧૯૩૨ સં. ૧૯૫૮ ૧૯૭૯ મા.શુ.૨ કી.વ. ૨ શ્રા.શુ. ૩ પાટણ સુરત પાટણ
Shre
e
-104994-
ndar-Umara, Surat
www.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
=
==
=
श्री तपागच्छ-संविग्नशाखाप्रवर्तक योगीश्वर अनुयोगाचार्य पंन्यास सत्यविजयगणिपट्टक्रमानुगत-अनुयोगाचार्य पंन्यास श्री
भावविजयगणि
स्तुत्यष्टकम् तारुण्ये जयिना स्मरं विजयिनं जित्वाऽपि भोगार्हके ।
दधे येन महौजसाऽतितरसा जैनेश्वरी आदृता ॥ दीक्षाऽक्षाश्वबलप्रसारयमने सुप्रग्रहप्रोपमा । __पंन्यासप्रवरः स भावविजयो भूयाद् भवोत्तारकः ॥१॥ आत्मोत्कर्षनिरोधिनोऽगुणगणा यं वीक्ष्य शोकाकुलाः । ___जाताः श्रीकलिताङ्गमीक्ष्य मदनः शुष्यन्मदो लज्जया ॥ तारुण्योद्भवकामकेलिरचना संत्यज्य रागिस्थिता। __पंन्यासप्रवरं सुंभावविजयं वन्दे सदा भावतः ॥२॥ प्रज्ञोन्मेषवशादवापि सहसा सिद्धान्तमार्गो दृढः । ___ येनाऽकारि तपोऽन्तरं च विविधं बाह्यं च कृच्छ्राधिकम् ॥ प्राप्त्वाऽलाभि मनुष्यजन्मसुफलं संप्रोज्झता दुष्कथाः। ___ पंन्यासप्रवरेण भावविजयेनादायि बोधामृतम् ॥ ३॥ दुर्ध्यानोज्झितचेतसे गुणभृते कर्माष्टनाशेच्छवे ।
सम्यग्दर्शनशुद्धबोधविरतेराराधिनेऽसङ्गिने ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
संसाराब्धितितीर्षवे निजगुणानादित्सवे साधवे ।
पंन्यासप्रवराय भावविजयायाहं नमामि ध्रुवम् ॥ ४॥
यस्माद् बोधमयीं महोदयवतीं धर्मामृतस्यन्दिनीम् । संसारार्णवतारणैकतरणीं दुःखौघप्रध्वंसिनीम् ॥ जीवानन्दविधायिनीं भवमृतिरोगापहन्त्री गिरम् । श्रुत्वा शान्तरसप्रदां भविगणाः शान्ति परां लेभिरे ||५|| संसृत्यर्णवदुःखचक्रमकरैः संत्रस्यमाना जनाः ।
हस्तालम्बनमाप्य पोतसदृशं भव्यावतंसा बुधाः ॥ आत्मोत्थानपथप्रवृत्तमहतो विघ्नोरगात् पारगाः । यस्योदग्रयशोवितानमधुना विस्तारयन्त्यादरात् ॥ ६ ॥
मुन्युद्यानविकाशनोद्यमजुषि सद्देशनाशालिनि ।
सद्भावावलिभारनिर्भरभृति प्रज्ञादृशा शोभिनि ॥
विश्वानन्दविधायिनि स्मरमदोन्मादव्यथाध्वंसिनि ।
पंन्यासप्रवरेऽत्र भावविजये भक्त्या न के के नताः ॥ ७ ॥ कथं मुने ! विश्वजनीनवृत्ते ! घृणार्णवेन्दो ! जनतार्चितास्रे ! गुणान् प्रगुण्यानघमर्षिणस्ते ब्रुवेऽखिलान् वन्द्यपदारविन्दे !८ भावाष्टकमिदं भक्त्या मूलचन्द्रेण गुम्फितम् ॥ कान्ताचरणमग्नानां कुर्यात् कल्याणमञ्जसा
· ॥ ९॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ મોહનલાલ સાંકળચંદ શેરદલાલ
- જન્મ સં. ૧૯૩૮ કારતક સુદ ૨-અમદાવાદ અાનંદ કોસ–ભાવનગર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચય કેટલાક જીવન એવા હોય છે કે જે પોતાને જીવનપ્રવાહ નિરંતર મૌનપણે લેકકલ્યાણના કાર્યો તરફ યથાશક્તિ વહેતે રાખે છે. એમની સેવા મૂંગી અને કઈ પણ જાતની મેટી જાહેરાત વિનાની હોય છે.
શેઠ મોહનલાલ સાકળચંદભાઈનું જીવન આવા જ પ્રકારનું ગણાય. તેઓશ્રીએ ધીમે ધીમે શેર બજારમાં એક પ્રમાણિક વેપારી તરીકે નામના કાઢી છે તેમ લક્ષ્મીની સાર્થકતાને મંત્ર જીવનમાં યથાર્થપણે ઊતારી એક ધનવાન તરીકેને ધર્મ જરા પણ ભૂલ્યા નથી. પંચાવન વર્ષના આરે પહોંચેલી તેઓશ્રીની જીવનયાત્રા યશસ્વી અને પ્રેરણાદાયી છે અને હજુ પણ જીવનની સુવાસ તેઓશ્રી ફેલાવતા રહ્યા છે.
દર્દથી પીડાતી દુનિયાના દુઃખ એમને હૈયે વસ્યા અને પાંચ હજાર જેવી રકમ એક દવાખાના માટે તેઓશ્રીએ કાઢી. આજે અમદાવાદમાં તેઓશ્રી તરફથી ખોલવામાં આવેલ આ દવાખાનાને અનેક દરદીઓ લાભ લઈ શેઠની ઉદારવૃત્તિ માટે મૂંગે આશીર્વાદ વરસાવી રહ્યા છે.
જૈન ધર્મની પ્રભાવના, ગરીબોને મદદ, અભ્યાસપિપાસુએને પિતાના વિકાસમાં આવતી આર્થિક મુશ્કેલીનું નિવારણ અને આવા આવા જનકલ્યાણના ધાર્મિક અને લેકે પગી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
': ૨ :
કાર્યોમાં તેઓશ્રીને દાનપ્રવાહ હમેશાં કઈ પણ જાતની જાહેરાત વિના વહેતે જ હોય છે.
આત્મકલ્યાણના માર્ગોની પ્રેરણા કરતું સાહિત્ય જનતામાં પ્રચાર પામે, જ્ઞાન-પિપાસુઓ તેને વધારે ને વધારે લાભ લેતા થાય, અને એ રીતે સંસ્કૃતિને સંગીન પ્રચાર થતો રહે એવી શુભ ભાવના પણ તેઓશ્રી અવારનવાર ભાવતા આવ્યા છે. અને એ દિશામાં પણ પિતાની લક્ષ્મીની સાર્થકતા કરવાની તક તેઓશ્રીએ જાતી કરી નથી.
આવું જ એક પ્રશ્નોત્તર રત્નમાલા” નામક ઉપયોગી સાહિત્ય આજે જિજ્ઞાસુઓ સમક્ષ રજૂ થાય છે તેમાં પણ તેઓશ્રીને જ સહકાર નેંધવાપાત્ર છે. - તેઓશ્રીના કુટુંબમાં પણ શ્રીમંતાઈની સાર્થકતા અને જીવનની સાધનાને પરમ માર્ગ પ્રકાશતા આવા કાર્યો કરવાની ભાવના જાગૃત થતી આવે છે. તે વધુ ને વધુ ફૂલેફાલે એટલું આ સ્થાને ઈચ્છીએ છીએ.
–પ્રકાશક
‘eષ્ટક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચિદાનંદજીકૃત પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
પ્રસ્તાવના.
ચિદાનંદ પદકજ નમી, ચિદાનંદ સુખદેવ; ચિદાનંદ સુખમાં સદા, મગન કરે તતખેવ. ૧૦ ચિદાનંદ પ્રભુની કળા, કેવળ બિજ અપાય; જાણે કેવળ અનુભવી, કિણથી કહી ન જાયર. ચિદાનંદ પ્રભુની પ્રકૃતિ, અર્થગંભીર અપાર; મંદમતિ હું તેહને, પાર ન લહું નિરધાર. ૩. તે પણ મુજથી મંદ મતિ, તેહ તણે હિતકાજ; તેમજ સ્વહિત કારણે, ચિદાનંદ મહારાજ. ૪. કૃતિ તેહની નિરખી, ઉત્તરમાળ ઉદાર; તાસ વિવરણ કરવા ભણું, આત્મ થયે ઉજમાળ. પ. બુદ્ધિવિકળ પણ ભક્તિવશ, બેલું સુખકર બોલ; કાલું બોલે બાળ જે, કુણ આવે તસ તેલ. ૬,
શ્રી પૂરચંદજી અપરનામ શ્રી ચિદાનંદજી મહારાજ આ વીસમી સદીમાં જ વિદ્યમાન હતા, એમ તેમની અનેક
૧ ચરણકમળ. ૨ સુખને હેતે. ૩ જીવનકળા-રેખા. ૪ કેવળજ્ઞાનના અમેધ ઉપાયરૂપ. ૫ ગ્રંથરચના. ૬ પ્રશ્નોત્તરમાળ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા ~ કૃતિઓ પરથી જણાય છે. આનંદઘનજી મહારાજની પેઠે તેઓશ્રી પણ અધ્યાત્મશાસ્ત્રના રસિક અને અધ્યાત્મતત્વમાં નિપુણ હતા, એ વાતની તેમની કૃતિઓ સારી રીતે સાક્ષી પૂરે છે. તેમણે બનાવેલી કૃતિઓમાં ચિદાનંદ બહોતેરી, સ્વરદય, પુગળ ગીતા, છૂટક સવૈયા તેમજ આ પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા મુખ્ય છે. તેમની બધી કાવ્યરચના સરલ અને અર્થગંભીર જણાય છે. દરેક કૃતિમાં કાવ્યચમત્કૃતિ સાથે અર્થગીરવ અપૂર્વ હેવાથી તેમની સકળ કૃતિ હૃદયંગમ છે. તેમના પ્રત્યેક પદ્યમાં અધ્યાત્મ માર્ગને ઉપદેશ સમાયેલ છે. તેઓશ્રી અષ્ટાંગ યેગના સારા અભ્યાસી હતા, તેથી તેમનામાં ઉત્તમ પ્રકારનું ગબળ હતું, તેમજ કઈ અજબ પ્રકારની શકિત-સિદ્ધિ વિદ્યમાન હતી, એમ સંભળાય છે. તેઓ તીર્થપ્રદેશમાં વિશેષે વાસ કરતા હોય એમ અનુમાન થાય છે. શત્રુંજય અને ગિરનારમાં તે અમુક ગુફા કે સ્થાન તેમના પવિત્ર નામથી ઓળખાય પણ છે. શ્રી સમેતશિખરજી ઉપર તેમને દેહાંત થયે છે, એવી દંતકથા સંભળાય છે તેઓ નિસ્પૃહી હતા, એમ તેમના સંબંધી સાંભળવામાં આવતી કેટલીક દંતકથા ઉપરથી સિધ્ધ થાય છે. પરિચયથી તેઓ અલગ રહેતા અને પિતે જ્ઞાની અને સિદ્ધિસંપન્ન છે એમ લેક ભાગ્યે જ જાણે શકે એવી સારી રીતે પોતાનું જીવન ગાળતા હતા, તેમ છતાં કાકતાલીય ન્યાયે જ્યારે કેઈને તે વાતની જાણ થતી ત્યારે પ્રાયઃ પિતે તે સ્થાન તજી જતા હતા. તેમને અનેક સતશાસ્ત્રને પરિચય હતે એમ તેમની કૃતિનું સૂક્ષ્મ દષ્ટિથી અવલોકન કરનાર સમજી શકે તેવું છે. તેમની વાણું રસાલા અને અલંકારિક છે. અધ્યાત્મ લક્ષ્ય સાથે શાસ્ત્ર અભ્યાસમાં તેમની હોડ કરી શકે એ કઈ પ્રબળ પુરુષ તેમની પાછળ ભાગ્યે જ થય લાગે છે. આધુનિક છતાં તેમની ગ્રંથશેલી એવી તે અધિક સાથે આકર્ષક છે કે આનંદઘનજીની બહોતેરી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩ :
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
સાથે ચિદાનંદ બહેાંતેરી અનેક અધ્યાત્મરસિક જતા મુક1 કડથી ગાય છે. વિશેષમાં ચિદાનંદજીતી કૃતિમાં શબ્દરચના એવી તા સાદી છે કે તે ગાવી ખાળ જીવેને પણ બહુ સુલભ થઈ પડે છે. તે કૃતિમાંની ‘પ્રશ્નાત્તરરત્નમાળા’ પણ એક છે. મૂળ ગ્રંથ લઘુ છતાં તેમાં અર્થગૌરવ એટલુ બધું છે કે તેમાંનાં એક એક પ્રશ્નના ઉત્તર માટે એક એક સ્વતંત્ર ગ્રંથની ચેાજના સમર્થ વિદ્વાન કરી શકે. મારી જેવા મક્રમતિથી તેમ બનવું અશકય છે, પણુ તેનું સહુજ સ્પષ્ટીકરણ કરવા માટે યથામતિ ઉદ્યમ કર્યા છે. તેમાંથી સારમાત્ર ગ્રહણ કરી ભવ્ય આ સ્વપરહિતમાં વૃદ્ધિ કરે એ જ મહાકાંક્ષા અને એ જ કન્યરૂપ સમજી પ્રસ્તુત પ્રસ્તાવના સમાપ્ત કરું છું.
ચિદાન દૈપદ રસિક કપૂરવિજયજી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री बर्द्धमान - सत्य - नीति - हर्षसूरि जैन ग्रन्थमाला - पुष्प ६
अर्हम् જિનાગમતત્ત્વવિશારદ સુવિહિતાચાર્ય શ્રી વિજયહર્ષસૂરીશ્વરપાદપદ્મન્યેા નમા
श्रीमत् चिदानंदजी कृता. પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા. ( વિવેચન સમેતા. )
( મંગલાચરણ—દાહા. )
પરમ ચૈાતિ પરમાત્મા, પરમાનંદ અનૂપ; નમા સિદ્ધ સુખકર સદા, કલાતીત ચિન્દુ-રૂપ. ૧ પંચ મહાવ્રત આદરત, પાળત પંચાચાર; સમતારસ સાયર સદા, સત્તાવીશ ગુણુધાર. પંચ સમિતિ ગુપતિધરા, ચરણુ કરણ ગુણધાર; ચિદાનંદ (જનકે હિયે, કરુણા ભાવ અપાર. સુરરિ હિર સાયર જીસે, ધીર વીર ગભીર; અપ્રમત્ત વિહારથી, માનું અપર સમીર.
ર
3
* આ પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા શ્રી ચિદાનંદજી ઊર્ફે કપૂરચંદજી મહારાજે શ્રી ભાવનગરમાં રહીને સંવત ૧૯૦૬ માં બનાવી છે, એમ છેલા કાવ્ય પરથી જણાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૫ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
ઈત્યાદિક ગુણયુક્ત જે, જગમ તીરથ જાણ; તે મુનિવર પ્રણમ્ સદા, અધિક પ્રેમ મન આણ. ૫ લાખ બાતકી એક બાત, પ્રશ્ન પ્રશ્નમેં જાણ; એકશત ચૌદે પ્રશ્નકે, ઉત્તર કહું વખાણ, પ્રશ્નમાળ એ કંઠમેં, જે ધારત નર નાર; તાસ હિચે અતિ ઉપજે, સાર વિવેક વિચાર.
વિવેચન–અનંત જ્ઞાન, દર્શનરૂપ તિ જેમને જાગી છે, તેમજ રાગદ્વેષ, મહાદિક સકળ દેષ માત્રને સંપૂર્ણ ક્ષય કરવાથી જેમને અનંત ચારિત્ર-સ્થિરતા ગુણ પ્રગટ્યો છે અને તેથી જ જેમની સમાન આખા જગતમાં બીજી કઈ વ્યક્તિ જણાતી નથી એવા નિરૂપમ શ્રી અરિહંત પરમાત્માને હું પ્રણમું છું, તથા કર્મ-કલંકથી સંપૂર્ણ રીતે મુક્ત થયેલા હેવાથી એટલે દેહાદિક સંપૂર્ણ ઉપાધિથી રહિત થયેલા હેવાથી કાયમને માટે સહજ સ્વાભાવિક આત્મસ્વરૂપને સંપ્રાપ્ત થયેલા અને આત્માથી ભવ્ય જિનેને એવું જ સ્વાભાવિક સુખ પ્રાપ્ત કરાવી શકે એવા સિદ્ધ પરમાત્માને પ્રણામ કરું છું. ૧
વળી જે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અસંગતારૂપ પાંચ મહાવ્રતને સેવે છે; જ્ઞાનાચાર, દર્શનચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વર્યાચાર રૂપ પાંચ આચારને પાળે છે; મહાસાગરની જેમ અગાધ સમતારસથી ભરેલા છે, તથા સાધુ યોગ્ય સત્તાવીશ ગુણેને સદા ધારી રાખે છે, ઈર્યા, ભાષાદિક પાંચ સમિતિ અને મન, વચન, કાયાની ત્રણ ગુમિને, તથા ચરણસિત્તરી (મૂળ ગુણ વિષયક ૭૦ ભેદ) અને કરણસિત્તરી( ઉત્તરગુણ સંબંધી ૭૦ ભેદ)ને જે સેવે છે, તેમજ જ્ઞાન અને ચારિત્રથી પૂર્ણ એવા જેના હદયમાં અત્યંત Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
કરુણાભાવ વતે છે વળી જે મેરુપર્વતની પરે ધીર-નિશ્ચળ છે, એટલે ગ્રહણ કરેલી ઉત્તમ પ્રતિજ્ઞાથી કદાપિ ચલાયમાન થતા નથી; સિંહની જેવા પરાક્રમી છે; એટલે કર્મ શત્રુઓને નાશ કરવામાં કેશરીસિંહ જેવા છે, અને સાગરની જેવા ગંભીર છે, એટલે નાગરની જેમ અનેક ગુણરત્નથી પરિપૂર્ણ છતાં લગારે છલકાઈ નહિ જતાં યત્નથી તેમને સાચવી રાખે છે; તેમજ પવનની પેઠે અપ્રતિબંધપણે એક સ્થળથી અન્ય સ્થળે એકાંત હિતને માટે અટન કરતા રહે છે-ઇત્યાદિક સાધુ યોગ્ય ગુણવડે અલંકૃત હોવાથી સમાગમમાં આવનાર ભવ્ય જનને જે પાવન કરે છે એવા જંગમ તીર્થરૂપ શ્રેષ્ઠ મુનિજનેને મનના અત્યંત પ્રેમભાવથી હું પ્રણામ કરું છું. ૨ થી ૫.
આવી રીતે અભિષ્ટ દેવ, ગુરુને પ્રણમવારૂપ મંગળાચરણ કરીને હવે આ ગ્રંથમાં જે વાતનું કથન કરવાનું છે તે (અભિધેય), તેનું પ્રયોજન તથા તેનું ફળ સંક્ષેપથી ગ્રંથકાર જણાવે છે.
વિવેચન–જેમાં લાખો ગમે વાતનો સમાવેશ થઈ શકે એવી અતિ અગત્યની-મહત્વની વાત દરેક પ્રશ્નમાં આવે એવા ૧૧૪ પ્રશ્નોના આ પ્રશ્નોત્તર નામના ગ્રંથમાં હું વખાણ કરીશ.૬.
આ પ્રશ્નોત્તર રત્નમાળા નામને ગ્રંથ જે આત્માથી સ્ત્રી-પુરુષે કઠે કરશે અને તેનું સારી રીતે મનન કરશે તેમના હૃદયમાં અત્યંત હિતકારી વિવેકવિચાર ઉપજશે, જેથી તેમને પિતાને માટે મોક્ષમાર્ગ ઘણે જ સરલ થઈ શકશે. ૭. પ્રથમ ગ્રંથકાર પ્રશ્નસમુદાય કહે છે.
પ્રશ્ન. દેવ ધરમ અરુ ગુરુ કહા, સુખ દુઃખ જ્ઞાન અજ્ઞાન;
ધ્યાન અચેય યાતા કહા, કહા માન અપમાન ૧ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
::
૭ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
જીવ અજીવ કહે કહા, પુણ્ય પાપ કહા હોય; આશ્રવ સંવર નિજર, બંધ મેસ કહે દેય. ૨ હેય સેય કુનિ હે કહા, ઉપદેય કહા હેય; બોધ અબોધ વિવેક કહા, કુનિ અવવેક સમાય. ૩ કન ચતુર મૂરખ કવણુ, રાવ રંક ગુણવંત; જોગી જતિ કહે છેકે, કે જગ સંત મહંત. ૪ શૂરવીર કાયર કવણુ, કે પશુ માનવ દેવ; બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય વૈશ કે, કહો શુદ્ર કહાં લેવા. ૫ કહા અથિર થિર હે કહા, છિલ્લર કહા અગાધ; તપ જપ સંજમ હે કહા, કવણ ચેર કે સાધ. ૬ અતિ દુર્જય જગમેં કહા, અધિક કપટ કહાં હૈય; નીચ ઊંચ ઉત્તમ કહા, કહે કૃપા કર સેય. ૭ અતિ પ્રચંડ અગ્નિ કહા, કે દૂરદમ માતંગ; વિષવેલી જગમેં કહા, સાયર પ્રબળ તુરંગ. ૮ કિણથી ડરીએ સર્વદા, કિણથી મળીએ ધાય; કિણકી સંગત ગુણુ વધે, કિણુ સંગત પત જાય. ૯ ચપળા તિમ ચંચળ કહા, કહા અચળ કહા સાર; કુનિ અસાર વસ્તુ કહા, કે જગ નરક દુવાર. ૧૦ અંધ બધિર જગ મૂક કે, માત પિતા રિમિત; પંડિત મૂઢ સુખી દુઃખી, કે જગમાંહે અભીત. ૧૧
હેટા ભય જગમેં કહા, કહા જરા અતિ ઘેર; પ્રબળ વેદના હે કહા, કહા વક કિર. ૧૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૮ : કલ્પવૃક્ષ ચિંતામણિ, કામગવી શું થાય; ચિત્રાવેલી હે કહા, શું સાધ્યાં દુઃખ જાય. ૧૩ શ્રવણ નયન મુખ કર ભુજા, હૃદય કંઠ અને ભાળ; ઈનકા મંડન હે કહા, કહા જગ હેટા જાળ. ૧૪ પાપ રેગ અરુ દુઃખના, કહી કારણ શું હોય? અશુચિ વસ્તુ જગમેં કહા, કહા ચકહા જોય. ૧૫ કહા સુધા અરુ વિષ કહા, કહા સંગ કુસંગ; કહા હે રંગ પતંગક, કહા મજીઠી રંગ.
૧૧૪ પ્રશ્નો સૂચક ૧૬ દુહાનો અર્થ.
દેવ, ધર્મ અને ગુરુ કેને કહીએ? સુખ, દુઃખ, જ્ઞાન, અજ્ઞાન, ધ્યેય, ધ્યાતા, માન, અપમાન, જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મેક્ષ, હેય, શેય, ઉપાદેય, બધ, અબોધ, વિવેક, અવિવેક, ચતુર, મૂરખ, રાય, રંક, ગુણવંત, જેગી, જતિ, સંત, મહંત, શુરવીર, કાયર, પશુ, માનવ, દેવ, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર, અથર, થિર, છિલ્લર, અગાધ, તપ, જપ, સંજમ, ચાર અને સાધુ કેને કહીએ ? જગતમાં અતિ દુર્જય (દુઃખે જીતી શકાય) એવું શું છે? અધિક કપટ કયાં છે? તેમજ નીચ, ઊંચ અને ઉત્તમ કેણ છે? અતિ આકર અગ્નિ ? નિરંકુશ હાથી કયે? જગતમાં (ઉગ્ર) વિષવેલી કઈ? પ્રબળ તરંગ મેજ)વાળો સાગર કયો ? સદા ય કેનાથી ડરતા રહેવું? અને વેગે જઈને કોને મળવું? વિજળી જેવી ચપળ વસ્તુ કઇ? વળી જગતમાં અચળ, સાર, અને અસાર વસ્તુ કઈ છે? નરકદ્વાર કયું છે? અંધ, બહેરે, મુંગે કહ્યું છે? માતા, પિતા, શત્રુ, મિત્ર, પંડિત, મૂર્ખ, સુખી, દુઃખી અને ભય રહિત કોણ છે? જગમાં સહુથી મોટે ભય કર્યો છે? અતિ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
વિજળી રે
માતા, નિરકદ્ધાર કરવામાં અચળ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
uuuuuuuuwuwu
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા આકરી જરા કઈ છે? બહુ આકરી વેદના કઈ છે? અને અતિ વાકે ઘડો કર્યો છે? કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિ, કામધેનુ અને ચિત્રાવેલી કોને કહીએ? દુઃખ માત્ર ટાળવાને ખરો ઉપાય શો ? કાન, આંખ, મુખ, હાથ, ભુજા, હદય, કંઠ અને ભાલ (લલાટ) એ દરેકનું ભૂષણ શું ? જગતમાં મહટી જાળ કઈ ? પાપ, રેગ અને દુઃખના કારણે ક્યાં ? જગતમાં પવિત્ર અને અપવિત્ર વસ્તુ કઈ? અમૃત અને વિષ કયું? સંગ અને કુસંગ કો? પતંગને -રંગ કર્યો અને મજીઠી રંગ કો?” આ સર્વ પ્રશ્નસમુદાય કહ્યો. હવે તેના ઉત્તર
અનુક્રમે કહે છે–
અઠયાવીશ પ્રશ્નોના ઉતર નીચે પ્રમાણે. દેવ શ્રી અરિહંત નિરાગી,
દયા મૂળ શુચિ ધર્મ ભાગી; હિત ઉપદેશ ગુરુ સુસાધ,
જે ધારત ગુણ અગમ અગાધ. ઉદાસીનતા સુખ જગમાંહી,
જન્મ મરણ સમદુઃખ કોઈનાંહી; આત્મબોધ જ્ઞાન હિતકાર,
પ્રબલ અજ્ઞાન ભ્રમણ સંસાર. ચિત્તનિરોધ તે ઉત્તમ ધ્યાન,
દયેય વીતરાગી ભગવાન ધ્યાતા તાસ મુમુક્ષુ બખાન,
જે જિનમત તત્વારથ જાન,
૨
૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા લહી ભવ્યતા હે માન,
કવણુ અભવ્ય ત્રિભુવન અપમાન; ચેતન લક્ષણુ કહીએ જીવ,
રહિત ચેતન જાન આજીવ. ૪ પરઉપગાર પુણ્ય કરી જાણ.
પરપીડા તે પાપ વખાણ આશ્રવ કમ આગમન ધારે,
સંવર તાસ વિરોધ વિચારે. નિર્મળ હંસ અંશ જિહાં હેય,
નિજર દ્વાદશવિધ તપ જોય; વેદ ભેદ બંધન દુઃખરૂપ,
બંધ અભાવ તે મોક્ષ અનૂપ. ૬ પર૫રિણતિ મમતાદિક હેય,
સ્વસ્વભાવ જ્ઞાન કર ય; ઉપાદેય આતમ ગુણગ્રંદ,
જાણે ભવિક મહાસુખકંદ. પરમધ મિથ્યાક રોધ,
મિથ્યાદ” દુઃખ હેત અધ; આતમ હિત ચિંતા સુવિવેક,
- તાસ વિમુખ જડતા અવિવેક. ૮ ૧. દેવ શ્રી અરિહંત નિરાગી–રાગ દ્વેષ અને મહાદિક દેષ માત્રથી મુક્ત થયેલા સર્વજ્ઞ સર્વદશી ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રવત તથા સર્વશક્તિસંપન્ન એવા અરિહંત ભગવાન જ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૧૧ ::
પ્રશ્નૌત્તરરત્નમાળા દેવાધિદેવ છે. જે સંપૂર્ણ અતિશયવત છતાં અમૃત સમાન વચનથી ભવ્ય જિનેના ત્રિવિધ (મન, વચન અને કાયા સંબંધી) તાપને ઉપશાંત કરે છે.
૨. દયા મૂળ શુચિ ધમ ભાગી–મેઈનું કંઈ પણ અનિષ્ટ-અહિત મનથી, વચનથી કે કાયાથી નહીં કરવારૂપ અને સર્વ કેઈનું એકાંત હિત કરવારૂપ સર્વ જીવને સુખદાયી અને વ્હાલું નિપુણ દયાનું તત્વ જેમાં સમાયેલું છે એ અહિંસા, સંયમ અને તપલક્ષણ ખરો ધર્મ છે.
૩. હિત ઉપદેશ ગુરૂ સુસાધ, જે ધારત ગુણ અગમ અગાધ-જ્ઞાન, વૈરાગ્ય, ક્ષમા, મૃદુતા, ઋજુતાદિક અનેક ઉમદા ગુણેને પિતે સેવન કરતા છતાં જે ભવ્ય જને પ્રત્યે તેમની ગ્યતાનુસારે હિત ઉપદેશ દેવામાં તસર રહે એવા સુસાધુ નિગ્રંથ પુરુષે ગુરૂપદને લાયક છે.
૪. ઉદાસીનતા સુખ જગમાંહી–જગતમાં જીવેની વિધ વિધ કર્મ અનુસારે જે વિચિત્રતા પ્રતીત થાય છે, તેમાં મુંઝાઈ નહિ જતાં જ્ઞાનદષ્ટિવડે તેથી નિરાળા રહી સ્વ સ્વરૂપમાં સ્થિતિ કરવી એટલે નિજ કર્તવ્યરૂપ ચારિત્રમાં રમણતા કરવી એમાં જ ખરૂં સુખ સમાયેલું છે. દુનિયામાં દશ્ય થતી બેટી માયિક વસ્તુઓમાં કતૃત્વ અભિમાન કરી તેમાં મુંઝાઈ જનારા જને તેવા સુખથી બનશીબ જ રહે છે.
૫. જન્મ મરણ સમ દુઃખ કે નહી–મહાદુર્ગધમય સંડાસમાં કેઈને પરાણે બેસાડી રાખતાં અથવા કોઈને અન્યાયથી કેદખાનામાં પુરી રાખતાં જે દુઃખ થાય તેથી બેશુમાર દુઃખ જીવને ગર્ભવાસમાં થાય છે, કેમકે ગભાંવાસમાં જીવને મહાદુર્ગધી અને પરતંત્રતાને પૂરતે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૧૨ ::
ખ્યાલ હરહમેશ આવ્યા કરે છે. તેથી તે મૂર્શિતપ્રાય અવસ્થા ભેગવે છે. સંડાસમાંથી તે માણસ જોરથી પણ નાસી જઈ શકે છે, અને કેદખાનામાંથી પણ કેઈની અનુકંપાવડે છૂટી શકે છે અથવા દુઃખને કમી કરી શકે છે, તેવું ગર્ભવાસમાં નથી, એટલું જ નહિ પણ તેમાં અતિ ઘણું દુધી અને પરતંત્રને પૂરત અનુભવ કરે પડે છે. તેવા ગમવાસના દુ:ખ કરતાં પણ માતાની નિદ્વારા બહાર નીકળતાં જન્મસમયે જીવને ભારે દુઃખ થાય છે. તે વખતનું દુઃખ ખરેખર કમકમાટી ઉપજાવે એવું છે. એથી પણ અનંતુ દુખ જીવને મરણ સમયે પ્રતીત થાય છે. આ વાતની કંઇક ઝાંખી અન્ય જીને તે તે સમયે અનુભવવાં પડતાં દુઃખ નજરોનજર જેવાથી થાય છે. આ તે એક જ વખત જન્મ મરણનાં દુઃખની વાત કહી, પરંતુ એવા અનંત જન્મમરણના ફેરામાં છે ફર્યા જ કરે છે. જ્યાં સુધી જન્મમરણનાં બીજભૂત, રાગ, દ્વેષ, મેહ, અજ્ઞાન પ્રમુખ દેષને દૂર કરવા જીવ પ્રયત્ન કરે નહીં ત્યાંસુધી એવા અનંત દુઃખમાંથી તેને છુટકે થઈ શકે જ નહીં; અને રાગ, દ્વેષાદિક દેને નિમૂળ ક્યું કે તરત જ જન્મમરણનાં અનંત દુઃખને અંત જ આ જાણુ.
૬. આત્મબોધ જ્ઞાન હિતકાર–જેથી આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાય, આત્માને હિતકારી ગુણ અને અહિતકારી દેષનું ભાન થાય, જેથી હિતકારી વસ્તુને જ આદર અને અહિતકારી વસ્તુને ત્યાગ કરવા લક્ષ્ય જાગે તેવું તત્વજ્ઞાન આમાને અત્યંત હિતકારી છે. સંતસુસાધુ જનની યથાવિધિ ઉપાસના કરીને એ પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય છે, એથી વિજ્ઞાન-વિવેક જાગે છે. કહ્યું છે કે-“સે કહિયે સે પુષ્ટિએ, તામું ધરીએ રંગ ચાતે મિટે બોધતા, બોધરૂપ વહે રંગ.” જેથી રાગ, દ્વેષ અને મહાદિકને તાપ ઉપશમે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ૧૭ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
અને ઉત્તમ સંયમનું સેવન કરી સહજ શીતળતા અનુભવાય એવુ' આત્મજ્ઞાન જ અત્યંત હિતકર છે.
૭. પ્રબળ અજ્ઞાન ભ્રમણ સંસાર—જેમ શૂકર (ભુંડ) વિષ્ટામાં જ રતિ માને, તેને તે જ પ્રિય લાગે પણ બીજી ઉત્તમ ચીજ પ્રિય લાગે નહિ તેમ ભાભિની જીવને ક્ષુદ્રતા, તૃષ્ણા, દીનતા, મત્સર, ભય, શઢતા, અજ્ઞતા અને સ્વચ્છ ંદવૃત્તિ વિગેરે દાષાને લીધે દીર્ઘ કાળ સંસારપટન કરવુ પડે તે પ્રિય લાગે, પણ જે સદ્ગુણેાથી જન્મ-મરણના ભયથી મુક્ત થવાય તે પ્રિય ન જ લાગે, તે પ્રમળ અજ્ઞાનતાનું જ જોર જાણવું.
૮. ચિત્ત નિરાય તે ઉત્તમ ધ્યાન—જ્યાં સુધી જીવને પાઁચ વિષયાદિક પ્રમાદ જ પ્રિય છે ત્યાં સુધી ચિત્તના પ્રવાહ ( વ્યાપાર ) તે જ દિશામાં વહ્યા કરે છે, આત્માને પરિણામે અનર્થકારી દિશામાં વહેતા મનના પ્રવાહ રોકીને એકાંત હિતકારી દિશામાં તે પ્રવાહને વાળવા–વાળવા પ્રયત્ન કરવા તે ઉત્તમ ધ્યાન કહેવાય છે. આ ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનનાં કારણેા ટાળી ધર્મધ્યાન અને શુકલ ધ્યાનનાં કારણેા સેવવાના અભ્યાસ કરવેા એ જ આત્માને એકાંત હિતકારી છે, ચિત્તને વેગ વિષયાદિકમાં વધતા જાય એવાં માઠાં કારણેા સેવવાથી વારવાર સકલેશ પેદા થાય છે તેના સમ્યગ્ વિચાર કરી તેવાં માઠાં કારણેાથી થતા સક્લેશ અટકાવવા માટે અરિહંતાદિક પદોનુ સ્વરૂપ સમજી તેમાં મનને જોડવું અને તેમાં જ તલ્લીન થઈ રહેવુ એજ આત્માને એકાંત હિતકારી છે.
૯. ધ્યેય વીતરાગી ભગવાન—જેને આત્માપરમાત્માનું સ્વરૂપ સમજાયું છે એવા અંતરઆત્મા ધ્યાતા હાઇ શકે છે અને જેમના સમસ્ત દોષ માત્ર દૂર થઇ ગયા છે એવા વીતરાગ પરમાત્મા ધ્યાન કરવા ચાગ્ય-ધ્યેય છે. પરમાત્માનુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૧૪ ::
ધ્યાન કરનાર ધ્યાતા ધ્યાનના પ્રભાવથી કીટ (ઇલ) ભ્રમરીના દષ્ટતે પોતે જ પરમાત્માના રૂપને પામી શકે છે. તેથી જેના સમસ્ત રાગાદિક દે વિલય પામ્યા છે, અને સમસ્ત ગુણગણુ પ્રગટ થયેલા છે એવા અરિહંત-સિદ્ધ પરમાત્માનું જ ધ્યાન કરવું આત્માથી જીવેને હિતકર છે.
૧૦. ધ્યાતા તાસ મુમુક્ષુ અખાન, જે જિનમત તત્વારથ જાન–જેમણે રાગ દ્વેષાદિક અંતરંગ શત્રુઓને સંપૂર્ણ રીતે જીતી લીધા છે એવા જિનેશ્વર ભગવાને કથન કરેલા તત્વને સારી રીતે જાણી સમજીને જેને જન્મમરણાદિક દુઃખને સર્વથા ક્ષય કરી મેક્ષ સંબંધી અક્ષય અવિચળ સુખ મેળવવાની તીવ્ર અભિલાષા જાગી છે એવા મુમુક્ષુ જેને જ ખરેખર પૂત વીતરાગ પરમાત્માનું ધ્યાન કરવાના અધિકારી છે.
૧૧. લહી ભવ્યતા હે માન–જન્મ જરા અને મરણના દુઃખથી સર્વથા મુકત થઈ મોક્ષ સંબંધી અક્ષય સુખ પામવાને અધિકારી બનવું, એટલે તેની ગ્યતા મેળવવી એ જ ખરેખર આત્મ સકતાર (Self respect ) સમજ..
૧૨. કવણુ અભવ્ય ત્રિભુવન અપમાન –પૂર્વકત ભવ્યતાથી વિપરીત અભવ્યતા મેક્ષ સંબધી શાશ્વત સુખથી સદા બેનશીબ જ રહેવાય એવી અગ્યતા એ જ ખરેખર જગતમાં મોટામાં મોટું અપમાન જાણવું; કેમકે તેથી જીવ જ્યાં ત્યાં જન્મ, જરા અને મરણ સંબંધી અનંત દાવાનળમાં પચાયા જ કરે છે.
૧૩. ચેતન લક્ષણ કહીએ છવચેતના એ જીવનું સામાન્ય લક્ષણ છે. ચેતના એટલે ચૈતન્ય સજીવનપણું. બાકી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપયોગ એ.
જીવનાં વિશેષ લક્ષણે છે. એવાં લક્ષણે જીવમાં જ લાભી શકે.' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૧૫ ::
પ્રશ્નોનારત્નમાળા
૧૪. રહિત ચેતન જાન અજીવ-જેનામાં પૂર્વોકત ચેતના-ચૈતન્ય-સજીવનતા વિદ્યમાન નથી તે અજીવ અથવા નિર્જીવ કહેવાય છે. નિર્જીવ વસ્તુમાં સામાન્ય લક્ષણ ચેતન્ય જ નથી તે વિશેષ લક્ષણ જ્ઞાનાદિક હોય જ કયાંથી? એવી રીતે જીવ અને અજીવ વસ્તુને નિર્ણય કરે સુગમ પડે છે.
૧૫. પરઉપગાર પુય કરી જાણ–જેમ અન્ય જનું હિત થાય એમ મન, વચન અને કાયાને સદુપયોગ કરે, અન્ય જીને શાતા-સમાધિ ઉપજે એવાં કાર્ય પરમાર્થદષ્ટિથી કરવાં, કરાવવાં કે અનુમેદવાં; કદાપિ સ્વપ્નમાં પણ કઈ જીવને પીડા-અશાતા-અસમાધિ અહિત એવું મનથી પણ નહીં ઈચછતાં સદા સર્વદા સર્વનું એકાંત હિત-વાત્સલ્ય થાય તેવું જ મનથી ચિંતવવું, તેવું જ વચન વાપરવું અને તેવું જ કાયાથી પ્રવર્તન કરવું; એવા પવિત્ર માર્ગથી કદાપિ સ્મલિત ન થવાય એટલા માટે સાવધાન રહેવું. એવાં હિતકારી કાર્ય કરી તેને બદલે નહીં ઈચ્છ. યશકીતિ પ્રમુખને લેભ નહીં રાખતાં સ્વકર્તવ્ય સમજીને સહુની ઉપર સમદષ્ટિ રાખીને એટલે રાગશ્રેષથી થતી વિષમતા ટાળીને અને મંત્રી પ્રમુખ ચાર ભાવનાને અંતઃકરણથી આશ્રય કરીને સ્વપરહિતને માટે પ્રવર્તવું એ જ ખરેખર પુણ્યને માર્ગ છે. પૂર્વ મહાપુરૂએ એજ પુણ્યમાર્ગ આદરેલ છે અને ઉપદિશેલો છે, અપરની ઉન્નતિ ઈચ્છનારે એ જ માર્ગ અવલંબવા ગ્ય છે.
૧૬. પરપીડાને પાપ વખાણ ક્રોધથી, માનથી, માયાથી કે લેભથી રાગદ્વેષને વશ થઈ આત્માને નિષ્કષાયનિર્મળ સ્વભાવ ભૂલી જઈ, પરભાવમાં પરિણમીને “સહુ જીવને આત્મ સમાન લેખવા” એ મહાવાકયને વિસારી દઈ, પરજીને બનતી સહાય કરવાને બદલે ઉલટી પીડા કરવા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:ઃ ૧૬ ::
મનથી, વચનથી કે કાયાથી પ્રવૃત્તિ કરવી, કરાવવી કે અનુમોદવી એના જેવું બીજું પાપ–અન્યાયાચરણ શું હોઈ શકે? પરભવ જતાં જીવને પાપના વિપાક ભેગવવા પડે છે. પાપાચરણથી જ જીવને નરક તિર્યંચ ગતિમાં કડવાં દુઃખની કેટીએ ખમવી પડે છે. તેથી જ ભવભીરૂ જને તેવાં પાપાચરણથી સદંતર દૂર રહે છે. સહુને આત્મ સમાન લેખી કઈ જીવને કંઇ પણ પીડા ઉપજે તેવું કદાપિ તે કરતા કે કરાવતા નથી. જે પિતાને જ પ્રતિકૂળ-દુઃખકારી લાગે તે અખતરો પારકા ઉપર નજ અજમાવો જોઈએ. ઠંડા મગજથી સામાની સ્થિતિને વ્યાજબી વિચાર કરી લેવામાં આવે તે તેને પીડવાની ઈચ્છા થાય જ નહીં. વિવેક વિના મિથ્યા અહંતા અને મમતામાં મુંઝાઈ પરને પીડા ઉપજાવવા જીવ પ્રવૃત્ત થાય છે, અને વિવેકવડે સ્વપરનું યથાર્થ ભાન થતાં સ્વારને અહિતકારી માર્ગથી પાછો નિવતે છે. ક્ષમાવત વિવેકી જીવ જ અહિંસા ધર્મનું યથાર્થ પાલન કરે છે.
૧૭. આશ્રવ કર્મ આગમન ધારે–જેથી નવનવાં કર્મ આત્માને આવીને વળગે એટલે આત્મા સાથે શુભાશુભ કર્મનું મિશ્રણ થવાનાં જે કારણ તેને શાસ્ત્રમાં આશ્રવ કહેવામાં આવે છે. ઇંદ્રિયેના વિષયોનું સેવન, ક્રોધાદિક કષાયને વશ થવું, અવિરતિપણે રહેવું, મન, વચન તથા કાયાના વિચિત્ર વ્યાપાર કરવા, અને નવતરવપ્રકરણમાં કથન કરેલી પચીશ પ્રકારની ક્રિયાનું સેવન કરવું. એવડે શુભાશુભ કર્મનું આવાગમન થાય છે.
૧૮. સંવર તાસ વિધ વિચારે–ઉપર કહેલા આશ્રવને અટકાવવા એટલે, ઉપર જણાવેલી વિવિધ કરણીવડે આમા સાથે મિશ્રણ થતાં શુભાશુભ કર્મને રેકવાં તે સંવર Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
કહેવાય છે. સમિતિ (સમ્યફ પ્રવર્તન) ગુપ્તિ (મન વચન અને કાયાનું ગેપન), પરિસહ (અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ ઉપસગાદિક) અને ક્ષમાદિક દશ મહાશિક્ષાનું પાલન કરવું, દ્વાદશ ભાવના અને સામાયકાદિક ચારિત્રવડે પૂર્વોકત આશ્રવ ટાળી શકાય છે.
૧૯ નિર્મળ હંસ અંશ જિહાહય, નિર્જરા દ્વાદશવિધ તપ જોય–જેમ હંસ ક્ષીર-નીરની વહેચણ કરી શકે છે, તેમ જેના ઘટમાં નિર્મળ જ્ઞાન વૈરાગ્ય પ્રગટયાં છે તે બાહા અને અત્યંતર તપવડે નિર્જરા-પૂર્વભવનાં સચેલાં કર્મને ક્ષય કરી શકે છે. ખાનપાન વિના નિરાહાર રહેવું, આહારમાં ઓછાશ કરવી, નિયમિતપણે ખાનપાન વિગેરે કરવું, નાના પ્રકારના રસને ત્યાગ કરે, સમજીને સ્વાધીનપણે શીત તાપાદિકને સહવા, અને નાના પ્રકારના આસનજય પ્રમુખથી દેહને દમવું, એ સર્વ બાહ્ય તારૂપ છે. એ બાહ્ય તપ ઉત્તમ લક્ષ્યથી કરવામાં આવે તે તે અત્યંતર તપની પુષ્ટિને માટે થાય છે. જાણતાં અણજાણતાં ગુપ્ત કે પ્રગટ કરેલાં પાપની નિષ્કપટપણે ગુરુ સમીપે શુદ્ધિ કરવી, ગુણ જનેનું બહુમાન સાચવવું, સદ્દગુણની સેવા-ચાકરી બજાવવી, અભિનવ શાસ્ત્રનું પઠન-પાઠનાદિક કરવું, અરિહંતાદિક પદનું સ્વરૂપ સમજી તેમાં પિતાની વૃત્તિ સ્થિર કરવી, અને દેહમૂચ્છાને ત્યાગ કરીને પર માત્મસ્વરૂપમાં તલ્લીન બની સૂવું, એ અત્યંતર તપ કહેવાય છે. સમતામૂલક શાસ્ત્ર આજ્ઞાનુસારે પૂર્વોક્ત તપ કરવાથી અનેક જન્મનાં સંચેલાં કઠણુ કર્મ પણ ક્ષય પામે છે, માટે મેક્ષાથી જનેએ આત્મવિશુધ્ધિ કરવા માટે ઉક્ત ઉભય પ્રકારને તપ અવશ્ય સેવ યેગ્ય છે. તીર્થકરેએ પણ ઉક્ત તપને આશ્રય લીધેલ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૧૮ ::
૨૦. વેદ ભેદ બંધન દુખપ–વેદ ભેદ એટલે ચાર ભેદવાળું બંધન (બંધ) દુઃખદાયક જ છે. પરમાર્થ એ છે કે નવતત્વમાં અનુક્રમે કહેલ બંધ ચાર પ્રકાર છે. તે બધે મોક્ષને વિરોધી હેવાથી દુઃખદાયક જ છે. ૧ પ્રકૃતિબંધ, ૨ સ્થિતિબંધ, ૩ રસબંધ ને ૪ પ્રદેશબંધ. આત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણને આવરવાના સ્વભાવવાળો પ્રકૃતિબંધ, દીર્ઘ કે હસ્વ કાળની સ્થિતિને નિશ્ચય કરનાર સ્થિતિબંધ, ૧-૨૩-૪ કાણુઓ અથવા તીવમંદાદિક શુભાશુભ રસ જે વિપાકકાળે વેદ પડે તે રસબંધ અને તે ત્રણેના સંગ્રહરૂપ જે કર્મના પ્રદેશને સંચય તે પ્રદેશબંધ. આ કર્મબંધ શુભ તેમજ અશુભ બન્ને પ્રકારને હોઈ શકે છે. તેને વિશેષ અધિકાર કર્મગ્રંથાદિકથી જાણી લેવો. તે શુભ બંધ પણ સુવર્ણની બેડી છે અને અશુભ બંધ લેઢાની બેડી જેવો છે. તે ઉભય પ્રકારને બંધ ભારભૂત-દુઃખદાયક જાણું મુમુક્ષુઓએ વર્જવા ગ્ય છે. !
૨૧. બંધ અભાવ તે મોક્ષ અનુપ–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, રોગ પ્રમુખ કર્મબંધના સામાન્ય હેતુઓ છે, અને તેના વિશેષ હેતુઓ પણ પ્રથમ કર્મગ્રંથમાં બતાવેલાં છે. તે લક્ષ્યમાં લઈ તેવા બંધહેતુએથી પાછા ઓસરતાં આત્મા અનુક્રમે અનુપમ એવા મોક્ષસુખને અધિકારી થઈ શકે છે. રાગદ્વેષ પ્રમુખ ભાવકર્મ છે, એટલે તે કર્મબંધને બહુ પુષ્ટિ આપે છે, તેથી આત્મા સ્વસ્વરૂપથી ત–ભ્રષ્ટ થઈ પરભાવમાં ખુબ પેસારો કરે છે, અને એમ કરવાથી સંસારસંતતિની વૃદ્ધિ થયા કરે છે. વડના બીજની પેઠે તેને અંત આવી શકતું નથી. પરંતુ જે રાગ, દ્વેષ પ્રમુખ પોષક પદાર્થ મળે નહીં તે તેને તરત જ અંત આવી જાય છે. આથી જ તત્ત્વShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ૧૯ : :
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
જ્ઞાની અધ્યાત્મી પુરુષે રાગ દ્વેષાદિકને જ નિર્મૂળ કરવા મથે છે.
૨૨. પરપરિણતિ મમતાદિક હોય –પિતાના આત્માને સારી રીતે ઓળખી શકાય અને તેમાં જે અનંતશક્તિ-સામર્થ્ય રહેલું છે તેની જેથી દઢ પ્રતીતિ થાય એવાં સર્વજ્ઞ વચન કે વીતરાગ ભગવાનની પરમ તત્વબેધક પ્રતિમાનું અંતર લક્ષ્યથી આલંબન લેવું અને તેમાં જ એટલે સ્વરૂપમાં જ રમણ કરવું એવી પરિણતિ આત્માને અત્યંત હિતકારી છે. પરંતુ તેવી આત્મપરિણતિ તે પરપુગલિક વસ્તુમાં અનાદિ અનંતકાળથી લાગી રહેલી પ્રીતિ-મમતાને પરિહરવાથી જ જાગે છે, તેથી આત્માથી જનેએ તેવી પિગલિક પ્રીતિ તજવી અને આત્માના અંતરંગ જ્ઞાનાદિક ગુણેમાં પ્રીતિ જોડવા પ્રયત્ન કરે એગ્ય છે. જ્યાં સુધી જીવ નકામી પરવસ્તુઓમાં મમતાબુધ્ધિ ધારે છે ત્યાં સુધી ગમે તેટલું કાયાકષ્ટ કરે તે પણ તે તેના આત્માને હિતકારક થતુ નથી, અને મમતા બુદ્ધિ તજી કે તરત તેની સકળ કારણે તેના આત્માને એકાંત હિતકારક થાય છે, માટે મુમુક્ષુ જનેએ પરવસ્તુઓમાંથી મમતાબુધ્ધિ ઉખેડી નાંખી આત્માના સ્વાભાવિક સદ્દગુણોમાં જ મમતાબુદ્ધિ ધારવી ઉચિત છે અને એ જ કર્તવ્ય છે.
૨૩. સ્વ૫રભાવ જ્ઞાન કર શેય-સ્વ એટલે આત્મદ્રવ્ય અને પર એટલે આત્મા સિવાય બીજાં દ્રવ્યો તેનું જેમ યથાર્થ જાણપણું થાય તેમ બની શકે ત્યાં સુધી ગુન્ગમ્ય અભ્યાસ કરે ઉચિત છે. આત્મા, ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્દગળ અને કાળ એ બહુ દ્રવ્યે તેમના ગુણપર્યાયયુક્ત હોય છે. તેને વિશેષ અધિકાર નવતત્કાદિક ગ્રંથેથી જાણવે. આત્મા ચતચયુકત ચેતન દ્રવ્ય છે, ત્યારે બાકીના બધાં ચિતન્યરહિત જડ દ્રવ્યો છે. તેમને ગુણપર્યાય યુક્ત સારી રીતે ઓળખી આત્માને અનુપયેગી એવા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૨૦ ::
પુદ્દગળ પ્રમુખ પરદ્રવ્યેાથી નિવૃત્ત થવુ અને આત્માના જ ગુણુમાં મક્કમપણે પ્રવૃત્ત થવું. જ્ઞેય એટલે જાણુવા ચેગ્ય સર્વ દ્રવ્યા જાણીને તજવા ચાગ્ય તજવા અને આદરવા ચેાગ્ય જ આદરવા, એ જ સાર વિવેકનું મૂળ છે; આકી પેાપટની પેઠે કેવળ મુખપાઠ માત્રથી તે! આત્માનું કઇ વળે તેમ નથી જ.
૨૪. ઉપાદેય આતમગુણ વૃંદ, જાણેા વિક મહા સુખકંદ—આત્માના અનંત ગુણ્ણાના વૃંદ એટલે સમુદાય એ જ ઉપાદેય એટલે આદરવા-આરાધવા યેાગ્ય છે, અને એજ આત્માને પરમ સુખકારી છે. સ્વગુણવૃંદની ઉપેક્ષા કરી અને આત્મગુના વિરોધી અવગુણાને પેષી પેાતે જ પેાતાના શત્રુ બને છે. તેથી જ તેને સંસારચક્રમાં અનંત કાળ પન્ત રઝળવુ પડે છે, આવી મહાખેદકારક અને ગંભીર ભૂલ સુધાર્યા વિના તેના છૂટકા જ નથી. તેવના પાતે પાતાના આત્મામાં જ સત્તાગત રહેલ અનત સુખના આસ્વાદ-અનુભવ કરી શકવાના નથી. અનત કાળથી ચાલી આવતી આ પેાતાની ભૂલ સુધારી સ્વદોષમાત્રનું ઉન્મૂલન કરી નાખવા જ યત્ન કરવે જરૂરનેા છે કે જેથી આત્મામાં સત્તાગત રહેલા સકળ ગુણવૃંદ સહેજ જાગૃત થઈ પ્રકાશિત થઇને રહેશે.
૨૫. પરમ. આધ મિથ્યા દેશરાય—મિથ્યાદગ એટલે મિથ્યાત્વ વિષય-વિપરીત વાસના, તત્ત્વમાં અતત્ત્વમુધ્ધિ અને અતત્ત્વમાં તત્ત્વબુધ્ધિ, ગુણમાં દેષબુદ્ધિ અને દોષમાં ગુણુષુપ્તિ, હિતમાં અહિતબુધ્ધિ, અને અતિમાં હિતબુદ્ધિ, સુદેવમાં કુદેવષુધ્ધિ અને કુદેવમાં સુદેવબુધ્ધિ, સુગુરુમાં કુગુરુમુષ્ઠિ અને કુગુરુમાં સુગુરુસ્મૃધ્ધિ, તેમજ સુધર્મમાં કુધર્મબુધ્ધિ અને કુધર્મમાં સુધ બુદ્ધિ, આવી મિથ્યામતિ એ જ મિથ્યાત્વ, તેના રાય એટલે અટકાવ કરે તે જ પરમ એધ છે. ઉપર કહેલુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૨૧ ::
પ્રશ્નોતરરત્નમાળા
-~~~~~~~~~~~~~~
મિથ્યાત્વ અનાદિ કુસંગયેગે પ્રભવેલું છે, તેને રોધ કરવા આત્માથી જનોએ સુસંગ સજવા સાવધાન થવું ઘટે છે. મહાસમર્થ જ્ઞાની પુરુષના નિષ્પક્ષપાતી વચન ઉપર પૂરતા વિશ્વાસ વિના તે અનાદિ અનંત રેગ ટળવાનો નથી, અને અનંત અવ્યાબાધ અક્ષયસુખ થવાનું નથી.
૨૬. મિયાદગ દુઃખ હેત અબોધ-જેથી મિથ્યાત્વજન્ય અનંત અપાર દુઃખ ઉપજે તેજ અબોધ યા અજ્ઞાન છે. મિથ્યાત્વ એ મહાશલ્ય, મહાવિષ, મહાવ્યાધિ અને મહાદુઃખરૂપ છે, જે તેની મહાવ્યથાને ન મટાડે તે જ્ઞાન જ નહી કિંતુ અજ્ઞાન જ સમજવું. જે પોતે જ પૂર્વોક્ત મિથ્થામતિથી મિથ્યા વાસના થી ભરેલા છે તે બાપડા પરના મિથ્યાત્વને શી રીતે મટાવી શકે? જે પિતે જ ભદધિમાં અનેક ડુબતા હોય તે બીજાને શી રીતે તારી શકે? જેમને પિતાને જ સમ્યગુદર્શન-સમ્યક્ત્વ પ્રગટયું નથી તે બીજા અથી જનેને શી રીતે સમ્યગુદર્શન પ્રગટાવી શકે? જે તે જ નિરંતર નિર્ધન-દુઃખી સ્થિતિમાં સબડ્યા કરે છે તે બીજાને શાશ્વત સધન સુખી સ્થિતિમાં શી રીતે મૂકી શકે? આથી જ મિથ્યાવાસના દૂર કરવા અંતઃકરણથી ઈચ્છતા હોય તેમણે એવા સમર્થ નિષ્પક્ષપાતી સંત-સુસાધુ જનની હિતશિક્ષા હૈયે ધરી, તેનું મનન કરી, સ્વઆચારવિચારમાં બનતે સુધારો કરવા મેદાને પડવું એ જ આત્માને એકાંત હિતકારી માર્ગ છે અને એ જ ઉપાદેય છે.
ર૭. આત્મહિત ચિંતા સુવિવેક–જેથી આત્માનું હિત. કલ્યાણ થઈ શકે એવું અંતરમાં સદા ય ચિંતવન લક્ષ્ય) બન્યું રહે તેજ સુવિવેક એટલે ખરો વિવેક છે. બાકીને વિવેક તે કેવળ કૃત્રિમ ય નકામે છે. આત્મા એ શી વસ્તુ છે? તેનું સ્વરૂપ શું છે? તેની કેટલી શક્તિ છે? તે કેમ ટંકાઈ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
: : ૨૨ : :
ગયેલ છે? તે શી રીતે પ્રગટ થઈ શકે ? તેમાં અંતરાયભૂત કેણું છે? તે અંતરાય કેમ દૂર થઈ શકે? તેનાં ક્યાં ક્યાં સાધન છે? તે તે સાધનને કેવી રીતે ઉપયોગ કરવે જોઈએ? આ મનુષ્યભવ કેટલે અમૂલ્ય છે? તેને એળે કેમ ગમાવી દેવામાં આવે છે એ વિગેરે આત્મા સંબંધી ચિતવન સાથે હવે કઈ સવિશેષ જાગૃત થઈ રહેવું બહુ જરૂરનું છે. જેમને આત્માને અનુભવ જાગે છે એવા સંત જનની સેવાભક્તિ બહુમાન કરવા હવે ઉજમાળ થવાની જરૂર છે. સ્વહિત કાર્યમાં ગફલત કરવાથી જીવને અત્યાર સુધી બહુ ખમવું પડયું છે અને આગળ ખમવું પડશે, માટે હવે વધારે વખત સ્વહિત સાધનની ઉપેક્ષા નહીં કરતાં જેમ બને તેમ જલદી ખંતથી અને પ્રેમથી સસંગતિ સેવીને સ્વહિત સાધી લેવા પૂરતું લક્ષ્ય રાખવું. તેમાં ગફલત કરવી એ સોનેરી તક ગુમાવવા જેવું કામ છે, કેમકે સ્વહિત સાધવા અંતર લક્ષ્યરૂપ સુવિવેક જાગ જીવને બહુ બહુ દુષ્કર છે.
૨૮. તાસ વિમુખ જડતા અવિવેક-ઉક્ત પ્રકારનું આત્મલક્ય ત્યજી કેવળ જડ એવી પૌગલિક વસ્તુમાં જ પ્રીતિ ધરવી, તેમાં નિમગ્ન થઈ રહેવું, એથી ઉપરાંત બીજું કંઈ કર્તવ્ય અવશિષ્ટ (બાકી) નથી; ખાનપાન એશઆરામ કરવા એ જ આ દુનિયામાં સાર વસ્તુ છે અને એ જ પ્રાપ્ત કરવા અહેનિશ ઉદ્યમ કર્તવ્ય છે-આવા એકાંત અજ્ઞાનગભિત કુવિચાર તે જ અવિવેક છે. એવા અવિવેકથી જ મિથ્યા વાસના વૃધ્ધિ પામે છે, અને એથી જ જીવ સંસારચક્રમાં ભ્રમણ કરે છે, જન્મ, જરા, મૃત્યુ, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ અને સાગવિયોગજન્ય અનંત દુઃખ દાવાનળમાં પચાયા જ કરે છે, અને તેમ છતાં મેહમદિરાના પ્રબળ વેગવિકારથી તે પિતાને સુખી લેખે છે
અથવા એવા જ કલ્પિત ક્ષણિક સુખની આશા રાખ્યા કરે છે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
: : ૩
આવા અયાગ્ય જીવનું કલ્યાણ શી રીતે થાય ?
૨૯ થી ૫૭ સુધીના ર૯ પ્રશ્નોના ઉત્તર
પરભવ સાધક ચતુર કહાવે, મૂરખ જે તે બંધ મઢાવે; ત્યાગી અચળ રાજ પદ પાવે,
જે લાલી તે રંક કહાવે.
ઉત્તમ
ગુણુરાગી ગુણવંત, જે નર લહત ભવાદધિ અંત; જોગી જસ મમતા નહિ રતિ,
મન ઇંદ્રિ જીતે તે તિ.
સમતા રસ સાગર સા સત,
તજત માન તે પુરૂષ મહત; શૂરવીર જે કપ વારે,
અવિવેકી નર પશુ સમાન,
માનવ જસ ઘટ આતમ જ્ઞાન; દિવ્ય દષ્ટિ ધારી જિનદેવ,
કરતાં તાસ ઇંદ્રાદિક સેવ.
૯.
કાયર કામઆણા શિરે ધારે. ૧૧.
૧૦.
'
૧૨.
બ્રાહ્મણ તે જે બ્રહ્મ પિછાણે, ક્ષત્રીકરિપુ વશ આણે; વૈશ્ય હાણિ વૃદ્ધિ જે લખે,
શુદ્ર ભક્ષ અભક્ષ જે લખે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
૧૩.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૨૪ ::
અથિર રૂપ જાણે સંસાર,
થિર એક જિન ધર્મ હિતકાર; ઇદ્રિ સુખ છિલ્લર જલ જાણે
શ્રમણ અતિંદ્રિ અગાધ વખાણે. ૧૪ ઇચ્છાધન તપ મને હાર,
જપ ઉત્તમ જગમેં નવકાર સંજમ આતમ થિરતા ભાવ,
ભવસાયર તરવાકે નાવ. ' ૧૫. છતી શક્તિ ગોપવે તે ચેર,
શિવસાધક તે સાધ કિશોર અતિ દુધ મનકી ગતિ જોય,
અધિક ક્ષટ નારીમેં હેય. ૧૬. ૨૯ પરભવ સાધક ચતુર કહાવે – બાળકને સ્તનપાનની સહજ વાસના પરભવની સિદ્ધિ કરી આપે છે તે અને તેના જેવા અનેક પુરાવાથી પરભવની પ્રતીતિ કરીને આ ક્ષણિક દેહ તજ્યા બાદ જે પરભવમાં પોતાને અમુક પ્રયાણ કરવાનું છે તેને માટે પ્રથમથી શુભ સાધન કરી રાખવા કટીબધ્ધ રહે તેને જ ખરે ચતુર સમજ, કેમકે તે પોતાની ચતુરાઈને સદુપયેગ પિતાનું હિત સાધવામાં કરે છે. વળી કેટલાક મુગ્ધજને લેકરંજન કરવા માટે જ સ્વચતુરાઈ બતાવે છે પરંતુ તે તેને સદુપયોગ નથી પણ દુરુપયેાગ છે.
૩૦. ઝરખ જે તે બંધ બઢાવે–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ, દુપ્રણિધાન કે રાગદ્વેષાદિક દેશે જે વડે જીવ વિવિધ કર્મબંધન કરી સંસારચકમાં ભમ્યા જ કરે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ૨૫ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
છે તે આત્મગુણના વિરોધી દોષને સેવનાર અને આત્મગુણને હણનાર આત્મદ્રોહી મૂર્ણ છે. “બુદ્ધિ પામીને તત્ત્વને વિચાર કરવું જોઈએ એ મહાવાક્યને અવગણું બુદ્ધિને અવળે ઉપયોગ કરનાર દુર્બુદ્ધિ વિવેકહીને મૂર્ખ જ ગણાય, લભ એવા માનવદેહને પામીને વીતરાગપ્રણત વતનયમ પાળવા એ મહાવાક્યની ઉપેક્ષા કરી તુચ્છ અને ક્ષણિક એવાં વિષયસુખમાં જ મગ્ન થઈ જવું તે મેટી મૂર્ખાઈ છે. લક્ષ્મી પામીને પાત્રદાનવડે તેને હા લેવો એ મહાવાકયને મર્મ ભૂલી જઈ પામેલી લક્ષ્મી કેવળ એશઆરામમાં જ ઉડાવી દેવી અથવા કૃપણુતા દોષથી તેના ઉપર પેટી મમતાબુદ્ધિ રાખીને તેને કંઈ પણ સદુપયોગ ન કરે એ પણ મૂખાઈ નહિં તે બીજું શું ? અને જિહુવા પામીને પરને પ્રીતિ ઉપજે એવું પ્રિય અને પથ્ય વચન બોલવું એ મહાવાક્યને લેપી જેમ આવે તેમ જીભની લવરી કરવી એ ઉન્મત્તતા નહીં તે બીજું શું? આ ઉપર જણાવેલાં મહાવાક્યમાં જ બહુધા બધે સાર સમાયેલ છે. જે તેને સાર સમજીને તે મુજબ વર્તન કરે છે તેને સંસારચક્રમાં વધારે વખત રઝળવું પડતું નથી. તનરહસ્ય સમજીને તત્ત્વશ્રદ્ધા નિશ્ચલ રાખી છે. તત્ત્વરમણતા આદરે છે, એટલે કે જડ ચેતનને સારી રીતે સમજી લઈ સ્વચેતન દ્રવ્યમાં રહેલી અનંત અગાધ શક્તિ-સામર્થની દઢ પ્રતીતિ કરી જે પિતાના આત્મામાં જ સત્તાગત રહેલી અનંત અપાર શક્તિને પ્રગટ કરવાની પવિત્ર બુદ્ધિથી જ વીત. રાગ વચનાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરે છે તે ભાગ્યશાળી ભવ્ય જનને બહુ ભવભ્રમણ કરવું પડતું જ નથી. પણ ઉપર જણાવ્યું તેથી
અવળી રીતે આપમતિવડે જશ-કીર્તિની ઈચ્છાથી કે - ગતાનુShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ર૬ ::
ગતિક્તાથી કે બીજા કેઈ જાતના બદલાની ઈચ્છાથી દાનાદિક ધર્મક્રિયા કરે છે તે મૂખ આત્મહિત સાધી શકતું નથી, માટે મેક્ષાથી જનેએ જે કંઈ ધર્મ અનુષ્ઠાન કરવું તે કેવળ આત્મકલ્યાણ કરવા માટે જ કરવું. કેમકે એવા પવિત્ર આત્મલક્ષ્યથી આત્મા નિર્મળ થાય છે અને વિપરીત લક્ષ્યથી આત્મા મલિન થાય છે, એમ સમજી વિવેકબુધ્ધિવડે વિચારી સ્વહિત આદરવું.
૩૧. ત્યાગી અચળ રાજપદ પા–સદ્દવિવેકવડે તત્તાતત્ત્વને નિશ્ચય કરી જે સત્પુરુષ તજવા એગ્ય તજી દે છે અને આદરવા ગ્ય આદરી લે છે, તે અંતે અવિચળ એવી મેક્ષપદવીને પામે છે. જે કારણે સેવવાથી જીવને નાહક ભવભ્રમણ કરી અનંત દુઃખ સહેવાં પડે છે તે બધાં કારણે તજવા એગ્ય છે, અને જે કારણે સેવીને જીવ સર્વ કર્મબંધનથી મુક્ત થઈ અંતે પરમપદને પામે છે તે સેવ્ય છે. મતલબ કે સર્વ પાપસ્થાનકે સમજીને પરિહરવા એગ્ય છે, અને વીતરાગ સર્વજ્ઞકથિત સર્વ ગુણસ્થાનક અનુકમે સેવવા ગ્ય છે, એમ વિયુક્ત ત્યાગ-વૈરાગ્યને સેવનાર અનુક્રમે અક્ષય સુખને ભેગી થઈ શકે છે. પોતપોતાના અધિકાર મુજબ ધર્મસાધના કરી અનુકમે ઊંચી પાયરી ઉપર ચઢનાર સુખે સ્વઉન્નતિ સાધી અક્ષય અબાધિત સુખને પામી શકે છે.
૩૨. જે લોભી તે રંકે કહાવે-ગમે તેટલી ભેગસામગ્રી પ્રાપ્ત થયાં છતાં જે લેભાં થઈ અધિકાધિકની તૃષ્ણા. કર્યા કરે છે તે જ ખરેખર દીન-દુઃખી છે, અને પ્રાપ્ત સામગ્રી માં સંતુષ્ટ રહી જે પ્રસન્નતાથી પરભવને માટે સત સાધન સેવવા ઉજમાળ રહે છે તે જ ખરેખર સુખી છે. “ન તૃષાચાર
કવિઃ તેવા ઉમં ” એ બે મહાવાકયે ઉપરની વાતને પૂરેપૂરો ટેકો આપે છે, એમ સમજી શાણું જનેએ સંતોષવૃત્તિ ધારવી ઉચિત છે. . . , ' , ' , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૭ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
૩૩. ઉત્તમ ગુણુરાગી ગુણવંત, જે નર લહત ભવાદષિ અંત—જે પાતે સદ્દગુણી છતાં ખીજા સદ્ગુણીને રાગી હાય છે તેવા પુરુષ જલદી સંસારને અંત પામી શકે છે, જે પેાતે ગુણી હાઇ ખીજાના સદ્ગુણાને સહુન કરી શકતા નથી અને તેથી તેમના ઉપર અકૃત્રિમ પ્રેમ ધરવાને બદલે દ્વેષ, ઇર્ષા કે મત્સર ધારણ કરે છે તે પાતે સ્વગુણુથી વ્યુત ( ભ્રષ્ટ ) થઈને ભવ અટવીમાં જ ભટકે છે, મતલબ કે દ્વેષ દોષથી ગમે તેવા ગુણ વિષ્ણુસે છે અને ઉત્તમ ગુણાનુરાગથી ગુણહીન પણ ઉન્નતિને પામે છે, શ્રીમદ્દ યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાયે ૧૮ પાપસ્થાનકની સજ્ઝાય પૈકી દ્વેષની સઝાયમાં દ્વેષદોષથી થતી મહાહાનિ અને ગુણાનુરાગથી થતા એકાન્ત આત્મલાભ સારી રીતે સમજાવેલ છે; તેથી તે સંબંધી વિશેષ મનન કરી કૃષ્ણ વાસુદેવની પેઠે સદ્ગુણગ્રાહી થવાના ખપ કરવા ઉચિત છે.
૩૪. જોગી જસ મમતા નહિ રતિ—જેને રચમાત્ર પણ પાગલિક વસ્તુમાં મમતા વતી નથી તે જ ખરા જોગી કહેવાય છે. ઉત્તમ પ્રકારના ચાગબળથી જેમણે મમતા ગાળી નાખી છે તે જ મેાક્ષના અધિકારી થઇ શકે છે. મમતા મૂર્છા એ જ ખરેખર પરિગ્રહ રૂપ છે અને પરિગ્રહવડે ઉન્મત્ત બનેલા ખાપડા જીવાની કેવળ દુર્દશા જ થાય છે, તેમાં પણ જે સાધુવેષ ધારીને પરિગ્રહને ધારે છે તેમની તે સત્ર મહા વિટંખના થાય છે, કેમકે તે સાધુના વેષે જગતને ઠગે છે એટલે ધર્મગ અની જગતને ધૂતે છે અને સર્વજ્ઞ ભગવાનની પવિત્ર આજ્ઞાના ભંગ કરે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને સાધુને દ્રવ્યભાવથી નિગ્રંથપણું ધારવા ફરમાવેલુ છે. દ્રવ્યથી સુવર્ણ વિગેરે અને ભાવથી મૂર્છા પરિહરવા પ્રભુએ ફરમાવેલું છે, તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૨૮ :: મુજબ પ્રતિજ્ઞા કર્યા છતાં પુનઃ પ્રતિજ્ઞાભ્રષ્ટ થઈ મમતા ધારવી અત્યંત અનુચિત છે. કહ્યું છે કે “મમતા થિર સુખ શાકિની, નિર મમતા અનુકૂળ; મમતા શિવ પ્રતિકૂળ હૈ, નિરમમતા અનુકૂળ.”
૩૫. મન ઈદ્રી જીતે તે જતિ–મનને અને ઇંદ્રિવર્ગને વશ કરી વીતરાગ પરમાત્માએ ફરમાવેલી દશ શિક્ષાને સારી રીતે સમજીને જે આરાધે છે તે જ ખરા યતિ છે, અને એથી ઊલટા ચાલી એટલે મનને અને ઈદ્રિયોને મોકળાં મૂકી જે કેવળ સ્વચ્છેદપણે આજ્ઞા વિરુધ્ધ વતે છે તે તેં કેવળ થતિનામને કલંક લગાડનાર છે, એમ ચેકક્કસ જાણવું. જે ઉત્તમ પ્રકારની દશ શિક્ષા સર્વજ્ઞ ભગવાને આત્માના એકાંત હિતને માટે ફરમાવેલી છે તે આ પ્રમાણે છે –
૧ ક્ષમાગુણ ધારી સહનશીલ થવું, ૨ મૃદુતા-કમળતા આદરી સગુણી પ્રત્યે નમ્રતા ધારવી, ૩ ત્રાજુતા એટલે સરળતા આદરી નિષ્કપટવૃત્તિ સેવવી, ૪ લેભ તજીને સંતોષવૃત્તિ સેવવી, ૫ યથાશક્તિ બાહ્ય અત્યંતર તપવડે આત્મવિશુધ્ધિ કરવી, ૬ સંયમ ગુણવડે આત્મનિગ્રહ કર અને સર્વ જતુ
ને આત્મા સમાન લેખી કેઈના પ્રતિ પ્રતિકૂળ આચરણ ન જ કરવું, કપ્રિય અને પથ્ય એટલે હિતકારી એવું જ સત્ય વચન બોલવું, ૮ અન્યાયાચરણ તજીને પ્રમાણિકપણે એટલે શુદ્ધ અંતઃકરણથી વ્યવહાર સેવ, મમતાદિક પરિગ્રહને અનર્થરૂપ સમજી-નિર્ધારી નિર્મમત્વપણું-નિઃસ્પૃહપણું સેવવું. ૧૦ મન, વચન અને કાયાની પવિત્રતા જાળવી રાખીને ગમે તેવા વિષયભેગથી વિરક્ત રહેવું. ઉકત દશ મહાશિક્ષાને યથાર્થ રીતે અનુસરનારા યતિએ જગતને મહાઆશીર્વાદરૂપ છે, અને તે પરમ પવિત્ર માર્ગને ઉલ્લંધી કેવળ આપમતિથી સ્વછંદપણે ફરનાર યતિએ તે જગતને કેવળ શાપરૂપ જ છે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
૩૬. સમતા રસ સાયર્ સા સત—રાગ, દ્વેષ અને મેાહજન્ય મમતાદિક વિકારોને તજી જે સદા સમતા રસમાં ઝીલ્યા કરે છે તે જ ખરેખર સંતપુરુષ છે. એવા સમતાવ્રત સાધુએ ખરેખર વિશ્વવદ્ય છે દુનિયામાં એવી કોઇ વસ્તુ નથી કે જેની તેમને ઉપમા આપી શકાય. તેથી તેવા સમતાસેવી સંત સાધુજના ઉપમાતીત કહેવાય છે. જ્ઞાનસારમાં કહ્યું છે કે “ જેમના સમતારસ : સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સાથે સ્પર્ધા કરે છે અને નિરતર વૃધ્ધિ પામતા જાય છે એવા મુનીશ્વરાને જેની સાથે સરખાવી શકાય એવી કઇ ઉપમા આ ચરાચર જગતમાં જણાતી જ નથી. ’” તેમ છતાં ચંદ્ર, સૂર્ય, સાયર, ભારડ પ્રમુખની જે ઉપમા આપવામાં આવે છે તે એકદેશીય સમજવી.
૩૭. તજત માન તે પુરુષ મહત—જે માન માનવીઓમાં સામાન્ય નિયમ મુજખ઼ જોવામાં આવે છે, અને જેના ચેાગે જીવાને મહુધા જોખમમાં ઉતરવુ પડે છે, તેમજ જેથી પરિણામે નરકાદિક દુર્ગતિમાં પણ જવુ પડે છે. તે દુઃખદાયી માન-અભિમાનને તજે તે મ્હોટા મહુત પુરુષ છે. અભિમાન તજવાના ઉપાય નમ્રતા જ છે. જ્યાંસુધી આપણે પૂર્ણતા પામ્યા નથી, ત્યાંસુધી અભિમાન કેમ કરી શકાય ? તેમજ પૂર્ણતાને પામેલાને અભિમાન કરવાની શી જરૂર હોય ? મતલખ કે પૂને કે અપૂર્ણ ને અભિમાન કરવાના અવકાશ જ રહેતા નથી. તેમાં પણ જે તત્ત્વથી પૂર્ણતા પામેલા છે તે તેા કદાપિ પણ અભિમાન કરતા જ નથી, એટલું જ નહિં પણ અભિમાન તજીને નમ્રતા ગુણને સેવવાથી જ પૂર્ણતા પમાય છે, અને જે અપૂર્ણ છતાં અભિમાન—મિથ્યા અભિમાન સેવે છે તે પૂર્ણતા પામી શકતા નથી, એટલું જ નહીં પણ હોય તે પણ હારીને પાયમાલ થઇ જાય છે; માટે સહુથી શ્રેષ્ઠ માર્ગ એ છે કે જેમ જેમ ગુણની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૩૦ ::
વૃદ્ધિ થતી જાય તેમ તેમ મમ્રતાની વૃદ્ધિ થવી જોઈએ—જેમ જેમ નમ્રતા અધિક તેમ તેમ ગુણવૃદ્ધિમાં ગતિ શીધ્ર અને જેમ જેમ તેમાં ખામી તેમ તેમ ગુણવૃષ્યિમાં પણ ખામી સમજવી. “લઘુતા ત્યાં પ્રભુતા” અને “પ્રભુતાથી પ્રભુ દૂર” એ નિયમ છે. તેથી જ રાવણ અને દુર્યોધન જેવાના પણ બેહાલ થયા, અને રામચંદ્ર તથા પાંડેને અભ્યદય થયે.. !
- ૩૮. શૂરવીર જે કંદ્રપ વારે-જે કામવિકારને નિવારે અને વિષયવાસનાને નિર્મૂળ કરે તે જ ખરેખર શૂરવીર એટલે બહાદુર છે, અને જે કામવિકારને વશ થઈ સ્વપરહિતથી ચૂકે છે તે ડરપોક યા કાયર છે. લાખ માણસની સામે રહી રણમાં ચુધ્ધ કરનાર કઈક સુભટ હોય છે, પણ એક અબળા-સ્ત્રીના નેત્રકટાક્ષને તે સહી શકતા નથી, સ્ત્રીની પાસે કેવળ કાયર બની જાય છે. વળી કામવિકારને વશ થયેલ અંધના જે અંધ બની જાય છે તેથી તે મર્યાદા મૂકી જ્યાં ત્યાં ભટકે છે અને અનેક સ્થળે માર તથા અપમાન પામે છે. વળી પ્રાંતે મલિન વાસનાથી મરીને નીચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, માટે દરેક સ્ત્રીપુ. -રુષે કામવિકારને વશ કરી સ્વમર્યાદા સાચવવા સાવધાન રહેવું જોઈએ. કામવિકારને વશ કરનાર સ્ત્રીપુરુષનું જ શીલરત્ન દીપી નીકળે છે. શીળરત્ન એ જ મનુષ્યજાતનું ખરું ભૂષણ છે. સંતોષી સ્ત્રી પુરૂષોજ શીલરત્નને આદરી શકે છે. પૂર્વે એવાં અનેક સ્ત્રીપુરુષ રને હતાં. કે જેમનાં પવિત્ર નામ અદ્યાપિ પર્યત પ્રભાતમાં ગવાય છે. તેવા પવિત્ર સ્ત્રી પુરુષોનું અનુકરણ કરી મન, વચન, કાયાની શુદ્ધિથી શીલરત્ન સાચવવા અને અનુક્રમે વિષયવાસનાને નિર્મૂળ કરવા આત્માથી સજજનેએ યત્ન કર જોઈએ.
૩૯. કાયર કામ આણું શિર ધારે–વિષયવિકારને. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૨૨ ::
પ્રશ્નોતરત્નમાળો
uuuuuuuuuuuuuuu
વશ થઈ વિવેકરત્ન ગુમાવી નાંખી જે સ્વમયદાથી ચુકે છે તે જ કાયરનું લક્ષણ છે. આવા કાયર માણસે સવારનું જીવન બગાડે છે. કામાંધ બની પોતે જ મર્યાદા મૂકી બીજાને પણ ઉન્માર્ગે દેરે છે અને એમ કરીને ઉભયને અધપાત કરાવે છે. કામાંધ બનેલી માતા પિતાના પતિને કે પુત્રને ગણતી નથી. પિતાનો કલ્પિત સ્વાર્થ સાધવાને તેમના કિંમતી પ્રાણને પણ હરી લે છે, અને ગમે તેવા નીચ નાદાનની સાથે પણ ગમન કરે છે. તેમજ કામાંધ બનેલે પુત્ર પિતાની કુળમર્યાદાને મૂકી માતા, ભગિની કે પુત્રીની સાથે પણ ગમન કરતાં ડરતા નથી તેને કાયર એટલા માટે કહીએ છીએ કે તે મૂર્ખ પિતાના પ્રબળ દોષના કારણથી પિતાને ભવિષ્યમાં થનારી આપદાથી બચવાને કંઈ પણ પુરુષાર્થ ફેરવત નથી. તેવા કામાંધ સ્ત્રીપુરૂષને પ્રબળ કામવિકારથી આ લેકમાં પણ અનેક પ્રકારના અનર્થ સંભવે છે, અને ભવાંતરમાં નરકાદિકનાં મહા ત્રાસદાયક દુઃખની પરંપરા તેમને બહુ પ્રકારે વેઠવી પડે છે. તેમ છતાં મનુષ્યજન્મમાં સ્વપરહિત સાધી લેવાની સોનેરી તક ગુમાવેલી પાછી મળી શક્તી નથી. કદાચ ઘણે કાળે ઘણા કટે મનુષ્યજન્મ મળે તે પણ સાંઢની જેમ સ્વચ્છેદપણે સેવેલા વિષયભેગથી પુષ્ટ થયેલી વિષયવાસના જાગૃત થતાંજ જેને તેજ જીવ વિષયવમળમાં પડી જાય છે, માટે જેમ બને તેમ સમજુ શાણું માણસોએ ઉત્તમ સાધન વડે વિષયપાસથી છટી નિવિકારીપણું પ્રાપ્ત કરવા પ્રબળ પુરુષાર્થ ફેરવવા પુરતા પ્રયત્ન કરી જોઈએ.
૪૦. અવિવેકી નર પશુ સમાન-જેનામાં વિવેક જાગ્યો નથી તેમજ જે વિવેકરત્ન પેદા કરવા પૂરતે પ્રયત્ન કરતા નથી તે મનુષ્ય છતાં પશુ જેવો જ ગણાય છે. કેમકે આહાર, ભય, મિથુન અને પરિગ્રહ રૂપ સંજ્ઞા ચતુષ્ટય તે ઉભયને સમાન જ છે. કૃત્યાકૃત્ય, હિતાહિત, ભસ્યાભસ્મ, પેથાપેય કે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
જન્મમાં
પર કદાચ ઘણે પણ સેવેલા વન
પણે કાળે પણ ગુમાવેલી
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૩ર ::
ગુણદોષ યથાર્થ સમજી શકાય એવો વિવેક ઘટમાં પ્રગટ થાય તે જ મનુષ્યજન્મની સફળતા છે. પશુમાં પ્રાયઃ એવું વિજ્ઞાન હેઈ શકતું નથી, ત્યારે મનુષ્ય ધારે તે બુધ્ધિબળથી તત્ત્વતત્વને વિચાર કરી, નિશ્ચય કરી અતત્વને તજી તત્ત્વને ગ્રહણ કરી શકે છે. જે બુધ્ધિબળ પામ્યા છતાં તેને ઉપર કહ્યા મુજબ ઉપગ નહિ કરતાં નાના પ્રકારની વિષયવાસનાને પોષવા માટે જ તેને અવળે ઉપયોગ કરવામાં આવે,તેમજ દુર્લભ માનવદેહ, લક્ષ્મી અને વાણુને પણ તેવો જ માટે ઉપયોગ કરવામાં આવે તે તે પામેલી શુભ સામગ્રીને હારી જાય છે, અને તેવી શુભ સામગ્રી અન્ય જન્મમાં પણ એવો ઉદ્યમ નહિ કરવાથી ફરી મેળવવી મુશ્કેલ જ છે. માટે ઉત્તમ સ્ત્રી પુરૂષેએ મેહ, અજ્ઞાન, અવિવેકને તજી જેમ બને તેમ શીધ્ર સત્સંગ મેળવી નિર્મળ જ્ઞાન અને વિવેક પ્રાપ્ત કરવા અચુક પ્રયત્ન સેવન, કરવાથી આ માનવ ભવ સફળ થઈ શકે !
૪૧. માનવ જસ ઘટ આતમજ્ઞાન–જેના હૃદયમાં વિવેક જાગૃત છે તે જ ખરા માનવ છે. કેમકે તેમને જ જન્મ સફળ છે. આત્મજ્ઞાનવડે સ્વપરને, જડ ચૈતન્યને ત્યાજ્યત્યા
જ્યને, કૃત્યાકૃત્ન, હિતાહિતને, ભક્ષ્યાભઢ્યને, પિયાપેયને તેમજ ગુણદેષને નિશ્ચય થઈ શકે છે. એવી રીતે તત્ત્વ નિશ્ચય થવાથી નશંકપણે સ્વ૫ર હિત સાધી શકાય છે, અને તેમાંથી ચલાયમાન નહિ થતાં સુખે સાણ સિદ્ધિ મેળવી શકાય છે. આથી સમજી શકાશે કે આત્મહિત સાધવા માટે આત્મજ્ઞાન કેટલું બધું ઉપયોગી છે. આત્મામાં જે અનંતી શક્તિ સત્તાગત રહેલી છે તેની પૂરેપૂરી શ્રધ્ધા કરાવનાર આત્મજ્ઞાન જ છે, અને એવી દઢ આત્મશ્રદ્ધા થતાંજ સત્તાગત રહેલી આત્માની અનંતી શકિતને વ્યકત (પ્રગટ ) કરવાને નિઃશંકપણે સાધનકમ સેવી શકાય છે, એટલે અનુક્રમે આત્મરમણુતા ચગે અવિચળ એવું મેલસુખ મેળવી શકાય છે.. ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૩૩ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળ ૪૨. દિવ્યદષ્ટિધારી જિન દેવ, કરતા તાસ ઈંદ્રાદિક સેવ—જેમણે રાગ દ્વેષ અને મહાદિક દોષને દૂર કર્યા છે અને પરમ શાંતદશાને જેમને સાક્ષાત્ અનુભવ થયે છે એટલે જેમને પરમ દિવ્ય દષ્ટિ પ્રગટ થઈ છે અને તેથી જ ઈદ્રાદિક દે જેમની સેવા કરવા ઉજમાળ રહે છે એવા જિન અરિહંત તીર્થકર ભગવાન જ ખરા દેવ છે, એટલે તે જ દેવાધિદેવ છે એવો નિશ્ચય થાય છે, એમ સ્વબુદ્ધિથી તસ્વનિશ્ચય કરી કલ્યાણાથી જનેએ ઉક્ત જિનેશ્વર ભગવાનને જ આત્માની સંપૂર્ણ વિભૂતિને સાક્ષાત્કાર કરવાને માટે દઢપણે (નિશ્ચલપણે ) અવલંબવા
ગ્ય છે. જેમને સંપૂર્ણ સ્વરૂપ સાક્ષાત્કાર થયેલ છે એવા જિનેશ્વર ભગવાનને અનન્ય ભાવે અવલંબનાર પણ આત્મસાક્ષાત્કાર અનુભવી શકે એમાં કંઈ આશ્ચર્ય જેવું નથી જ.
૪૩. બ્રાહ્મણ તે જે બ્રહ્મ પીછાણે-બ્રહ્મ જે પરમાત્મા તેનું સ્વરૂપ સારી રીતે સમજે તે બ્રાહ્મણ અથવા બ્રહ્મ જે જ્ઞાન-તિ, તેમાં જ સ્નાન કરે, જ્ઞાનમાં નિમગ્ન રહે, અજ્ઞાનાચરણ ન કરે તે બ્રાહ્મણ અથવા બ્રહ્મ તે બ્રહ્મચર્યશીલ, સંતેષાદિક સદ્દગુણે, તેમનું સદા સેવન કરે તે બ્રાહ્મણ. ઉપર કહેલા શબ્દ પરમાર્થ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સમ્યગૂ જ્ઞાન અને સભ્ય આચરણ એ ઉભયને સાથે સેવવાથી જ બ્રાહ્મણ થવાય છે. જેમાં સમ્યગ જ્ઞાન પણ નથી અને સભ્ય આચરણ પણ નથી તે ખરે બ્રાહ્મણ નથી. આવા ઉત્તમ આશયથી અન્યત્ર કહ્યું છે કે “સર્વ જાતિમાં બ્રાહ્મણે પણ છે, તેમ સર્વ જાતિમાં ચંડાળ પણ છે. એટલે કે બ્રાહ્મણ જાતિમાં પણ ચંડાળે છે, અને ચંડાળોમાં પણ બ્રાહ્મણ છે, એ મહાવચન ઉપરની વાતને પૂરતો ટેકે આપે છે. મતલબ કે નિર્મળ બોધ અને નિર્મળનિદંભ આચરણવડે જ ખરા બ્રાહમણ હોઈ શકે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૩૪ ::
૪૪. ક્ષત્રી કર્મ–રિપુ વશ આણે–રાગદ્વેષ અને મહદિક કર્મશત્રુઓને નિગ્રહ કરી તેમને સ્વવશ કરે તે જ ખરે ક્ષત્રી સમજ. ક્ષત્રીકુળમાં પેદા થવા માત્રથી કંઈ કાર્યસિદ્ધિ નથી. ખરું ક્ષત્રિયપાણું કર્મશત્રુઓને વશ કરવામાં જ સમાયેલું છે, એમ ઉપરના વચનથી સ્પષ્ટ થાય છે, બાકી જે ક્ષત્રી નામધારી રાગ, દ્વેષ અને મેહાદિક કર્મશત્રુઓને વશ કરવાને બદલે ઊલટા તેમને વશ પડી દીન, અનાથ અને નિરપરાધી એવા જાનવને શેખની ખાતર અથવા જીભની લેલુપતાથી શિકારમાં હણે છે કે હણાવે છે તે પોતાના ક્ષત્રિીનામને કેવળ કલંકિત કરે છે. ખરા ક્ષત્રીપુરુષરત્નમાં તે ઉત્તમ પ્રકારની ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા સત્ય, સંતોષ અને સંયમાદિક ઉત્તમ પ્રકારના સદગુણે હેવા જોઈએ. શુધ્ધ શીલ–અલંકારને ધારણ કરી, પરદારાસદરપણું ઉત્તમ નીતિ અને ન્યાયની ધુરાધારીને અનીતિ કે અન્યાયને દેશનિકાલ દેવાપણું અને વિવેકરત્ન જાગ્રત કરીને માંસ મદિરાદિક દુષ્ટ વ્યસનને મૂળથી ઉખેડી નાંખવાનું વિગેરે વિગેરે સદ્દગુણે પણ અવશ્ય આદરવા જોઈએ. જે જે જને ગમે તે જાતિમાં ઉક્ત સદ્દગુણેનું સેવન કરે તે તે સજજને તે તે જાતિમાં ઉત્તમ પ્રકારના દષ્ટાંતરૂપ થઈને અનેક દીન–અનાથ જનેને ઉધ્ધાર કરવા શક્તિવાન થાય, તેમ જ શીવ સ્વદેશને ઉધ્ધાર કરવામાં પણ પ્રબળ સહાયભૂત થઈ શકે !
૪૫. વેશ હાણિ વૃદ્ધિ જે લખે-જે લાભ તેટને વિચાર કરીને જેમાં અચૂક લાભ સમાયેલું હોય તે કાર્ય જ કરે અને જેથી અચૂક તટે સંભવ હોય તે કાર્ય નજ કરે એજ ખરે વૈશ્ય સમજ. ગમે તે અદ્રશ્ય કારણથી જેમ બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિયમાં સ્થિતિને વિપર્યય થયેલે જણાય છે એટલે જેવી તેમની પરમાર્થી સ્થિતિ હેવી ઘટે તેથી બહુધા વિપરીત જ દેખાય છે, તેમ વૈમાં પણ દેખાય છે. જડ ઘાલીને બેઠેલા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૩૫ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
ખાટા વહેમા, ખાટા રીત-રિવાજો, ખાટા ઉડાઉ ખર્ચો, મિથ્યા આડંબર, અને તેમાં જપાત, પોતાની જાતની ખડાઇ સમજવા ઉપરાંત દેશની દુર્દશા યા વિનાશ કરનાર મહાઅનિષ્ટ ઇર્ષા અદેખાઇ, દ્વેષ અને મત્સર આદિ દુર્ગુણા બહુ મજબુત થઇ સ્વપરને વિનાશ કરવા તૈયાર થયેલા છે. તેવા જીવલેણુ દોષાને દૂર કરવા અને તેમને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવા શું હવે વધારે વખત વિલંબ કરવાની જરૂર છે? હવે તે અવશ્ય કુંભકરણની નિદ્રામાંથી જાગવુ જ જરૂરનુ છે. અન્યથા ખડ઼ેજ ખેદકારક પાયમાલી દિનપ્રતિદિન વધતી જ સભવે છે. જામતા ને ભય નથી. એ મહાવાકય વૈશ્યવગે હવે ક્ષણે ક્ષણે સભારી રાખવાની જરૂર છે. ‘ ગઇ સેા તે ગઇ' હવે રહી તેની સંભાળ લેવાની છે તેમાં જેટલી ઉપેક્ષા એટલી જ ગંભીર હાનિ સમજી લેવાની છે. સમજીને વધારે શું કહેવું ?
:
૪૬. શુદ્ર ભક્ષ અભક્ષ જે લખે—જેને ભઠ્યાલક્ષ્યને કંઇ પણ નિયમ જ નથી, જે પરજીવાના કિંમતી પ્રાણના વિનાશ કરી–કરાવીને રાક્ષસેાની જેમ માંસભક્ષણ કરે છે, સુરાપાન કરે છે, મૃગયાની રમતમાં સંખ્યાબંધ જીવાને સહાર કરે, કરાવે છે અને એવાં જ અનર્થકારક કાર્યોમાં ક્ષણિક કલ્પિત સુખસ્વાર્થ ખાતર થતી પારાવાર જીવહિંસાની લગારે દરકાર કરતા નથીતેવા નીચ નાદાન જનાને જ્ઞાની પુરુષો શુદ્ર જનાની કેાટીમાં જ લેખે છે. ઉત્તમ પુરુષો તે સ્વપ્રમાં પણ પરજીવને પીડા કરવા ઇચ્છે નહિ, શાણા સજ્જન પુરુષ તે સહુના પ્રાણ પેાતાના પ્રાણ સમાન કે તેથી પણ અધિક લેખીને પેાતાના પ્રાણથી પણ પરપ્રાણની અધિક રક્ષા કરે છે; અને તેથી જ તેઓ મિથ્યા મેાજશેખને વશ નહિ પડતાં જેમ સ્વપરનું અધિક શ્રેય સધાય તેમ દિનરાત યત્ન કર્યા કરે છે. સજ્જન પુરુષો કદાપિ પણ નીતિ—ન્યાય–પ્રમાણિકતાના માર્ગ મૂકીને અનીતિ-અન્યાય—
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૩૬ ::
અપ્રમાણિકતાને આદરતા જ નથી અને તેમાં જ તેમની ઉત્તમતા સમાયેલી છે ત્યારે શુદ્ધ જને પિતાના કલ્પિત તુચ્છ સ્વાર્થ ખાતર પરના પ્રાણ લેતા પણ ડરતા નથી. એવા અનાર્ય આચરણ કરનાર શુદ્ર જને પિતાને આ ભવ અને પરભવ બગાડે છે અને દુનિયાને શ્રાપરૂપ થઈ અનેક અજ્ઞાની જનેને ઉન્માર્ગે ચઢાવી દુઃખભાગી કરે છે.
૪૯. અથર રૂપ જાણે સંસાર– સંસાર, સંસારની માયા, સંસારનું સુખ માત્ર અથિર–અશાશ્વત છે, ક્ષણમાં એક ગતિમાં તે ક્ષણમાં બીજી ગતિમાં કર્મવશ જીવ ભટક્યાજ કરે છે. નાઘેલા સાંઢની જેમ જીવને કર્મ જ્યાં ખેંચી જાય ત્યાં જવું જ પડે, તેમાં તેનું કંઈ ચાલે નહિ. એટલે કે કર્મવશ જેને સંસારમાં અનિયત વાસ છે, તેમાં પણ જેવી મતિ તેવી ગતિ એ શાસ્ત્રવચનને અનુસારે સારી મતિથી શુભ કરણી કરનારની શુભ ગતિ–દેવ મનુષ્ય રૂપ થાય છે અને કૂડી મતિથી અશુભ કરણ કરનારની માઠી ગતિનરક તિર્યંચરૂપ થાય છે. પણ જ્યાં સુધી તેના મૂળ રૂપ રાગ દ્વેષ મહાદિક સમૂળગી ક્ષય પામ્યા નથી ત્યાંસુધી સંસારપરિભ્રમણ કરવું જ પડે છે, અને ત્યાંસુધી વિકારને વશ થઈ સંસારની માયામાં મુંઝાય અને પરિણામે અતિ દુઃખદાયી એવા કલ્પિત ક્ષણિક સુખમાં સુખબુધ્ધિ રાખી મધુબિંદુના દષ્ટાંતે તેમાં મુંઝાઈ મરે! આવી રીતે મેહવશ વિષયવાસનાના જેરથી એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં અને બીજામાંથી ત્રીજા ભવમાં એમ ભવપરંપરા કરી પિતાની જ ગંભીર ભૂલથી ભવચકમાં ભમ્યા જ કરે છે.
૪૮. થિર એક જિન ધર્મ હિતકાર–આ અસ્થિર સંસારમાં જે કંઈ પણ સ્થિર, સાર અને હિતકર વસ્તુ પ્રાપ્ત -થઈ શકતી હોય તે તે જિનેશ્વર ભગવાને ભાખેલ ધર્મ જ છે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૩૭::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
મતલબ કે દરેક આત્મદ્રવ્યમાં જાતિવત રત્નની જ્યેાતિની જેમ સત્તાગત વ્યાપી રહેલા શુ સનાતન જ્ઞાન-દર્શનચાસ્ત્રિાદિક ધર્મ સદા સ્થિર, સારરૂપ અને એકાંત હિતકર છે; તેમજ ઉક્ત આત્મધર્મને વ્યક્ત-પ્રગટ કરવા માટે સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ નિમિત કરેલા સાધન પણ પ્રવાહુરૂપે સદા વિદ્યમાન વર્તે છે. નિર્મળ સ્ફટિક રત્નની જેમ આત્માના મૂળ સત્તાગત સ્વભાવ નિષ્કષાય એટલે ક્રોધાદિક કષાયવર્જિત છે, પણુ જેમ ઉપાધિ ( ઉપર મઢેલાં રાતાં કાળાં ફૂલ ) સંબંધથી ટિક પણ રાતુ કાળું માલમ પડે છે, તેમ આત્મા પણુ પુણ્ય પાપના ચેગથી રાગદ્વેષરૂપ પિરણામને પામે છે, એટલે સકષાયી જણાયછે. જેમ સ્ફટિક રત્ન ઉપર મૂકેલ ફૂલરૂપ ઉપાધિસબંધ દૂર કરવાથી સ્ફટિક રત્ન જેવું ને તેવું ઉજજવળ પ્રતીત થાય છે,તેમ આત્માની સાથે લાગેલાં પુણ્ય પાપથી થયેલ રાગદ્વેષ રૂપ પરિણામને દૂર કરવાથી આત્મા નિર્મળ-નિરાવરણ નિષ્કષાય—નિવિકલ્પ બની રહે છે, ત્યારે તરગ વિનાના રત્નાગરમાં રત્નની રાશિની જેમ અનંત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રાદિક સદ્દગુણાને સમૂહ આત્માના સપૂર્ણ પ્રદેશમાં ઝળકી રહેલા વ્યક્ત-પ્રગટ થાય છે. આત્મપ્રદેશમાં સદા સત્તાગત વ્યાપી રહેલા સદ્ગુણસમુદાયને જે રાગદ્વેષાદિક ધર્મ આવરણ પ્રગટ થવા દેતા નથી તે રાગદ્વેષાદ્દિકને સમૂળગા દૂર કરવા સદા સાવધાનપણે સર્વજ્ઞદેશિત સત્તાધનેને સેવવા સઘમ કરવા એ જ આત્માર્થી સજ્જનાનુ મુખ્ય કર્તવ્ય છે, અને એ જ જિનેશ્વર પરમાત્માએ પ્રરૂપેલી શુદ્ધ સનાતન શૈલી છે.
૪૯, ઇંદ્રિસુખ છિલ્લર જળ જાણા-જેમ એક મહાસાગર અથવા અગાધ જળવાળા સરોવર પાસે છિલ્લર જળવાળું આએથિયુ કઈં હિંસાખમાં નથી, તેમ શુષ્ય નિષ્કષાય આમાના અતીન્દ્રિય સ્વાભાવિક સુખ પાસે ઇંદ્રિયજન્ય વિષય સુખ ફ્ક્ત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
કઃ ૩૮ :: ખાચિયા જેવું અલ્પ અને તુચ્છ છે એમ જાણવું. આત્માનું શુદ્ધ સ્વાભાવિક સુખ નિરુપાધિ-ઉપાધિવર્જિત છે ત્યારે ઈદ્રિયજન્ય સુખ સંપાધિક એટલે ઉપાધિયુકત છે. આત્માનું સહજ સુખ નિર્વિકલ્પરૂપ છે, અને ઇન્દ્રિયસુખ સવિકલ્પરૂપ છે. આત્માનું સુખ સ્થિર-ચિરસ્થાયી છે અને ઇન્દ્રિયસુખ અસ્થિરક્ષણિક છે. આત્માનું સુખ સંપૂર્ણ છે, અને ઈદ્રિયસુખ અપૂર્ણ છે. આત્માનું સુખ અકૃત્રિમ છે અને ઇંદ્રિયસુખ કૃત્રિમ–કલ્પિત છે. આત્માનું સુખ એકરૂપ છે અને ઇંદ્રિયસુખ નાના રૂપ છે, તેમજ આત્મસુખ શાશ્વત છે, અને ઇન્દ્રિયસુખ છેહવાળું છે. ઉકત ઉભય જાતના સુખમાં આ પ્રગટ પટાંતર સમજીને આત્માથી સજજનેએ આત્માનું સહજ શુધ્ધ અખંડ અક્ષય નિર્વિકલ્પ નિરુપાધિક અકૃત્રિમ એકાંત અજરામર એવું શાશ્વત સુખ સંપ્રાપ્ત કરવા માટે જ અહેનિશ ઉદ્યમ કરવો ઘટે છે. ઈદ્રિયસુખને મેહ તજી મનને સ્થિર કરવાથી તે મેળવવું સુલભ છે.
૫૦. શ્રમણ અતિકિ અગાધ વખાણ-શ્રમણ. એટલે તપસ્વી મુનિરાજ તેમના વડે અનુભવાતું જે સહજ અતીન્દ્રિય આત્મિક સુખ તે જ ખરેખર અગાધ અપાર-નિઃસીમ છે અને ઈદ્રિયજન્ય વિષયસુખના આશી એવા અવિરતિ જનનું ક્ષણિક અને કલ્પિત સુખ તે છિલ્લર જળસમાન અલ્પ અને તુચ્છ છે એમ ઉભયને પરસ્પર સરખાવતાં સમજાશે. એમ સમજી ઉભયમાં જે અધિક હિતકર પ્રતીત થાય તેવા સુખને માટે જ ઉદ્યમ કર ઉચિત છે.
૫૧. ઇચ્છાધન તપ મહાર–ભિન્ન ભિન્ન વિષચોમાં અટન કરતી ઈદ્રિયોને અને મનને દમી તે તે વિષયમાં થતા. રાગદ્વેષાદિક વિકારોને નિવારવા માટે આત્મનિગ્રહ કરે એ જ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૩૯ :
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા ખરેખર સુંદર મનહર તપ છે, અને ઉક્ત અનિષ્ટ વિકારને વારવા માટે જ સમર્થ જ્ઞાની પુરુષોએ નાના પ્રકારના બાહ્ય અને અત્યંતર તપ કરવા ઉપદેશ આપે છે. એ ઉભય પ્રકારના તપનું સ્વરૂપ વિસ્તારપૂર્વક અનેક સ્થળે બતાવેલું છે ત્યાંથી સમજી બની શકે તેટલે તેને આદર કરવા ખપ કરવો જરૂરને છે. તપથી વિકાર માત્ર બળી જાય છે, અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ અને સિધ્ધિઓ સંપજે છે તેમજ પરિપૂર્ણ કર્મમળને ક્ષય કરીને આત્માને ઉજજવળ કરી અક્ષય અનંત એવા શાશ્વત મેક્ષસુખને ભોકતા બનાવે છે, માટે જ તેમાં પૂર્ણ પ્રયત્ન કરવો જરૂરને છે.
પર. જ૫ ઉત્તમ જગમાં નવકાર –જેથી ઉત્તમ કેટિવાળા આત્માનું સંસ્મરણ થાય તે જપ કહેવાય. તે જપ જગમાં નવકાર મહામંત્ર જે કઈ બીજે ઉત્તમ નથી, કેમકે નવકાર મહામંત્રમાં અરિહંતાદિક પંચ પરમેષ્ઠીને સમાવેશ થાય છે, તેમાં જે અરિહંત અને સિદ્ધ ભગવાન અનંતગુણના આગર છે. આચાર્ય મહારાજ નિર્મળ અખંડ બ્રહ્મચર્યાદિક ૩૬ ગુણવડે, ઉપાધ્યાય મહારાજ ઉત્તમ પ્રકારના વિનેય સહિત સશાસ્ત્રના પઠન પાઠનાદિરૂપ ૨૫ ગુણવડે અને મનુષ્યલોકવતી નિગ્રંથ મુનિસમુદાય અહિંસાદિક ઉત્તમ ર૭ ગુણેવડે જગતૂતયને પાવન કરે છે, તેમજ જે અનંત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રાદિક ધર્મવડે અરિહંતાદિક વિભૂષિત છે તેવા શુધ્ધ આત્મધમને પણ નવકાર મહામંત્રમાં સહેજે સમાવેશ થાય છે. આત્મસાક્ષાત્કાર કરવા પ્રબળ ઈચ્છાવાળા ભવ્યજનોએ ઉક્ત મહામંત્ર વારંવાર જપવા એગ્ય છે; એથી આત્માની શીધ્ર ઉન્નતિ સાધી શકાય છે.
૫૩. સંજમ આતમ થિરતા ભાવ, ભવસાયર Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૪૦
તરવાકી નાવ—આત્મપ્રદેશમાં રત્નજ્યેાતિની જેમ સહજે વ્યાપી રહેલા જ્ઞાનદર્શન–ચારિત્રાદિક સદ્દગુણસમુદાય, તેમાં જ અકૃત્રિમ પ્રેમભાવે રમણુ કરવું તેજ સંયમ છે. જેમ આવડે ભવસાગર સુખે તરી શકાય છે તેમ ઉક્ત સંયમને સેવવાવડે આત્મા સુખે જન્મ, જરા અને મરણુ સંમશ્રી અનંત અને અગાધ દુઃખરૂપ જળથી ભરેલા આ સસારસમુ દ્રને પાર પામી શકે છે. હિ'સા, અસત્ય, અદત્ત, અબ્રહ્ના અને પરિગ્રઠુથી નિવર્તી, ઇંદ્રિયા ઉપર કાબૂ રાખી, મન, વચન અને કાયાના કુત્સિત (માઠા ) વ્યાપારને તજી, અહિંસાદિક ઉત્તમ સાધનસતતિને પરમાર્થ ભાવે સેવવી, એ આત્મસ્થિરતારૂપ સયમગુણુની આરાધના માટે જ છે અને તેથી જ ભવસમુદ્રને તરી મેક્ષપુરીમાં પહોંચવુ સુલભ થાય છે; એથી વિપરીત હિ'સા અસત્યાદિક અસંયમને અનન્યભાવે સેવવાથી આત્મભાવ અત્યંત અસ્થિર થઈ મલીનતાને પામે છે, અને તેથી તે અરટઘટિકાના ન્યાયે ભચક્રમાં ભટકયાજ કરે છે.
'
૫૪. છતી શક્તિ ગાપર્વ તે ચાર—ઉક્ત સયમ ગુણને સેવવા માટે અને અસ ંયમથી નિવવા માટે જે પેાતાની છતી શક્તિના સદુપયોગ ન કરે, તેના ગેરઉપયાગ કરે તે જ ખરેખર ચાર સમજવા. લેાકપ્રસિધ્ધ ચાર અન્યને અધારામાં છેતરી પરદ્રવ્ય સહુરે છે, અને તે ગુપ્ત સ્થળે ગેાપવે છે. પરંતુ આ આત્મચેાર તા પેાતાના જ અંતઃકરણને છેતરી આત્મસાધનની અમૂલ્ય તકથી પેાતાને જ વંચિત રાખીને અજ્ઞાનવર્ડ પેતે પાતાનું જ સ`સ્વ ગુમાવી દે છે, અને તે અમૂલ્ય તક ગુમાવી દ્વીધાથી પુન:મહાપરિશ્રમે પણ તે ખાટને પૂરી પાડી શકતા નથી. આનું નામ આત્મવચકતા.
૫૫. શિવસાધક તે સાધકિશાર. પ્રમાદ તજી
www.umaragyanbhandar.com
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૪૧ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
અપ્રમત્તપણે સિંહની જેમ શુરવીર થઈ સંયમ આચરવડે જે મોક્ષમાર્ગ સાધે છે તે જ ખરા સાધુની ગણનામાં આવે છે. બાકી સાધુવેષ ધારણ કરી પવિત્ર સંયમાચરણ સેવવાને બદલે જે અસંયમવડે વેષવિડંબના કરે છે તે સાધુનામને કલંકિત કરે છે. ઉત્તમ પુરુષે જે જે પ્રતિજ્ઞા કરે છે તેને પ્રથમથી જ પૂરતું વિચાર કરી જેને સુખે નિર્વાહ થઈ શકે એમ હોય તેવી જ પ્રતિજ્ઞા પોતે જ અંગીકૃત કરે છે, અને તે પ્રાણાંત સુધી પાળે છે, તેમાં કદાપિ પણ પાછીપાની કરતા નથી, તેવી રીતે સકળ મુમુક્ષુ જનેએ સંયમ પાળવારૂપ જે પ્રતિજ્ઞા પતે સંઘ સમક્ષ અંગીકૃત કરી છે તેને વિવકથી જીવનપર્યત નિર્વાહ કર, તેમાં લગારે પ્રમાદ ન કર એ તે મહાશયેનું મુખ્ય ક્તવ્ય છે, અને એમાં જ સ્વપરનું હિત સમાયેલું છે.
પદ. અતિ દુર્જય મનકી ગતિ જોય–જેમ બધી ઈદ્રિયમાં જિહુવા ઈદ્રિય જીતવી મુશ્કેલ છે, સર્વ વતેમાં જેમ બ્રહ્મચર્ય પાળવું દુષ્કર છે, તેમ ચેગમાં મનગ જીત કઠણ છે. મન જીતવું કઠણ છે, એ વાત ખરી પણ તેને જીતવાના શુભ ઉપાધે શાસ્ત્રમાં બતાવેલા છે, તેને ગુરુગમ્ય બોધ મેળવીને મનને સ્થિર કરવા પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે. પારાની જેવા ચપળ મનને મારવા માટે બહુ પુરુષાર્થની જરૂર છે, અને તેનું ફળ પણ કંઈ ઓછા મહત્વનું નથી. કહ્યું છે કે “ મન પારદ મૂછિત ભયે, અંતરંગ ગુણવંદ, જાગે ભાવ નિરાગતા લગત અમૃતકે બિંદ.” એટલે મનરૂપી પારે નિરાગતારૂપી અમૃતને સ્પર્શ થતાં મૂછિત થઈ જ્યારે મરી જાય છે ત્યારે આત્માના અંતરંગ ગુણને સમુદાય સજીવન થાય છે. મતલબ કે મનને પૂરે જય કરવાથી જ સકળ સદ્દગુણે પ્રગટ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. તેથીજ અતિ ચપળ મનને વશ કરવાની આવશ્યકતા સિદ્ધ થાય છે. વળી કહ્યું છે કે મનને મારવાથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરનમાળા
:: ૪૨ ::
*
*
ઈદ્રિયે સ્વતઃ વશ થાય છે, અને તેમ થવાથી કર્મશત્રુઓને ક્ષય થઈ જાય છે, માટે મનને જ મારવું જરૂરનું છે. વળી મન
તેણે સઘળું કહ્યું એમ આનંદઘનજી કહે છે, આથી. વધારે શું જોઈએ?
પ૭. અધિક કપટ નારમેં હેય-પુરુષ કરતાં સ્ત્રી જાતિમાં સ્વાભાવિક રીતે અધિક કપટ હોય છે. આ એક સામાન્ય નિયમરૂપે વાત છે. બાકી તે અપવારૂપે પુરુષથી પણ ન્યૂન કપટવાળી અથવા નિષ્કપટ પ્રવૃત્તિવાળી સ્ત્રીઓ પણ મળી આવે, એ વાત સુસંભવિત છે. કપટબલ સ્ત્રીઓનાં ચરિત્ર નોંધવા જવા પડે તેમ નથી, કેમકે એવાં ચરિત્રવાળી સ્ત્રીઓ જ બહુધા નજરે પડે છે, તેમજ શાસ્ત્રથી પણ એ વાતને પુષ્ટિ મળે છે. તેવી જ પુષ્ટિ શાસ્ત્રથી અપવાદરૂપે થયેલી સ્ત્રીઓ માટે પણું મળે છે, પરંતુ એને પ્રગટ પુરાવો મળે એવી નિપટ આચરણને સેવનારી સ્ત્રીઓ અત્યારે ભાગ્યે જ મળી શકે છે. તે પ્રગટ પુરા નહિ મળવાનું અથવા બહુ જ ઓછો મળવાનું કારણ સ્ત્રીઓને જાતિસ્વભાવ જ જણાય છે. કહ્યું છે કે
અસત્ય ભાષણ, સાહસ ખેડવું, માયા-કપટ સેવવું, મૂર્ણપણુંઅજ્ઞાનાચરણ, અતિ લેભતીવ્ર વિષયભોગરૂપ નિર્દયતા (વિષય ભેગરૂપ સ્વાર્થમાં અંતરાય થતાં સ્વાર્થ સાધવા માટે હૃદયની કરતા) અને અશુચિતા અપવિત્રતા એ ગણવેલ સ્ત્રી જાતિમાં સ્વાભાવિક હોય છે. ઉક્ત બાબતમાં અપવાદરૂપે પ્રાયઃ એવી જ ઉત્તમ સતીઓ કે મહાસતીઓ હોઈ શકે કે જે ઉત્તમ પ્રકારની શીલસંપત્તિથી વિભૂષિત છે, તેમજ જેમણે સ્વપતિમાં કે સ્વગુરુમાં જ સર્વસવ આપેલું છે.
નીચ ઈ પરદ્રોહ વિચારે,
ઉંચ પુરુષ પરવિકથા નિવારે;
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૪૩ ::
પ્રશ્નોતરરત્નમાળા ઉત્તમ કનક કીચ સમ જાણે,
હરખ શોક હદયે નવિ આણે, ૧૭ અતિ પ્રચંડ અગ્નિ છે ક્રોધ,
દુર્દમ માન મતંગજ જેધ; વિષવલ્લી માયા જગમાંહી,
લાભ સમે સાયર કઈ નહિ. નીચ સંગથી ડરીએ ભાઈ,
મળીએ સદા સંતકું જાઈ; સાધુસર ગુણવૃદ્ધિ થાય,
નારીકી સંગતે પત જાય. ૧૯ચપળા જેમ ચંચળ નર આય,
ખિરત પાન જબ લાગે વાય; છિલ્લર અંજળ જળ જેમ છીએ,
Uણુવિધ જાણ મમત કહા કીજે. ચપળા તિમ ચંચળ ધનધામ.
અચળ એક જગમેં પ્રભુનામ; ધમ એક ત્રિભુવનમેં સાર,
તન ધન વન સકળ અસાર. ૨૧ નરકદ્વાર નારી નિત જાણે,
તેથી રાગ હિયે નવિ આણે અંતર લક્ષ રહિત તે અધ, જાનત નહિ મોક્ષ અરુ બંધ. રર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
: : ૪૪ :: જે નવિ સુણત સિદ્ધાંત વખાણ,
બધિર પુરુષ જગમે તે જાણ; અવસર ઊંચિત બેલી નવિ જાણે,
તાકુ જ્ઞાની મૂક વખાણે સકળ જગત જનની હે દયા,
કરત સહુ પ્રાણીકી મયા; પાલન કરત પિતા તે કહીએ,
તેનો ધર્મ ચિત્ત સદ્દહિયે. ૨૪ ૫૮. નીચ સાઇ પરદ્રોહ વિચારે–પરજીવનું અનિષ્ટ કેમ થાય, સામે કેમ બેહાલ થાય, સામે કેમ સુખથી ભ્રષ્ટ થાય, સામાની ઉપર કેમ આપદા આવી પડે, એવા પ્રકારની વિચારજાળ ગૂંથી કેવળ દુર્યાનમાં જ પિતાને કાળ નિર્ગમન કરે, સૂતાં ઉઠતાં, જતાં આવતાં કેવળ એવું જ ખોટું ચિંતવન કર્યા કરે અને સામાનું સાક્ષાત્ અનિષ્ટ કરવાની તક શોધ્યા કરે, તક મળે તે કરવા ચૂકે નહિ, બીજાને પણ એવી જ બેટી સલાહ આપી પિતાને કલ્પિત સ્વાર્થ સાધવા બનતું કરે, એક ક્ષણ પણ શુભ વિચારને અવકાશ ન આપે તે પરદ્રોહકારી જ ખરેખર નીચ પાપી સમજ. જે કે સામાના પ્રબળ પુણ્યાગે કેઈ દુષ્ટ ફાવી શકે નહિ, થાવત તેને વાળ પણ વાંકે કરી શકે નહુિ, તે પણ દુષ્ટ જન તે પિતાની દુષ્ટ વૃત્તિથી અવશ્ય નીચગતિગામી થાય છે જ. પરદ્રોહકારી દિનરાત દુષ્ટવૃત્તિથી દુખી જ રહે છે, ત્યારે સહુનું ભલું ઈચ્છનારા સજજને સદા મુખમાં જ મગ્ન રહે છે. શાશ્વત સુખના અર્થી જનોએ સ્વપ્નમાં પણ પરદ્રોહ ચિંતવ નહિ.
પ૯ ઊંચ પુરુષ પરવિકથા નિવારે—જે વાત
એવા પ્રકાર નમન કર
કરે અને સારવાર કે નહિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળ
કરવામાં નથી પેાતાનું હિત કે નથી પરનું હિત તેવી નકામી વકથા ઉત્તમ પુરુષા કરતા નથી. કુથલી કરનાર પેાતાનું અને પરનું બગાડે છે. પ્રાપ્ત થયેલી સામગ્રીને કઇ પણુ લાભ તે પેાતે લઈ શકતે નથી તેમ ખીજાને પણ લેવા દેતા નથી. વિકથા સેવનાર કાઇ વખત નિાદિકમાં ઉતરીને સ્વપરની પાયમાલી કરે છે, તેથી જે વાતમાં કઇ માલ જેવુ' જ નથી, તેમજ કંઇ લાભ પણ નથી તેવી વાત કરવા કરતાં પોતાથી બની શકે તેવા કાઇ સદુધમ સેવીને સ્વપરનું હિત સાધવું એ જ ોય છે.
૬૦. ઉત્તમ કનક કીચ સમ જાણે, હરખ શાક હૃદયે નવિ આણે– ઉદારદિલના નિઃસ્પૃહી પુરુષા આ દુનિયાના દશ્ય પદાર્થોમાં મેહાઇ જતા નથી. સમ્યગ્ જ્ઞાનષ્ટિથી જડ ચૈતન્યનું સ્વરૂપ ઓળખી જેમ બને તેમ જડ વસ્તુથી ન્યારા રહે છે. તેમને સાનાના ઢગ લેાભાવી શકતા નથી, કેમકે નિઃસ્પૃહતાથી તે સુવર્ણને કીચ સમાન લેખે છે, તેથી જ સુવર્ણ સદેશ પરવસ્તુઓના સંયોગથી તેમને ઉન્માદ થતા નથી; તેમજ તેના વિયેાગે દુઃખ–દીનતા પણ થતી નથી. ઇષ્ટાનિષ્ટ સચે ગવિયેાગમાં તે તત્ત્વદ્રષ્ટિ સમાનભાવ રાખી શકે છે અને તેથી જ તે સદા પ્રસન્ન ચિત્તથી સતૈષસુખમાં નિમગ્ન રહે છે. આવા તત્ત્વજ્ઞાની પુરુષને સ્વપ્નમાં પણ દુઃખના 'સ્પ સંભવત નથી. તેમને પેાતાના આત્મામાં અકૃત્રિમ અનહદ સુખના અનુભવ હોઇ શકે છે. આવી ઉત્તમ વૃત્તિ જેના ઘટમાં દિનરાત જાગી છે તેનુ અહેાભાગ્ય છે, અને તેવી ઉત્તમ વૃત્તિથી શીઘ્ર ભવના પાર પામી શકાય છે.
4 ;
૬૧. અતિ પ્રચંડ અગ્નિ હૈ ક્રાય- દ્વેષ, ઇર્ષા, અસૂયા, મત્સર, પરદ્રોહ, વૈર, શ્રાપ અને હિં’સાદિક સર્વે ક્રાધનાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
::
રૂપ છે. તે મહાભયંકર અગ્નિસમાન છે તે અગ્નિની પેરે પ્રથમ તે। જેના મનમાં પ્રગટ થયા હોય તેને જ સતાપે છે અને પછી જેના તરફ વરાળ કાઢવામાં આવે છે તેનામાં ઉપશમ રસનું બળ ન હોય તે તેને પણ પ્રજાળે છે, અને એમ અનુક્રમે અનેક જનાને ઉપતાપ કરે છે. બીજો અગ્નિ જળના ચેાગે શમી જાય છે ત્યારે ક્રોધાગ્નિને શમાવવાને પૂરતા શમ, પ્રથમ, ઉપશમ, ક્ષમા, શાંતિ, પ્રશાંતિ, ઉપશાંતિ જેવા ઉપચારની જ જરૂર રહે છે. અગ્નિથી દગ્ધ થયેલી ભૂમિમાં વાવેલાં ખીજનાં અધૂરા તેા ઉગી નીકળે છે ત્યારે ક્રોધાગ્નિથી દગ્ધ થયેલી હૃદયભૂમિમાં પ્રેમાંકૂર પ્રગટતા જ નથી. આમ અનેક રીતે વિચારતાં ક્રોધ અત્યંત અહિતકર છે, તેથી તે સર્વથા વર્જ્ય છે.
૬૨. દુમ માન મત્ત’ગજ જોય—અત્ર માનને મદોન્મત્ત હાથીની ઉપમા આપવામાં આવી છે. તેવા હાથીને મહાકષ્ટ મી શકાય છે. આવા મદોન્મત્ત હાથીને રણસંગ્રામમાં આગળ કરી રાખવાના રિવાજ સાંભળવામાં આવે છે. તે પોતાના મઢમાં ઉન્મત્ત થયા છતા નગરના મજબૂત દ્વારને પણ ભાંગી નાંખે છે. ‘અર્હતા અને મમતા' રૂપી માઠુમદિરાથી મત્ત થયેલ અહં'કાર પણ તેવા જ છે. તેના પણ ક્રોધની પેઠે જડતા, મદ, અભિમાન વિગેરે અનેક અનિષ્ટ પાયા છે. માન્મત્ત હાથીની પેઠે તે પણ દુઃખે દમી શકાય છે, એટલે મિથ્યા અભિમાનીને વશ કરવા મુશ્કેલ છે. મિથ્યાભિમાનવડે જીવા નહિ કરવા ચેાગ્ય કઈક અગમ્ય કાર્યો કરવાને સહુસા મેદાને પડે છે. તેમાં તે ક ચિત જ ફાવે છે. ખાકી તે અતિ ઉન્મત્તપણે આદરેલાં સાહસવાળાં કાનાં કડવાં ફળ તેમને જીવતપર્યંત ભાગવવાં પડે છે. રાવણુ અને દાધન જેવાનાં દૃષ્ટાંત આ ખાખતમાં પ્રસિધ્ય છે. તેવા દુષ્ટ અભિમાનથી જે વેગળા રહે તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે. અભિમાનથી વિનય ગુણના લેપ થાય છે માટે અભિમાન ત્યાજ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૪૭
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
છે અને વિનયગુણ આદેય છે. વિનયથી વૈરી પણ વશથઇ જાય છે.
૬૩. વિષવેલી માયા જગમાંહિ—આખા જગતમાં ફેલાયેલી કાઇ પણ વિષવેલી હાય તે તે માયા–છળવૃત્તિરૂપ છે. જેમ વિષવેલીનાં મૂળ, પત્ર, ફૂલ, ફળ અને છાયા સવે વિષરૂપ જ છે અને તેનું સેવન કે આશ્રય કરનારને વિષ વ્યાપે છે, તેમજ માયા આશ્રી પશુ સમજવુ. તફાવત એટલે જ છે કે વિષવેલીથી દ્રવ્યપ્રાણુના વિનાશ થાય છે, ત્યારે માયાથી ભાવપ્રાણના લેપ થાય છે. માયાવી જનેની હરેક ક્રિયા વિષમય હોય છે, અને તે પ્રત્યેક ક્રિયાથી સ્વપરના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રાદિક અમૂલ્ય ભાવપ્રાળુના નાશ થાય છે. મતલબ કે માયાવીની ધર્મક્રિયા પશુ નથી તેને સુખદાયી, તેમ નથી અન્યને સુખદાયી; પણ તે સ્વપરને એકાંત દુઃખદાયી જ નિવડે છે. એથીજ એ હૅય છે અને નિષ્કપટવૃત્તિ ઉપાદેય છે. કપટ રહિત મન, વચન અને કાયાથી કરાતી વ્યવહારકરણી કે ધર્મકરણી જીવને ક્રુતિથી ખચાવી સદ્ગતિગામી બનાવે છે.
૬૪. લાલ સમા સાયર કાય નીંહ—àાભને અત્ર સાગરની ઉપમા આપવામાં આવી છે. તે એવી રીતે કે જીવને જેમ લાભ મળતા જાય છે તેમ લાભ વધતા જાય છે, અને તે અનુક્રમે વધીને સાગર જેવા વિશાળ થાય છે; પરંતુ નોમનુજાનિ તુલ્લાનિ એ ન્યાયે લાભમાં દુઃખની પરંપરા રહેલી છે, તેને લેભાંધ જોઈ શકતા નથી, તેથી જ તેમાં ખેચાયે જાય છે. કહ્યુ છે કે ‘કાઉ સય સૂરમણુકો, જે નર પાવે પાર; તે પણ લાભસમુદ્રકા, લહે ન મધ્ય પ્રચાર.’
આગર સબહી દ્વાષકો, ગુણ મનકા બડ ચાર; વ્યસનવેલીકા કંદ હૈ, લેાલ પાસ ચિહું આર.’
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૪૮ :: એમ સમજી સુખના અથીજનોએ સંતોષવૃત્તિને આદરી લેભવૃત્તિને ત્યાગ કરે ઘટે છે.
૬૫. નીચ સંગથી ડરીએ ભાઇ-જ્ઞાની પુરુષોએ મેટામાં મોટું દુઃખ નીચ સંગતિનું કહ્યું છે. નીચ સંગતિથી પ્રાણુ નીચવૃત્તિ શીખે છે, અને નીચ વૃત્તિથી નરકાદિક નીચ ગતિને પામે છે. એવી રીતે નીચ સંગતિથી ઘણું માઠું પરિણામ આવે છે માટે જ શાસ્ત્રકાર નીચ સંગતિને ત્યાગ કરવા કહે છે, અને ઉત્તમ સંગતિ આદરવા ઉપદેશે છે. ઉત્તમ સંગતિથી આપણામાં ઉત્તમતા : આવે છે. જેમ સુગંધી ફૂલના સંગથી તેલ ફૂલેલ સુગંધી બને છે, મલયાચળના સુગંધી પવનના સંગથી વૃક્ષ પણ ચંદનના ભાવને ધારે છે, અને મેરુપર્વતના શિખર ઉપર વળગેલું તૃણ પણ સુવર્ણપણાને પામે છે, તેમ ઊંચ સંગતિથી આભા ઉચ સ્થિતિને પામે છે–ઉત્તમ ગુણેને મેળવે છે;
ત્યારે નીચ સંગતિથી પ્રાણી નીચ સ્થિતિને પામે છે. જેમ સ્વાતિજળ સપના મુખમાં પડીને વિષરૂપ થાય છે, તપ્ત લેહ ઉપર પડવાથી વિનાશ પામે છે, તેમ ઉત્તમ આત્મા પણ નીચની સંગતિથી હીનતાને પામે છે. એટલા માટે નીચેની સંગતિ તજી ઉચ્ચ સંગતિ આદરવાનું કહેવામાં આવે છે.
૬૬. મળિયે સદા સંતકં જાય–દુનિયાની ખટપટ વૈરાગ્યરસમાં ઝીલી રહેલા સંત-સુસાધુ જનની જ સોબતથી આત્માને પારમાર્થિક લાભ સંપજે છે. તેમની આંતરવૃત્તિ અત્યંત નિર્મળ-નિષ્પાપ થાય છે, તેઓ અત્યંત ગુણાનુરાગી થાય છે, તેથી તેમનું દર્શન પણ પાપહર થાય છે, તે પછી તેમની સેવાભક્તિ અને બહુમાનાદિકનું તે કહેવું જ શું! સંતસેવાદિકથી તે કેટિ ભવનાં પાપ ટળે છે અને અપૂર્વ આત્મલાભ
મળે છે. દુનિયામાં એવી કોઈ ઉત્તમ વસ્તુ નથી કે જે સંતShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૪૯ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા સેવાથી લભ્ય ન થાય. અરે ઐહિક સુખ તે શું પણ મોક્ષસુખ પણ સંતજનોની સેવાદિકથી સુલભ થાય છે, માટે સંપૂર્ણ સુખના ઈચછક જનેએ અવશ્ય સંતસેવા આદરવી ઉચિત છે.
૬૭. સાધુ સંગ ગુણવૃદ્ધિ થાય-હિંસા, અસત્ય, અદત્ત, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહને તજી, આસવચનાનુસાર અહિંસાદિક ઉત્તમ મહાવ્રતને આદરી, તેને યથાવિધ નિર્વાહ કરી આત્મહિત સાધે તે સર્વે સાધુની પંક્તિમાં લેખાય છે. તેવા સાધુજનેને પરિચય કરવાથી ગુણમાં વધારે થાય છે અને અવગુણમાં ઘટાડો થાય છે. વિનય (મૃદુતા–નમ્રતા) જે સકળ ગુણનું વશીકરણ છે તેને ઉપગ સાધુપરિચયમાં અવશ્ય કરે જરૂર છે. જેમ જેમ ઘઉંના લોટને વધારે કુણવવામાં આવે છે તેમ તેમ તેમાં મીઠાશ વધતી જાય છે, તેવી જ રીતે સદ્દગુણનિધિ સંતસુસાધુને જેમ જેમ અધિક વિનય સેવવામાં આવે છે તેમ તેમ. આત્માને અધિક લાભ થતો જાય છે. વિનયથી વિદ્યા-વિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, અને ઘટમાં વિવેકદીપક પ્રગટે છે તેથી આત્માને વસ્તુસ્વરૂપનું, જડ ચૈતન્ય હિતાહિતનું તેમજ ગુણદોષનું યથાર્થ ભાન તથા શ્રધ્ધા જાગે છે અને નિર્મળ જ્ઞાન તથા શ્રધ્ધાના યેગે સ્વચારિત્રની શુદ્ધિ કરી શકાય છે, એવી રીતે રત્નત્રયીની સહાયથી આત્મા અક્ષયસુખને સાધી શકે છે. આમાં સાધુસંગતિ પુષ્ટ આલંબનરૂપ છે, માટે જ તે ઉપાદેય છે.
૬૮. નારીકી સંગતે મત જાય–પરનારીને પરિચય કરવાથી પિતાની પ્રતિષ્ઠાને લેપ થાય છે. જેને સ્વસ્ત્રીથી કે સ્વપતિથી સંતોષ વળતું નથી તેને જ પરસ્ત્રી કે પરપુરુષ સાથે પરિચય કરવા ઈચ્છા થાય છે. વળી તેનાથી સંતેષ ન થાય તે બીજે પરિચય કરવા મન દોડે છે. એમ હરાયા ઠેરની જેમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: 45 ::
જ્યાં ત્યાં લજ્જા વિવેક રહિત રખડતાં દેખી તેમની પાપી વૃત્તિ લેાકના કળવામાં આવી જાય છે, અને તેથી કામાંધ અનેલ સ્ત્રી પુરુષ પેાતાની આબરૂ ગુમાવે છે. વળી કુળખાંપણ, કુળઅ ંગારક વિગેરે ઉપનામ પણ પામે છે. વિવિધ પ્રકારના ચાંદી, પ્રમેહ પ્રમુખ ભયંકર વ્યાધિમાં સપડાઇ જાય છે, અને પ્રાંતે નરકાદિક દુર્ગતિ પામે છે; તેથી સકળ સ્ત્રી પુરુષાને ઉચિત છે કે અધિક વિષયલાલસા તજી પતિ કે સ્વદારાસતાષી જ થવું. એ વાત ગૃહસ્થઆશ્રી કહી, સાધુઆશ્રી તે તેમને સ્ત્રીસંગતિ સર્વથા ત્યાજય હાય છે; કેમકે સ્ત્રીપરિચયથી વિષયવાસના જાગૃત થાય છે, અને પરિણામે વ્રતભંગ, લેાકાપવાદ અને નીચ ગતિરૂપ વિપાક ભેગવવા પડે છે.
૬૯. ચપળા જેમ ચંચળ નર આય, ખિરત પાન જબ લાગે વાય; છિલ્લર અંજલિ જળ જેમ છીજે, ઋણુ વિધ જાણી મમત કહા કીજે, ચપળા તિમ ચચળ ધન ધામ—ચપલા એટલે વિજળી તે ક્ષણવારમાં અદૃશ્ય થઈ જાય છે, કેમકે તેના સ્વભાવ જ ચપળ છે; તેમ મનુષ્યનું આયુષ્ય અને લક્ષ્મી પણ ચપળ છે, એટલે આયુષ્ય કે લક્ષ્મી નષ્ટ થતાં વાર લાગતી નથી. જેમ વાયર લાગવાથી ઝાડનાં પાન ખરી પડે છે અને અંજલિમાં રહેલુ અલ્પ જળ જેમ તરત ટપકી જાય છે. તેમ આયુષ્ય અને લક્ષ્મી પણ કારમા છે, તેમને અત આવતાં વાર લાગતી નથી. એમ સ્વમુધ્ધિથી સમજ્યા છતાં સંસારની ખેાટી માયામાં કેમ મુંઝાય છે? પરવસ્તુમાં ખેાટી મમતા કરવાથી જ દુખી થાય છે, અને પેાતાનું ખરૂં સ્વરૂપ તથા ખરું કર્તવ્ય ભૂલી જઈ ખરા સુખથી વંચિત રહે છે. એટલી જ મમતા જો પેાતાના જ્ઞાન દર્શન ચારિ ત્રાદિક આત્મગુણુમાં જ રાખવામાં આવે અને નિર્મળ સ્ફટિક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: પ૧ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
રત્ન જેવા ઉજજવળ આત્મસ્વરૂપમાંજ અહંતા ધારવામાં આવે તે અલ્પ સમયમાં સમસ્ત દુઃખનો અંત આવી જાય. અજ્ઞાની જી પરવસ્તુમાં દેહ, સ્ત્રી, લક્ષ્મી પ્રમુખમાં જ અહંતા અને મમતા કરે છે ત્યારે જ્ઞાની વિવેકી જને “ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય એ હું, શુધ્ધ જ્ઞાન ગુણ એ જ મારું એવીજ સાચી અહંતા અને મમતા ધારે છે તેથી હંસની માફક દુઃખ માત્રને તજી સુખ માત્રને આસ્વાદ લઈ શકે છે, અને એજ પરમ કર્તવ્ય છે.
૭૦. અચળ એક જગમેં પ્રભુ નામ–આ ફાની દુનિયામાં શ્રી કષભાદિક પ્રભુનું જ નામ અચળ છે, કેમકે તે પૂર્ણ પદવી પામેલા પરમાત્મા છે. પૂર્ણતાને નહીં પામેલા બીજા દેવ, દાનવ અને માનવાદિકનાં નામ અચળ નથી; કેમકે તેઓ જે જે સ્થળે ઉપજે છે ત્યાં ત્યાં તેમનાં નામ જુદાં જુદાં હેવા ઘટે છે. તે પણ એક વખત સારું તે બીજી વખત માઠું, સ્વસ્થ શુભાશુભ કમનસારે હોય છે અને તેથી જ તેમનાં નામ અચળ કહી શકાતા નથી ત્યારે જેમણે પૂર્વલા ત્રીજા ભવમાં અતિ નિર્મળ અધ્યવસાયગે તીર્થકર નામકર્મ બાંધ્યું છે, તેથી જેમને અનુક્રમે આ મનુષ્યલકમાંઆર્ય દેશમાં, ઉત્તમ કુળમાં અવતાર થાય છે, ત્યાં તેમનું ઉત્તમ ગુણનિષ્પન્ન સાર્થક નામ રાખવામાં આવે છે, અને તેમને નિચ્ચે તેજ ભવમાં મેક્ષ જવાનું નિમિત છે, તેથી પુનર્ભવ થવાને નથી જ. એવાં એવાં કારણેથી પ્રભુનું જ નામ અચળ કહી શકાય છે. એટલું જ નહીં પણ પ્રભુનું ગુણનિષ્પન્ન મંત્રરૂપ નામ નિર્મળ શ્રદ્ધાથી સ્મરણ કરનાર પણ અનુક્રમે કર્મકલંકને દૂર કરી. અપુનર્ભવી થઈ, સિધ્ધ બુધ્ધ અને મુક્ત થાય છે. તેથી પ્રભુના પવિત્ર નામને એકનિછાથી સ્મરણ કરનારનાં નામ પણ એવી જ રીતે અચળ થઈ શકે છે, કેમકે ફરી તેમને જન્મ લેવાની જરૂર રહેતી નથી.
૭૧. ધર્મ એક ત્રિભુવનમેં સાર--જે સત્ સાધનShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: પ૨ ::
વડે આત્મા અવિચળ સુખ પામે એટલે જન્મ, જરા, મરણ, આધિ, વ્યાધિ તેમજ સંયોગ-વિયોગજન્ય અનંત દુઃખદધિ તરી અનંત અક્ષય અવ્યાબાધ અપુનર્ભવ એવું અચળ મેક્ષસુખ પામે તે સાધન, દાન, શીલ, તપ, ભાવના, દેશવિરતિ યા. સર્વવિરતિરૂપ ધર્મ જ જગત્રયમાં સારભૂત છે. જે જીવને જન્મમરણના દુઃખથી ત્રાસ છૂટતે હોય અને નિષ્ણાધિક સુખની જ ચાહના હેય, તે જગવત્સલ શ્રીજિનરાજ ભગવાને ભવ્યજનેના એકાંત હિતને અર્થે ભાખેલે પૂર્વોક્ત સાધનરૂપ ધર્મનું
સ્વરૂપ યથાર્થ ગુરુગમ્ય જાણી નિર્ધારી તેને યથાશક્તિ આદર કરવા પ્રમાદરહિત પ્રવૃત્તિ કરવી જ જોઈએ.
૭૨. તન ધન વન સકળ અસાર--શરીર, લક્ષમી અને યૌવન એ બધાં અસાર એટલે ક્ષણિક અને ભયયુક્ત છે; શરીર અશુચિથી ભરેલું, ક્ષણમાં વિણસી જાય એવું અને રેવાકુળ એટલે રેગથી ભરેલું છે. લક્ષ્મીનું બીજું નામ ચપલા છે. તે જાતે જ ચપલસ્વભાવી છે, તે સ્થિર રહેશે જ એ ભરોસો રાખવા જેવું નથી. તેમજ તેના સંગે મહાદિક કઈક ઉન્માદ ઉપજવા સંભવ રહે છે. વળી ચેર પ્રમુખને પણ ભય કાયમ રહે છે. વનની પાછળ જરા અવસ્થા જેર કરતી ચાલી આવે છે, તેમજ વનવયમાં વિષયલાલસાદિક કઈક વિકારો ઉપજે છે, તેથી જ તેમાં વિશેષ કાળજી રાખી રહેવા જ્ઞાની ફર-- માવે છે. વનવય જે નિષ્કલંક રીતે પસાર કરે છે અને તેને સ્વપરહિત અર્થે જ ઉપયોગ કરે છે તે મહાભાગ્યવાન ગણાય છે. તેવી જ રીતે લક્ષમી અને શરીર આશ્રી પણ સમજવાનું છે.
જ્યાંસુધી પૂવકૃત પુણ્યને પ્રબળ ઉદય હોય છે ત્યાં સુધી જ લક્ષ્મી સ્થિર રહે છે. તેટલા અરસામાં જે તેને સદુપયોગ થઈ શકે તે જ સ્વપરહિતરૂપ થાય છે, નહિતે તેની કેવી ગતિ ચશે તે કંઈ કળી શકાતું નથી, પરંતુ એટલું તે ચક્કસ છે કે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૫૩ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
કૃપણુતા દેષવાળાને તે તે કઇ પણ હિતકર નથી, પણ કેવળ ક્લેશરૂપ જ થાય છે; કેમકે તે ક્રીન અનાથ છતા સદા ય તેની રક્ષા માટે સચિત રહે છે, તેમ છતાં તેના પૂર્વ પુણ્યના ક્ષય થતાં જ તે લક્ષ્મી હતી ન હતી થઈ જાય છે, અને ત્યારે વળી તે ખાડા શેકસાગરમાં ડુબી જાય છે. શરીરના સ્વભાવ જ વિષ્ણુસવાના છે. તેવી વિષ્ણુસન સ્વભાવવાળી વસ્તુ માટે મેહ રાખી આત્મ સાધનની અમૂલ્ય તક હારી જવી અને અત વખતે તેને માટે ઝરી મરવું એ કેવળ અઘટિત છે. યુક્ત વાત તે એ છે કે માટીરૂપ શરીરમાંથી આત્મસાધનરૂપ સુવર્ણ શેાધી લેવુ, એ જ ખરું... કિમિયાપણું છે મતલબ કે ઉકત સર્વ વસ્તુએની અસારતા શાસ્રયુક્તિ અને અનુભવપૂર્વક નિર્ધારી તેમાં લાગી રહેલા મિથ્યા અધ્યાસ નિવારી સ્વપરહિત અર્થે તેને સદુપયોગ કરે તેને જ ધન્યવાદ ઘટે છે. જો કે આવાં સ્ત્રી પુરુષરસ્તે વિરલ જ હાય છે; પરંતુ એવી નિર્મળ પરિણતિ વિના કલ્યાણ નથી જ.
૭૩. નરકદ્વાર નારી નિત જાણો, તેથી રાગ હિયે નવિ આણો-જે સ્ત્રીજાતિના સ્વાભાવિક દુર્ગુણે! શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા પ્રથમ પ્રસંગોપાત બતાવ્યા છે તેવી સ્ત્રીને નરકના દ્વારરૂપ—નરકમાં જવાના સાધનરૂપ સમજીને તેમાં રાગ, મેહુ, આસક્તિ થવા ન પામે તેમ સદા ય સાવધાન થઇ રહે. તે એટલા માટે કે જો તમે એક ક્ષણભર ગલત કરી તે પરિણામે તમારે નરકનાં અનત દુઃખ દાવાનળમાં પચાવું પડશે ! સ્ત્રીજાતિમાં પણ અપવાદરૂપે કઇક સ્ત્રીરત્ના પ્રથમ પાકાં છે, અત્યારે પાઢે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ પાકશે.
૩૪. અંતર લક્ષ રહિત તે અધ, જાનત નહીં મેાક્ષ અરુ બંધ—કયા કયા કારણેાથી આત્મા કર્મથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૫૪ ઃ ઃ
મૂકાય છે અને કયા કયા કારણેાથી આત્મા કર્મથી બધાય છે તેને યથા જાણવા રૂપ અંતરલક્ષ્ય જેને નથી તે ખરેખર અધ છે. તેવા અતલક્ષ્ય વિનાના અ'ધ જના ક્રિયા કરતાં છતાં બધાય છે અને સ'સારચક્રમાં અટન કરે છે; ત્યારે અંતરલક્ષ્ય સહિત સક્રિયા કરનાર જલદી સંસારને અંત કરી મેક્ષપદને પામી શકે છે, જેમ અંધ માણસ આંખના અભાવે ગમનક્રિયા કરતા છતા અરહે।પરહેા અથડાય છે, પણ ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચી શકતા નથી; તેમ આંતરલક્ષ્ય વિના ઉપયાગશૂન્ય ધર્મકરણી કરનાર આશ્રી પણ સમજવું. જેને સ્વપરનું, જડ ચૈતન્ય, કે ગુણુદેષનુ યથા ભાન થયું છે તે અ ંતરલક્ષ્યથી આત્મહિત સાધવા ઉજમાળ રહેનાર શીઘ્ર શિવસુખ સાધી શકે છે, માટે સહુકોઇ મેક્ષાથી જનાએ અતરલક્ષ્ય જગાવવાની જરૂર છે.
જે
૭૫. જે નવિ સુષુત સિધ્ધાંત વખાણુ, બધિર પુરુષ જગમે તે જાણ--જે સર્વજ્ઞવીતરાગપ્રણીત સિદ્ધાંત વચન શ્રવણે સાંભળતા જ નથી અથવા સાંભળ્યુ તે નહીં : સાંભળ્યા જેવું કરે છે, મતલબ કે જે આસવચનની ઉપેક્ષા કરે છે અથવા કદાચ દૈવશાત્ તે સાંભળવા પ્રસંગ મળ્યા તે તેને તેના રહસ્યાર્થને હૃદયમાં ધારતા નથી, એવી રીતે જે સાંભળ્યું ન સાંભળ્યા જેવુ કરે છે તેને જ જ્ઞાની પુરુષા અધિર (બ્લેરા) કહીને મેલાવે છે; કારણ કે આમવચનામૃત આસ્વાદવાની અમૂલ્ય તક મળ્યે છતે તેમ જ શ્રવણેદ્રિય સાખિત છતે તે મ’દભાગી જને પ્રમાદવશાત્ તેવે અપૂર્વ લાભ લેવા ગુમાવી દે છે, જે ખાપડા મૂળથીજ અધિર હોવાથી જિનવાણી સાંભળી શક્તા નથી તે દૈવત જનાને આકરા અપરાધ નથી, કેમકે તેમના દિલમાં શાસ્ત્રશ્રવણુ કરવાની લાગણી કવચિત્ જ હાઈ શકે છે, પણ જે છતી સામગ્રીએ તેને સદુપયેાગ કરી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૫૫ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
આગમવાણુને અપૂર્વ લાભ મેળવતા નથી તેવા ભાવબધિર જને જ ખરેખર અપરાધી કરે છે, કેમકે તેમને તે આ જન્મ નકામે ગુમાવવાથી ભવાંતરમાં પણ તે લાભ મળવાને સંભવ પ્રાપ્ત થતું નથી.
૭૬. અવસર ઉચિત બોલી નવિ જાણે, તાક રાની મૂક વખાણે-જે અવસરે જે બેલવું ઉચિત હોય, હિતકર હેય, સ્વપરને લાભદાયી હોય, અનુચિત, અહિતકર કે સ્વપરને નુકશાનકારક ન જ હોય એવું સમય અનુકૂળ વચન
કણ નથી, બલી શકતો નથી અથવા બેલવાની ઉપેક્ષા કરે છે, તેને જ જ્ઞાની પુરુષ મૂક [મુગ] કહે છે. અવસર ઊંચત એક પણ વચન અમૂલ્ય થઈ પડે છે એટલે લાખે વચનની ગરજ સારે છે ત્યારે “અવસર ચૂકયા મેહુલા’ ની જેમ ખરી તક વીત્યા પછી કહેલાં ગમે તેવાં અને ગમે તેટલાં સારાં વચન પણ નિષ્ફળ જાય છે. જેને મૂળથી જ જીભ નથી અથવા તે જે જન્મથી કે કઈ રેગાદિકથી મૂંગે થઈ ગયે છે, અને તેથી જે વચનને ઉચ્ચાર કરી શકતું જ નથી તેને કંઈ આકર અપરાધ નથી; કેમકે તે દૈવહત છે છતાં તેના મનમાં કોઈ અનુકુળ પ્રસંગે અવસર ઉચિત વચન બલવાની લાગણી તે થાય છે, પણ તે બાયડે બેલી શક્તા નથી. અને જે છતી જીભે અવસર ઉચિત બેલી જાણતો નથી પણ વગર વિચાર્યું અનુચિત પ્રતિકૂળ ભાષણ કરી રંગને ભંગ કરે છે તે જ ખરે અપરાધી કરે છે. પ્રિય, પથ્ય અને સત્ય વચનજ સ્વપરને હિત કરી શકે છે, તેથી વિપરીત વચન ઊલટું નુકશાન કરે છે, કટુક બાલા માણસ અન્યમાં અળખામણા થાય છે, માટે સ્વપર ઉભયનું હિત સચવાય તેવું મિષ્ટ અને સત્ય જ બલવાની ટેક રાખવી બહુ જ જરૂરી છે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
જ કરી શકે છે, અન્યમાં અળા અને સત્ય જ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
ક: ૫૬ ::
-
- -
-
૧૪
૪
-
૭૭. સકળ જગત જનની હે દયા, કરત સહુ પ્રાણુકી મયા–દયા, રહેમ, જયણા અને અહિંસા એકાઈ રૂપ છે. દયા જગતવત્સલા જનની (માતા) છે. દુનિયામાં જે દેવ, માનવ કે પશુ પર્યત સુખ પ્રતીત થાય છે તે દયાને જ પ્રતાપ છે. દયાને મહિમા અચિંત્ય અપાર છે, દયા જ ઈદ્રનાં, ચકવતીનાં કે એવાં જ ઉત્તમ અહિક સુખ આપે છે, અને પ્રાંતે દયા જ આત્માને શાશ્વત સુખને ભક્તા બનાવે છે. દેહ લક્ષ્મી પ્રમુખ જડ વસ્તુ ઉપરને મેહ તજી પરમ દયાળુ શ્રી વીર પરમાત્માનાં પવિત્ર વચનાનુસારે નિઃસ્વાર્થપણે અહિંસા ધર્મનું આચરણ કરવા જે જે સઉદ્યમ સેવવામાં આવે છે તે મહાકલ્યાણકારી થાય છે. જગના જીવે છે જે સુખશાંતિનો અનુભવ કરે છે તે તે પૂર્વજન્મમાં આચરેલા અહિંસા ધર્મનું જ ઉત્તમ ફળ સમજવું. તેવી જ રીતે વર્તમાન કાલમાં અહિંસા ધર્મને સાક્ષાત્ સેવે છે અને ભવિષ્યકાળમાં જે તેની સેવા કરશે તે સવે અહિંસા ધર્મના પસાથે સંસારમાં પણ પ્રગટ સુખ અનુભવી અનુકમે અક્ષયસુખના ભોક્તા થઈ શકશે આવી રીતે સર્વ પ્રકારનાં સુખને પ્રગટ કરનારી, તેનું પાલનપોષણ કરનારી અને એકાંત અમૃત વૃષ્ટિને કરનારી જગદંબા જનની અહિંસા જ છે. એમ સમજી સુખના અથી સકળ જનેએ તેનું જ આરાધન કરવા અહોનિશ ઉજમાળ રહેવું. તેનું કદાપિ પણ કુપુત્રની પેરે વિરાધન તે કરવું જ નહિ. જે ઉક્ત માર્ગને ઉદ્ઘઘશે નહીં તે અવશ્ય સુખી થશે.
૭૮. પાલન કરતા પિતા તે કહિયે, તે તે ધર્મ ચિત્ત સહિ–જે આપણું પાલનપોષણ કરે છે તે પિતા કહેવાય છે. તે તે એક ભવઆશ્રી જ પ્રાયઃ હોય છે, પણ જે આપણને ભવભવમાં નિવાજે, આપણું સમીહિત સાધે, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
0 થશે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
આપણને આનંદમાં રાખે, લગારે દુ:ખના સ્પર્શ થવા ન આપે અને પરિણામે આપણુને દુર્ગતિના દાવમાંથી બચાવી સદ્ગતિમાં જોડે અને અનુક્રમે અક્ષય સુખસમાધિના ભાગી બનાવે એ ધર્મપિતાના જ પરમ ઉપગાર છે. એ અમાપ ઉપગાર કદાપિ વિસારી ન શકાય એવા છે. નીતિ–અનીતિના ભેદ ખતાવીને, અનીતિ–અન્યાયના માર્ગથી નિવતાવી આપણને નીતિ–ચાયના માગે દેરી સત્ય, અસ્તેય, શીલ અને સતાષાદિકનાં ઉત્તમ તત્ત્વ સમજાવી, સર્વ પાપથી વિમુખ કરી, નિર્મળ ચારિત્રયુક્ત બનાવે છે અને તેમાં જ આપણા ઉપયેગને આતપ્રાત પરોવી આપણને પરમાનંદમાં નિમગ્ન કરી દે છે તે પૂજ્ય ધર્મપિતા જ સદા શરણ્ય (આશ્રય કરવા ચેાગ્ય) છે. દુનિયામાં કહેવાતા પિતા ભ્રાતાદિક સંબધીઓ સ્વાથી હાય છે. તે સ્વાર્થ સિદ્ધ થયા બાદ અથવા સ્વાર્થમાં અંતરાય પડવાથી છેટુ દે છે ત્યારે ખરો ધર્મ અને ખરા ધમી જનાના સંબંધ કેત્રળ નિઃસ્વાર્થ અને એકાંત સુખદાયી છે. એમ ચિત્તમાં દૃઢ શ્રદ્ધાન રાખી કલ્પિત સબંધમાં નહિં મુંઝાતાં ધર્મના અવિહડ સંબંધને માટેજ યત્ન કરવા ઉચિત છે.
: : ૫૭ ::
૭૯ થી ૧૦૧ સુધીના ૨૩ પ્રનોના ઉત્તર નીચે પ્રમાણે—
માહ સમાન રિપુ નહીં કાઈ, દેખા સહુ અંતરગત જોઈ; સુખમે મિત્ત સકલ સંસાર, દુઃખમેં મિત્ત નામ આધાર. ડરત પાપથી પંડિત સાઇ, હિંસા કરત મૂઢ સા હાઇ;
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
૨૫
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરનમાળા
:: ૫૮ : .
૨૬
સુખિયા સંતોષી જગમાંહી, જાકું ત્રિવિધ કામના નહી. જા તૃષ્ણ અગમ અપાર. તે મોટા દુખિયા તનું ધાર; થયા પુરુષ જે વિષયાતીત, તે જગમાંહે પરમ અભીત.
ર૯
મરણ સમાન ભય નહીં કેઈ, પંથ સમાન જરા નવ ઇ; પ્રબળ વેદના ક્ષુધા વખાણે, વક તુરંગ ઈદ્ધિ મન જાણે. ૨૮ કઃપવૃક્ષ સંજમ સુખકાર, અનુભવ ચિંતામણિ વિચાર; કામગવી વર વિદ્યા જાણું, ચિત્રાલિ ભકિત ચિત્ત આણ. સંજમ સાધ્યા સાવિ દુઃખ જાવે, દુઃખ સહુ ગયાં મોક્ષપદ પાવે; શ્રવણશોભા સુણીએ જિનવાણું, નિર્મળ જીમ ગંગાજળ પાણી. ૩૦ નયનશેભા જિનબિંબનિહારે, જિનપતિમા જિન સમ કરી ધારે; સત્ય વચન મુખ શોભા સારી, તજ તાળ સંત તે વારી. ૩૧.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૫૯ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
કરકી શાલા દાન વખાણા, ઉત્તમ ભેદ પાંચ તસ જાણો; ભુજામને તરીએ સંસાર, ઇવિધ ભુજ શાલા ચિત્ત ધાર. ૩૨
નિ`ળ નવપદ ધ્યાન ધરીજે. હૃદય શાસા ઈવિધ નિત કીજે; પ્રભુગુણ મુક્તમાળ સુખકારી, કરા ક શાભા તે ભારી. ૩૩
૯. મેાહ સમાન રિપુ નહિ કાઇ, દેખે સહુ અંતરગત જોઈ:—મેાહ જેવા કાઇ પણ કટ્ટો શત્રુ દુનિયામાં નથી એ વાત આત્મામાં જ ઊંડા આલેચ કરતાં સમજી શકાય એવી છે. રાગ, દ્વેષ, કષાય, વિષયલાલસા, અર્હતા અને મમતાક્રિક સ માહુના જ પરિવાર છે. તે જીવને જુદી જુદી રીતે ઘેરી તેની વિધવિધ રીતે વિડંબના કરે છે.’ હું અને મારું એવા મત્રથી મેહે આખી આલમને અધ કરી દીધેલ છે, અને એજ મંત્ર જગતના જીવા સુખબુદ્ધિથી ગણે છે; પણ તેથી પરિણામે કેટલું બધું દુઃખ થાય છે તે તેા કાઇક વિલાજ સમજી શકે છે. જો અનતી વાર જન્મમરણના ફેરામાં ફરવાનુ` કઈ પણ સબળ કારણ હાય તા તે રાગ, દ્વેષ અને મેાહુ જ છે. તેના અંત (ક્ષય) થયે છતે જન્મમરણુ સબધી સમસ્ત દુ:ખને સહેજે જ અત થઈ જાય છે. એ વાત શાસ્ત્રથી, ગુરુગમથી કે જાતિઅનુભવથી જ સારી રીતે સમજી શકાય એવી છે. આપણે આત્મા પ્રમાદવશાત્ મેહાદિક શત્રુઓના પાશમાં સપડાઇ ગયા છે તેમાંથી મુક્ત થવાની તેને પૂરેપૂરી જરૂર છે, અને તે ઉપેક્ષા કરવા ચેાગ્ય નથી જ. જો આપણને આપણા શુદ્ધ સ્વરૂપનુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
એટલે આપણી આત્મશક્તિનું યથાર્થ ભાન(જ્ઞાન) અને યથાર્થ શ્રધ્ધાન પ્રતીતિ) થાય તે આપણને પિતાને પૂર્ણ ખાત્રી થાય કે આપણે આપણા કટ્ટા શત્રુઓના પાશમાં આપણું જ ભૂલથી સપડાયા છીએ અને આપણે જાગૃત થઈ આપણી ભૂલ સુધારીને તે શત્રુઓની પુંઠ પકડીએ તે તેમને ભાર નથી કે તે આપણને વધારે વખત પજવી શકે. મતલબ કે આપણને આત્મજાગૃતિની ખરી જરૂર છે, એટલે કે આપણે આપણું ચરિત્ર બહુ ઉંચા પ્રકારે સુધારી લેવાની જરુર છે, અને એમ થયે મહાદિક શત્રએ આપોઆપ આપણાથી ત્રાસ પામીને પલાયન કરી જશે.
૮૦. સુખમેં મિત્ત સકલ સંસાર, દુઃખમેં ચિત્ત નામ આધાર-પૂર્વ પુણ્યગે જ્યારે સકળ સુખસામગ્રી સંપ્રાપ્ત થઈ હોય છે ત્યારે તે બધા ય મિત્ર થવા માગે છે, પણ જ્યારે કેઈ અંતરાયગે સુખસામગ્રીને વિયોગ થાય છે ત્યારે આપદા સમયે આવી ઊભા રહેનાર, તેમાં મદદગાર થનાર યાવત્ તે આપદાથી મુક્ત કરવા પિતાથી બનતી દરેક કેશીશ કરનાર જે સખાઓ નીકળે તે જ ખરા મિત્ર છે. પ્રશ્નોત્તર રત્નમાલિકામાં આ પ્રશ્નને આપેલે ઉત્તર મનન કરવા યોગ્ય છે, અને તે એ છે કે “જીવને ભવિષ્યમાં ભયંકર દુઃખ આપે એવા પાપથી આપણને અળગા કરે, સદુપદેશવડે થનારાં દુઃખની સમજ આપી આપણને પાપ આચરણથી નિવતવે અને સન્માર્ગમાં સ્થાપે, યાવત્ સન્માર્ગમાં જ સ્થિત કરે એ જ આપણે ખરે મિત્ર સમજ.” જ્યારે બીજા મિત્ર આ ભવમાં જ સહાયભૂત થાય છે ત્યારે ઉપર જણાવેલા સન્મિત્ર પરલોકમાં પણ સહાયભૂત થાય છે, માટે મેક્ષાથી જનેએ મિત્ર કરવા તે આવા જ મિત્ર કરવા લક્ષ્ય રાખવું. વતઃ ફ્રિ मित्रं यन्निवत्तयति पापात् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
૮૧. ડરત પાપથી પંડિત સાઈ–જે પાપ આચરણથી ડરતે રહે અને શુભાચરણમાં આગળ પગલાં ભરે તે પંડિત. પ્રશ્નોત્તરમાલિકામાં આ પ્રશ્નને આ ખુલાસો છે કે શ: હિતે? વિવી એટલે પંડિત કોણ? જેના હૃદયમાં વિવેક પ્રકટ્યો છે અને તે વિવેકના બળથી જેને જીવ, અજીવ, (જડ, ચૈતન્ય) પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, મોક્ષ અને નિરારૂપ નવ તત્વને યથાર્થ નિશ્ચય થયો છે, યથાર્થ તત્ત્વનિર્ણય થવાથી જેના હૃદયમાં નિશ્ચલ તત્વશ્રધ્ધા થઈ છે અને તેથી જ આગામી કાળમાં આત્માને અનર્થકારી થાય તેવી પાપવૃત્તિથી જે અત્યંત ડરતે રહે છે, તેમજ આત્માને ભવિષ્યમાં એકાંત હિતકારી માર્ગમાં આનંદથી પ્રવૃત્તિ કરે છે, યાવત્ અન્ય ગ્ય જનેને એવો જ સદુપદેશ આપે છે તે જ ખરે પંડિત છે.
૮૨.હિંસા કરત મૂઠ સે હોઈ–જગત્ માત્રને એકાંત સુખ દેનારી આસ ઉપદિષ્ટ દયાની વિધિની હિંસક વૃત્તિને પોષે છે એટલે પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ જગજંતુઓના એકાંત હિતને માટે ઉપદિશેલી ડહાપણ ભરેલી દયાનો માર્ગ મરડીને જે આપમતિથી વિપરીત વૃત્તિ આદરે છે તે ગમે તેવા સાક્ષર ગણાતા હોય તે પણ તત્ત્વદષ્ટિ જ તે તેમને મહા મૂખની કટિમાં જ મૂકે છે કેમકે તે શુષ્કજ્ઞાની હવશાત , એટલે પણ ઊંડે આલેચ કરી શકતું નથી કે “સહુ કોઈ . જીવિત વાંછે છે, કેઈમરણ વાંછતા નથી ” “ જેવું આપણને દુઃખ થાય છે તેવુંજ સહુ કોઈને થાય છે.” તો પછી જે આપણને પ્રતિકૂલ જણાય તે દુઃખ દાયી પ્રયોગ બીજા પ્રાણી ઉપર શા માટે અજમાવો જોઇએ ? આટલી બાબત જ જે ક્ષણભર સામ્યભાવ રાખીને વિચારવામાં આવે તે નિર્દય કામથી પાછું એસરી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૬૨ : :
શકાય, અને જેમ જેમ તે વાત વધારે દયાદ્રિ લાગણથી વિચારવામાં આવે તેમ તેમ નિર્દય કામ કરતાં કંપારી છૂટે, અને છેવટે નિર્દય કામ કરી શકાય જ નહિ. જે મૂઢ માનવીઓ રાક્ષસોની પેઠે રસનાની લેલુપતાથી માંસભક્ષણ અને આખેટક (મૃગયા–જીવવધ) કરે છે તે કઠેર દિલવાળા નરપશુએ પિતાની સમીપે મરણને શરણ થતા જાનવરેની દુઃખભરી લાગણીઓ શું જોઈ શકતા નથી? શું તે દીન અનાથ જાનવરે પિતાનાં બાળબચ્ચાને મૂકી તે નર દેને અર્થે પિતાની ખુશીથી મરણને શરણ થવા ઈચ્છે છે? જેમ-નિયતાથી તેમને તેમની ઈચ્છા વિરુધ્ધ રીબાવીને મારી નાખવામાં આવે છે, તેમ આ નરદને તેમનાં બાળબચ્ચાંને કે તેમના વ્હાલા બીજા સંબંધીએને મારી નાખવામાં આવે તે કેટલે બધો ત્રાસ જણાય? તેટલે જ બલકે તેથી પણ અધિક ત્રાસ ઉક્ત પશુઓને નિર્દયપણે મારતાં થવા જ જોઈએ. તેની દયાજનક અપીલ કેની પાસે જઈ કરવી? આ ભારતભૂમિ દયાના પ્રતાપથી આગળ જેવી દયાદ્ધિ અને પવિત્ર હતી તેવી જ અત્યારે નીચ સંસર્ગથી નિય
અને અપવિત્ર બની ગઈ છે. ફક્ત નિર્દયતા (નિરપરાધી પ્રાણીઓ 'ઉપર ગુજરતું ક્રૂર શાસન-ઘાતકીપણું) જ અત્ર નિયામક છે. તેને જ દૂર કરવા પૂરતો પુરુષાર્થ સેવવામાં આવે તે પુન: આ આર્યભૂમિ જેવી ને તેવી દીપી રહે. એમ સમજી પિતાની માતૃ-ભૂમિના ઉદ્ધાર માટે દરેક ભારતવણી જને હિંસા–પ્રતિબંધ માટે દઢ પ્રતિજ્ઞા કરવી જોઈએ.
૩. અખિયા સંતોષી જગમાંહી જા" ત્રિવિધ કામેના નહિ–જેને કઈ પણ પ્રકારની વિષયવાંછા રહી નથી એવા સંતેવી સંત સુસાધુજને જ જગતમાં ખરા સુખીયા સમજવા. વિષયવાંછા એ જ દુઃખરૂપ છે. જેમ સુધા, તૃષા વિગેરે દુઃખરૂપ છે અને તેને શાંત કરવાને અન્નShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ૬૩ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
પાનાદિકને ઉપચાર કરવામાં આવે છે. તે ઉપચાર જે યથાવિધિ લક્ષ્યપૂર્વક કરવામાં આવે છે તે દુઃખ ઉપશાંત થાય છે, પરંતુ જે તેમાં અતિમાત્રાદિક અવિધિદેષ સેવવામાં આવે છે તે વ્યાધિ પ્રમુખથી ઊલટી નવી ઊપાધિ ઉભી થાય છે અને તેને ટાળવા માટે અનેક પ્રકારના ઉપચાર કરવા પડે છે, તેમ ભિન્ન ભિન્ન જાતની વિષયવાંછના પણ દુઃખરૂપ જ છે અને તે દુઃખને ઉપ-: ' શમાવવા તેને યેચું પ્રતીકાર શાસ્ત્રનીતિથી સંભાળપૂર્વક કરે વાની જરૂર રહે છે, અને જો તેમાં અતિચાર થાય છે તે દુઃખ શમવાને બદલે વધવાને જ સંભવ રહે છે. મન, વચન અને કાયાના નિખિલ વિકારેને વશ કરવાને શાસ્ત્રકારે સમિતિ-ગુણિ, રૂપ મુનિધર્મ અને સ્વદારાતેષાદિ રૂપ ગૃહસ્થ ધર્મ બતાવ્યું છે. તેની ગુરુ સમીપે સારી રીતે સમજ મેળવી તે પ્રમાણે આચરણ કરનાર આત્માથી જન અવશ્ય અનુકમે ત્રિવિધ કામનાથી મુક્ત થઈ શકે છે, અને એ જ સુખ–સંતેષની પરાકાષ્ઠા હેવાથી શાશ્વત સુખના અથી જનેએ આદરવા યોગ્ય છે. કહ્યું પણ છે કે ન તેવાર પર હં એટલે સંતોષ જેવું શ્રેષ્ઠ સુખ નથી અને “સુથાર ને વિક” વિષય-તૃણ સમાન કોઈ વ્યાધિ નથી. આથી જ શાસ્ત્રકારે જણાવ્યું છે કે “વિષય-ઈદ્રિયને મેકળી મૂકવી એ આપદાને માગ છે અને તેને કાબૂમાં રાખવી એ સુખ–સંપદાને માર્ગ છે. એ બેમાંથી તમને જે માગે પસંદ પડે તે માર્ગગમન કરે.'
૮૪. જાકું તૃષ્ણ અગમ અપાર, તે કહે દુઃખીયા તનું ધાર–જેની તૃષ્ણાને પાર જ નથી અથાત્ જેની તૃષ્ણ અનંત અપાર છે તેના દુઃખને પણ પાર નથી, એટલે તેનું દુઃખ પણ અનંત અપાર હેય છે. જ્ઞાની પુરુષોએ લાભને અગ્નિની અને તૃષ્ણને તેની જવાળાની ઉપમા આપી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
ઃઃ ૬૪ : :
છે એટલે જેમ જેમ ધનાદિક ચેગે અગ્નિ પ્રબળ થતા જાય છે તેમ તેમ તેની જ્વાળા પ્રખર પરિતાપકારી થતી જાય છે. એવી જ રીતે લેાભી માણસને જેમ જેમ લાભ મળતા જાય છે તેમ તેમ લેાભાંધતા વધીને તેની તૃષ્ણાને અમર્યાદિત બનાવે છે અને તે લેાભાવિષ્ટને કેવળ દુ:ખી દુ:ખી કરી મૂકે છે. આવા અનંત અપાર દુઃખ દાવાનળના સતત પરિતાપથી ખચવાને જેની પ્રબળ ઇચ્છા હોય તેણે લેાભાંધતા મૂકી તૃષ્ણાને સંકુચિત ( મર્યા(દત ) કરી સંતાયવૃત્તિ સેવવા અભ્યાસ કરવા એ જ ઉચિત છે.
૮૫. થયા પુરુષ જે વિષયાતીત, તે જગમાંહે પરમ અભીત—જેમણે સતાષવૃત્તિ ધારીને અભ્યા સયેાગે અનુક્રમે વિષયવાસનાને જ નિર્મૂળ કરી છે તેમને જગતમાં કઇ પશુ ભય રહેતા નથી. જેમણે રાગદ્વેષાદિક વિકાર માત્રને વિનાશ કર્યો છે.તેમને વિષયવાસના હોતી જ નથી એટલે તે જીવનમુક્ત છે, તેથી તેમને પુનર્જન્મ લેવા પડતા જ નથી. છેવટે આ નશ્વર દેહને અહીં જ તજી દેહાતીત થઇ, અક્ષય, અનંત અને અવિચળ એવા મેાક્ષસુખને પામે છે. એટલે જન્મ, જરા અને મરણુ સબધી સર્વ ભયથી સથા મુક્ત થાય છે. જ્યાંસુધી જીવમાં રાગદ્વેષાદ્રિક વિકારાને વશ થઈને વિષયવાસના જાગે છે ત્યાંસુધી તેને જન્મ, જરા, મરણ સંબંધી ભય માથે ઝઝૂમી રહે છે ત્યારે વિષયાતીતને કાઇ પણ જાતના ભ્રય રહેતા જ નથી, એમ સમજી પ્રાજ્ઞ જનેાએ મન અને ઇંદ્રિયાને જ્ઞાની પુરુષાના વચનાનુસારે દમી, શુધ્ધ સયમ પાળી, વિષયાતીત નિર્ભયપદ્યને પ્રાપ્ત કરવા માટે વિષયવાસના ટાળવા પ્રતિદિન ઉદ્યમ કરવા ઉચિત છે. -
૮૬. ભરણુ સંમાન ભય નહિ ફાઇ—જગતના વેાના મનમાં જે માટામાં માટે ભય કાયમ નિવાસ કરી રહે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૬૫ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
છે તે મરણના છે, અને તે વાસ્તવિક છે; કેમકે તેની પાછળ ખીજા પણ જન્મ, જરા, સયાગ, વિયેગ, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના ભય સાથે લાગ્યા રહે છે. જો મરણના મહાભયથી સર્વથા મુક્ત થવાય તે ખીજા સાથે લાગેલા ભય તે આપેાઆપ શમી જાય. એ મરણના મહાભયથી મુક્ત થવાને માટે જ સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ સમ્યગ્ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રના ઉત્તમ માર્ગ બતાવ્યા છે; અને તે રત્નત્રયીનું યથાવિધિ આરાધન કરનાર આત્મા જને અવશ્ય જન્મમરણ સંબંધી સકળ ભયથી મુક્ત થઇ શકે છે. તેથી નિર્ભય સુખ ઈચ્છનારને માટે એ જ
કર્તવ્ય છે.
૮૭. ૫થ સમાન જરા નવ હાઇ—જેમ જરા અવસ્થાથી શરીર ખાખરું' થઇ જાય છે, તેથી યૌવન વયની જેવું સામર્થ્ય અને ઉલ્લાસ ટકી શકતા નથી; તેવી રીતે મેટી મજલ કરવાથી માણસ એટલે ખધેા થાકી જાય છે કે તેનાથી કઈ પણુ અગત્યનું કામ હાંશભર કરી શકાતુ નથી, અને જે કઇ અણુછુટકે કરવું પડે છે તેમાં પણ તેમને કંટાળે આવે છે; માટે જ અનુભવી લેાકેા કહે છે કે ગમે તેવડી મેાટી મુસાફરી પગે ચાલીને કરવાની હાય ત્યારે ‘ ચાર ચાર ગાઉ ચાલતાં, લાંખા પથ કપાય’ એ વચન અનુસારે શરીરથી સીઝે એટલા જ ૫થ કરવા કે જેથી ભવિષ્યમાં વધારે સહન કરવું પડે નહીં. તેમજ આપણી વ્યાવહારિક તથા ધાર્મિક કરણીમાં પણ ખલેલ પહોંચે નહિ.
૮૮. પ્રમળ વેદના ક્ષુધા વખાણા—બીજી બધી વેદના કરતાં ક્ષુધાની વેદના વધારે પ્રબળ કહી છે. બીજી વેદનામાં પ્રાય: મનમાં વૈરાગ્ય જાગે છે, પ્રભુનું નામ યાદ આવે
૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
: : ૬૬ ઃઃ
છે, કે પરભવનું સાધન કરવા મનમાં પ્રેરણા થાય છે; જ્ય ક્ષુધાના પ્રમળ ઉદય વખતે એ બધું હોય તે પણ પ્રાયઃ સૂકાઇ જાય છે. એ ક્ષુધા રિસહુને સહન કરનાર કેાઇ વિરલ જ્ઞાની તપસ્વી સાધુ જના જ હોય છે. તેવા સમતાવત તપસ્વી સાધુએ શિરસાવદ્ય છે. શાસ્રનિર્દિષ્ટ તપસ્યા ઉક્ત વેદનાને શમાવવાને ઉત્તમ ઉપાય છે.
૮૯. વક્ર તુરંગ ઈદ્રિ મન જાણા—શાસ્ત્રમાં ઇંદ્રિયાને તથા મનને અવળી ચાલના ઘેાડા જેવા કહ્યા છે. જેમ અવળી ચાલના ઘેાડા અશ્વારને અણુધારી વિષમ વાટમાં ખેચી જઇ વિડંબનાપાત્ર કરે છે, પણ જો તેને કેળવનાર કાઇ કુશળ ( અશ્વવિદ્યામાં નિપુણ ) પુરુષ મળે તે તેને એવા સુધારી શકે છે કે તે જ વાંકે ઘેાડા અલ્પ વખતમાં તેના સ્વામીને ધારેલા સ્થાને પહોંચાડી દે છે; તેમ અણુકેળવાયેલી અશિક્ષિત ઇંદ્રિયા તથા મન સ્વચ્છંદપણે મેાજમાં આવે તેવા વિષયપ્રદેશમાં દોડીને આત્માને અનેક પ્રકારે દુ:ખી કરે છે અને છેવટ દુર્ગતિમાં લઈ જઈને નાંખે છે; પણ જો સર્વજ્ઞ પ્રભુના વચનાનુસાર તેમને સારા કેળવ્યાં હોય તે તે સન્માર્ગમાં ચાલે છે અને સન્માર્ગમાં ટેવાઇ તે પેાતાના સ્વામી આત્માને સદ્ગતિના ભેાક્તા બનાવે છે; માટે શાસ્ત્રકાર ઉપપદંશે છે કે જો તમે ભવભ્રમણનાં દુઃખથકી ડરતા હૈ। અને અચળ અવિનાશી અક્ષય અનત અજરામર એવા મેાક્ષસુખની ચાહના કરતા હા તા ઈંદ્રિયાને વશ કરવાને પ્રખળ પુરુષાર્થ ફારવા. ' જો વિષયસુખને જય કર્યાં તે સર્વ દુઃખના અંત આવ્યે જાણવા. ’ આથી સમજાય છે કે સળ સુખ સ્વાધીન કરવાની ખરી કુંચી મન અને ઇંદ્રિયાને શાસ્ત્રયુક્તિથી સ્વવશ કરી તેમને સન્માર્ગોમાં જ દોરવામાં—ટેવવામાં સમાએલી છે; તેથી એ જ કર્તવ્ય છે.
"
"
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
::
૭ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
૯૦. કલ્પવૃક્ષ સંજમ સુખકાર જેમ સર્વ વૃક્ષામાં કલ્પવૃક્ષ ઉત્તમ દેવતરુ ગણાય છે અને તેની છાયા, મૂળ, પત્ર, પુષ્પ અને ફળ સર્વે ઉત્તમ છે તેમ “સંયમ સુખ ભંડાર' સર્વદેશિત સંયમ સર્વ સુખનું નિધાન છે. વીતરાગ પ્રભુના નિષ્પક્ષપાતી વચન ઉપર અચળ આસ્થા એ સંયમનું મૂળ છે, યમ નિયમ વિગેરે તેનાં પાત્ર છે, સહજ સમાધિરૂપ તેની શીતળ છાયા છે, ઉત્તમ દેવ મનુષ્ય ગતિ તેનાં સુગંધી પુષ્પ છે અને મેક્ષરૂપ તેનું સર્વોત્તમ ફળ છે. આવા એકાંત સુખદાયી સંયમની કેને ચાહના ન હોય? પરંતુ અનાદિ કાળથી આત્મક્ષેત્રમાં ઊગી નીકળેલાં મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અવિરતિરૂપ ( Weeds demerits) દુર્ગુણરૂપી નકામા હાનિકારક પાઓને ઉખેડી નાખી, પ્રથમ હદયભૂમિની શુદ્ધિ કરવા અક્ષુદ્રતાદિક ગ્યતા સંપાદન કરી, અનુક્રમે સર્વજ્ઞદેશિત સંયમના યા અધ્યાત્મના અવંધ્ય બીજરૂપ શુધ્ધ શ્રધ્ધાન રેપી, તેમાં નિર્મળ જ્ઞાનરૂપી અમૃતનું સિંચન કરવામાં આવે છે, તે તેમાંથી પરમ સુખદાયક યમ નિયમાદિક સંયોગને પ્રાદુભવ થાય છે, અને તેથી સ્વર્ગનાં તથા મેક્ષનાં ઉત્તમત્તમ સુખ સંપ્રાપ્ત થઈ શકે છે, એમ સમજી આત્માથી જનેએ ઉક્ત દિશામાં વિશેષ ઉદ્યમ કર ઉચિત છે.
૯૧. અનુભવ ચિતામણિ વિચાર–અનુભવજ્ઞાન ચિંતામણિ રત્ન જેવું અમૂલ્ય છે, તેથી ચિંતિત સુખ સાધી શકાય છે. તેનું ગ્રંથાકારે એવું લક્ષણ બતાવ્યું છે કે વસ્તુ વિચારત દયાવત, મન પાવે વિશરામ; રસ સ્વાદન સુખ ઉપજે, અનુભવ યાકે નામ' અથાત્ અમુક ધ્યેય વસ્તુને વિચારતાં કે ધાવતાં મન શીતળતાને પામે અને તે વસ્તુના રસનું આસ્વાદન કરવા રૂપ સહજ સ્વાભાShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૬૮ ::
વિક સુખ જેથી દવામાં આવે તેનું નામ અનુભવ.” “શાસ્ત્ર તે વસ્તુની દિશા માત્ર બતાવે છે, ત્યારે તેને પાર તે અનુ. ભવ જ પમાડે છે.” “અનુભવજ્ઞાન કેવળજ્ઞાનરૂપી સૂર્યનો અરૂણોદય છે. કેની કેની કલ્પનારૂપી કડછી શાસ્ત્રરૂપી ક્ષીરમાં ફરતી નથી, પરંતુ અનુભવરૂપી જીભ વડે તે શાસ્ત્રક્ષીરનું આસ્વાદન કરનાર કેઈક વિરલા જ હોય છે. ' આ બધાં સૂક્ત વચને અનુભવજ્ઞાનને અપૂર્વ મહિમા પ્રદર્શિત કરે છે, એમ સમજી જેથી પિતાના શુદ્ધ આત્મતત્વને સંપૂર્ણ સાક્ષાત્કાર થાય તેવા અનુભવજ્ઞાન માટે જ યત્ન કર ઉચિત છે.
ત્ર કામગવી વર વિદ્યા જાણુ-અન્ન સદ્દવિદ્યાને કામધેનુ જેવી સુખદાયી કહી છે. જેમ કામધેનુ સહુ જાતની મનકામના પૂરે છે તેમ સદ્દવિદ્યા પણ પૂરે છે.” “તત્તધીવિદ્યા” એ વચનાનુસારે વસ્તુને વસ્તુસ્વરૂપે જેથી જાણી શકાય, એટલે વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખાવનારી વિદ્યા વિદ્યા કહેવાય છે, અને તેથી વિપરીત વિદ્યા અવિદ્યા કહેવાય છે, તે અવિદ્યાનું સ્પષ્ટ લક્ષણ આવું કહ્યું છે કે “અનિત્ય, અશુચિ અને પરવસ્તુને નિત્ય, પવિત્ર અને પિતાની માનવી.” આવી અવિદ્યા, મિથ્યા ભ્રાંતિ યા અજ્ઞાનને પરિહરવા પ્રયત્ન કરે એ પ્રથમ જરૂરનું છે. તે વિના કામધેનુ સમાન શ્રેષ્ઠ વિદ્યા પ્રાપ્ત થઈ શકતી જ નથી, અને તે વિના આત્મકલ્યાણ પણ સાધી શકાતું નથી, માટે આત્માથી જનેએ સદ્દગુરુ સંગે સદવિદ્યા જ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કર ઉચિત છે.
૩. ચિત્રવેલી ભક્તિ ચિત્ત આણ–અત્ર ભક્તિને ચિત્રાવેલી સાથે સરખાવી છે. જેમ ચિત્રાવેલીથી સુવર્ણસિદ્ધિ થાય છે તેમ ભક્તિથી પણ ભવ્ય જનની મનોકામના પૂર્ણ થાય છે,
એટલું જ નહિ પણ તેથી સ્વર્ગ અને અપવર્ગ(મોક્ષ)ની પણ પ્રાપ્તિ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૬ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
થઇ શકે છે. ખીજા સાધન કરતાં ભક્તિનું સાધન સુલભ છે એટલું જ નહિ પણ સંગીત સુખ આપનારું' પણ છે. જ્ઞાનાદિક અન્ય સાધનમાં મદ આવવાના ભય છે ત્યારે ભક્તિમાં એવા ભયને અવકાશ જ મળતા નથી, ભક્તિથી તે નમ્રતાદિક સદ્ગણશ્રેણિ દિનપ્રતિદિન વધતી જ જાય છે. ભક્તિની ધૂનમાં મચેલા ભડ્રિંક જીવ પેાતાનું ભાન ભૂલી જઈ ભગવંત સાથે એકમેક થઈ જાય છે; તેથીજ અનેક ભક્ત જના ભક્તિના સુલભ માગે વળેલા જણાય છે.
૯૪. સ’જમ સાધ્યાં સવિ દુઃખ જાવે, દુ:ખ સહું ગયાં માપદ પાવે–સયમ એટલે આત્માને નિગ્રહ કરવા. તે આવી રીતે કે-અનાદિ અવિદ્યાના ચગે જીવ
·
જે ઉન્માર્ગે ચડી ગયેા છે—ઠુિંસા, અસત્ય, અદત્ત, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહમાં લુબ્ધ બન્યા છે, પાંચે ઇન્દ્રિયે ને પરવશ પડ્યો છે, ક્રોધાદિક કષાયને સુખબુદ્ધિથી સેવે છે અને મન, વચન તથા કાયાના યથેચ્છ વ્યાપારમાં જ સુખબુધ્ધિ માની બેઠો છે તે તેની અનાદિની ભૂલ સુધારી તેને સન્માર્ગમાં જોડવા, એટલે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અસંગતા(નિઃસ્પૃહતા) રૂપ મહાતાનુ યથાવિધ સેવન કરવુ, વિષય–ઇંદ્રિયાને કાબૂમાં રાખવી એટલે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શરૂપ પંચ વિષયમાં થતી વિકારબુધ્ધિને ટાળવી, ક્ષમા, મૃદુતા, સરલતા અને સતાષ વૃત્તિથી ક્ષાયને જય કરવા અને જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ, જપ વડે મન, વચન તથા કાયાના દુષ્ટ વ્યાપારના રાધ કરવા, એવી રીતે ૧૭ પ્રકારે સયમને યથાર્થ પાળનારનાં ભવભ્રમણ સંબ ંધી સકલ દુ:ખ દૂર જાય છે; એટલે તેને ભવભ્રમણુ કરવું પડતું જ નથી, અને સકળ કમળના સપૂર્ણ ક્ષય કરીને તે અજરામર સુખને પામે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૭૦ ::
. ૫. શ્રવણ શોભા સુણિયે જિનવાણી, નિર્મળ જેમ ગંગાજલ પાણી-જેમ ગંગાજળ નિર્મળ મલ– રહિત છે તેમ જિનેશ્વર પ્રભુની વાણું રાગ, દ્વેષ અને મેહરૂપ મળથી સર્વથા મુક્ત છે, કેમકે સર્વજ્ઞ પરમાત્મામાં ઉક્ત દેષને સર્વથા અભાવ જ હોય છે, અને તેથી જ તેમની વાણી નિર્મળ કહી છે. એવી નિર્મળ જિનવાણીનું કર્ણપટથી પાન કરવું એ જ શ્રવણ ઇન્દ્રિયની ખરી શેભા છે. અજ્ઞાની જને પિતાના કાનને કલ્પિત સુવર્ણાદિક ભૂષણથી શેલાવવા પ્રયત્ન કરે છે, ત્યારે તરવરસિક જને પોતાનાં કર્ણને સહજ નિરુપા-- ધિક સુવર્ણ (ઉત્તમ વર્ણઅક્ષરાત્મક વચનપંક્તિ)વડે સુશોભિત કરે છે, અને એમ કરીને પોતાની સુકર્ણતા સાર્થક કરે છે. - ૯૬. નયન શોભા જિનબિંબ નિહારે, જિન
પઢિમા જિન સમ કરી ધારે– જેવી રીતે જિનવાણીનું શ્રવણ કરવું એ કર્ણની શોભા છે, તેવી જ રીતે જિનમુદ્રા-- જિનપડિમાનાં દર્શન કરવાં એ નયનનું ભૂષણ છે. જેમ જિનવાણુથી હૃદયમાં વિવેક પ્રગટે છે તેમ જિનદર્શનથી પણ વિવેક પ્રગટે છે. તે એવી રીતે કે પ્રભુમુદ્રા જતાં પ્રભુનું મૂળ સ્વરૂપ
સ્મરણમાં આવે છે, અને પ્રભુના સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાન થતાં તેવું જ આપણું પિતાનું આત્મસ્વરૂપ સત્તાગત રહેલું છે તેની ઝળક પડે છે અને સ્થિર અભ્યાસે પ્રભુસ્વરૂપના સાનિધ્યથી આપણે પણ પ્રભુ સદશ થવાને શીખીએ છીએ. જેમ જેમ આપણે પ્રભુમુદ્રાથી પ્રતીત થતા ગુણને અભ્યાસ કરતા જઈએ છીએ તેમ તેમ આપણે આપણું અંતરમાં ઢંકાઈ રહેલા ગુણોને પ્રગટ કરવામાં સફળ થઈએ છીએ; અને એવી રીતે અંતે પ્રભુ સાથે અભેદભાવે મળી જતાં પ્રભુ સદશ અસાધારણ પુરુષાર્થ ફેરવતાં આપણે પ્રભુરૂપ થઈ શકીએ છીએ. આવી સર્વોત્તમ પદવી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૧ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
પ્રાપ્ત કરવાનું શ્રેષ્ઠ સાધન જિનવાણી અને જિનમુદ્રા છે અને તેથી જ તેને સાક્ષાત્ જિનેશ્વર સદશ ગણેલ છે. એવા નિર્ણય થાય છે.
6
૯૭. સત્ય વચન મુખશાભા ભારી, તજ તબાળ સત તે વારી—જેમ નયનની શેાભા જિનબિંબને નિહાળી જોવામાં કહી તેમ મુખની શેલા મિ, પથ્ય અને સત્ય વચન ખેલવામાં જ કહી છે. કેટલાક મુખ્ય જના તખેાળ ચાવવાથી મુખની શેાભા વધે છે એમ માને છે અને તે પ્રમાણે કરે છે, પણ, જ્યાં તે શાભા કેવળ કૃત્રિમ અને ક્ષણિક છે. ત્યારે સત્શાસ્ત્ર અનુસારે સત્ય વચન ઉચ્ચારથી થતી મુખશાભા સહજ અને ચિરસ્થાયી છે. તેથી જ ઉપદેશમાળાકારે વચન ખેલતાં આ પ્રમાણે ઉપયાગ રાખવા સૂચવ્યુ' છે કે · મધુર વચન ખેલવુ, પણ કટુક નહિ, ડહાપણભરેલુ ખેલવું પણ મૂખવત્ નહિં, ઘેાડું ખેલવું પણ ઘણું નહિ, પ્રસંગ પૂરતું ખેલવું પણ અતિ પ્રસંગ થાય તેવુ નહિં, નમ્ર વચન વવું પણ ગયુક્ત નહિ, ઉદાર વચન ઉચ્ચરવું પણ તુચ્છ નહિ, આ વચનનું કેવું પરિણામ આવશે એમ પ્રથમ વિચારીને ખેલવું પણ વગવિચાર્યું નહિં, અને જેથી સ્વપરને હિત થાય તેવું સત્ય વચન ખેલવુ પણ અસત્ય અહિતકર એવું અધયુક્ત નહિં, વિવેકી પુરુષા એવુ જ વચન વધે છે અને એ જ મુખનુ મડન છે. પ્રશ્નોત્તર રત્નમાલિકાકારે પણ કહ્યું છે કે જિ ‘વાચાં મંડન ? સૌં’ એટલે વાણીની શૈાભા શી ? ઉત્તર સત્ય. આ વાત ઉપર વધારે ભાર મૂકીને કહેવા ચાગ્ય છે કે આજકાલ કારણે કે એકારણે લેાકેા સત્ય ઉપર પ્રહાર કરે છે—પ્રહાર કરવા ટેવાયેલાં છે. તેમણે સ્વપરના હિત માટે અસત્ય પક્ષ તજીને સત્ય પક્ષ અંગીકાર કરવા જ યત્ન કરવા ઉચિત છે. એમ કરવાથી જ સ્વપરના ઉડ્ડય થશે. યત: સમેત્ર ગતિ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
[:: ૭૨ ::
૯૮. કરકી શેભા દાન વખાણે, ઉત્તમ ભેદ પંચ તસ જાણે- જેમ મુખની શોભા સત્ય બલવામાં છે તેમ હાથની શેભા દાન દેવામાં છે. તે દાનના શાસ્ત્રમાં પાંચભેદ બતાવેલા છે. અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન, કીનિદાન અને ઉચિતદાન તેના પણ દ્રવ્યભાવથી બે બે ભેદ થઈ શકે છે. લક્ષ્મી પ્રમુખ દ્રવ્ય સાધનથી દાન તે દ્રવ્ય દાન છે, અને જ્ઞાનાદિક ભાવ સાધનથી દાન તે ભાવદાન છે. જે લક્ષમી પ્રમુખને દુર્વ્યસનમાં વ્યય કરે તે દુર્ગતિનું કારણ છે, અને તે જ લક્ષમી પ્રમુખને સત ક્ષેત્રાદિક શુભ માગે વ્યય કરે તે સદ્ગતિનું કારણ છે. તેમાં પણ સદવિવેકયેગે જે જે સ્થળે દ્રવ્ય–વ્યય કરવાની વિશેષે જરૂર જણાય તે તે સ્થળે તેને વ્યય કરવામાં અધિક લાભ છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર પ્રમુખનું દાન તે ભાવદાન કહે વાય છે, અને તેવું ભાવ દાન દ્રવ્યદાન કરતાં ઘણું જ ચઢિયાતું છે; તેથી તે ઉભય પ્રકારનું દાન અનુકમે આરાધવા એગ્ય છે, અને એ જ સદભાગ્યેયેગે પ્રાપ્ત થયેલી શુભ સામગ્રીનું ઉત્તમ ફળ છે.
૯. ભુજા બળે તરીએ સંસાર, અણુ વિધ ભુજ શોભા ચિત્ત ધાર–ભુજબળે એટલે નિજ પરાકમથી–પુરુષાર્થથી જ સંસારસમુદ્ર તરી શકાય છે. તેવી ઉત્તમ ભુજા પામીને જે પિતાનું પરાક્રમ સમ્યગૂ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીનું આરાધન કરવા માટે ફેરવવામાં આવે તે તેથી સંસારસમુદ્ર તરે સુકર પડે છે આ દુનિયામાં સ્પર્ધા, વૈષ, ઈષ અને મેહને વશ થઈ રણસંગ્રામ વિગેરેમાં પોતાની ભુજાને ઉપગ કરનાર અનેક જને નીકળે છે, પરંતુ પૂર્વોક્ત દેષસમૂહને દળી પવિત્ર રત્નત્રયીનું યથાવિધ આરાધના કરવામાં
સ્વવીર્યનો સદુપયેગ કરનારા કેઈ વિરલા જ નરરત્ન નીકળી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૭૩ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
આવે છે, અને એ જ ખરું ભુજબળ શોભાકારી અને પ્રશંસનીય છે. આત્માથી જનોએ પિતાના ભુજબળને સદુપયેગ કર ઉચિત છે.
૧૦૦. નિર્મળ નવપદ ધ્યાન ધરીજે, હૃદય શેભા અણુવિધ નિત કીજે—હૃદય એ વિવેકનું સ્થાન છે. જે એ હૃદયને કેળવી જાણે છે તેનામાં સવિવેક જાગે છે, અને તેથી તે હિતાહિતને નિશ્ચય કરીને અહિતને ત્યાગ કરી, હિત ભાણ પ્રવૃત્તિ કરે છે. જ્યારે મેહવશ જગત્ અસતપ્રવૃત્તિ પસંદ કરે છે ત્યારે વિવેકી હદય પ્રવૃત્તિ અથવા નિવૃત્તિ જ પસંદ કરે છે. તે સતપ્રવૃત્તિને પણ નિવૃત્તિને માટે જ સેવે છે. નિવૃત્તિમાં જ સાચું સુખ, શાંતિ યા સમાધિ સમાયેલ છે. તેથી જ જેમણે સંપૂર્ણ સુખ-શાંતિ-સમાધિને સ્વાધીન કરેલ છે એવા અરિહંતાદિક નવપદનું વિવેકવંત નિજ હૃદયમાં અપૂર્વ શાંતિને સાક્ષાત્ અનુભવ કરવા એકાગ્રપણે ચિંતવનરૂપ ધ્યાન કરે છે, અને દઢ અભ્યાસગે અરિહંતાદિક નિર્મળ નવપદમાં લયલીન થઈ આત્માની અપૂર્વ શાંતિને સાક્ષાત્ અનુભવ કરી શકે છે. હૃદયકમળ ધ્યાન કરવા માટે એક નિમિત સ્થાન છે, તેમાં અરિહંતાદિક ધ્યેયનું વિવેકપૂર્વક ધ્યાન કરવાથી અનુક્રમે દઢ અભ્યાસથી તે ધ્યાનની સિદ્ધિ થાય છે. એટલે ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાનનો ભેદભાવ મટી તેમાંથી સમરસી ભાવ પ્રગટે છે. એ સમરસી ભાવનું સુખ સમરસીભાવવેદી જ જાણે છે, અર્થાત્ તે અનુભવગમ્ય હેવાથી વચન અગોચર છે. પણ તેની પ્રાપ્તિને ખરે ઉપાય નિજ હૃદયકમળમાં નવપદને સમજપૂર્વક એકાગ્રપણે ધ્યાવવા એ છે; તેથી આત્માથી જનેએ બીજી બધી ધમાલ મૂકીને શાંતવૃત્તિથી પિતાના હૃદયમાં એ જ ધ્યાવવા ગ્ય છે.
૧૦૧. પ્રભુગુણ મુક્તમાળા સુખકારી, કરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
:: ૭૪ ::
કંઠશોભા તે ભારી–સૂક્તમાળ એટલે મેતી તેની માળા (મતીની માળા) જેમ કઠે ધરવામાં આવે છે તે કંઠ સારી શેભાને પામે છે, તેમ જે જિનેશ્વર પ્રભુના કેવળ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર પ્રમુખ અનંત ઉજવળ ગુણરૂપી મુક્તાફળની માળા કઠે ધરવામાં આવે છે, એટલે જે પ્રભુના સદ્દગુણનું જ રટન કરવામાં આવે છે અથવા મધુર કંઠથી પ્રભુને પરમ ઉજજવળ ગુણેનું ગાન કરવામાં આવે છે તે તેથી કંઠની સાર્થકતા થાય છે. સ્વાર્થવશ જીવ કેની કેની ખુશામત કરતે નથી? જેનામાં સદ્દગુણની શ્રેણિ પ્રગટી નથી અને જે દેષમાં ડૂબેલા છે તેવાની ખુશામતથી કંઈ વળતું નથી. જે ખરી પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત થયેલા છે તે મેઈની ખુશામત ઈછતા પણ નથી, એવા પૂર્ણાનંદ પ્રભુના જ ગુણગ્રામ અહેનિશ ગાવા ઉચિત છે કે જેના ગુણગાન કરવાથી એવા જ ઉત્તમ ગુણની આપણને પ્રાપ્તિ થઈ શકે. કહ્યું છે કે “જિન ઉત્તમ ગુણ ગાવતાં, ગુણ આવે નિજ અંગ”—ઉત્તમ લક્ષ્યથી પ્રભુના ગુણ ગાનાર પિતાના સકળ દોષને અંત કરીને પ્રભુના પવિત્ર પદને પામી શકે છે. એમ સમજી કૃપણુ અને નીચ-નાદાન જનેની સંગતિ તજી સત્સંગથી પ્રભુનું સ્વરૂપ યથાર્થ ઓળખી, પ્રભુભક્તિમાં પિતાનું ચિત્ત જેડી દઈ, પરમાત્મ ગુણેનું સ્મરણ, ચિંતવન, રટણ કરવાને દઢ અભ્યાસ પાડી તેવા જ અનંત અપાર સદ્દગુણે. આપણામાં જ પ્રકટે એ અચળ પ્રયત્ન કરે ઉચિત છે. ૧૦૨ થી ૧૧૪ સુધી (૧૩) પ્રશ્નના ઉત્તર
નીચે પ્રમાણે– સતગુરુ ચરણરેણુ શિર ધરીએ,
ભાળ શોભા અણુવિધ ભવિ કરીએ; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ૭૫ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા મોહજાલ મહેટે અતિ કહીએ,
તાકું તોડ અક્ષયપદ લહીએ. ૩૪ પાપકા મૂળ લેભ જગમાંહી,
રેગ મૂળ રસ દુજા નાંહી; દુઃખકા મૂળ સનેહ પિયારે
ધન્ય પુરૂષ તેનાથી ચારે. ૩૫ અશુચિ વસ્તુ જાણે નિજ કાયા,
શુચિ પુરુષ જે વરજિત માયા; સુધા સમાન અધ્યાતમ વાણી,
વિષ સમ કુકથા પાપ કહાણું ૩૬ જિહાં બેઠા પરમારથ લહીએ,
તાકું સદાય સુસંગતિ કહીએ; જિહાં ગયા અવલક્ષણ આવે,
તે તે સદા ય કુસંગ કહાવે. ૩૭ રંગ પતંગ દુરજનકા નેહા,
મધ્ય ધાર જે આપત છેહા; સજજન સ્નેહું મજીઠી રંગ, | સર્વ કાળ જે રહત અભંગ. ૩૮ પ્રશ્નોત્તર ઈમ કહી વિચારી,
અતિ સંક્ષેપ બુદ્ધિ અનુસારી; અતિ વિસ્તાર અરથ ઇણ કેરા,
સુણત મિટે મિથ્યાત અંધેરા. ૩૯
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૭૬
:
કીશ— રસપૂર્ણ નંદસુચંદસંવત (૧૯૦૬),માસ કાર્તિક જાણીએ, પક્ષ ઉજજવળ તિથિ ત્રયોદશી,વાર અચળ વખાણુઓ; આદીશ પાસ પસાય પામી, ભાવનગર રહી કરી, ચિદાનંદ જિણુંદ વાણી, કહી ભવસાયર તરી. ૪૦
૧૦૨. સતગુરૂ ચરણુણ શિર ધરિએ, ભાલ શોભા ઈવિધ ભવિ કરીએ--સરની ચરણ જ મસ્તક ઉપર ધારી ગુરુઆજ્ઞા પ્રમાણ કરવી એ સુજ્ઞ જનનું કર્તવ્ય છે. ભાલલલાટ)માં તિલક કરવાને પણ એ જ ઉત્તમ ઉદ્દેશ સંભવે છે. “પિતે તત્ત્વના જાણકાર સતા ભવ્ય જનના હિત માટે સતત ઉજમાળ હોય, જે નિષ્પાપવૃત્તિને સેવનાર હેય અને અન્ય આત્માથી જનને પણ નિષ્પાપ માર્ગ બતાવનાર હેય, પિતે ભવસમુદ્રથી તરે અને અન્યને પણ તારી શકે એવા હોય તે સદગુરૂનેજ આત્મહિતૈષી જનેએ સેવવા.” કહ્યું છે કે પવિત્ર કરીને જીહા તુઝ ગુણે, શિર વહિયે તુઝ આણ; મનથી કદીએ રે પ્રભુ! ન વિસરિયે, લહીએ પરમ ક૯યાણ ” એવા પરમ ગુરુના ગુણગ્રામથી જિહુવા પાવન થાય છે, તેમની પવિત્ર આજ્ઞાને વહન કરવાથી આપણું ઉત્તમાંગ ટીપી નીકળે છે અને તેમનું સદા ય સ્મરણ કરવાથી અંતઃકરણ ઉજજવળ થાય છે; યાવત તેથી જન્મમરણની સર્વ વ્યથા ટળે છે અને અક્ષય અનંત એવું મેલસુખ મળે છે. :
૧૦૩. મોહજાળ હેટ અતિ કહીએ, તાકું તોડ અક્ષયપદ લહીએ–આપણને મુંઝાવે તે મેહ. ઉત્તમ પ્રકારના જ્ઞાન-દર્શનનું આચ્છાદાન કરનાર અને અશુદ્ધ વૃત્તિને પેદા કરનાર જ મેહ છે. રાગ, દ્વેષ, ઈર્ષા, ખેદ, મત્સર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૭૭ ::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
એ સેવે એના જ ઘરના છે. જૂદા જૂદા રૂપ ધારનાર કંધ, માન, માયા અને લેભરૂપ તેને ગાઢ પરિવાર છે. દુર્ગતિના કારણરૂપ ૧૮ પાપસ્થાનકમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર મોહ જ છે. તે મોટામાં મહેટે જગજાહેર ચેર છે. તે ધોળે દહાડે ધાડ પાડી પ્રાણીઓનું સર્વસ્વ હરી જાય છે. જે કંઈ પણ આત્મસાધન કરવા ઈચ્છે છે તેને તે જાતે પજવે છે અથવા પિતાના પરિવારને તેને પજવવા ફરમાવે છે. તેમાં પણ કઈ ધમાત્માનું તે છિદ્ર દેખી બહુ જ ખુશી થાય છે. મેહ આવી વિવિધ રીતે જગતની વિંડબના કરે છે. “હું અને મારું' એ મંત્ર ભણવી સહુને અંધ કરી નાંખે છે. એવા અતિ દુષ્ટ અને પ્રબળ મેહને હણ્યા વિના કેઈ એક્ષપદ પામતે નથી, અને તે મેહને ક્ષય કયા પછી એક્ષપ્રાપ્તિ અતિ શીધ્ર થાય છે. તેને અમેઘ ઉપાય આત્મશ્રદ્ધા અને આત્મરણરૂપ રત્નત્રયીનું યથાર્થ આરાધન કરવું એ જ છે.” આત્મજ્ઞાનવડે પોતાનું સ્વરૂપરામ યથાર્થ રીતે ઓળખી શકાય છે એટલે પિતાની શક્તિનું યથાર્થ ભાન થઈ શકે છે, આત્મશ્રદ્ધાવડે પિતાની પૂર્ણ શક્તિની પૂરેપૂરી પ્રતીતિ આવે છે, અને આત્મરમણવડે પોતાની પૂર્ણ શક્તિ પ્રકટ કરવામાં બાધકભૂત રાગ, દ્વેષ, મેહ પ્રમુખ અંતરંગ શત્રુઓને દૂર કરવા અને સાધકરૂપ સત્સંગ પ્રમુખ અનેક સદગુણને સંચાને પોતે સાવધાન રહે છે. એવી રીતે ઉજવળ રત્નત્રયીનું યથાવિધિ આરાધના કરીને અંતે સકળ કર્મમળને ક્ષય કરી આત્મા અવિચળ એવી એક્ષપદવીને પ્રાપ્ત કરે છે..
૧૦૪. પાપકા મૂળ લોભ જગમાંહી-દુનિયામાં સર્વ પાપનું મૂળ લેભ જ જણાય છે. લેભ જુદી જુદી જાતને હોય છે. કદાચ એક જાતને. તે કદાચ બીજી જાતને, લેભ અંતરમાં પેસી નહિ કરવાનું કામ કરવા પ્રેરણ કરે છે, અને Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
એમ આત્માને પાપથી મલિન બનાવે છે. સ્ત્રી લક્ષ્મી પ્રમુખના લાભ માટે તો લોકો કઇક પ્રકારના યુદ્ધાદિક અનર્થો કરે છે તે પ્રકટ વાત છે, પણ યશકીર્તિના લેાભથી પણ કાઇ કોઇ પ્રસ ંગે અજ્ઞ જા બહુ અનર્થ સેવે છે, છતાં પેાતાની ભૂલ લેાભાંધતાથી પાતે સમજી શકતા નથી. વળી દુનિયામાં પણ માટે ભાગે આ દેષ વ્યાપેલા હાય છે, તેથી ભાગ્યે જ કેઈ કાઈની ભૂલ સુધારવા કહી શકે છે. કેવળ નિઃસ્પૃહી સંત સુસાધ્ જના જ આવી ભૂલ સુધારી શકે છે, તેમનુ અવસર ઉચિત હિતવચન લેાભી ઉપર પણ સારી અસર કરી શકે છે; તેથી જેમને લાભનું ઔષધ મેળવવા પ્રબળ ઇચ્છા હોય તેમણે તેવા નિઃસ્પૃહીની જ સેવા કરવી.
F
L
:: ૮ ::
૧૦૫. રાગ મૂળ રસ દુજાનાંહી—‘સમૂનાર્શ્વ વ્યાપચ: ' જૂદી જૂદી જાતના રાગ પેદા થવાનું ખાસ કારણુ વિષયવૃધ્ધિ–વિષયાસક્તિ-વિષયલેલુપતા છે. દરેક ઇંદ્રિયાના વિષયેામાં અત્યાસક્તિ અવશ્ય દુઃખદાયી થાય છે. આ ભવમાં પ્રગટ વ્યાધિ પ્રમુખ આપદા ઊભી થાય છે, અને પરભવમાં નરકાકિ યાતના સહવી પડે છે; તેથી જ્ઞાની પુરુષા વિષયસુખને વિષવત્ લેખી તે વિષયસુખથી વિમુખ રહે છે; અને જે વિષયાસક્તિથી દૂર રહે છે તે જ ખરા જ્ઞાની છે, તેમજ જ્ઞાની પુરુષાના પવિત્ર માર્ગે ચાલવુ' એ આપણું પણ પરમ છે એમ વિચારી જેમ બને તેમ વિષયાસક્તિ ટાળવા પ્રયત્ન સેવવા.
વ્ય
૧૦૬. દુઃખકા મૂળ સનેહ પિયા રે, ધન્ય પુરુષ તેનુથી ન્યારે— આ મૂઝાનિ દુલ્લાનિ' દુઃખનું મૂળ સ્નેહ છે. સ્નેહ કરતાં સહેલા લાગે છે, પણ તેના નિર્વાહ કરવામાં
ઋને અનુભવ થાય છે. સ્નેહ કરવામાં પણ ઘણી વખત જીવ ઠગાઇ જાય છે. અસ્થાને સ્નેહ કરવાથી ઊલટી ઉપાધિ ખડી થાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૭ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
છે. જે કઈ ઠેકાણે નેહ થયે હોય તે તેને વિયોગ ન થાય તેની ચિંતા રહે છે, અને વવશાત વિગ થયે તે અત્યંત કલેશ પેદા થાય છે, તેથી સાંસારિક સ્નેહ માત્ર સેવાધિક ગણાય છે. જેને નિરુપાધિક સુખની ચાહના હોય તેને એ સ્નેહ કરે કે વધારવે ઉચિત નથી, તેમને માટે તે શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજીના વચન અતિ ઉપયોગી થઈ પડશે. શ્રીમાન કહે છે કે “રાગ ન કરજે કોઈ નર કેઈશું રે, નવિ રહેવાય તો કરજે સુનિ રે; મણિ જેમ ફણી વિષને તેમ તેહે રે, રાગનું ભેષજ સુજસ સનેહ રે.' તેને પરમાર્થ એ છે કે “કૃત્રિમ સુખ માટે તે કઈ સાથે રાગ કરે ઉચિત જ નથી અને જે કંઈ સાથે રાગ કરવાની જ ઈચ્છા થાય તે અમદમાદિક સગુણસંપન્ન મુનિરાજ સાથે જ ઉચિત છે. જેમ મણિથી ફણિધરનું ચઢેલું વિષ દૂર થઈ જાય છે તેમ મુનિજન ઉપરના પ્રશસ્ત નિસ્વાર્થ રાગથી અનાદિ અપ્રશસ્ત રાગનું વિષ દૂર થઈ જાય છે.” એ સદુપદેશ દિલમાં ધારી અપ્રશસ્ત રાગને દૂર કરવાને માટે ઉક્ત ઉપાયને સેવવા વિશેષે ખપ કર ઉચિત છે. એમ દઢ અભ્યાસયેગે આત્માને અધિક લાભ થવા સંભવ છે. વળી જેમણે સંપૂર્ણ રાગનો જય કરીને વીતરાગ દશા પ્રગટ કરી છે તેમની તો બલિહારી જ છે.
૧૦૭. અશુચિ વસ્તુ જાણે નિજ કાયા–અશુચિમાં અશુચિ વસ્તુ આપણી કાયા છે. તે વાતની પ્રતીતિ સ્ત્રીપુરુષના શરીરમાંથી નીકળતા દુર્ગધી પદાર્થો ઉપરથી થઈ શકે છે. એક અન્નને કવળ પણ અલ્પ કાળમાં કેલાઈ જાય છે તે જેમાં પ્રતિદિન અન્ન પ્રક્ષેપવામાં આવે છે તેવા શરીરનું કહેવું જ શું? એ વાત શ્રી મહિલકુમારીએ પેતાના પૂર્વ ભવના Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૮૦ ::
મિત્ર રાજાઓને પ્રતિબંધવા યુક્તિથી સિધ્ધ કરી બતાવી છે, અને આપણે આપણું જાતઅનુભવથી જાણી શકીએ છીએ. પ્રથમ તે આ શરીર અશુચિથી જ ઉત્પન્ન થયેલું છે. પિતાનું વીર્ય અને માતાનું રુધિર એ બેનું જ્યાં મિશ્રણ થાય છે ત્યાં આ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે. પાછું પણ તે શરીર માતાએ ભક્ષણ કરીને રસરૂપે પરિણાવેલા અને અશુચિરૂપ થયેલા પદાર્થથી જ પ્રતિદિન પષાય છે. આવી રીતે અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલા, અશુચિથી વૃદ્ધિ પામેલા અને પવિત્ર વસ્તુને પણ અપવિત્ર કરી નાખનારા અશુચિમય દેહને જળ પ્રમુખથી શુદ્ધ કરવું જોઈએ, એ આકરે ભ્રમ કેવળ મૂઢ પુરુષને જ હવે ઘટે છે, તત્વને એવો ભ્રમ હેઈ શકતું જ નથી. આ અશુચિમય દેહમાં કર્તવશાત્ વ્યાપી રહેલું ચેતન-રત્ન યુક્તિથી કાઢી સમતા રસમાં બેબી સાફ કરી લેવું જરૂરનું છે. કહ્યું છે કે
જે સમતા રસના કુંડમાં સ્નાન કરીને પાપરૂપી મળને ધોઈ નાંખી ફરી મલિનતાને પામતા જ નથી તે અંતર આત્મા જ પરમ પવિત્ર છે. આ અશુચિમય દેહમાંથી ઉપર કહેલી આગમચુક્તિથી આત્મતત્વ શેધી લેવાની જ જરૂર છે. પછી પુનર્જન્મ મરણની ભીતિ રાખવાનું કંઈ પણ કારણ નથી.
૧૦૮. શુચિ પુરુષ જે વરજિત માયા–જે મેહ માયા રહિત નિમાંથી–નિષ્કપટી–નિર્દભી છે તે જ ખરે પવિત્ર પુરુષ છે. મેહ માયાવડે જ જીવ મલિન થયેલ છે. તે મેહ માયા ટાળવાને ખરે ઉપાય આત્મજ્ઞાન, આત્મશ્રદ્ધા અને આત્મરમણરૂપ ચારિત્ર છે. પાયા વિનાની ઈમારતની પેરે તત્વજ્ઞાન અને તત્ત્વશ્રધ્ધા વિનાની લકરંજન અથે પૂજાવા મનાવા અર્થે અથવા સ્વદેષ છૂપાવવા અથે આડંબરરૂપે કરવામાં આવતી માયામય ધમકરણું કંઈ પણ હિતરૂપ થતી નથી, માટે પ્રથમ આત્માની ઉન્નતિમાં કેવળ અંતરાયરૂપ એવી મેહમાયાને પરિShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
આત્મા જ
' શોધી લે માથી ઉપર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૮૧ ::
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
હરવા પૂરતે પ્રયત્ન સેવા જોઈએ. આત્મજ્ઞાન અને આત્મશ્રધ્ધા યેગે તે પ્રયત્ન સફળ થાય છે. “સરલાશય નિમાયીનું જ કલ્યાણ થઈ શકે છે. જેની મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ સરલ-માયા રહિત છે તે જ પ્રભુની પવિત્ર આજ્ઞાને આરાધી અક્ષય સુખ સાધી શકે છે, તેથી જેમને જન્મમરણનાં અનંત દુઃખથી ત્રાસ લાગતું હોય અને અક્ષય અનંત એવાં નિર્ભય મેક્ષસુખની ખરી ચાહના હોય તેમણે માયા-કપટ તજી નિષ્કપટ વૃત્તિ આદરવા પૂરતી કાળજી રાખવી જરૂરની છે. ઉદયરત્ન કહે છે કે “મુક્તિપુરી જાવાતણે જીરે, એ મારગ છે શુદ્ધ રે પ્રાણી ! મ કરીશમાયા લગાર.” જેમ કાજળથી ચિત્ર કાળું થઈ જાય છે તેમ માયાથી ચારિત્ર મલિન થઈ જાય છે, એમ સમજી શાણુ આત્માથી જનેએ મેહમાયાને સર્વથા ત્યાગ કરવા પૂરતું લક્ષ્ય રાખવું.
૧૦૯ સુધા સમાન અધ્યાતમવાણું-અધ્યાત્મ શાસ્ત્રને ઉપદેશ અમૃત સમાન કહ્યો છે, તેથી પ્રગટ આત્મામાં પરમશાંતિ અનુભવાય છે અને અનુક્રમે મેક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. અધ્યાત્મ માર્ગ બતાવે તે અધ્યાત્મ વચન છે. જે વચન એકાંત આત્મહિતને જ અર્થે પ્રવર્તે છે, જે વચન રાગ દ્વેષાદિક વિકારવજિત વીતરાગ પ્રભુની અમૃતમય વાણુના અનુવાદક હોય છે, જે વચન જ્ઞાન કે કિયાનો એકાંત પક્ષ ખેંચતા નથી, જે વચનથી જ્ઞાન અને કિયાને સાથે જ પુષ્ટિ મળે છે, અને જે વચનવડે શુધ્ધ સમજપૂર્વક શુધ્ધ કિયા સેવવા જ પ્રવર્તાય છે તેનું નામ “અધ્યાત્મ વચન” કહી શકાય છે. જેમ પંખી બે પાવડે જ ઊડી શકે છે અને જેમ રથ બે ચકવડે જ ચાલી શકે છે, તેમ “અધ્યાત્મ પણ શુદ્ધ જ્ઞાન કિયાના સંમેલનથી જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ' અરે ઈ છે અને અહિત કરેક કરી શgવની
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
:: ૮૨ ઃ પ્રવર્તે છે. તે વિના અધ્યામ કહી શકાય જ નહીં. વસ્તુતત્વની યથાર્થ સમજ મેળવી હિતાહિતને યથાર્થ વિવેક કરી જે સ્વહિતસાધનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અને અહિત કાર્યથી નિવૃત્ત થાય છે તે જ અંતે સ્વઈષ્ટ સિદ્ધિ કરી શકે છે, તે વિના એકાંત જ્ઞાન કે કિયાના પક્ષમાં પડી સ્વપરને ભારે નુકશાનીમાં ઉતારવામાં આવે છે. અધ્યાત્મમાર્ગ આત્મકલ્યાણનો અમેઘ ઉપાય છે, તેથી તેમાં જે કંઈ કર્તવ્ય કરવામાં આવે છે તે લેકદેખાવ માટે નહિ, પણ કેવળ પિતાના જ આત્માને લક્ષી તેની શુદ્ધિ અને તેની જ ઉન્નતિ અર્થે કરવામાં આવે છે. આવી અંતરદષ્ટિ જેને જાગી છે તે “અધ્યાત્મદષ્ટિ” વા “અધ્યાત્મી' કહેવાય છે. આનું વિશેષ વર્ણન પ્રશમરતિ માં અધ્યાત્મ સંબંધી ઉલ્લેખથી સમજી શકાય તેવું છે.
૧૧૦. વિષ સમ કુકથા પાપ કહાણ--રાજકથા, દેશકથા, સ્ત્રીકથા, અને ભક્ત(ભજન)કથા એ ચાર વિકથા પ્રસિધ્ધ છે. જે કથા કરતાં, નથી તે કંઈ સ્વહિત થવાનું કે નથી તે કંઈ પરહિત થવાનું; એવી નકામી નિંદાદિક પાપગર્ભિત યા શાસ્ત્રવિરૂધ્ધ સ્વકપોલકલ્પિત કુકથા કરવી એ કેવળ પાપને જ પુષ્ટિ આપનારી અને દુર્ગતિદાયક હોવાથી વિષ સમાન જાણું વર્જવી જ એગ્ય છે. સ્વપર હિતઈચ્છક ભવ્ય જનેએ એવી વિકથામાં પિતાને અમૂલ્ય વખત નહિ ગુમાવતાં તેને સદુપયોગ થાય તેમ હિત આચરણ પ્રતિ ઉદ્યમ કરે ઉચિત છે. વિકથાવડે તે હિત આચરણથી વિમુખ થવાય છે અને પ્રમાદને પુષ્ટિ મળે છે. પ્રમાદની પુષ્ટિથી અનેક જન આપદાના મુખમાં આવી પડે છે એમ સમજી પ્રમાદના અંગભૂત વિકથા નિવારી જેમ સ્વપરહિતાચરણમાં અધિક વૃદ્ધિ થાય તમ કરવું ઘટે છે.
૧૧૧. જહાં બેઠા પરમારથ લહીએ, તાક સદાય સુસંગતિ કહીએ--જેમની સંગતિથી પરમાર્થShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૮૩ : :
પ્રશ્નોત્તરત્નમાળા
તત્વ પામીએ તે જ ખરી સત્સગતિ સમજવી, અને એવી સત્સંગતિ જ સદા ય સેવવા યંગ્ય છે. સત્સંગતિને શાસ્ત્રકારે
શીતલ સદા સંત સુરપાદપ વિગેરે પદેથી કલ્પવૃક્ષાદિકની ઉપમા આપી છે, અને તે તેમને યથાર્થ છાજે છે. જેમ કલ્પવૃક્ષની છાયા શીતલ હોય છે, તેની નીચે બેસનાર શાંતિ પામે છે તેમ સંત-સુસાધુ જનેની સંગતિથી ભવ્ય જનેને ત્રિવિધ તાપ ઉપશમે છે, અને સહજ શાંતિ-સમાધિનો લાભ થાય છે. વળી “પતંતિઃ શા નિ જોતિ ઉતા" એ વચનાનુસારે સત્સંગતિથી કયા કયા લાભ નથી સંભવતા ? સત્સંગતિથી સવે ઉત્તમ લાભ સંપજે છે. બુદ્ધિની જડતા હરે છે, વાણીમાં સત્યનું સિંચન કરે છે, એટલે સહુને પ્રિય લાગે એવું મિષ્ટ અને હિતકર સત્ય શીખવે છે, પ્રતિષ્ઠાની વૃદ્ધિ કરે છે અને પાપના ઓઘ દૂર કરે છે. એ વિગેરે અનેક ઉત્તમ લાભ સત્સંગતિ વેગે સાંપડે છે, એમ સમજી કુબુધ્ધિ વધારનારી કુસંગતિને ત્યાગ કરી, સુબુદ્ધિને જગાડી, સદાચરણ શીખવી, સદ્ગતિ મેળવી આપનારી સત્સંગતિનેજ સેવવા સદાય લક્ષ્ય રાખવું.
૧૧૨ જિહાં ગયાં અપલક્ષણ આવે, તે તો સદા ય કુસંગ કહાવે–જેની સંગતિથી કંઈ ને કંઈ અપલક્ષણ-અવગુણ શિખાય તેને શાસ્ત્રકાર કુસંગ કહે છે, અને તેવા કુસંગને સદા ય ત્યાગ કરવા ઉપદિશે છે. કુસંગથી ક્યા ક્યા અવગુણ જીવમાં આવતા નથી? મતલબ કે અવગુણ માત્ર કુસંગથી જ ઉપજે છે, અને તેથી જ શાસ્ત્રકાર સર્વથા તેને ત્યાગ કરી સત્સંગતિને અનન્યભાવે સેવે છે તે અંતે સર્વ ઉપાધિથી મુક્ત થઈ નિરુપાધિક અને નિદ્ધ એવું મુક્તિનું સુખ પામે છે, એમ સમજી શાણું જએ નીચ નાદાન જનેની સંગતિથી દૂર રહેવા તેમજ તેવાં નબળાં કાર્યોથી પણ દૂર રહેવા સદા સાવધાન રહેવું!
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા
૧૧૩. રંગ પતંગ દુરજનક નેહા, મધ્ય ધાર જે આપત છેહા–જે ઉત્તમ પુરુષોનાં પણ છિદ્ર જુએ છે, સહનું અનિષ્ટ ચિંતવે છે, પ્રસંગે અન્યને અપાય–અહિત કરવા ગમે તેવું જોખમ ખેડે છે, તેમાં દૈવયેગે ફાવે તે ખૂબ પુલાય છે અને કદાચ ન ફાવે તે દિનરાત તેની ચિંતા કરી તંદુલીયા મચ્છની જેમ દુર્ગતિનાં ભાતાં બાંધે છે, તેવી કનિષ્ટ કેટિના છો ક્ષુદ્ર-દુર્જન કહેવાય છે. તેમને સ્નેહ કેવળ કૃત્રિમ–પતંગના રંગ જે જ હોય છે. પિતાનું ઈચ્છિત કાર્ય સાધવા માટે જ તે ઉપરઉપરથી રાગ બતાવે છે, ખુશામત કરે છે, સેવા બજાવે છે અને સામા માણસ ન કળી શકે એવી દરેક કળા કેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ પોતાનો કલ્પિત સ્વાર્થ સાધવા તે દરેક તક શોધતું રહે છે અને તેમ કરવાને કદાચ કઈને કૂવામાં કે દરિયામાં નાંખવું પડે તે પણ તે ડરતે નથી. મતલબ કે પિતાની ક્ષુદ્ર-સ્વાર્થ વૃત્તિને પિષવા તે દરેક નીચ કાર્ય કરવા તત્પર રહે છે, અને તેમ કરતાં તે મનમાં કંઈ શરમાતો નથી. આવા માણસને વિશ્વાસ કરે એ કાળા નાગને વિશ્વાસ કરવા કરતાં પણ વધારે જોખમવાળો છે. ઝેરી નાગને બે જ જબ હેય છે ત્યારે દુર્જનની જીભની સંખ્યા કઈ કહી શકયું નથી. મતલબ કે તે લાગ મેળવીને અનેક ઉત્તમ જનેને અનેક રીતે અનેક વાર દંશ દેવા પ્રવર્તે છે. જો કે દુર્જનની વિષમય ઊર્મિઓ સજન પુરુષોનું શુધ્ધ ચૈતન્ય હરવા-નષ્ટ કરવા સમર્થ થઈ શક્તી નથી. સજજન પુરુષો સદાય સ્વકર્તવ્ય કર્મમાં સાવધાન હોય છે, તેથી તેમને દુજને લેકેને કંઈ ડર નથી તેમને નામાં તે અપૂર્વ અપૂર્વ જાગૃતિથી ઉલટું નવનવું ચેતન્યબલ રેડાતું જાય છે. સજજનેનું દિલ દુખવાનું જે કંઈ પણ સબળ કારણ હોય તે તે એ છે કે દુર્જને નિષ્કારણ પિતાના આત્માને મલિન કરીને દુરંત દુર્ગતિગામી થાય છે. સર્જન અને દુર્જનShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvvvvvvvvv
:: ૮૫:::
પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા ને સાચે અને બેટે નેહ સરખાવવાને શ્રીપાળકુમાર અને ધવલ શેઠનું દષ્ટાંત પ્રસિધ્ધ છે,
૧૧૪. સજજન સ્નેહ મજીઠી રંગ, સર્વકાળ જે રહત અભંગ-જ્યારે દુર્જનને સ્નેહ પતંગના રંગ જે ફીક્કો, કાર અને કૃત્રિમ છે, ત્યારે સજ્જનને સ્નેહ ળ મછઠના રંગ જે ઉમદા, અવિહડ અને અકૃત્રિમ એટલે સ્વાભાવિક છે. તેથી તે ગમે તેવા સમવિષમ સગેમાં ગમે તેવી કટીના વખતે પણ બદલાતું નથી, તેમ ફિકકે પડતે નથી. સજન પુરુષને સ્નેહસમાગમ ગંગાના પ્રવાહ જેવો પવિત્ર છે, તેમની દષ્ટિ અમૃતમય હોય છે, તેમની વાણું મધુર હોય છે, તેથી તે ગ્ય જીને અનેકધા ઉપકારક થાય છે. અત્યંત અગ્ય જનેનું હિત સાધી ન શકાય તેમાં સનેને લેશ માત્ર દેષ નથી, કેમકે તેમની દષ્ટિ તે સહનું હિત કરવા ભણી જ વળેલી હોય છે, પણ તેવા જ પોતાના દુર્ભાગ્યથી સજજનેના લાભને મેળવી શકતા નથી. જ્યારે ઝળહળતે સૂર્ય દશે દિશાઓને દીપાવી જગત માત્રનું સમીહિત સાધે છે ત્યારે ઘુવડની આંખ મીચાય છે, વષમાં જ્યારે બધાં વૃક્ષો નવપલ્લવ થઈ રહે છે ત્યારે જવા સૂકાઈ જાય છે, વસંત ઋતુમાં
જ્યારે સકળ વનરાજી ખીલી નીકળે છે ત્યારે કરીર વૃક્ષ (કેરડા) કરમાઈ જાય છે, અને જ્યારે ચંદ્રથી સહુ કઈ શીતળતા મેળવી શકે છે ત્યારે વિરહી જનેને વિરહાગ્નિ વ્યાપે છે. તેમાં કેને દેષ? શું સૂર્ય, વર્ષા, વસંત કે ચંદ્રને તેમાં દેષ છે? નહિ જ. કિંતુ સામાના દુર્ભાગ્યને જ દેશ છે, એમ સમજવું. એવી રીતે સજ્જન પુરુષોથી આપણે ઉત્તમ લાભ મેળવી ન શકીએ એમાં સજનને લેશ માત્ર દેષ નથી, પણ આપણે જ દેષ છે. સજ્જન પુરુષે તે પૂર્વોક્ત ઉત્તમ ઉપમાને જ લાયક છે. તેમને જન્મ, તેમને સ્વભાવ, તેમને સમાગમ અને તેમની કૃતિ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તરનમાળા
:: ૮૬ ::
જગજંતુઓના એકાંત હિતને અર્થે જ હોય છે. તેમને સ્નેહપ્રેમ-વાત્સલ્ય અભંગ અને અલૌકિક હોય છે. ફક્ત તેમના ઉત્તમ સમાગમને લાભ લેવાને આપણે ગ્યતા સંપાદન કરવાની જ જરૂર છે. જે ક્ષુદ્રતાદિક દેષ ટાળી અક્ષુદ્રતાદિક ઉત્તમ યોગ્યતા પ્રાપ્ત થઈ શકે તે સર્વ સમીહિત સધાઈ શકે છે અને સજ્જનની કૃપાને પણ પૂર્ણ લાભ મળી શકે છે. એવી સવૃત્તિ સહુ કોઈ આત્મહિતૈષીજનેના અંત:કરણમાં પુરાયમાન થાઓ અને તેને યથેચ્છ લાભ મેળવવાને તેઓ ભાગ્યશાળી થઓ !
તથાસ્તુ.
Nity/
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર હવે ગ્રંથની સમાપ્તિ કરતાં શ્રી ચિદાનંદજી મહારાજ કહે છે કે આ પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા ગ્રંથ સંક્ષેપ સચિવંત જનના હિતને માટે ઉચિત વિચારીને સ્વબુદ્ધિ અનુસારે સંક્ષેપમાં રચે છે. તેના અર્થ અતિ ગંભીર છે. તે વિસ્તારથી રુચિપૂર્વક ગુરુ મુખે સાંભળવાથી હૃદયમાં વિવેકરૂપ દીપક પ્રગટે છે. એટલે અનાદિ અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર આપોઆપ નાશ પામી જાય છે.
આ ગ્રંથનું વિક્રમ સંવત ૧૯૦૬ના કાતિક માસની ઉજજ્વળ ત્રદશીને દિવસે અચળ (શનિ) વારે શ્રી આદીશ્વર તથા પાશ્વપ્રભુના પસાથે ભાવનગરમાં રહીને ભવસાગરથી તરવા માટે નૌકા સમાન શ્રીજિનવાણીને અનુસરે રચેલે છે.
આ ગ્રંથનું વિવેચન લખતાં જે કાંઈ વીતરાગની વાણુથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય અથવા કર્તાને આશય નહીં સમજાવાથી મતિકલ્પનાપૂર્વક લખાણું હોય તેને માટે સજજન પાસે ક્ષમા યાચના છે.
T TT TE: 1
1 1 1 1 1111111cc ;
ઈતિશ્રી રચંદજી અપરામચિદાનંદજી કૃતા પ્રશ્નોત્તરરત્નમાળા વિવેચન સહિતા સમાયા.
શ્રી ચિદાનંદાદરસિક
- - -
- 1 1
-- Dઇ TLE : •
Tr TET
1
,
T
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
का
॥ श्रीमद् चिदानंदजी महाराजकृता ।।
==
=
=
=
>
==
ER-RR==1000R
प्रश्नोत्तररत्नमाला
-loxM==
==
हिन्दी भाषानुवादक अ) कु. सुमित्रसिंहजी लोढा जैन-मांडलगढ़ मेवाड (प)
.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमद् चिदानंदजीकृत प्रश्नोत्तररत्नमाला
प्रस्तावना
चिदानंद पदकर्ज नमी, चिदानंद सुखदेव । चिदानंद सुखमां सदा, मगन करे ततखेव ॥ १ ॥ चिदानंद प्रभु की कला, केवल बिज अनपाय । जाने केवल अनुभवी, किससे कही न जाय ॥२॥ चिदानंद प्रभु की कृति, अर्थगंभीर अपार । मंदमति हुं तेहनो, पार न लहुं निरधार ॥ ३ ॥ तो पण मुझथी मंदमति, तेह तणे हितकाज । तेमज स्वहित कारणे, चिदानंद महाराज ॥ ४ ॥ कृति तेहनी निरखी, उत्तरमाल उदार । तासु विवरण करवा भणी, आत्म थयो उजमाल ॥५॥ बुद्धिविकल पण भक्तिवश, बोलु सुखकर बोल । कालु बोले बाल जे, कुण आवे तस तोल १ ॥ ६ ॥
१ चरणकमल । २ सुख के लिये । ३ जीवनकला-रेखा । ४ केवलज्ञान के अमोघ उपायरूप । ५ अंय रचना । ६ प्रश्नोत्तरमाल ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: २::
श्री कपूरचन्दजी उपनाम श्री चिदानन्दजी महाराज इस बीसवीं सदी में विद्यमान थे ऐप्ता अनेक कृत्यों से जान पडता है। आनन्दघनजी महाराज के समान वे भी अध्यात्म शास्त्र के रसिक और अध्यात्म तत्त्व में निपुण थे, ऐसा उनकी कृतियों से भलीभाँति विदित है। उनकी बनाई हुई कृतियो में चिदानन्द बहोतरी, स्वरोदय, पुद्गलगीता, छुटक सवैया इसी प्रकार यह प्रश्नोत्तररत्नमाला मुख्य है। उनकी सब काव्यरचना सरल एवं गंभीर है। प्रत्येक कृति में काव्य चमत्कृति के साथ साथ अर्थगौरव अपूर्व होने से उनकी सारी कृति हृदयंगम है । उसके प्रत्येक पद्य में अध्यात्म मार्ग के उपदेश का समावेश है । वे अष्टांग योग के अच्छे अभ्यासी थे । इससे उनमें उत्तम प्रकार का योगबल था तथा अजब प्रकार की शक्ति-सिद्धि विद्यमान थी ऐसा भी सुना जाता है। ऐसा अनुमान होता है कि वे तीर्थप्रदेश में विशेषतया वास करते थे । शत्रुजय और गिरनार में तो अमुक गुफा या स्थान उनके पवित्र नाम से भो पुकारी जातो है । ऐसी दंतकथा प्रचलित है कि श्रीसमेतशिखरजी पर उनका देहान्त हुआ था। उनके सम्बन्ध में प्रचलित कई दन्तकथाओं से यह सिद्ध होता है कि वे निःस्पृहो थे । लोगपरिचय से वे अलग रहते थे और वे अपना जीवन ऐसा सादा रखते थे कि लोग भाग्य से हो जान सकते थे कि वे ज्ञानी और सिद्धिसम्पन्न थे, तिस पर भी काकतालीय न्याय से जब किसी को उस बात का पता चल जाता तो उस समय प्रायः वे उस स्थान को छोड़कर चल देते थे । उनकी कृति को सूक्ष्म दृष्टि से अवलोकन करनेवाले समझ सकते है कि वे अनेकों सत्शास्त्र से परिचित थे। उनकी वाणी रसाल एवं अलंकारिक है। अध्यात्म लक्ष्य के Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
साथ साथ शास्त्राभ्यास में उनकी समता करनेवाला कोई प्रबल पुरुष भाग्य से ही उनके बाद हुआ होगा ऐसा जान पड़ता है । आधुनिक होने पर भी उनकी अन्यशैलो ऐसी अर्थबोधक एवं आकर्षक है कि आनन्दघनजी की बहोतरी के साथ साथ अनेक अध्यात्मरसिक जन चिदानन्द बहोतरी को मुक्त कंठ से गाते हैं । विशेषतया चिदानन्दजी को कृति में शब्दरचना इतनी सादी है कि उनका गाना बालजीवों के लिये भी बहुत सुलभ है। उन सब कृतियो में से 'प्रश्नोत्तररत्नमाला' भी एक है। मूल ग्रन्थ छोटा होने पर भी उसमें अर्थगौरव इतना बड़ा है कि उसके एक एक प्रश्न के उत्तर के लिये समर्थ विद्वान एक एक स्वतंत्र ग्रन्थ की योजना कर सकता है । मेरे जैसे मन्दमति से ऐसा करना तो अशक्य है, परन्तु उसका सहज स्पष्टीकरण करने के लिये यथामति उद्यम किया है। उसमें से सार मात्र ग्रहण कर के भव्यजन स्वपरहित में वृद्धि करें, ये ही महाकांक्षा और ये ही कत्तव्यरूप समझ कर प्रस्तुत प्रस्तावना समाप्त करता है । इस ग्रंथपर श्रीमान् कपूरविजयजी महाराज माहेबने गुजराती भाषा में विवेचन लीखा था और वह श्रेयस्कर मंडल की तरफ से प गया है उस पर सें मेने हिन्दी भाषा में अनुयाद लीखा है।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वर्द्धमान - सत्य-नीति- हर्षसूरि जैन प्रन्थमाला - पुष्प ६
अर्हम् जिनागमतत्त्वविशारद - सुविहिताचार्य श्री विजयहर्षसूरीश्वर - पादपद्मेभ्यो नमः | श्रीमद् चिदानंदजी कृता
प्रश्नोत्तररत्नमाला
विवेचन समेत
( मंगलाचरण - दोहा )
परम ज्योति परमात्मा, परमानन्द अनूप ।
नमो सिद्ध सुखकर सदा, कलातीत चिद्रूप ॥ १ ॥
पंच महाव्रत आदरत, पालत पंचाचार | समता रस सायर सदा, सत्तावीश गुणधार पंच समिति गुपति धरा, चरण करण गुणधार । चिदानन्द जिनके हिये, करुणा भाव अपार सुरगिरि हरि सायर जीसे, धीर वीर गंभीर । अप्रमत्त विहारथी, मानुं अपर समीर
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
॥ २ ॥
॥३॥
॥ ४ ॥
www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
-~~
~~irwwwwwww
इत्यादिक गुणयुक्त जे, जंगम तीरथ जाण । ते मुनिवर प्रणमुं सदा, अधिक प्रेम मन आण ॥ ५ ॥ लाख बात की एक बात, प्रश्न प्रश्न में जाण । एक शत चौदे प्रश्न को, ऊत्तर कहुं वखाण ॥६॥ प्रश्नमाल ए कंठ में, जे धारत नर नार । तास हिये अति उपजे, सार विवेक विचार ॥ ७ ॥
विवेचन-जिनके हृदय में अनन्त ज्ञान, दर्शनरूप ज्योति का प्रकाश हुआ है, जिनको राग,द्वेष, मोहादिक सर्व दोषमात्र का सम्पूर्ण क्षय करने से अनन्तचारित्र-स्थिरता गुण प्रकट हुआ है, और जिनके सदृश सम्पूर्ण संसार में दुसरा कोई व्यक्ति दृष्टिगोचर नहीं होता ऐसे निरुपम श्री अरिहंत भगवान को मैं नमस्कार करता हूँ। तथा कर्म-कलंक से सम्पूर्णतया मुक्त होने अर्थात् दैहिक सम्पूर्ण उपाधि से रहित होने से हमेशा के लिये सहज स्वाभाविक आत्मस्वरूप को संप्राप्त हुए और आत्मार्थी भव्यजनों को ऐसा ही स्वभाविक सुख प्राप्त करानेवाले ऐसे सिद्ध परमात्मा को मैं प्रणाम करता हुँ ॥१॥
__ जो अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य और असंगतारूप पांच महाव्रतों का सेवन करते हैं, ज्ञानावार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार और वीर्याचाररूप पांच आचारों का पालन करते हैं, महासागर के सदृश अगाध समतारस से परिपूर्ण हैं, तथा साधु योग्य सत्तावीश गुणों को सदैव धारण करते हैं; ईर्या, भाषादिक पांच समिति और मन, वचन, काया की तीन गुप्तियों का तथा चरणसित्तरी: ( मूल Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तरग्न्नमाळा
गुग्म विषयक ७० भेद ) और करणसित्तरी ( उत्तर गुण सम्बन्धि ७० भेद ) का जो सेवन करते हैं, इसी प्रकार ज्ञान और चारित्र से पूर्ण ऐसे जिनके हृदय में अत्यन्त करुणाभाव का संचार है, अपितु जो मेरुपवर्त समान धीर-निश्चल है अर्थात् जो ग्रहण की हुई उत्तम प्रतिज्ञा से जो चलायमान नहीं होते हैं, जो सिंह के समान पराक्रमी हैं, अर्थात् कर्म शत्रुओं का नाश करने में जो केसरीसिह के सदृश हैं, और सागर के समान गंभीर हैं अर्थात् रत्नाकर जैसे अनेक गुणरानों से परिपूर्ण होनेपर भी अपनी मर्यादा का उल्लंघन न कर यत्न पूर्वक उनका संग्रह रखते हैं । इसी प्रकार वायु के सदृश अप्रतिबन्धनरूप से एक स्थान से दुसरे स्थान को ऐकान्त हित के लिए प्रयाण करते रहते हैं इत्यादि साधु योग्य गुणों से अलंकृत होनेसे अपने समागम में आये भव्यजनों को पावन करते हैं। ऐसे जंगम तीर्थरूप मुनि जनों को मन के अत्यन्त प्रेमभाव से मैं प्रणाम करता हुँ ॥ २ से ५ ॥
इस प्रकार अभिष्ट देव,गुरु को वन्दनारूप मंगलाचरण कर के अब इस ग्रन्थ में जिस बात को कथन करना है उसको ( अभिधेय ), उसके प्रयोजन तथा उसके फल को संक्षेप से ग्रन्थकार बतलाते हैं।
विवेचन:--जिसमें लाखों बातों का समावेश होस के ऐसी अति गत्य की-महत्व की बात प्रत्येक प्रश्न में आवे ऐसे ११४ प्रश्नों का इस प्रश्नोत्तर नामक ग्रन्थ में मैं ब्यान करुंगा ॥ ६ ॥
इस प्रश्नोत्तररत्नमाला नामक ग्रन्थ को जो आत्मार्थी स्त्री-पुरुष कंठस्थ करेंगे और अच्छी तरह से मन न करेंगे उनके हृदय में अत्यन्त हितकारी विवेक विचार उत्पन्न होगें, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा जिससे उनको अपने लिये मोक्षमार्ग बहुत सरल हो जायगा ॥ ७ ॥ सर्वप्रथम ग्रन्थकार प्रश्न समुदाय का वर्णन करते हैं
प्रश्न देव धरम अरु गुरु कहाँ, सुख दुःख ज्ञान अज्ञान । ध्यान ध्येय ध्याता कहाँ, कहाँ मान अपमान ॥१॥ जीव अजीव कहो कहाँ, पुण्य पाप कहाँ होय । आश्रव संवर निर्जरा, बंध मोक्ष कहाँ दोय ॥२॥ हेय ज्ञेय पुनि है कहाँ, उपादेय कहाँ होय । बोध अबोध विवेक कहाँ, पुनि अविवेक समोय ॥३॥ कौन चतुर मूरख कवण, राव रंक गुणवंत । जोगी जति कहो जीके, को जग संत महंत ॥४॥ शूरवीर कायर कवण, को पशु मानव देव । ब्राह्मण क्षत्रिय वैश को, कहो शूद्र कहा भेव ॥५॥ कहाँ अथिर थिर है कहाँ, छिल्लर कहाँ अगाध । तप जप संजम है कहाँ, कवण चोर को साध ॥६॥ अति दुर्जय जगमें कहाँ, अधिक कपट कहाँ होय । नीच ऊंच उत्तम कहाँ, कहो कृपा कर सोय ॥७॥ अति प्रचंड अग्नि कहाँ, को दूरदम मातंग । विषवेली जग में कहाँ, सायर प्रबल तुरंग ॥८॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
॥ १२ ॥
किणथी डरीए सर्वदा, किणथी मलीए धाय । किणकी संगत गुण वधे, किण संगत पत जाय ॥ ९ ॥ चपला तिम चंचल कहाँ, कहाँ अचल कहाँ सार । पुनि असार वस्तु कहाँ, को जग नरक दुवार ॥ १० ॥ अंध बधिर जग मूक को, मात पिता रिपु मित । पंडित मूढ़ सुखी दुःखी, को जगमां है अभीत ॥ ११ ॥ मोटा भय जग में कहाँ, कहाँ जरा अति घोर । प्रबल वेदना है कहाँ, कहाँ वक किशोर कल्पवृक्ष चिन्तामणि, कामधेनु को कहाय । चित्रावेली है कहाँ, क्या साध्यां दुःख जाय ॥ १३ ॥ श्रवण नयन मुख कर भुजा, हृदय कंठ अरु भाल । इनका मन्डन है कहां, कहां जग मोटा जाल ॥ १४ ॥ पाप रोग अरु दुःखना, क्या कारण से होय । अशुचि वस्तु जग में कहाँ, कहाँ शुचि कहां होय || १५ || कहां सुधा अरु विष कहाँ कहाँ संग कुसंग | कहां है रंग पतंग का, कहां मजीठी रंग
॥ १६ ॥
ः ८ ः ः
११४ प्रश्न सूचक १६ दोहों का अर्थ
देव, धर्म और गुरु किसको कहना चाहिये ? सुख, दुःख, ज्ञान, अज्ञान, ध्येय, ध्याता, मान, अपमान, जीव, अजीष, पुण्यं, पाप, आश्रव, संवर, निर्जरा, बंध, मोक्ष, हेय,
ज्ञेय, उपादेय, बोध, अबोध, विवेक, अविवेक, चतुर, मूर्ख,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररलमाळा
राय, रंक, गुणवंत, जोगी, जति, संत, महन्त, शूरवीर, कायर, पशु, मानव, देव, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र, अथिर, थिर, छिल्लर, अगाध, तप, जप, संजम, घोर और साधु किसे कहना चाहिये ? जगत में अति दुर्जय (दुःख से जीता जानेवाला) कौन है ? अधिक कपट क्या है ? इस प्रकार नीच, ऊंच
और उत्तम कौन है ? अति आकरा अग्नि कौन ? निरंकुश हाथी कौन ? जगतमें (उग्र) विषवेलो कैसी ? प्रवल तरंग. वाला सागर कौनसा ? सदैव किन से डरते रहना चाहिये ? और भग कर शिघ्रतया किन से मिलना चाहिये ? बिजलो के सदश चपल वस्तु कौनसी ? अपितु संसार में अचल, सार और असार वस्तु कौनसी है ? नरक द्वार कौनसा हैं ? अंध, बेहरा, गूगा कौन है ? माता, पिता, शत्रु, मित्र, पंडित मूर्ख, सुःखो दुःखो और भय रहित कौन है ? संसार में सब से बड़ा भय कौनसा है ? अति आकरी जरा कौनसी है ? बहुत आकरी वेदना कौनसी है ? और अत्यन्त बांका घोडा कौनसा हैं ? कल्पवृक्ष. चिन्तामणि, कामधेनु और चित्रावेली किसे कहना चाहिये ? दुःखमात्र को हटाने का सच्चा उपाय कौनसा हैं ? कान, आंख, मुख, हाथ, भुजा, हृदय, कंठ और भाल ( ललाट ) इन प्रत्येक का भूषण क्या है ? संसार में मोटी जाल कौनसी हैं ? पाप, रोग और दुःखों का कारण क्या ? संसार में पवित्र और अपवित्र वस्तु कौनसी है ? अमृत और विष कौनसा ? संग और कुसंग कैसा ? पतंग का रंग कौनसा और मजीठ का रंग कौनसा ?
इन सब प्रश्न समुदाय का वर्णन किया, अब इन के उत्तर अनुक्रम से बतलाते हैं।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: १० : :
२८ प्रश्नों का उत्तर निम्न लिखित प्रकार हैं देव श्री अरिहंत निरागी, दया मूल शुचि धर्म सोभागी। हित उपदेश गुरु सुसाध, जे धारत गुण अगम अगाध ॥१॥ उदासीनता सुख जगमांही, जन्म मरण सम दुःख कोई नांही। आत्मबोध ज्ञान हितकार, प्रबल अज्ञान भ्रमण संसार ॥२॥ चित्तनिरोध है उत्तम ध्यान, ध्येय वीतरागी भगवान । ध्याता तासु मुमुक्षु बखान, जे जिनमत तत्वारथ जान ॥३॥ लही भव्यता मोटो मान, कवण अभव्य त्रिभुवन अपमान । चेतन लक्षण कहीए जीव, रहित चेतन जान अजीव ॥४॥ परउपकार पुण्य करि जान, परपीड़ा ते पाप बखान । आश्रव कर्म आगमन धारे, संवर तास विरोध विचारे ॥५॥ निमल हंस अंश जहां होय, निर्जरा द्वादशविध तप जोय । वेद भेद बन्धन दुःखरूप, बंध अभाव ते मोक्ष अनूप ॥ ६ ॥ परपरिणति ममतादिक हेय, स्वस्वभाव ज्ञान कर ज्ञेय । उपादेय आत्म गुण बंद, जाणो भविक महासुखकंद ॥७॥ परम बोध मिथ्यादृक् रोध, मिथ्यादृग् दुःख हेत अबोध । आत्महितचिन्ता सुविवेक, तास विमुख जड़ता अविवेक ॥८॥
१. देव श्री अरिहंत निरागी-राग, द्वेष और मोहादिक दोष मात्र से मुक्त हुए सर्वज्ञ, सर्वदर्शी, उत्कृष्ट चारित्रवंत तथा सर्वशलिसंपन्न ऐसे अरिहंत भगवान ही देवाधिदेव हैं,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ११
:
प्रश्रोत्तररत्नमाळा
जो सम्पूर्ण अतिशयवंत होते हुए भी अमृत तुल्य वचनों से भव्य जनों के त्रिविध ( मन, वचन और काया सम्बन्धी) ताप को उपशान्त करते हैं ।
२. दया मूल शुचि धर्म सोभागी-किसी को कोई भी अनि-अहित मन, वचन और काया से नहीं करनेरूप और सबों का ऐकान्त हित करनेरूप सर्व जीवों को सुखदायी प्रिय निपुण दया का तत्व जिन में समाया हुआ है ऐसा अहिंसा संयम और तप लक्षण सच्चा धर्म है।
३. हित उपदेश गुरु सुसाध, जे धारत गुण अगम अगाधज्ञान, वैराग्य, क्षमा, मृदुता, ऋजुतादिक अनेक भले गुणों को स्वयं सेवन करते हुए भी जो भव्य जनों के लिये उनके योग्यतानुसार हितोपदेश देने में तत्पर रहेनेवाले ऐसे सुसाधु निग्रंथ पुरुष गुरुपद के योग्य हैं।
४. उदासीनता सुख जगमांहि-संसार में जीवों की भिन्न भिन्न कर्मों के अनुसार जो विचित्रत्ता प्रतीत होती है, उनमें लिप्त न होकर ज्ञानदृष्टि द्वारा उनसे परे रह कर स्वस्वरूप में स्थित रहना अर्थात् निज कर्तव्यरूप चारित्र में रमणता करना इसी में सच्चे सुख का समावेश है। संसार में दृष्टिगोचर होनेवाली खोटी मायिक वस्तुओं में कर्तत्व अभिमान कर उनमें लिप्त होजानेवाले जीव ऐसे सुख से बेनसीब ही रहते हैं।
५. जन्म मरण सम दुःख कोई नांही-महादुर्गधमय पाखाने में किसी को बिठाने पर अथवा किसी को अन्यायपूर्वक कैदखाने में डाल देने पर जो दुःख उसे होता है उससे
भी बेसुमार दुःख जीव को गर्भावासमें होता हैं; क्योंकि Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: १२::
गर्भावास में जीव को महादुर्गधी और परतंत्रता का पूरा ख्याल दिनप्रतिदिन होता रहता है । इससे वह मूछित प्राय अवस्था भोगता है और कैदखाने में से भी किसी को अनुकम्पा से मुक्त हो सकता है, अथवा दुःख को कम कर सकता है, किन्तु ऐसा गर्भावास में नहीं हो सकता; इतना ही नही परन्तु उसमें अति दुर्गधी और परतंत्रता का पूरा पूरा अनुभव करना पडता है । ऐसे गर्भावास के दुःख से भी माता की योनीद्वारा बाहर निकलते हुए जन्मसमय जीव को अत्यन्त दुःख होता है । उस समय दुःख सचमुच रोंगटे खड़े कर देनेवाला है । इससे भी अनन्ता दुःख जोव को मरणसमय प्रतीत होता है । इसकी सूक्ष्म झांखी अन्य जीवों को भी उस समय अनुभव करते दुःख का अपनी आंखों से देखने पर नजर आती है । यह तो सिर्फ एक समय के दुःख की बात है, किन्तु ऐसे अनन्त जन्ममरण के फेरे में जीव घूमता ही रहता है । जब तक जन्ममरण के बीजभूत, राग, द्वेष, मोह, अज्ञान प्रमुख दोष को दूर करने का जीव प्रयत्न नहीं करता तब तक ऐसे अनन्न दुःखों में से उसका छुटकारा होना असम्भव है और राग, द्वेषादिक दोषों को निर्मूल किया कि तुरन्त हो जन्म-मरण के अनन्त दुःखों का अन्त होना निश्चय समझ लेना चाहिये।
६. आत्मबोध ज्ञान हितकार-जिससे आत्मा का स्वरूप प्रकट हो, आत्मा को हितकारी गुण आर अहितकारी दोष का भान हो, जिससे हितकारी वस्तु का ही ग्रहण आर अहितकारी वस्तु को त्याग करने का लक्ष्य जगे, वो तत्त्वज्ञान आत्मा को अत्यन्त हितकारी है । संत साधुजनों की यथाविध उपासना कर के यह प्राप्त करने योग्य है, इस से विज्ञान-विवेक जागृत होता है। कहा है कि " सो कहिये सो Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: १३ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
पूछिये, तामे धरिये रंग । चाते मिटे अबोधता, बोधरूप बहे रंग ॥ " जिससे राग, द्वेष और मोहादिक का ताप उपशमें
और उत्तम संयम का सेवन कर सहन शीतलता का अनुभव हो ऐसा प्रात्मज्ञान ही अत्यन्त हितकारक है।
७. प्रबल अज्ञान भ्रमण संसार--जिस प्रकार गदसरा विष्टा में रति मानता है, उसको वो ही प्रिय लगता है परन्तु दूसरी उत्तम वस्तु प्रिय नहीं लगती उसी प्रकार भवाभिनन्दी जीव को क्षुद्रता, तृष्णा, दीनता, मत्सर, भय, शठता, अज्ञता
और स्वच्छंदवृत्ति विगेरे दोषों के कारण जो दीर्घकाल तक संसार पर्यटन करना पड़ता है वह प्रिय लगता है, परन्तु सद्गुणों से जन्म-मरण के भय से मुक्त हो सकते हैं उनका प्रिय नहीं लगना भी प्रबल अज्ञानता का ही कारण है ।
८. चित्तनिरोध ते उत्तम ध्यानः-जब तक जीव को पंच विषयादिक प्रिय है तब तक चित्त का प्रवाह (व्यापार) उसी दिशा में बहता रहता है । आत्मा को अन्त में अनर्थकारी दिशा में बहते मन के प्रवाह को रोक कर एकान्त हित. कारी दिशा में उस प्रवाह को लगाना-लगाने का प्रयत्न करना उत्तम ध्यान कहलाता है। आतध्यान और रौद्र ध्यान के कारणों को टालकर धर्मध्यान और शुक्ल ध्यान के कारणों के सेवन करने का आदर करना ही प्रारमा के लिये एकान्त हितकारी है । चित्त का वेग विषयादिक में बढ़ता रहे ऐसे बुरे कारणों के सेवन से बारंवार संक्लेश पेदा होता है। इसका सम्यग् विचार कर उन बुरे कारणों से होनेवाले संक्लेश को रोकने के लिये अरिहंतादिक पदों का स्वरूप समझ कर उनमें मन को लगाना और उसीमें तल्लीन होजाना ही आत्मा को एकान्त हितकारी है।Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नानपरत्नमाळा
:: १४ ::
९. ध्येय वीतरागी भगवानःजिसने आत्मा-परमास्मा का स्वरूप समझ लिया है ऐसा अन्तरात्मा ध्याता हो सकता है और जिसके समस्त दोषमात्र दूर हो गये हैं ऐसे वीतराग परमात्मा ध्यान करने योग्य ध्येय है। परमात्मा का ध्यान करनेवाले ध्याता ध्यान के प्रभाव से कीट (ऐल) भ्रमरी के द्रष्टांतानुसार स्वयं हो परमात्मा के रूप को प्राप्त कर सकते हैं, अतः जिसके समस्त रागादिक दोष विलीन हो गये हैं और समस्त गुणगण प्रकट हो गये हैं ऐसे अरिहंतसिद्ध परमात्मा का ही ध्यान करना आत्मार्थी जीवों को महतकर है।
१०. ध्याता तासु मुमुक्षु बखान, जे जिनमत तयारथ जान-जिन्होंने रागद्वेषादिक अंतरंग शत्रुओं को सम्पूर्णतया जीत लिया है ऐसे जिनेश्वर भगवान द्वारा कथन किये तत्त्व को भलो भांति जान कर-समझकर जिसको जन्ममर• णाादक दुःख को सर्वथा क्षय कर मोक्ष सम्बन्धो अक्षयअविचल सुख प्राप्त करने की तीव्र अभिलाषा जगी है ऐसे मुमुक्षु जन ही सचमुच पूर्वोक्त वीतराग परमात्मा का ध्यान करने के अधिकारी हैं।
११. लही भव्यता मोटो मान-जन्म, जरा और मरण के दुःख से सर्वथा मुक्त होकर मोक्ष सम्बन्धी अक्षय सुख प्राप्त करने का अधिकारी बनना अर्थात् उसकी योग्यता प्राप्त करना यह ही सचमुच आत्मसत्कार (Self respect ) समझना चाहिये ।
१२. कवण अभव्य त्रिभुवन अपमान-पूर्वोक्त भव्यतासे विपरीत अभव्यता मोक्ष सम्बन्धो शाश्वत सुख से सदा Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
: १५ : :
प्रश्नोत्तररत्न माळा
बेनसीब ही रखे ऐसो अयोग्यता ग्रह ही जगत में सब से बड़ा अपमान समझना चाहिये: । क्योंकि इसीसे जीत्र जहाँ तहाँ जन्म, जरा और मरण सम्बन्धो अनन्त दावानल में जला हो करता है ।
१३. चेतन लक्षण कहिये जीव-चेतना यह जीव का सामान्य लक्षण है | चेतना अर्थात् चैतन्य सजीवनपन । शेष ज्ञान, दर्शन, चारित्र, तप, वीर्य और उपयोग ये जीव के विशेष लक्षण हैं। ऐसे लक्षण जीव में हा मिल सकते हैं।
१४. रहित चेतन जान अजीव - जिसमें पूर्वोक्त चेतनाचैतन्य सजीवनता विद्यमान नहीं होती वह अजीव अथवा निर्जीव कहलाता है । निर्जीव वस्तु में सामान्य लक्षण चैतन्य ही नहीं तो विशेष लक्षण ज्ञानादिक तो हो ही कैसे ? इस प्रकार जीव और वस्तु का निर्णय करना सहल है ।
१५. परउपकार पुण्य करी जान - जिससे अन्य जीव का हित हो वैसे मन, वचन और काया का सदुपयोग करना, अन्य जात्रों को शाता-समाधि उत्पन्न हो ऐसे कार्य परमार्थ दृष्टि से करना, कराना या अनुमोदन करना, कभी स्वप्न में भी किसी जीव को पीडा - अशाता - असमाधि-अहित ऐसा मन से भी इच्छा नहीं करते हुए सदा सर्वदा सबों का एकान्त हित- वात्सल्य हो ऐसा ही मन से विचारना, ऐसा ही वचन बोलना और ऐसा ही काया से प्रवर्तन करना, हो ऐसे पवित्र मार्ग से कदापि विचलित न हो इसके लिये सावधान रहना चाहिये | ऐसे हितकारी कार्य करके उसके बदले की इच्छा नहीं करनी चाहिये । यश कीर्त्ति प्रमुख का लोभ न कर स्वकर्त्तव्य समझ कर सब पर समदृष्टि रखकर अर्थात् रागद्वेत्र से होनेवाली विषमता को छोड़ कर और मैत्रो प्रमुख
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
::१६::.
चार भावनात्रों का अन्तःकरण से आश्रय ग्रहण कर स्वपर. हित के लिये प्रवर्तन करना यह ही सच्चा पुण्य का मार्ग है । पूर्व महापुरुषोंने भी इसी को पुण्यमार्ग माना है और उपदेश किया है। स्वपर की उन्नति चाहनेवाले को इसी ही मार्ग का अवलम्बन करना योग्य है।
१६. परपीडा ते पाप वखान-क्रोधसे, मानसे, माया से या लोभ से राग-द्वेष के वशीभूत होकर, आत्मा का निकषाय-निर्मल स्वभाव भूल कर, परभाव में पड कर “सब जीवों को श्रात्म समान समझना " इस महावाक्य को भूला कर परजीवों को यथायोग्य सहायता देने के स्थान में ऊलटी पीडा पहुंचाने निमित्त मन से, वचन से, कायासे प्रवृत्ति करना, कराना या अनुमोदन करना, इसके समान दुसरा पापअन्यायाचरण क्या हो सकता है ? परभव में जीव को पाप के विरुवा विपाक भोगने पड़ते हैं । पापाचरण से ही जीव को नरक तिर्यंच गति में कंठिन दुःख की यातना सहनी पडती है। इसीसे भवभोरु जन ऐसे पापाचरण से सदैव दूर रहते हैं । सब को आत्मवत् समझ कर किसी भी जीव को किसी भी प्रकार का दुःख हो ऐसा कार्य कभी भी न तो स्वयं करते हैं, न करवाते हैं। जो बात खुद को प्रतिकूल दुःखकारी जान पडे उशे दूसरो पर नहीं अजमाना चाहिये । शान्त चित्त से यदि दूसरों की स्थिति का उचित विचार कर जाय तो उसे दुःख पहुंचाने की कभी इच्छा हो ही नहीं सकती । विना विवेक के जीव मिथ्या अहंता और ममता में बेभान होकर दूसरे को दुःख पहुंचाने के लिये उद्यत होजाता है और विवेकद्वारा स्वपर का यथार्थ भान हो जाने पर वह स्वपर के अहितकारी मार्ग से पिछा हठ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७ ::
प्रश्नोत्तर रत्नमाळा
जाता है | क्षमावंत विवेकी जीव हो अहिंसा धर्म का यथार्थ पालन कर सकता है ।
1
१७. आश्रम कर्म आगमन धारे—जिससे नये नये कर्म आकर आत्मा से मिले अर्थात् आत्मा के साथ शुभाशुभ कर्म का मिश्रण होने का जो कारण है उसे शास्त्र में
श्रव कहते हैं । इन्द्रियों के विषयों का सेवन, कोधादिक कषाय के वश होना, अविरतपन से रहना, मन, वचन और काया के विचित्र व्यापार करना, और नवतत्र प्रकरण मं कथित पचीश प्रकार की क्रिया का सेवन करना इनसे शुभाशुभ कर्मों का आवागमन होता है ।
१८. संवर तास विरोध विचारे - उपरोक्त आश्रव को अटकाने अर्थात् ऊपर बतलाई हुई विविध करणी द्वारा आत्मा के साथ मिश्रण होनेवाले शुभाशुभ कर्म को रोकना सम्बर कहलाता है । समिति ( सम्यक् प्रवर्तन ), गुप्ति ( मन, वचन और काया का गोपन ), परिसह ( अनुकूल या प्रतिकूल उपसर्गादिक ) और क्षमादिक दस महाशिक्षा का पालन करना, द्वादश भावना और सामायिकादिक चारित्रद्वारा पूर्वोक आश्रव टाले जा सकते हैं ।
१९. निर्मल हंस अंश जहां होय, निर्जरा द्वादशविध तप जोय - जैसे हंस क्षीर-नीर को पृथक् पृथक् कर सकता है, उसी प्रकार जिसके घट में निर्मल ज्ञान-वैराग्य प्रकट हुआ है वह बाह्य और अभ्यंतर तप द्वारा निर्जरा - पूर्वभव के संचित कर्म का क्षय कर सकता है । खानपान बिना निराहार रहना, आहार में कमी करना, नियमित रूप से
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: १८ ::
खानपान वगेरे करना, नाना प्रकार के रस का त्याग करना, समझकर स्वाधीनरूप से शीत, तापादिक को सहना, और नाना प्रकार के आसन जप प्रमुख से देह का दमन करना, ये सब बाह्य तपरूप हैं। यह बाह्य तप उत्तम लक्षण से किया जावे तो इससे अभ्यन्तर तप की पुष्टि होती है। जाणता अजाणता गुप्त या प्रकटरूप से किये पाप की निष्कपटरूप से गुरु के समीप शुद्धि करना, गुणीजनों का बहुमान करना, सद्गुणो की सेवा-चाकरी करना, अभिनव शास्त्र का पठनपाठनादिक करना, अरिहंतादिक पद का स्वरूप समम कर उसमें अपनी वृत्ति स्थिर करना और देहमूर्छा का त्याग कर परमात्मस्वरूप में तल्लीन होजाना ये अभ्यन्तर तप कहलाते हैं । समतापूर्वक शास्त्र, आज्ञानुसार पूर्वोक्त तप करने से अनेक जन्म के संचित कठिन कर्म भी क्षय होजाते हैं । अतः मोक्षार्थी जनों को आत्मविशुद्धि करने निमित्त उक्त उभय प्रकार के तप अवश्य सेवना योग्य है । तीर्थकरोंने भी उत्तम तप का प्राश्रय लिया है।
२०. वेदभेद बंधन दुःखरूप-वेदभेद अर्थात् चार भेदवाला बंधन (बंध ) दुःखदायक ही है। परमार्थ ऐसा है कि नवतत्त्व में अनुक्रम से कथित बंध चार प्रकार का है। वह मोक्ष का विरोधी होने से दुःखदायक हो है । १ प्रकृतिबंध, २ स्थितिबंध, ३ रसबन्ध और ४ प्रदेशबंध । आरमा के ज्ञानादिक गुण को आधरने का स्वभावाला प्रकृतिबन्ध, दीर्घ या हस्व काल की स्थिति का निश्चय करनेवाला स्थितिबंध, १-२-३-४ ठाणियों अथवा तीव मंदादिक शुभाशुभ रस जो विपाककाल में वेदना पडे वह रसबंध और
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
इन तीनों के संग्रहरूप जो कर्म के प्रदेश का संवय होता है वह प्रदेशबन्ध । ये कर्मबन्ध शुभ तथा अशुभ दोनों प्रकार के हो सकते हैं । इसका विशेष अधिकार कर्मग्रन्थादिक से जाना जा सकता है। यह शुभ बन्ध भी स्वर्ण की बेड़ी के सदृश
और अशुभ बन्ध लोहे की बेड़ी के सदृश है। इन दोनों प्रकार के बन्धों को भारभूत-दुःख दाई समझकर मुनुक्षु को त्याग करने योग्य हैं ।
२१. बंध अभाव ते मोक्ष अनूप-मिथ्यात्व, अविरति कषाय, योग प्रमुख कषाय के सामान्य हेतु हैं और इनके विशेष हेतु भी कर्मग्रन्थ में बतलाये गये हैं। उनका लक्ष्य रखकर उन बन्ध हेतुओं से बचते रहने से प्रात्मा अनुकम से अनुपम ऐसे मोक्षसुख का अधिकारी हो सकता है । राग-द्वेष प्रमुख भावकर्म हैं अर्थात् ये कर्मवन्ध को बहुत पुष्टता करते रहते हैं। इससे आत्मा स्वस्वरूप से च्यूत-भ्रष्ट होकर परभाव में ही खुब ालत रहती है और ऐसा करने से संसारसंतति की वृद्धि होती रहती हैं । वट के बीज के समान उनका अन्त नहीं आ सकता है, परन्तु यदि राग-द्वेष प्रमुख पोषक पदार्थ नहीं मिले तो उसका तुरन्त हो अंत होजाता है। इसलिये तत्त्वज्ञानी अध्यात्मी पुरुष राग-द्वेषादि को हो निर्मल करने का प्रयत्न करते हैं।
२२. परपरिणति ममतादिक हेय-अपनी आत्मा को अच्छी तरह से पहचान लेना और उसमें जो अनन्त शकि सामर्थ्य समाया हुआ है उसकी जितनी दृढ प्रतीति हो ऐसे सर्वज्ञ वचन या वीतराग भगवान् की परम तत्त्वबोधक प्रतिमा का अन्तर लक्ष्य से आलम्बन लेना और उसमें ही अर्थात् स्वस्वरूप में हो रमण करना ऐसी प्रवृति आत्मा को Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: २० :: अत्यन्त हितकारक है। परन्तु ऐसी आत्मपरिणति तो परपुद्र्गालक वस्तु में अनादि अनन्तकाल से लगी हुई प्रोतिममता को छोड़ने पर ही जागृत हो सकती है। श्र.:. आत्मार्थी जनों को ऐसी पौदर्गालक प्रीति छोड़कर आत्मा के अंतरंग ज्ञानादिक गुणों से प्रीति जोड़ना योग्य है । जब तक जीव नकामी परवस्तुओं में ममता बुद्धि रखता है तब तक चाहे जितना काया कष्ठ सहे फिर भी वह उसकी आत्मा के लिये हितकारक सिद्ध नहीं हो सकता, किन्तु ममता बुद्धि के नष्ट होते ही शीघ्र ही उसकी सकल करणी उसकी आत्मा के लिये एकान्त हितकारक हो जाती है । अतः मुमुक्षु. जीवों को परवस्तुओं पर से ममता बुद्धि को हठाकर आत्मा के स्वाभाविक सद्गुणों में ही ममताबुद्धि रखना उचित है. और यह हो कर्त्तव्य है।
२३. स्वपरभाव ज्ञान कर ज्ञय-स्व अर्थात् आत्म द्रव्य और पर अर्थात् आत्मा सिवाय अन्य द्रव्य इनका जिस प्रकार यथार्थ ज्ञान हो तब तक ही अपनी शक्तिभर गुरुगम्य अभ्यास करना उचित है । श्रात्मा, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गल और काल ये छ द्रव्य उनके गुण पर्याययुक्त होते हैं । इनका विशेष अधिकार नवतत्त्वादिक ग्रंथों में पढ़िये । आत्मा चैतन्ययुक्त चेतन द्रव्य है जब कि शेष सब चैतन्य रहित जड़ द्रव्य है । उनको उनके गुणपर्याय युक्त अच्छीतरह से समझकर आत्मा के अनुपयोगी ऐसे पुद्गल प्रमुख परद्रव्यों से निवृत्त होना चाहिये । ज्ञेय अर्थात् जानने योग्य सर्व द्रव्यों को जानकर तजने योग्य को तजना और श्रादरने योग्य को प्रादरना, यह ही उत्तम विवेक का फल है । शेष तोते के सदृश केवल मुखपाठ मात्र से तो
आत्मा का कहिये वरना वैसा नहीं । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: २१ ::
प्रश्नोतररत्नमाळा
२४. उपादेय आतमगुण बंद, जाणो भविक महा सुख कंद-आत्मा के अनन्त गुणों का वृन्द अर्थात् समुदाय यह ही उपादेय अर्थात् आदरने-आराधने योग्य हैं । और यह हा आत्मा के लिये परम सुखकारी है । स्वगुगवृन्द की उपेक्षा कर और आत्मगुण के विरोधी अवगुणों का पोषण कर जीव अपने आपका स्वयं ही शत्रु बनता है । इसी से उसे संसारचक्र में अनन्तकाल पर्यन्त भटकना पड़ता है। ऐसी महाखेदकारक और गंभीर भूल सुधारे बिना उसका छुटकारा होना अशक्य है। उसके बिना वह खुद के आत्मा के ही सत्तागत रहे अनन्त सुख का प्रास्वाद-अनुभव नहीं कर सकता । अनन्तकाल से चली आती अपनी इस भूल को सुधार कर स्वदोष मात्र को जड़ से उखाड़ फैकने का यत्न करना अत्यन्त जरूरी है कि जिससे आत्मा के सत्तागत सकल गुणवृन्द आसानी से जागृत होकर प्रकाशित हो सके ।
२५. परमबोध मिथ्यागरोध-मिथ्याग अर्थात मिथ्यात्व-विपर्यय-विपरीत वासना, तत्त्व में अतत्त्वबुद्धि और अतत्त्व में तत्त्वबुद्धि, गुण में दोषबुद्धि और दोष में गुणवुद्धि, हित में अहितबुद्धि और अहितमें हितबुद्धि, सुदेव में कुदेवबुद्धि और कुदेव में सुदेवबुद्धि, सुगुरु में कुगुरुबुद्धि और कुगुरु में सुगुरुवुद्धि, इसी प्रकार सुधर्म में कुधर्मबुद्धि
और कुधर्म में सुधर्मबुद्धि, ऐसी मिथ्यामति हो मिथ्यात्व कहलाता है । इसका रोध अर्थात् रोक करना ही परम बोध है । उपर लिखित मिथ्यात्व अनादि कुसंग के योग से उत्पन्न हुआ है । उसको रोकने के लिये आत्मार्थी जनों को सुसंग प्राप्त करना उचित है । महासमर्थ ज्ञानी पुरुषों के निष्पत्तपाती वचनों पर पूर्ण विश्वास किये बिना वह अनादि अनन्त Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
::२२ ::
मिथ्याई । उसका नहीं किति एवं
रोग मिटना कठिन है और बिना इसके मिटे अनन्त अव्याबाध अक्षयसुख मिलना भी असम्भव है।
२६. मिथ्याग दुःख हेत अबोध-जिससे मिथ्यात्वजन्य अनन्त अपार दुःख पैदा हो वह ही अबोध या अज्ञान है। मिथ्यात्व यह महाशल्य, महाविष, महाव्याधि और महादुःखरूप है । उसको तथा उसकी महान व्यथा को जो न मिटा सके उसे ज्ञान नहीं किन्तु अज्ञान ही समझना चाहिये । जो स्वयं ही पूर्वोक्त मिथ्यामति एवं मिथ्यावासना से भरे हुए हैं वे बेचारे दूसरों के मिथ्यात्व को क्योंकर मिटा. सकते हैं ? जो स्वयं ही भवोदधि में अनेकशः डूबते हो वे दूसरों को कैसे तार सकते हैं। जिनको खुद को भी सम्यग्दर्शन सम्यक्त्व प्रकट नहीं हुआ वे दूसरे अर्थीजनों को किस प्रकार सम्यग्दर्शन प्रकटा सकते हैं ? जो स्वयं ही निरन्तर निर्धन दुःखी स्थिति में दुःख भोगते रहते हैं वे दूसरों को शाश्वत सधन सुखी स्थिति किस प्रकार प्राप्त करा सकते हैं ? अत: जिसकी मिथ्यावासना दूर करने की अन्तःकरण से इच्छा हो उसको ऐसे समर्थ निष्पक्षपाती संत सुसाधुजनों की हितशिक्षा मानकर, उसपर मनन कर, आचारविचार में भरसक प्रयत्न करना चाहिये । यह ही आत्मा के लिये एकान्त हितकारी मार्ग है और यह ही उपादेय है ।
२७. आत्महित चिन्ता सुविवेक-जिसमें आत्मा का हित कल्याण हो सके उसका हृदय में सदैव चिन्तयन (लक्ष्य) बना रहे इसे ही सुविवेक अर्थात् सच्चा विवेक कहते हैं । शेष विवेक तो केवल कृत्रिम या निरर्थक है । आत्मा क्या वस्तु है ? इसका स्वरूप क्या है ? इसके क्या गुण हैं ? इसकी शक्ति कितनी है ? उस पर किस प्रकार आवरण श्रा Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
::२३ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
गया है ? वह किस प्रकार प्रकट हो सकती है? उसमें अन्तरायभूत कौन है ? वह अन्तराय क्यों कर दूर हो सकता है ? उसके साधन कौन कौनसे हैं ? उन साधनों का किस प्रकार उपयोग करना चाहिये ? यह मनुष्यभव कितना अमूल्य है ? इसको किस प्रकार निरर्थक खो रहे हैं इत्यादि आत्मा सम्बन्धी चितवन के साथ साथ अब विशेषतया जागृत होना बहुत जरूरी है। जिसको आत्मा का अनुभव हुआ है ऐसे संतजनों की सेवा भक्ति बहुमान करना बहुत ही आवश्यक है । स्वहित कार्य में गफलत करने से जीव को अबतक अनेको यातनाएं सहनी पडी है और भविष्य में भी सहनी पडेगी, अतः अब और अधिक स्वहित साधन की उपेक्षा न कर जैसे बने वैसे जल्दी उत्साहपूर्वक एवं प्रेम से सत्संगति कर स्वहित साधन का पूरा लक्ष्य रखना चाहिये। इसमें गफलत करने से बड़े भारी दुःख की संभावना है, क्योंकि स्वहित साधने के लिये अन्तर लक्ष्यरूप सुविवेक प्रकट होना जीव के लिये अत्यन्त दुष्कर है।
२८. तास विमुख जड़ता अविवेक-उक्त प्रकार का आत्मलक्ष्य छोड़ कर केवल जड़ ऐसी पौद्गलिक वस्तुओं में ही प्रोति रखना, उसी में निमग्न हो जाना, इस के उपरान्त दूसरा कोई कर्त्तव्य अवशिष्ट (शेष) न जानना, खानपान, ऐश-आराम करना यह ही इस दुनियां में सार वस्तु है और इसी को प्राप्त करने का अहर्निश उद्यम करना ही कर्तव्य है । ऐसे ऐकान्त अज्ञान गर्भित कुविचार ही अविवेक है । ऐसे अविवेक से ही मिथ्यावासना की वृद्धि होती है और इसीसे जीव को संसारचक्र में भ्रमण करना पड़ता है। जन्म, जरा, मृत्यु, आधि-व्याधि-उपाधि और संयोग-वियोग Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
::२४::
जन्य अनन्त दुःख दावानल में जला ही करता है और ऐसा होने पर भी मोह-मदिरा के प्रबल वेग विकार से वह अपने आप को सुखी प्रतीत करता है अथवा ऐसे ही कल्पित क्षणिक सुख की आशा रखता है। ऐसे अयोग्य जीव का कल्याण कैसे हो सकता है ?
२९ से ५७ तक २९ प्रश्नों का उत्तर परभव साधक चतुर कहावे, मूरख जे ते बंध बढ़ावे । त्यागी अचल राज पद पावे, जे लोभी ते रंक कहावे ॥ ९॥ उत्तम गुणरागी गुणवंत, जे नर लहत भवोदधि अंत । जोग जस ममता नहि रति, मन इन्द्रि जीते ते जति ॥१०॥ समता रस सायर सो संत, तजत मान ते पुरुष महंत । सुरवीर जे कंद्रप वारे, कायर काम-आणा सिर धारे ॥११॥ अविवेकी नर पशु समान, मानव जस घट आतम ज्ञान । दिव्य दृष्टि धारी जिनदेव, करतां तास इन्द्रादिक सेव ॥१२॥ ब्राह्मण ते जे ब्रह्म पिछाणे, क्षत्री कर्म-रिपु वश आणे । वैश्य हाणि वृद्धि जे लखे, शुद्ध भक्ष अभक्ष जे भखे ॥१३॥ अथिर रूप जागो संसार, थिर एक जिन धर्म हितकार । इन्द्रि सुख छिल्लर जल जाणो, श्रमण अतिद्रि अगाध वखाणो॥१४॥ इच्छारोधन तप मनोहार, जप उत्तम जग में नवकार । संजम आतम थिरता भाव, भवसायर तरवा को नाव ॥१५॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : २५ : :
प्रश्नोत्तरगतमाळा
छती शक्ति गोपवे ते चोर. शिवसाधक ते साध किशोर । अति दुर्जय मनकी गति जोय, अधिक कपट नारी में होय ॥१६॥
२९. परभव साधक चतुर कहावे-बालक को स्तनपान की सहज वासना परभव की सिद्धि प्राप्त कराती है। उस और उसके सदृश अनेक पुरावा से परभव की प्रतीति कर के इस क्षणिक देह को छोड़ने के पश्चात् जो परभव में खुद को अमुक प्रयाण करना है उसके लिये पहिले से ही शुभ साधन कर रखने के लिये तैयार रहे उसी को सच्चा चतुर समझना चाहिये, क्योंकि वह अपनी चतुराई का सदुपयोग अपने हितसाधन में करता है । अपितु कितने ही मुग्धजन तो लोकरंजन करने के लिये ही स्वचतुराई बतलाते हैं किन्तु वह उसका सदुपयोग न होकर दुरुपयोग है।
३०. मूरख जे ते बन्ध बढ़ावे-मिथ्यात्व, अविरति, कषाय और योग, दुःप्रणिधान के राग-द्वेषादिक दोष जिनके कारण जीव विविध कर्मबन्धन कर संमारचक्र में फिरता रहता है उन आत्मगुणों के विरोधी दोषों को सेवन करनेवाला और आत्मगुणों को नाश करनेवाला आत्मद्रोही मूर्ख है। बुद्धि प्राप्त कर तत्व का विचार करना चाहिये। इस महावाक्य के गढार्थ को न समझ कर इसका विरुद्ध उपयोग करनेवाला दुर्बुद्धि विवेकहीन मूर्ख ही कहलाता है। दुर्लभ मानव देह को प्राप्त कर वीतरागप्रणीत व्रत-नियम का पालन करना इस महावाक्य की उपेक्षा कर तुच्छ एवं क्षणिक ऐसे विषयसुखों में ही मग्न होजाना बड़ी मूर्खता है । लक्ष्मी प्राप्त कर सुपात्रदान द्वारा उसका लाम Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: २६ ::
उठाना ईस महावाक्य का मर्म भूल कर प्राप्त की हुई लक्ष्मी को केवल एश-श्राराम में ही उड़ा देना अथवा कृपणता दोष से उस पर खोटी ममता बुद्धि रखकर उसका कुछ भी सदुपयोग न करना इसे भी मूर्खता न कहें तो और क्या ? और जिहा पाकर दूसरों से प्रीति उत्पन्न हो ऐसे प्रिय एवं पथ्यवचन बोलना इस महावाक्य को भूला कर जैसे तैसे बकरींद करते रहना यह उन्मतत्ता नहीं तो और क्या ? इन ऊपर लिखे महावाक्य में ही बहुधा सब सार का समावेश है । जो इनका सार समझ कर उसके अनुसार व्यवहार करते हैं उनको संसारचक्र में अधिक काल तक नहीं भटकना पड़ता है । तत्त्व रहस्य समझ कर, तत्त्वश्रद्धा निश्चल रख कर जो तत्त्वरमणता करते हैं, अर्थात् जड़ चेतन को अच्छी प्रकार समझ कर स्वचेतन द्रव्य स्थित अनन्त अगाध शक्ति-सामर्थ्य की दृढ़ प्रतीति कर जो स्वआत्मा के ही सत्तागत रहनेवाली अनन्त अपार शक्ति को प्रकट करने की पवित्र बुद्धि से वीतराग वचनानुसार प्रवृत्ति करते हैं उन भाग्यशाली भव्यजनों को अधिक भवनमण नहीं करना पड़ता। किन्तु ऊपर लिखी रीति के विपरीत अपनी इच्छानुसार यश कीति की इच्छा से या गतानुगतिकता से दूसरे किसी प्रकार के बदले की इच्छा से दानादिक धर्मक्रिया करते हैं वे मूर्खजन आत्महित नहीं साध सकते, अत: मोक्षार्थीजनों को यदि कोई धर्मअनुष्ठान करना हो तो केवल आत्मकल्याण के लिये ही करना चोहिये, क्योंकि ऐसे पवित्र आत्मलक्ष्य से आत्मा निर्मल होती है और विपरीत लक्ष्य से आस्मा मलिन हो जाती है ऐसा समझ कर विवेकबुद्धि द्वारा विचार कर स्वहित आदरना चाहिये।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: २७ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
३१. त्यागी अचल राज पद पावे-सद विवेकद्वारा तत्त्वातत्त्व का निश्चय कर जो सत्पुरुष तजने योग्य को तज देते हैं और आदरने योग्य को आदरलेते हैं। वे अन्त में अविचल मोक्ष पदवी को प्राप्त करते हैं । जिन कारणों के सेवन से जीव को नाहक भवभ्रमण कर अन्तदुःख सहने पड़ते हैं वे सब कारण त्याज्य हैं और जिन कारणों के सेवन से जीव सर्व कर्म बन्धनों से मुक्त हो कर अन्त में परमपद को प्राप्त करते हैं वे ग्रहण करने योग्य हैं। अर्थात् सर्व पापस्थान को समझ कर परित्याग करने योग्य हैं और वीतराग सर्वज्ञकथित सर्व गुणस्थान अनुकम से ग्रहण करने योग्य हैं । इस प्रकार विवेकयुक्त त्याग वैराग्य को सेवन करनेवाले अनुक्रम से अक्षयसुख को भोग सकते हैं । अपने अपने अधिकारानुसार धर्म साधन कर अनुक्रम से ऊंची सिढ़ी पर चढ़नेवाले सुखपूर्वक स्वउन्नति को साधकर अक्षय अबाधित सुख. को प्राप्त कर सकते हैं।
३२.जे लोभी ते रंक कहावे-यथायोग्य भोगसामग्री के प्राप्त होने पर भी जो लोभान्ध होकर अधिकाधिक की तृष्णा करते रहते हैं वे ही सचमुच दीन-दुःखी हैं और प्राप्त सामग्री में सन्तुष्ट रह कर जो प्रसन्नतापूर्वक परभव के लिये सत्साधन का सेवन करने को उद्योगवंत रहते हैं वे ही सचमुचसुखी हैं। “न तृष्णायाः परो व्याधिः, न तोषात् परमं सुखम्' यह महावाक्य उपरोक्त बात का समर्थक है । ऐसा समझ. कर समझदार व्यक्ति को संतोषवृत्ति धारण करना चाहिये।
३३. उत्तम गुणरागी गुणवंत, जे नर लहत भवोदधि अन्त-जो स्वयं सद्गुणी होते हुए भी दूसरे सद्गुणी का
रागी होता है वह पुरुष शिघ्र ही संसार का अन्त पा सकता Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: २८ ::
है । जो स्वयं गुणी हो कर दूसरे के सद्गुणों को सहन नहीं कर सकता और इसलिये उसके ऊपर अकृत्रिम प्रेम रखने के स्थान में द्वेष इर्षा या मत्सर धारण करता है वह स्वयं स्वगुण से च्युत हो कर भव अटवी में ही भटकता रहता है । अर्थात् द्वेष दोष से अच्छे गुणों का भी नाश हो जाता है और उत्तम गुणराग से गुणहीन भी उन्नति को प्राप्त करता है । श्रीमद् यशोविजयजी उपाध्यायने १८ पापस्थानक की संज्झाय में द्वेष की संज्झाय में द्वेष दोष से होनेवाली महाहानि और गुणराग से होनेवाला एकान्त आत्मलाभ का भलो. भांति वर्णन किया है, अत: उससे उस सम्बन्ध में विशेष मनन कर कृष्ण वासुदेव के समान सदगुणग्राही बनने का प्रयत्न करना उचित है।
३४. जोगी जस ममता नहीं रति--जिस को रंचमात्र भी परपुदगल वस्तु में ममता नहीं होती वह ही सच्चा योगी है। उत्तम प्रकार के योग से जिसने ममता का नाश कर दिया है वह ही मोक्ष का आधकारी हो सकता है । ममता मूर्छा हो सचमुच परिग्रहरूप है अार परिग्रह से उन्मत्त हुए बेचारे जीवों की केवल दुर्दशा ही होती है । तिस पर भी जो साधु वेष धारण कर परिग्रहण धारण करते हैं उनकी तो सर्वत्र महा विटम्बना होती है । क्योकि वे साधु वेष में जगत को ठगते हैं अर्थात् धर्मठग बन जगत को ठगते हैं और संवज्ञ भगवान की पवित्र आज्ञा का भंग करते हैं । सर्वज्ञ भगवान ने साधु को द्रव्य भाव से निर्ग्रन्थपन धारण करने का आदेश दिया है। द्रव्य से बंग आदि और भाव से मूळ का परित्याग करना भगवानने फरमाया है। उस प्रकार प्रतिज्ञा करने पर भी पुनः प्रतिज्ञा भ्रष्ट हो कर ममता धारण करना अत्यन्त अनुचित है । कहां भी हैं कि " ममता थिर Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ६९ : :
प्रश्नोत्तर रत्नमाळा
सुख शाकिनी, निरममता अनुकूल, ममता शिव प्रतिकूल है, निरममता अनुकूल ॥
""
३५. मन इन्द्रि जीते ते जति मन को और इन्द्रिय वर्ग को वश में कर वीतराग परमात्मा द्वारा आदेशित दश शिक्षा को अच्छी प्रकार समझ कर जो आराधना करते हैं वे ही सच्च यति हैं और इसके विपरीत आचरण कर अर्थात् मन और इन्द्रियों को स्वतंत्र छोड़ कर जो केवल स्वच्छन्दपन से आज्ञा विरुद्ध आचरण करते हैं वे तो केवल यति नाम को कलंकित करनेवाले हैं यह सच्च समझना । जो उत्तम प्रकार की दश शिक्षा सर्वज्ञ भगवान ने आत्मा के पेकान्त हित के लिये फरमाई है वे इस प्रकार हैं:
4
१. क्षमागुण धारण कर सहनशील वनना. २. मृदुता - कोमलता धारण कर सद्गुणी प्रत्ये नम्रता धारण करना. ३. ऋजुता अर्थात् सरलता धारण कर निष्कपट वृत्ति रखना. ४. लोभ छोड़कर संतोषवृत्ति रखना ५. यथाशक्ति वाह्य अभ्यन्तर तप द्वारा आत्मविशुद्धि करना ६. संयम गुण द्वारा आत्मनिग्रह करना और सर्व जंतुओं को आत्म समान समझ कर किसी के प्रति प्रतिकूल आचरण कदापि नहीं करना. ७. प्रिय और पथ्य अर्थात् हितकारी सत्य भाषण करना. ८.. अन्यायाचरण छोड़कर प्रमाणिकपन से अर्थात् शुद्ध अन्तः करण से व्यवहार करना. ९. ममतादिक परिग्रह को अनर्थरूप समझ कर निर्धारीत कर निर्ममत्वपन - निःस्पृहपन धारण कग्ना. १०. मन, वचन और काया की पवित्रता कायम रख कर चाहे जैसे विषयभोग से विरक्त रहना । उक्त दश महाशिक्षा को यथार्थ रीति से अनुसरण करनेवाले यति जगत
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ३० ::
के लिये महा आशीर्वादरूप हैं, और वे परम पवित्र मार्ग का उल्लंघन कर केवल आपमति से स्वच्छंदपन से फिरने - वाले यति तो केवल जगत में श्रापरूप ही हैं ।
३६. समता रस सायर सो संत-राग, द्वेष और मोहजन्य ममतादिक विचारों को छोड़कर जो सदा समता रस में ही लोन रहते हैं वे ही सचमुच संत पुरुष हैं ऐसे समतावंत साधु सचमुच विश्ववंद्य हैं । संसार में ऐसी कोई भी वस्तु नहीं है जिस को उनकी उपमा दी जा सके, अतः ऐसे समता वंत संत साधु जन उपमानीत कहलाते हैं। ज्ञानसार में कहा है कि " जिसका समता रस स्वयंभूरमण समुद्र की स्पर्धा करता है और निरंतर वृद्धि प्राप्त करता जाता है ऐसे मुनीश्वरों की उपमा योग्य इस चराचर जगत में कोई भी वस्तु दृष्टिगोचर नहीं होती " तिस पर भो जो चन्द्र, सूर्य, सायर, भारंड प्रमुख पदार्थों की जो उपमा दी जाती है उसको एकदेशीय समझना चाहिये ।।
३७. तजत मान ते पुरुष महन्त जो मान मनुष्यो में सामान्य नियमानुसार दृष्टिगोचर होता है और जिसके कारण जीवों को बहुधा अनेकों कष्टों का सामना करना पड़ता है तथा जिसके परिणामस्वरूप नरकादि दुर्गात में भी जाना पड़ता है उस दुःखदायी मान-अभिमान को जो. छोड़ देता है वह हो बड़ा महन्त पुरुष है । अभिमान त्याग का उपाय नम्रता है । जब तक हम पूर्णता प्राप्त न करलें तब तक अभिमान क्यों कर करे ? तथा पूर्णता प्राप्त कर लेनेवाले को भी अभिमान करने की क्या आवश्यकता है ? अर्थात् पूर्ण एवं अपूर्ण के अभिमान करने के लिये कोई कारण ही नहीं रहता । तिस पर भी जो तत्व से पूर्णता प्राप्त Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ३१ : :
प्रश्नोत्तररत्न माळा
कर चुके हैं वे तो कभी भी अभिमान नहीं करते, अपितु अभिमान छोड़कर नम्रता गुण की प्राप्ति से हो पूर्णता प्राप्त होती है और जो अपूर्ण होने पर भी अभिमान - मिथ्या अभिमान करते हैं उनको पूर्णता प्राप्त हो ही नहीं सकती, अपितु थोड़ी बहुत प्राप्त की हुई पूर्णता भी नष्ट हो जाती है। अतः सब से श्रेष्ठ बात यह है कि जिस जिस प्रकार गुण को वृद्धि होती जाय वैसे ही वैसे नम्रता की भी वृद्धि होनी चाहिये । जिस जिस प्रकार नम्रता में वृद्धि होगी वैसे ही गुणवृद्धि में गति शीघ्रतया होगी और जैसे नम्रता में त्रुटो होगी वैसा हो गुणवृद्धि में भी कमी होती जायगी “ लघुता तह प्रभुता और " प्रभुता से प्रभु दूर " ऐसा नियम है । इसीसे रावण और दुर्योधन जसों का भी बेहाल हुआ और रामचन्द्र तथा पांडवों का अभ्युदय हुआ ।
"
66
३८. सूरवीर जो कन्द्रप वारे-जो कामविकार का निवारण करे और विषयवासनाओं को निर्मल करे वे ही सचमुच शूरवीर अर्थात् बहादुर हैं और जो कामविकार के वशीभूत होकर स्वपरहित से वंचित रहता है वह ही डरपोक या कायर है । लखों पुरुषों का सामना कर रण में झझनेवाले अनेकों सुभट होते हैं, परन्तु एक अबळा - स्त्री के नेत्र कटाक्ष को वे भो सहन नहीं कर सकते, स्त्री के सामने केवल कायर बन जाते हैं । अपितु कामविकार से अंधे होकर अंधे बन जाते हैं। अपनी मर्यादा से मुंह मोड़ कर जहां तहां भटकते रहते हैं और अनेक स्थानों पर मार-भर्त्सना एत्र अपमान के शिकार बनते हैं तथा अन्त में मलिन वासना से मर कर अन्त नीच गति में उत्पन्न होते हैं । अतः प्रत्येक स्त्री-पुरुष को कामविकार को बरा में कर
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोतररत्नमाला
: : ३२:::
-
~
-
~
~
अपनी मर्यादा को निष्कलंक बनाये रखने का उद्योग करना चाहिये । कामविकार को वश में करनेवाले स्त्री-पुरुष का ही शीलरत्न जगमगा उठता है। शीलरत्न ही मनुष्यजाति का सच्चा भूषण है। संतोषी पुरुष ही शीलरत्न को प्राप्त कर सकते हैं । पूर्व काल में ऐसे अनेकों स्त्री-पुरुष रत्न थे कि जिनके पवित्र नाम का आज तक प्रभातकाल में स्मरण किया जाता है । ऐसे पवित्र स्त्रापुरुषों का अनुकरण कर मन, वचन और काया की शुद्धि से शीलरत्न की प्राप्ति
और अनुक्रम से विषयवासनाओं के निर्मूल करने का आरमार्थी सजनों को प्रयत्न करना चाहिये ।
३९. कायर काम आणा शिर धारे-विषय-विकार के वश होकर विवेकरत्न को खो कर जो स्वमर्यादा से विमुख हो जाते हैं वे ही कायर हैं। ऐसे कायर पुरुष स्वपर का जीवन नष्ट करते हैं। कामांध होकर खुद मर्यादा भ्रष्ट होते हैं और दूसरों को भी उन्मार्गगामी वना दोनों का अधःपात कराते हैं । कामांध माता को अपने पति एवं पुत्र का मान नहीं रहता, अपना कल्पित स्वार्थ सिद्ध करने के लिये वह उनके अमूल्य प्राणों की भी आहुती दे देने में नहीं हिचकचाती और भ्रष्ट से भ्रष्ट नीच नादान के साथ भी चली जाती है । इसी प्रकार कामांध पुत्र भी अपनी कुलमर्यादा को ताक में रख अपनी माता, भगिनी एवं पुत्री के साथ भी दुर्व्यवहार-दुष्टाचार करने से बाज नहीं आता । उसको कायर इसलिये कहा गया है कि वह मूर्ख अपने प्रवल दोषों के कारण उसको भविष्य में होनेवाले कष्टों से बचने के लिये किसी भा प्रकार का. उद्योग नहीं करता। ऐसे कामान्ध स्त्री-पुरुषों के लिये प्रबल काम विकार से इस संसार में भी अनेक प्रकार के अनर्थो का होना संभव है और भवान्तर में
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तरग्त्तमाळा
भी नरकादिक के महान त्रासदायक दुःख की परंपरा उसको बहुत बार भोगनी पड़ती है । तिस पर भी मनुष्यजन्म में स्वपर हित साध लेने का सुवर्ण अवसर खो देनेपर उसे फिर से नहीं मिल सकता है । कदाचित बहुत समय पश्चात् अनेको कष्ट सहने पर उसे फिर से मनुष्य जन्म भी प्राप्त हो जाय तो भी सांढ के सदश स्वच्छन्दरूप से भोगित विषय भोग से पुष्ट हुई विषयवासना के फिर से जागृत होते ही वह जीव फिर से विषय वमल में पड़ जाता है । अतः जैसे तैसे समझदार प्राणी को उत्तम साधनद्वारा विषय पास से मुक्त हो कर निर्विकारपन प्राप्त करने का प्रबल पुरुषार्थ करना चाहिये।
४०. अविवेकी नर पशु समान-जिन में विवेक जागृत नही हुआ तथा जो विवेक रत्न प्राप्ति के लिये भरसक प्रयत्न नहीं करते वे मनुष्य होते हुए भी पशु तुल्य ही हैं। क्योकि आहार, भय, मैथुन और परिग्रहरूप चार संज्ञा तो दोनों के लिये समान हो है । जिससे कृत्याकृत्य, हिताहित, भक्ष्याभक्ष्य, पेयापेय के गुणदोष यथार्थरूप से समज में आसके ऐसा विवेक घर में प्रकट हो तब ही मनुव जन्म की सफलता है। पशु में प्रायः ऐसा विज्ञान हो ही नहीं सकता तब यदि मनुष्य चाहे तो बुद्धिबल से तत्वातत्त्व का विचार कर, निश्चय कर प्रतत्त्व को छोड़कर तत्व को ग्रहण कर सकते हैं। जो बुद्धिबल के प्राप्त होने पर भी उसका उपरोक्त लिखेअनुसार उपयोग नहीं कर नाना प्रकार की विषयवासनामों के पोषण के निमित्त ही उनका ऊलटा उपयोग करते हैं, तथा दुर्लभ मानवदेह, लक्ष्मी और वाणी का भी उसी प्रकार विपरीत उपयोग करते हैं, वे प्राप्त की हुई शुभ सामग्री को भी खो बैठते हैं कि जिस शुभ सामग्री
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तरत्ममाळा
::३४ ::
कों उनके लिए अन्य जन्म में भी ऐसा उद्यम नहीं करनेसे फिर से मिलना मुश्किल हो जाता है । अतः उत्तम स्त्री पुरुषों को मोह, अज्ञान, अविवेक को छोड़कर जैसे हो सके वैसे सत्संग प्राप्त कर निर्मल ज्ञान और विवेक प्राप्त करने का अचुक प्रयत्न करना चाहिये कि जिससे यह मानव भव सफल हो सके।
४१. मानव जस घट आतमज्ञान-जिनके हृदय में विवेक जागृत है वे ही सच्चे मानव हैं, क्योंकि उन्हीं का जन्म सफल है । प्रात्मज्ञान द्वारा स्वपर का, अड़ चैतन्य का, त्याज्यात्यज्य का, कृत्याकृत्य का, हिताहित का, भक्ष्याभक्ष्य का, पेयापेय का तथा गुणदोष का निश्चय हो सकता है। इस प्रकार तत्व निश्चय होने से स्वपरहित की निशंकतया सिद्धि हो सकती है । और उससे चलायमान नहीं होने पर सुखपूर्वक साध्य की सिद्धि हो सकती है इससे प्रत्यक्ष है कि आत्महित की सिद्धि के लिये आत्मज्ञान कितना उपयोगी है । आत्मा में जो अनन्त शक्ति विद्यमान है उस पर पूरे पूरी श्रद्धा करानेवाला आत्मज्ञान ही है और ऐसी दृढ़ प्रात्म श्रद्धा होने पर हो स्व आत्मस्थित अनन्त शक्ति को व्यक्त (प्रकट) करने का निशंक तया प्रयत्न किया जा सकता है कि जिससे अनुक्रम से आत्मरमणता के योग से अविचल मोक्षसुख प्राप्त हो सक्ता है।
४२. दिव्यदृष्टिधारी जिन देव, करता तास इन्द्रादिक सेव-जिन्हों ने राग द्वेष एवं मोहादिक दोषों को दूर कर दिया है और जिनको परम शान्त दशा का अनुभव हो गया है अर्थात् जिन को परम दिव्यदृष्टि प्राप्त हो गई है
कि जिससे इन्द्रादिक देवता भी उनकी सेवा करने को लालाShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ३५ : ः
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
यित रहते हैं। ऐसे जिन अरिहंत तीर्थकर भगवान सच्चे देव हैं, अतः यह निश्चय है कि वे ही देवाधिदेव हैं । इस प्रकार स्वबुद्धि से तत्त्वनिश्चय कर कल्याण अर्थ जनों को उक्त जिनेश्वर भगवान का हो आत्मा की सम्पूर्ण विभूति का साक्षात्कार करने निमित्त दृढ़पन ( निश्चिलपन ) से अवलम्बन करना योग्य है । जिन्होने सम्पूर्ण स्वरूप साक्षात्कार कर लिया है ऐसे जिनेश्वर भगवान को अनन्य भाव से अवलम्बन करनेवाला भी आत्मसाक्षात्कार का अनुभव कर सकता है इसमें कोई आश्रय नहीं है ।
४३. ब्राह्मण ते जे ब्रह्म पिछाने - ब्रह्म जो परमात्मा उस का स्वरूप अच्छी प्रकार से समझे वह ब्राह्मग; अथवा ब्रह्म जो ज्ञान ज्योति, उसी में स्नान करे, ज्ञान में निमन रहे, अज्ञानाचरण न करे वह ब्राह्मग, अथवा ब्रह्म वह जो ब्रह्मचर्य - शील, संतोषादिक सद् गुणों का सदा सेवन करे वह ब्राह्मण । उपरोक्त शब्द परमार्थ से स्पष्ट है कि सम्यग् ज्ञान और सम्यग् आचरण इन दोनों के साथ साथ सेवन से हो ब्राह्मण होता है । जिसमें सम्यग ज्ञान भो नहीं और सम्यग आचरण भो नहीं वह सच्चा ब्राह्मण नहीं । इस उत्तम प्राशय से अन्यत्र कहा है कि सर्व जाति में ब्राह्मणन भी है तथा सर्व जाति में चाण्डालपन भी है और चान्डालों में भो ब्राह्मण है यह वचन उपरोक्त बात की पुष्टि करता है । अर्थात् निर्मल बोध और निर्मल-निर्देभ, आचरण से हो ब्राह्मण हो सकता है ।
""
४४. क्षत्री कर्म रिपु वश आणे – राग, द्वेष और मोहादिक कर्म शत्रुओं का निग्रह कर उनको अपने वश में करनेवाला हो सच्चा क्षत्री है। केवल क्षत्री कुल में जन्म
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमोत्तररत्नमाळा
लेने मात्र से हो कोई कार्य सिद्धि नहीं हो सकती । सच्चा क्षत्रीयपन तो कर्म शत्रुओं को वश में कर लेने में हो समाया हुआ है ऐसे उपरोक्त शब्दों से स्पष्ट है । शेष क्षत्री नामधारी राग, द्वेष और मोहादिक कर्म शत्रुओं को वश में करने के बदले ऊलटे उनके वशीभूत हो दीन, अनाथ और निरपराध जानवरों को शोक के लिये अथवा जीभ की लोलुपता से सिकार करते हैं वे तो स्वक्षत्रिय नाम को केवल कलंकित ही करते हैं । सच्चे क्षत्री. पुरुषरत्नों में तो उत्तम प्रकार की क्षमा, मृदुता, सरलता, सत्य, संतोष और संयमा दिक उत्तम प्रकार के सदगुण होने चाहिये । शुद्ध शीलअलंकार को धारण करना, परदारा सहोदरपन रखना, उत्तम नीति और न्याय की धुरा को धारण करना, अनीति और अन्याय को देशनिकाल देना, विवेकरन को जागृत कर मांस-मदिराके दुष्ट व्यसनों को निर्मूल करना आदि सद गुणों को अवश्य धारण करना चाहिये । जो जो जन चाहे जिस जाति के क्यों न हो ? यदि वे उक्त सद्गुणों को धारण करें तो वे सजन उस उस जाति में उत्तम प्रकार के दृष्टान्त. रूप बन अनेक दीन-अनाथ जनों का उद्धार करने में समर्थ हो सकते हैं तथा शीघ्रतया ही स्वदेशोद्धार करने में सहायभूत सिद्ध हो सकते हैं।
४५. वैश हाणी वृद्धि जे लखे-जो हानि लाभ का विचार कर जिस में अचूक लाभ हो वह कार्य करे और जिसमें अचूक हानि होना संभव हो वह कार्य कभी न करे उसे ही सचा वैश्य समझना चाहिये । चाहे जिस अदृश्य कारणों से जैसे ब्राह्मण और क्षत्रियों में स्थिति का विपर्यय होना जान पड़ता है अर्थात् जैसी उनकी परमार्थी स्थिति
होनी चाहिये उससे बहुधा विपरीत ही दिखाई देती है उसी Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ३७:::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
.
*
प्रकार वैश्य लोगों में भी दिखाई पडती है, गहरी जड जमा कर बैठे हुए हैं, कुठे वहम, खोटे रीत-रिवाज, खोटे उडाउ खर्च, मिथ्या आडम्बर और उसी में अपनी अपनी जाति की बढाई समझने के उपरान्त देश की दुर्दशा या विनाश करनेवाली महा अनिष्ट इर्षा देखाई द्वेष और मत्सर आदि दुर्गुण बहुत मजबुत होकर स्वपर का विनाश करने को तैयार रहते हैं । ऐसे घातक दोषों को दूर करने और उनको जडमूल से नष्ट करने में अब अधिक बिलम्ब करने की क्या आवश्यकता है ? व तो कुम्भकरण की निद्रा से जगना ही जरूरी है । अन्यथा बहुत खेदकारक विनाशकाल दिनप्रतिदिन नजदीक आना ही संभव है । जगते को कोई भय नहीं होता - इस महावाक्य को वैश्यवर्ग को अत्र क्षण क्षणः स्मरण रखना चाहिये । 'बीती तांहि बिसार के, आगे की सुधि लेय' इसमें जितनी उपेक्षा होगी उतनो ही अधिक हानि होगी । समझदार को अधिक क्या कहें ।
.
४६. क्षुद्र भक्ष अभक्ष जे भखे – जिसके भक्ष्याभक्ष्य का कोई नियम नहीं, जो पर जोवों के किमती प्राणों का नाश कर-कराकर राक्षसों के समान मांसभक्षण करते हैं, सुरापान करते हैं, मृगया के शोक में संख्याबंध जीवों का संहार करते हैं, कराते हैं और ऐसे अनर्थकारक कार्यों में तणिक कल्पित सुख-स्वार्थ के लिये असंख्य जीवहिंसा की कोई परवाह नहीं करते ऐसे नीच नादानजनों को ज्ञानी पुरुष शूद्रजनों की कोटि में गिनते हैं । उत्तम पुरुष तो स्वप्न में भी परजीव को कष्ट पहुंचाना नहीं चाहते। समझदार सज्जन पुरुष तो सभी के प्राणों को अपने प्राण के समान या उससे भी अधिक समझ कर अपने प्राण से भी परप्राण की अधिक रक्षा करते हैं । अतः वे मिथ्या
j
मोजशोक के बशो
:
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररमाळा
३८ ः ः
भूतं न होकर जिस प्रकार स्वपर का अधिक हित हो उस प्रकार दिन रात प्रयत्न करते रहते हैं। सज्जन पुरुष नीतिन्याय - प्रमाणिकता के मार्ग को छोड़कर अनीति-अन्यायप्रमाणिकता के मार्ग का कभी अवलम्बन नहीं करते । इसी में उनकी उत्तमता का समावेश है; जब कि शूद्रजन अपने कल्पित तुच्छ स्वार्थ के लिये दूसरों के प्राण लेनेसे भी बाज नहीं आते। ऐसे अनार्य आचरण करनेवाले शूद्रजन अपने इस भव और परभव को बिगाड़ते हैं और दुनियां में श्रापरूप होकर अनेकों अज्ञानीजनों को उन्मार्गगामी बना कर दुःखभागी बनाते हैं ।
४७. अथिररूप जानो संसार - संसार-संसार की माया, संसार का सुख, सब अथिर- अशाश्वत है। क्षण में एक गति में तो क्षण में दूसरी गति में कर्मवश जीव भटकता हो रहता है । नाथे हुए सांड के सदृश जीव को कर्म जहां खींचकर ले जाये वहां जाना ही पडता है । इसमें उसका कोई बस नहीं चलता है । अर्थात् कर्मवश जीवों का संसार में अनियत वास है। फिर भी " जैसी मति वैसी गति " इस शास्त्रवचनानुसार अच्छी मति से शुभ करणी करनेवाले को शुभ गति-देव मनुष्यरूप होती है और बूरी मति से अशुभकरणी करनेवाले को बूरी गति-नरक तिर्येचरूप होती है। परन्तु जब तक उनके मूलरूप राग द्वेष मोहादिक सब नष्ट नहीं हो जाते तब तक संसार परिभ्रमण तो करना ही पडता है और तब तक विकार के वशीभूत होकर संसार की माया में फँसकर परिणाम में अति दुःखदायी ऐसे कल्पित क्षणिक सुख में सुखबुद्धि रख मधुबिन्दू के दृष्टान्तरूप उनमें फँसकर प्राणत्याग करता है। इस प्रकार के विषयवासना के कारण एक भवसे दूसरे भव में और दूसरे
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ३९ ::
प्रमोत्तररलमाला
भव से तीसरे भव में इस प्रकार भवपरम्परा का अपनी ही गंभीर भूल से भवचक में परिभ्रमण किया ही करता है।
४८. थिर एक जिन धर्म हितकार-इस अस्थिर संसार में यदि कोई स्थिर, सार और हितकर वस्तु प्राप्त हो सकती है तो वह जिनेश्वर भगवान् द्वारा भाषित धर्म ही है । अर्थात् प्रत्येक प्रात्मद्रव्य में जातिवंत रत्न की ज्योति के सदृश मत्तागत व्याप्त शुद्ध सनातन ज्ञान दर्शन चारित्रादिक धर्म सदास्थिर, साररूप और ऐकान्त हितकर है। उसी प्रकार उक्त आत्मधर्म को व्यक्त-प्रकट करने के लिये सर्वत्र परमा. स्मा से निर्मित किये साधन भी प्रवाहरूप से सदा विद्यमान है। निर्मल स्फटिक रत्न के सदृश आत्मा का मूल सत्तागत स्वभाव निकषाय अर्थात् क्रोधादिक कषाय रहित है, किन्तु जिस प्रकार उपाधि (उपर रखे राते काले पुष्पों) के सम्बन्ध से स्फटिक भी राता काला मालूम पड़ता है, उसी प्रकार आत्मा भी पुण्य पाप के योग से रागद्वेषरुप परिणाम को प्राप्त होती है अर्थात् सकषायी बनती है । जैसे स्फटिक रत्न ऊपर रखे हुए पुष्परूप उपाधि सम्बन्ध को दूर करने से स्फटिकरल जैसा का तसा उज्ज्वल प्रतित होता है, उसीप्रकार आत्मा के साथ लगे हुए पुण्य पाप से हुए रागद्वेषरूप परिणाम को दूर करने से आत्मा निर्मल-निरावरण-निष्कषायनिविकल्प बना रहता है। उस समय तरंग रहित रत्नाकर में रत्नकी गशि के सदश अन्तज्ञान दर्शन और चारित्रादिकसदगुणों का समूह आत्मा के सम्पूर्ण प्रदेश में जलकित व्यक-प्रकट हो जाता है। आत्मप्रदेश में सदा सत्तागत व्याप्त सद्गुणसमुदाय को जो रागद्वेषादिक कर्म आवरण प्रकट नहीं होने देते हैं उन रागद्वेषादिक. को समूल, दूर करने के लिये सदा सचेत
रह कर सर्वज्ञ देशित सत् साधनों को ग्रहण करना-सदुद्यम Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ४० :: करना हो आत्मार्थी सज्जनों का मुख्य कर्तव्य है, और यह ही जिनेश्वर परमात्माद्वारा प्ररूपीत शुद्ध सनातन शैली है।
४९. इन्द्रिसुख छिल्लर जल जाणे-जिस प्रकार एक महासागर अथवा अगाध अलवाले सरोवर के सामने छिछले जलवाला गड किसी गिनती में नहीं होता, उसी प्रकार शुद्ध निष्कषाय आत्मा के अतींद्रिय स्वाभाविक सुख के सामने इन्द्रियजन्य विषयसुख केवल गढ़ के समान अल्प एवं तुच्छ हैं ऐसा समझना । आत्मा का शुद्ध स्वाभाविक सुख निरुपाधिक-उपाधिवाजत है जबकि इन्द्रियजन्य सुख सोपाधिक अर्थात ‘उपाधियुक्त है। श्रात्मा का सहज सुख निर्विकल्परूप है और इन्द्रियसुख सविकल्परूप है। प्रात्मा का सुख स्थिर-चिरस्थायी है
और इन्द्रिय सुख अस्थिर-क्षणिक है । श्रात्मा का सुख सम्पूर्ण है और इन्द्रिय सुख अपूर्ण है। आत्मा का सुख अकृत्रिम है और इन्द्रिय सुख कृत्रिम-कल्पित है । आत्मा का सुख एकरूप है और इन्द्रिय सुख नानारूप है तथा आत्मिक सुख शाश्वत है और इन्द्रिय सुख क्षणिक है। उक्त उभय जात के सुख में ऐसा प्रकट पटान्तर समझ कर प्रात्मार्थी सजनों को आत्मा का सहज शुद्ध प्रखंड अक्षय निर्विकल्प निरुपाधिक अकृत्रिम ऐकान्त अजरामर ऐसा शाश्वत सुख संप्राप्त करने के लिये हो अहोनिश उद्यम करना चाहिये । इन्द्रियसुख का मोह छोड़कर मन को स्थिर करने से उसका मिलना सुलभ है ।
५०. श्रमण अतिन्द्रि अगाध वखाणों-श्रमण तपस्वी मुनिराज को कहना चाहिये कि जिनके द्वारा अनुभवित सहज भतींद्रिय आत्मिक सुख ही सच्चा अगाध-अपार-निःसीम है Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
मुनिराज को करना चाहिये कि जिनके बारा अनुभवित माना
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रयोत्तररलमाळा
और इन्द्रियजन्य विषयसुख के प्राशक ऐसे विरतिजनों का क्षणिक और कल्पित सुख यह गढ़े के जल के सहश अल्प और तुच्छ है इस पर विचार कर दोनों में से जो अधिक हितकर प्रतीत हो उस सुख के लिये ही उद्यम करना उचित है।
५१. इच्छारोघन तप मनोहार-भिन्न भिन्न विषयों की ओर दौडती हुई इन्द्रियों का और मन का दमन कर उन उन विषयों में होनेवाले राग द्वेषादिक विकारों के निवारणार्थ आत्मनिग्रह करना ही सच्चा सुन्दर मनोहर तप है और उक्त अनिष्ट विकारों के दमनार्थ ही समर्थ ज्ञानी पुरुषोंने नाना प्रकार के बाह्य एवं अभ्यंतर तप करने का उपदेश किया है । इन उभय प्रकार के तप का स्वरूप विस्तार'पूर्वक अनेक स्थान पर बताया गया है, वहां से समझकर यथाशक्ति तप करना आवश्यक है । तप से विकारों का नाश हो जाता है, अनेक प्रकार की लब्धिएं एवं सिद्धियों की 'सिद्धि होती है, तथा परिपूर्ण कर्ममूल का क्षय हो जाता है, प्रात्मा उज्ज्वल होकर अक्षय अनन्त, ऐसे शाश्वत मोजसुख का भोका बन जाता है, अतः इसके लिये पूर्ण प्रयत्न करना अत्यन्त प्रावश्यक है।
५२. जप उत्तम जग में नवकार-जिससे उत्तम कोटिवाले आत्मा का संस्मरण हो वह जप कहलाता है। वैसा जप संसार में नवकार महामंत्र जैसा कोई दूसरा उत्तम नहीं, क्योंकि नवकार महामंत्र में अरिहंतादिक पंचमेष्ठो का समावेश होता है। उसमें अरिहंत और सिद्ध भगवान जो अनन्तगुणों के प्रागार है, आचार्य महाराज निर्मल अखंड ब्रह्मचर्यादिक १६ गुणों सहित, उपाध्याय महाराज उत्तम Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रातरालमाळा
:: ४२::
प्रकार के विनय सहित सत्शास्त्र के पठनपाठनादिरूप २५ गुणों सहित और मनुष्य लोकवर्ती निग्रंथ मुनि समुदाय अहिंसादिक उत्तम २७ गुणों सहित जगत्रय को पावन करते हैं, उनका समावेश होता है। तथा जो अनन्त शान, दर्शन और चारित्रादिक धर्मद्वारा अरिहंतादिक विभूषित हैं वैसे शुद्ध प्रात्मधर्म का भी नवकार महामन्त्र में सहज ही में समावेश हो जाता है। अतः आत्मसाक्षात्कार करने की प्रबल इच्छा रखनेवाले भव्यजनों को उक्त महामंत्र का वारंवार जप करना चाहिये । इससे आत्मा की शिघ्रातिशिघ्र उन्नात होती है।
५३. संजम आतम थिरता भाव, भवसायर तरवा को नाव-आत्मप्रदेश में रत्नज्योति के सदृश सहज व्यापी शान, दर्शन, चारित्रादिक सदगुण समुदाय में ही अकृत्रिम प्रेमभावसे रमण करना ही संयम है। जैसे बोट ( Boat ) की सहायता से सागर आनन्दपूर्वक तैरा जा सकता है उसी प्रकार उक्त संयम द्वारा आत्मा आनन्दपूर्वक जन्म, जरा और मरण सम्बन्धी अनन्त और अगाध दुःखरूप जल से भरे हुए इस संसार समुद्र से पार हो सकती है। हिंसा, असत्य, अदत्त, अबह्म और परिग्रह से निवर्ती होकर, इन्द्रियों पर काबू रख कर मन, वचन और काया के कुत्सित व्यापार को छोड़कर, अहिंसादिक उत्तम साधन-संतति का परमार्थभाव से अवलम्बन कर, यह आत्मस्थिरतारूप संयमगुण की आराधना के लिये ही है और इसीसे भवसमुद्र को तैरकर मोक्षपुरी में पहुचना सुलभ है, इससे विपरीत हिसा असत्यादिक असंयम का. अनन्यभाव से अवलम्बन करने से
आत्मभाव अत्यन्त अस्थिर होकर मलिनता को प्राप्त हो Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा जाते है और इसीसे वे अरहटघटिका. न्याय से भवचक्र में भटकते ही रहते हैं।
५४. छति शक्ति गोपे ते चोर-उक्त संयम गुण को प्राप्त करने और असंयम से निवृत्त होने में जो अपनी शक्ति का सदुपयोग नहीं करते एवं उसका गेरउपयोग करते हैं वे ही सच्चे चोर हैं। लोकप्रसिद्ध चोर दूसरों को अंधेरे में घेर कर पर द्रव्य संहार करते हैं और वे गुप्तस्थल में छिर जाते हैं परन्तु ये श्रात्म चोर तो अपने ही अन्तःकरण को घेर कर आत्मसाधन के अमूल्य अवकाश से अपने आप को ही वंचित रखकर अजान द्वारा स्वयं स्वयंका ही सर्वस्व खो देते हैं और उस अमूल्य अवसर के हाथ से निकल जाने पर पुनः महापरिश्रम करने पर भी वह अपनी भूल को नहीं सुधार सकता उसका नाम प्रात्मवंचकता है।
५५. शिवसाधक ते साधकिशोर-प्रमाद का त्याग कर अप्रमत्तरूप से सिंह के सरश शूरवीर बन संयम आचरण द्वारा जो मोक्षमार्ग की सिद्धि प्राप्त करते हैं वे ही सच्चे साधु कहलाते हैं । शेष साधुवेष धारण कर पवित्र संयमाचरण का पालन करने के बदले जो असंयम द्वारा वेष विडंबना करते हैं वे साधु नाम को कलंकित करते हैं । उत्तम पुरुष जो जो प्रतिझा करते हैं उसका प्रथम से ही पुरा विचार कर जिसका सुखपूर्वक निर्वाह हो सके ऐसी हो उसी प्रतिज्ञा को स्वयं अंगीकृत करते हैं, और उसका प्राणान्त तक पालन करते हैं, उसमें कदापि बाधा नहीं आने देते, इसी प्रकार सर्व मुमुक्षु जीवों को संयमपालनरूप जो प्रतिज्ञा खुदने संघ समक्ष अंगीकृत की है उसका विवेकपूर्वक जीवन पर्यंत निर्वाह करना, उसमें प्रमाद नहीं करना, उन महाशयों का मुख्य - कर्तव्य है और इसी में स्वपर के हित का समावेश होता है। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्न माळा
:: ४४::
५६. अति दुर्जय मन की गति जोय - जिस प्रकार सब इन्द्रियों में जिह्वा इन्द्रिय का वश में करना बड़ा कठिन है, सर्व व्रतों में जिस प्रकार ब्रह्मचर्य पालना दुष्कर है उसी प्रकार योग में भी मनयोग जीवना कठिन है। मन जीतना कठिन है यह बात सच्च है लेकिन इसके जीतने के भी शुभ उपाय शास्त्र में बताये गये है । उसका गुरुगम्य बोध प्राप्त कर मनको स्थिर करने का प्रयत्न करना आवश्यक हैं । पारा के समान चपल मन को मारने के लिये बहुत पुरुषार्थ की जरूरत है, और इसका फल भी कम महत्त्व का नहीं है । कहा है कि 66. मन पारद मूर्छित भये, अन्तरंग गुणवृन्द, जागे भाव निरागता, लगत अमृत के बिन्द || " अर्थात् मनरूपी पारा, निरागतारूपी अमृत के स्पर्श होते: ही मूर्छित होकर जब मर जाता है तब प्रात्मा के अन्तरंग गुणों का समुदाय सजीवन होता है । मतलब कि मन के जय होने पर हो सकल सद्गुणों की प्राप्ति हो सकती है । अत: अति चपल मन को वश में करने की आवश्यकता सिद्ध होती है । फिर कहा है कि मन को मारने से हो इन्द्रिय स्वतः वशीभूत हो जाती है; और उनके वश में होने से कर्म शत्रुओं का क्षय होजाता है, अतः मन को ही मारना आवश्यक है । अपितु मन जीता उसने सब कुछ जीता ऐसा प्रानंदघनजी कहते हैं इससे अधिक क्या चाहिये ?
५७. अधिक कपट नारी में होय - पुरुष से भो त्रो जाति में स्वाभाविकतया अधिक कपट होता है। यह एक सामान्य बात है, बाकी तो अपवादरूर से पुरुष से भी न्यून कपटवाली अथवा निष्कपट प्रवृत्तिवाली भी स्त्रिये मिल सकती हैं, यह बात सुसंभवित है। अत्यन्त कपटवाली स्त्रियों
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
::४५::
प्रश्रोत्तररत्नमाळा
के चरित्र लिखने की अावश्यकता नहीं है क्यों कि ऐसे चरित्रवाली स्त्रिये बहुत नजर पड़ती है तथा शास्त्र से भो इस बात की पुष्टि होती है वसी हो पुष्टि शास्त्र से अपवाद. रूप से कथित स्त्रियों की भी मिलती है, किन्तु इसका प्रगट सबूत मिले ऐसे निष्कपट आचरणवाली स्त्रिये तो इस समय में भाग्य से ही लभ्य हैं । इसका पूरा सबूत नहीं मिलने अथवा बहुत कम ।मलने का कारण स्त्रियों का जातिस्वभाव ही है। कहा है कि " असत्य भाषण, साहस, माया-कपट, मूर्खपन-प्रज्ञानाचरण, अतिलोभ-तीव्र विषयभोगरूप निर्दयता ( विषयभोगरूप स्वार्थ में अन्तराय होने पर भी स्वार्थ साधने के लिये हृदय की कठोरता ) और अशुचिता-अपवि. त्रता आदि दोष स्त्रीजाति में स्वाभाषिकतया होते हैं । उक्त कचन के अपवादरूप प्रायः वे ही उत्तम सतियें या महासतीयें हो सकती है जो उत्तम प्रकार की शील सम्पत्ति से विभूषित हैं तथा जिन्होंने स्वपति में या स्वगुरु में हो सर्व स्व समज रक्खा है। नीच सोई परद्रोह विचारे, ऊंच पुरुष परविकथा निवारे । उत्तम कनक कीच सम जाणे, हरख शोक हृदये नवि आणे॥१७ अति प्रचंड अग्नि हे क्रोध, दुर्दम मानमतंगज जोध । विषवल्ली माया जगमांही, लोभ समो सायर कोई नांहि ॥१८ नीच संगथी डरीए भाई, मलिये सदा संतकुं जाई । साधु संग गुण वृद्धि थाय, नारी की संगते पत जाय ॥१९॥ चपला जेम चंचल नर आय, खिरत पान जब लागेवाय । छिल्लर अंजलि जल जेम छीजे, इणविध जाणी ममत कहा
कीजे ॥ २०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाला
::४६ ::
चपला तिम चंचल धन धाम, अचल एक जग में प्रभु नाम । धर्म एक त्रिभुवन में सार, तन धन योवन सकल असार ॥२१ नरकद्वार नारी नित जाणों, तेथी राग हिये नवि आणो। अंतर लक्ष रहित ते अंध, जानत नहि मोक्ष अरु बंध ॥२२ जे नवि सुणत सिद्धान्त वखाण, बधिर पुरुष जगमें ते जाण । अवसर उचित बोली नवि जाणे, ताकुं ज्ञानी एक वखाणे॥२३ सकल जगत जननी हे दया, करत सहु प्राणी की माया । पालन करत पिता ते कहीए, तेनो धर्म चित्त सद्दहिये ।। २४॥
५८. नीच सोई परद्रोह विचारे पर जीवन का अनिष्ट कैसे हों, वह कैसे बेहाल हो, वह सुख से भ्रष्ट कैसे हो, उस पर आपत्ति किस प्रकार आवें इस प्रकार की विचारधारा गंथ कर केवल दुर्ध्यान में हो अपना समय निर्गमन करते रहते हैं। सोते-ऊठते, जाते-पाते केवल ऐसा ही बुरा चिंतवन करते रहते हैं और दूसरों का अनिष्ट करने का अवसर ढूंढा करते हैं, मोका मिलने पर नहीं चकते, दूसरों को भी ऐसी ही बुरी सलाह देकर अपना कल्पित स्वार्थ साधने की कोशिश करते हैं, एक क्षण भो शुभ विचार के लिये अव. काश नहीं देते, उस परद्रोहकारी को सचमुच नीच पापी समझना । यद्यपि दूसरों के प्राल पुण्ययोग से कोई दुष्ट उसका कुछ नहीं बिगाड़ सकता, यहां तक कि उसका बाल भी बांका नही कर सकता, तिस पर दुष्ट जन तो अपनी दुष्ट वृत्ति से अवश्य नीवगति गामी होता हैं । परद्रोहकारी दिनरात दुष्ट वृत्ति से दुःखी ही रहता हैं, जब कि सब का भला चाहनेवाला सजन तो सदा सुख में हो मन रहता है।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
::४७::
शाश्वत सुख के अर्थी जन को स्वप्न में भी परद्रोह का विचार तक नहीं करना चाहिये ।
ANNNN
५९. ऊँच पुरुष परविकथा निवारे- जिस बात के करने में न तो अपना हो हित हो, न दूसरे का हो ऐसो नकामी विकथा उत्तम पुरुष नहीं करते हैं । विकथा करनेचाला अपना एवं दूसरों दोनों का बिगाड करता हैं । प्राप्त हुई सामग्री का न तो वह स्वयं ही कोई लाभ ले सकता है न दूसरों को ही लेने देता हैं । विकथा करनेवाला किसी समय निन्दादिक में उत्तर कर स्वपर का बड़ा भरी अहित कर बैठता हैं । अतः जिस बात में न तो कोई सार ही हो, न कोई लाभ ही है। ऐसी बात करने के बनिस्बत तो अपने भरसक कोई सदुद्यम कर के स्वपर का हिन साधना ही श्रेय हैं ।
':
६०. उत्तम कनक कीच समजाणे, हरख शोक हृदय नवि आणे - उदार दिल के निःस्पृह पुरुष इस दुनिया के दृश्य पदार्थों से नहीं लुभाते । सम्यग् ज्ञानदृष्टि से जड़ चैतन्य का स्वरूप समझकर जहां तक बन सके वहांतक उस जड़ वस्तु से अलग रहे ते है। सुवर्णराशी उनको नहीं लुभा सकती, क्योंकि निःस्पृहता से वे सुवर्ण को कीचवत् समझते है, अतः सुवर्ण सदृश पर वस्तुओं के संयोग से उनको हर्ष उन्माद नहीं होता, उसी प्रकार उसके वियोग से भी दुःख दीनता भी नहीं होती । ईष्टानिष्ट संयोग वियोग में वे तत्वदृष्टि समभाव रख सकते हैं और इसीलिये वे सदा प्रसन्नचित्त से संतोष' सुख में निमग्न रहते हैं । ऐसे तत्त्वज्ञानी पुरुषों को स्वप्न में भी दुःख का स्पर्श मात्र नहीं होता है । उनको अपने आरमा में अकृत्रिम अनहद सुख का अनुभव हो सकता है। ऐसी.
-
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रयोत्तररत्नमाळा
उत्तम वृत्ति जिनके घट में दिनरात जागृत है उनका अहो. भाग्य है और उस उत्तम वृत्ति से वे शीघ्र ही इस भवसागर से पार पा सकते हैं।
६१.अति प्रचन्ड अग्नि हैं क्रोध-द्वेष, ईर्षा, असूया, मत्सर, परद्रोह, वैर, श्राप और हिंसादिक सब क्रोधरूप हैं। ये महाभयंकर अग्नि सहश हैं । ये अग्नि के समान प्रथम तो जिसके मन में प्रकट होते हैं उन्ही को कष्ट देते हैं-जलाते हैं और फिर जिस तरफ लपट लगती है उसमें यदि उपशम रस का बल न हो तो उसको भी भस्म कर देते हैं और इसी प्रकार अनुक्रम से अनेक जनों को कष्ट पहुचाते हैं । दुसरा जिस प्रकार अग्नि जल के योग से शान्त हो जाती है उसी प्रकार क्रोधाग्नि भो पूर्ण शम, प्रशम, उपशम, क्षमा, शान्ति, प्रशान्ति, उपशांति आदि उपचारों से शान्त हो जाता है। अग्नि से दग्ध हुई भूमि में तो बोऐ हुए बीज अंकुरित हो जाते हैं किन्तु क्रोधाग्नि से दग्ध हुइ हृदयभूमि में तो प्रेमांकर कभी प्रगट नहीं हो सकते । इस प्रकार अनेक पहलु से विचारने से ज्ञात होता है कि क्रोध अत्यन्त अहितकर हैं, अतः वह सर्वथा वर्ण्य है ।
६२. दुर्दम मान मत्तंगज जोध-यहां मान को मदो. न्मत्त हाथी की उपमा दी गई हैं । ऐसे हाथी को बड़ी कठिनता से वश में किया जा सकता है। ऐसे मदोन्मत्त हाथी को रणसंग्राम में सब आगे रखने की रीति होना सुना जाता है । वह अपने मद में उन्नत्त होने पर भी शहर के द्रढ द्वार को भी तोड़ डालता है। अहंता और ममतारूपी मोह मदिरा से मत्त हुआ अहंकार भी ऐसा ही है। उसके भी क्रोध के समान बढ़ता, मद, अभिमान आदि अनेक अनिष्ट पर्याय हैं। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ४९ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
~
~~
~
~
~
~~
मदोन्मत्त हाथी के समान यह भी आपत्त दुःख से वश में किया जा सकता है, अर्थात् मिथ्या अभिमान को वश में करना कठिन है। मिथ्याभिमान द्वारा जीव कई नहीं करने योग्य अगम्य कार्य को भी करने के लिये सहसा मैदान में कूद पडते है । उस में वे बहुत ही कम सफल होते है। बाकी तो अति उन्मत्तपन से किये साहसवाले कार्य के कडुवे फल तो उनको जीवनपर्यंत भोगने पड़ते है। इस विषय में रावण एवं दुर्योधन के दृष्टान्त प्रसिद्ध है। ऐ से दुष्ट अभिमान से जो बचते रहे वे धन्यवाद के पात्र है। अभिमान से विनयगुण का लोप हो, जाता है अतः अभिमान त्याज्य हैं
और विनयगुण प्रादेय हैं। विनय से वैरी भी वशीभूत हो जाता है।
६३--विष वेली माया जग माँही सम्पूर्ण संसार में फैली हुई यदि कोई भी विष वेली हो तो वह माया-छल वृत्तिरूप है। जिस प्रकार विषवेली के मूल, पत्र, फल, पुष्प और छाया आदि सब विषरूप ही है और उसको सेवन एवं प्राश्रय लेनेवाले को विष व्याप्त हो जाता है, इसी प्रकार माया आश्री भी समझना चाहिये। अन्तर इतना ही है कि विषवेली से तो केवल द्रव्य प्राण का विनाश होता है, परन्तु माया से भाव प्राण तक का नाश हो जाता हैं । मायावी जनों की प्रत्येक क्रिया विषमय होती है, और उस प्रत्येक क्रिया से स्वपर के ज्ञान-दर्शन-चारित्रादिक अमूल्य भाव प्राण का नाश हो जाता हैं । अर्थात् मायावी की धर्मक्रिया भी न तो उसको ही सुखदाई होती है न दुसरों को ही, किन्तु वह स्वपर के लिये एकान्त दुःखदाई ही सिद्ध होती है । इसीसे यह हेय हैं और निष्कपट
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ५०::
वृत्ति उपादेय है। कपट रहित मन, वचन और काया से होनेवाली व्यवहारकरणी या धर्मकरणी जीव को दुर्गति से बचाकर सद्गतिगामी बनाती हैं।
६४-लोभ समो सायर कोई नाहि-लोभ को यहां सागर की उपमा दी गई हैं यह इस लिये कि जीव को जैसे जैसे लाभ मिलता जाता है वैसे वैसे लोभ बढ़ता जाता है और वह अनुक्रम से बढ़कर सागर जैसा विशाल हो जाता हैं, परन्तु लोभमूलानि दुःस्वानि इस न्याय से लोभ में दुःख की परम्परा हैं, उसको लोभान्ध देख नहीं सकता हैं, इस लिये उससे खिचा जाता है। कहाँ हैं कि “ कोउ सयंभुरमण को, जो नर पावे पार । तो पण लोभ समुद्र की, लहे न मध्य प्रचार ॥ आगर सब ही दोष को गुण धन को बड़ चोर, व्यसनवेली को कंद हैं, लोभ पास चहुँ और ॥ ऐसा समझकर सुख के अर्थी जनों को संतोषवृत्ति ग्रहणकर लोभवृत्ति का त्याग करना चाहिये ।
६५-नीच संग से डरिये भाई-ज्ञानी पुरुषोंने सब से बड़ा दुःख नीच संगति कहां है । नीच संगति से प्राणी नीच वृत्ति सीखता है. और नीच वृत्ति से नरकादि नीच गति को प्राप्त होता है । इस प्रकार नीच संगति का परिणाम बहुत बुरा होता है, अतः शास्त्रकार नोच-संगति त्याग करने का उपदेश करते हैं और उत्तम संगति में रहने को कहते हैं। उत्तम संगति में हमारे में उत्तमता आती हैं। जिस प्रकार सुगंधित पुष्प के संग से तेल-फुलेल सुगंधित होता हैं, मलयाचल के सुगंधित पवन के संग से वृक्ष भो चन्दन के भाव को ग्रहण करते हैं और मेरुपर्वत के शिखर पर उंगा हुअा तृग भो सुवर्णपन प्राप्त करता हैं, इसी प्रकार Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
wwwww
उच्च संगति से. आत्मा उच्च स्थिति को प्राप्त करती हैं, उत्तम गुण प्राप्त करती है; जबकि नीच संगति से प्राणि नोच स्थिति को प्राप्त करता हैं। जिस प्रकार स्वाति जल सर्प के मुख. में पडकर विषरूप हो जाता हैं, तप्त लोह पर पड़ने से विनाश हो जाता हैं, उसी प्रकार उत्तम आत्मा भो नीच की संगति से होनता को प्राप्त होती है, अतः नीच संगति का त्याग कर उच्च संगति प्राप्त करने का उपदेश किया गया हैं।
६६-मलिये सदा संत से जाई-दुनिया की खटपट छोड़कर वैराग्य रस में रत्त संत-सुसाधु जनों की ही संगति से प्रात्मा को पारमार्थिक लाभ प्राप्त होता हैं । उनकी आन्तरिक वृत्ति अत्यन्त निर्मल निष्पाप हो जाती है। वे अत्यन्त गुणानुरागी होते हैं, अतः उनका दर्शन भा पापहर होता हैं तो फिर उनकी सेवाभक्ति और बहुमानादिक का तो कहना ही क्या ? संतसेवादिकसे तो कोटि भव के पाप टलजाते हैं और अपूर्व ओत्मलाभ प्राप्त होता है। दुनियामें ऐसी कोई भी वस्तु नही हैं कि जो संतसेवा से लभ्य न हो । ऐहिक सुख तो क्या पर मोक्षसुख भो संतजनों की सेवादिक से सुलभ हो जाता हैं । अतः सम्पूर्ण सुख के इच्छुक जनों को अवश्य संतसेवा करना उचित हैं।
६७-साधु संग गुण वृद्धि होय–हिंसा, असत्य, अदत्त, अब्रह्म श्रार परिग्रह को छोड़कर प्राप्त वचनानुसार अहिंसादि उत्तम महाव्रतों को ग्रहणकर उनका यथाविधि निर्वाह कर प्रात्महित की साधना करें वे सब साधु की पंक्ति में गिने जाते हैं। ऐसे साधुजनों के परिचय से गुण में वृद्धि होती हैं और अवगुण में कमी । विनय (मृदुता-नम्रता ) जो सब गुणों का वशीकरण हैं, उसका उपयोग साधु परिचय Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
को साधणकर
होती जाते हैं।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तर रत्नमाळा
: : ५२ : :
में करना आवश्यक हैं। जैसे जैसे गेहूं के लोट को अधिक अधिक गुन्धा जाता है वैसे वैसे उसमें मिठास बढ़ती जातो हैं उसी प्रकार सद्गुणनिधि संत-सुसाधु की जैसे जैसे अधिक विनय कीया जाता हैं वैसे वैसे आत्मा को अधिक लाभ होता जाता हैं । विनय से विद्या-विज्ञान प्राप्त होता हैं और घट में विवेक दीपक प्रगट होता है । इस से आत्मा को वस्तु · स्वरूप का, जड चैतन्य का, हिताहित का और गुणदोष का यर्थाथ भान तथा श्रद्धा होती है और निर्मल ज्ञान तथा श्रद्धा से स्वचारित्र की शुद्धि होती है । इस प्रकार रत्नत्रय की सहायता से प्रात्मा अक्षय सुख को प्राप्त कर सकती है । इसमें साधुसंगति पुष्ट आलम्बनरूप है अतः यह उपादेय है । ६८ - नारी की संगते पत जाय -- परनारी के परिचय से अपनी प्रतिष्ठा का लोप हो जाता हैं। जिसको स्वस्त्री से या स्वपति से संतोष नही होता उसीको परस्त्री या परपुरुष से परिचय करने की इच्छा होती है; अपितु यदि उससे संतोष न हो तो फिर किसी दूसरे से परिचय करने की इच्छा होती है इस प्रकार पथ भ्रम पशु के समान जहां तहां लज्जा विवेक रहित इधर उधर भटकते देखकर उसकी पापवृत्ति का पत्ता लोगों को लग जाता है औौस जिससे कामांध स्त्री-पुरुष अपनी प्रतिष्ठा से हाथ धो बैठते है । अपितु कुल घातक, कुलांगार आदि उपनाम से पुकारे जाते है । अनेक प्रकार के चांदी, प्रमेह आदि भयंकर व्याधियों के शिकार होकर अन्त में नरकादि दुर्गति को प्राप्त होते है; अतः समस्त स्त्री पुरुषों को उचित है कि अधिक विषयलालसा छोड़कर स्वदारासंतोषी ही रहना ! यह बात गृहस्थों के लिये है। साधुओं को स्त्रीसंगति सर्वथा हेय है। क्योंकि.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
परिचय से विषयवासना जागृत होती है और परिणाम में व्रतभंग, लोकारवाद और नोच गति सब विपाक भोगने पड़ते हैं।
६९-चपला जिम चन्चल नर आय-खिरत पान जब लागे वाय, छिल्लर अंजलि जल जिम छीजे, इण विध जाणी ममता कहा कीजे ॥ चपला जिम चंचल धन धाम-चरला अर्थात विजलो जो क्षण भर में अदृश्य हो जाती है, क्योंकि उसका स्वभाव चपल है। इसी प्रकार मनुष्य आयुष्य और लक्ष्मी भी चपल है अर्थात् आयुष्य और लक्ष्मी को नष्ट होते देर नहीं लगती। जिस प्रकार हवा के झोके से वृक्ष के पत्ते खिर जाते हैं और अंजुलीस्थित अल्प जल शिघ्र टपक जाता है, उसीप्रकार आयुष्य और लक्ष्मी भी अल्प स्थायी है इनका अन्त आते देर नहीं लगती । इस प्रकार स्वबुद्धि से विचार करने पर भी संसार को झूठो माया में कैसे फंस जाते हैं ? पर वस्तु में झूठी ममता करने से हो जीव दुःखी होता है और अपना सच्चा स्वरूप तथा सञ्चा कर्त्तव्य भूल कर सच्चे सुख से वंचित रहता है । इतनी ममता यदि अपने ज्ञान, दर्शन और चारित्रादिक आत्मगुण में रखी जाय आर निर्मल स्फटिक रत्न सदृश उज्जवल आत्मस्वरूप में ही अहंता रखी जाय तो अला समय में हो समस्त दुःख का अन्त हो सकता हैं। अज्ञानी जीव परवस्तु, देह, स्त्री, लक्ष्मी प्रमुख में ही अहिंसा आर ममता रखते हैं, जबकि ज्ञानी विवेकी जन " शुद्ध प्रात्मद्रव्य ही, शुद्ध ज्ञान गुण हो मेरे है " ऐसी सच्ची अहंता आर ममता रखते है, अतः वे हंस के सदग दुःख मात्र को छोड़ कर सुख मात्र का ही स्वाद. ले सकते हैं और यह ही परम कर्तव्य है।
७०.. अचल एक जग मे प्रभु नाम-इस नाशवान Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
: : ५४ : :
संसार में श्री ऋषभादिक प्रभु का ही नाम अचल हैं, क्यों: कि वे पूर्ण पदवी पाये हुए परमात्मा हैं । पूर्णताहीन दूसरे देव, दानव और मानवादिक का नाम अचल नही है; क्योंकि वे जिस जिस स्थान पर पैदा हुए वहां उनके नाम पृथक् पृथक् थे । वे एक वक्त अछे तो दुसरी वक्त बूरे, स्वस्व शुभाशुभ कर्मानुसार थे और इसीलिये उनके नाम अचल नहीं कहला शकते । जबकि जिन्होने पूर्व तीसरे भव में अति निर्मल अध्यवसायद्वारा तीर्थंकर नामकर्म बांधा हैं, जिससे उनका अनुक्रम से इस मनुष्य लोक में, प्रार्य देश में, उत्तम कुल में अवतार होता है, वहाँ उनका उत्तम गुण निष्पन्न सार्थक नाम रखा जाता है और उनका निश्चयरूप में उसी भन्त्र में मोक्ष जाना निर्मित होता हैं, इससे पूनर्भव हो ही नहीं सकता । इन इन कारणों से प्रभु का ही नाम अचल कहलाता हैं । इतना ही नही अपितु प्रभु का गुणनिष्पन्न मंत्ररूप नाम निर्मल श्रद्धा से स्मरण करनेवाला भी अनुक्रम से कर्म कलंक को दूर कर अपुनर्भवी बन सिद्ध बुद्ध और मुक्त होता है । अतः प्रभू के पवित्र नाम को एकनिष्ठा से स्मरण करनेवाले का नाम भी इसी प्रकार अचल हो सकता है क्योंकि फिर उसको जन्म लेने की आवश्यकता नहीं रहती ।
७१ – धर्म एक त्रिभुवन में सार - जिस सत् साधनद्वारा आत्मा अविचल सुख को प्राप्त करती है अर्थात् जन्म, मरण, प्राधि, व्याधि तथा संयोगवियोग जन्य अनन्त दुःखोदधि पारकर अनन्त अक्षय अन्याबाध अपुनर्भव ऐसा अचल मोक्षसुख प्राप्त करें वे साधन, दान, शील, तप, भावना, देशविति या सर्वविरतिरूप धर्म ही जगत्रय में सार - भूत है । यदि जीव को जन्म मरण के दुःख से त्रास उत्पन्न होता हो और निरुपाधिक सुख की ही चाहना हो, तो जगत्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
::५५::
प्रश्नोत्तररत्नमाला
वत्सल श्री जिनराज भगवान द्वारा भव्यजनों के ऐकान्त हित के लिये भाषित पूर्वोक्त साधनरूप धर्म का स्वरूप यथार्थ गुरुगम्य जानकर निर्धार कर उसको यथाशक्ति ग्रहण करने के लिये प्रमाइ रहित होकर प्रवृत्ति करना ही उचित है।
७२-तन, धन, योवन सकल असार-शरीर, लक्ष्मी और यौवन ये सब असार अर्थात् क्षणिक और भययुक्त हैं, शरीर अशुचि से भरा हुआ, क्षण में विनाश होनेवाला, और रोगाकुछ अर्थात् रोग से भरा हुआ है । लक्ष्मा का दूसरा नाम चपला है, वह जात से ही चपल स्वभावी है । वह स्थिर रहेगो पेसा भरोसा करना ही वृथा है । तथा इसके संयोग से मोहादिक कई उन्मादों का उत्पन्न होने की संभावना है अपितु चोर प्रमुख का भी भय बना ही रहता है। यौवन के पश्चात् जरावस्था अत्यन्त वेग से चली आती है, तथा यौवनवय में विषयलालसादिक कइ विकार पैदा होते हैं अतः इसमें विशेष सावधान रहने के लिये ज्ञानी पुरुष उपदेश करते हैं । यौवनवय को निष्कलंकरूप से व्यय करते है और उसका स्वपरहित के लिये ही उपयोग करते हैं वे महाभाग्यवान हैं । यही दशा लक्ष्मी और शरीर की भी समझनी चाहिये । जब तक पूर्वकृत पुण्य का प्रबल उदय होता है तब तक ही लक्ष्मी स्थिर रहती है। उस समय में यदि उसका सदुपयोग हो सके तब ही स्वपर हितसरूप हो सकती है, अन्यथा उसकी क्या गति होगी उसका दिग्दर्शन कराना अशक्य है परन्तु इतना तो प्रत्यक्ष है कि कृपणता दोषवाले को तो वह किसी भी प्रकार हितकर नहीं हो सकती, परन्तु केवल क्लेशरूप है। क्योंकि वह; दीन अनाथ होने पर भी सदैव उसकी रक्षा निमित्त हो उसका संचय करता है, तिसपर भी उसके पूर्व पुण्य के क्षय होते ही वह लक्ष्मो हुई न हुई हो Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्रोत्तररत्नमाळा
wwwwwwwwww
जाती है, और तब वह बेचारा और भी अधिक शोकसागर में डुब जाता है । शरीर का स्वभाष ही विनाश का है। ऐसी विनाशकारी वस्तु पर मोह रख आत्मसाधन का स्वर्ण अवसर खोदेना और अन्त समय में उसके लिये रोना चिल्लाना व्यर्थ ही है, युक्त बात तो यह है कि मिट्टीरूप शरीर में से आत्म साधनरूप सुवर्ण खोज लेना ही सच्चा किमिया. पन है । अर्थात् उक्त सर्व वस्तुओं की असारता शास्त्रयुक्ति से और अनुभवपूर्वक निर्धारकर उसका मिथ्या अध्यास छोड़कर स्वपहित निमित्त उसका उपयोग करनेवाले ही धन्यवाद के पात्र हैं । यद्यपि ऐसे स्त्री पुरुषरत्न विरले ही होते हैं; परन्तु बिना ऐसी निर्मल परिणति के कल्याण होना भी कठिन है।
७३-नरकद्वार नारी नित जानो, तेथी राग हिये नहीं आनो-जिस स्त्री जाति के स्वाभाविक दुर्गुण शास्त्र वणित प्रथम प्रसंग में बताये गये हैं उस स्त्री को नरक का द्वार सम-नरक में जाने का साधनरूप समझकर उस में राग, मोह, श्रासक्ति न हो इसके लिये सदा सावधान रहना चाहिये । यह इस लिये कि यदि तुम एक क्षण भर भी गफलत कर लुभा गये तो परिणाम में तुम्हें नरक के अन्त दुःख दावानल में जलना पडेगा । स्त्री जाति में भी अपवाद. रूप से कईक स्त्री रत्न प्रथम हो चुके है, अब हैं और भविष्य में भी होगी।
७४-अन्तर लक्ष रहित ते अंध, जानत नहीं मोक्ष अरु बंध-किन किन कारणों से आत्मा कर्मबन्धक होती है और किन किन कारणों से आत्मा कर्ममुक्त होती है इस को यथार्थ रूप से जानने योग्य अन्तर लक्ष्य जिसमें नहीं वह ही सचा अंध है। ऐसे अन्तर लक्ष्य रहित अंध जन क्रिया Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
किन किन कारयोग्य अन्तर
अध
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
.: ५७ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
करते हुए भी बन्धन में फंस जाते है और संसारचक्र में मटकते रहते है, जब कि अन्तर लक्ष्य सहित सत् क्रिया करनेवाले शीघ्र ही संसार का अन्त कर मोक्षपद को प्राप्त कर सकते हैं । जिस प्रकार अंध पुरुष आँख के अभाव से गमन क्रिया करता हुआ भो इधरउधर चक्र लगाता रहता है परन्तु इच्छित स्थान पर नहीं पहुंच सकता इसी प्रकार अन्तरलक्ष्य रहित उपयोगशून्य धर्मकरणो करनेवाले के लिये भी समझना चाहिये। जिस को स्वपर का, जड़ चैतन्य का, गुण दोष का यथार्थ भान हो गया है वह अन्तर लक्ष्य से आत्महित साधने का उत्सुक शीघ्र ही शीघ्र सुख प्राप्त कर सकता है। अतः प्रत्येक मोक्षार्थी पुरुष को अन्तर लक्ष्य जगाना आवश्यक है।
७५-जो नहिं सुनत सिध्धान्त बखान, बधिर पुरुष जग में सो जान जो सर्वज्ञ-चीतरागप्रणीत सिद्धांत वचनों को श्रवण नहीं करता अथवा सुना अनसुना कर देता है अर्थात् जो प्राप्त वचन की उपेक्षा करता है अथवा कदाच दैववशात् उनके सुनने का अवसर प्राप्त हो गया तो उन तथा उनके रहस्यार्थ को हृदयंगम नहीं करता इस प्रकार जो सुने हुए को भी अनसुना कर देता है उसीको ज्ञानी पुरुष बधिर कहते हैं। क्यों कि आप्त वचनामृत आस्वाद लेने का प्रमूल्य अवसार मिलने पर भी तथा श्रवणेंद्रिय के उपस्थित होने पर भो वह भदभागी जन प्रमादवश उसका अपूर्व लाभ लेना भूल जाता हैं । जो बेवारे जन्म से ही बधिर होने से जिनवाणो नहीं सुन सकते उन दैवहत प्राणी का कोई अपराध नहीं हैं क्यों कि उनके हृदय में तो शास्त्रश्रवण करने की क्वचित् इच्छा हो सकती है, किन्तु जो सब सामग्री के उपस्थित होने पर भो उसका सदुपयोग कर श्रागमवाणी Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
का अपूर्व लाभ नहीं ले सकते वे भावबधिर जन ही सचमुच अपराधी हैं, क्योंकि उनको तो अपना समस्त जन्म व्यर्थ खोदेने से भवान्तर में भी ऐसा लाभ मिलना असम्भव हो जाता है।
७६--अवसर उचित बोलि नहीं जाने, ताको ज्ञानी मूक बखाने-निस अवसर पर जो बोलना उचित है, हितकर है, स्वपर को लाभदायी है, अनुचित, अहितकर या स्वपर को हानिकारक नहीं है ऐसा समय अनुकूल वचन जों नहीं बोलना जानता, बोल नहीं सकता अथवा बोलने की उपेक्षा करता है उसको ज्ञानी पुरुष मूक ( गंगा ) कहते हैं । उचित अवसर पर कहाँ एक भी वचन अमूल्य सिद्ध हो सकता है अर्थात् लाखों वचन की समता करता है जबकि " अवसर चूक्या मेवला " की तरह सुअवसर जाने बाद कहें चाहे जितने और चाहे जैसे अच्छे वचन भी क्यों न हो परन्तु सब निष्फल होते हैं । जिसके मूल से ही जीभ न हो अथवा जो जन्म से या किसी रोगादिकसे गंगा हो गया हो और उससे बोल नहीं सकता हो उसका कोई अपराध नहीं है क्योंकि वह दैवहत हैं फिर भी उसके मनमें किसी अनुक्ल प्रसंग पर अवसर उचित वचन बोलने की इच्छा तो होती है परन्तु वह बेचारा बोल नहीं सकता है । और जो जीम के मोजूद होते हुए भी अवसर उचित नहिं बोल सकता परन्तु बिना सोचे-समझे अनुचित प्रतिकुल भाषण कर रंग में भंग करता है वह ही सचमूच अपराधी है। प्रिय, पथ्य और सत्य वचन स्वपर का हित कर सकता है, जबकि इसके विपरीत वचन ऊल्टा नुकसान करता है । कटुक वचन बोलनेवाला प्राणी अन्य लोगों में Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
अपमानपात्र होता है, अतः स्वपर दोनों का हितहो ऐसा मिष्ट एवं सत्य वचन ही बोलना आवश्यक है।
७७-सकल जगत जननी है दया, करत सभी प्राणी की मया-दया, रहम, जयणा और अहिंसा ऐकार्थरूप हैं । दया जगत्वत्सला अननी (माता) है। दुनिया में जो देव, मानव या पशु पर्यंत सुखी प्रतीत होते है यह दया काही प्रताप है । दया की महिमा अचिन्त्य अपार है। दया ही इन्द्र के, चक्रवर्ती के या ऐसे उत्तम ऐहिक सुख प्रदान करती है, और अन्त में दया ही आत्मा को शाश्वत सुख की भोक्ता बनाती है । देह लक्ष्मी प्रमुख जड़ बस्तुओं का मोह छोड़कर परमदयालु श्री वीर परमात्मा के पवित्र वचनानुसार निःस्वार्थ मन से अहिंसा धर्म का प्राचरण करने के लिये जो जो सदउद्यम किये जाते हैं वे सब महाकल्याणकारी होते हैं । जगत के जीव जो जो सुखशान्ति का अनुभव करते हैं वह पूर्व जन्म में किये अहिंसा धर्म का ही फल है। उसी प्रकार वर्तमान काल में भी जो अहिंसा धर्म का साक्षात् पालन करते हैं और भविष्य काल में जो उसका पालन करेगें वे सब अहिंसा धर्म के कारण संसार में भी प्रकट सुख का अनुभव करेगें व बाद में अनुक्रम से अक्षयसुख के भोक्ता बनेगें । इस प्रकार सर्व प्रकार के सुखों को प्रकट करनेवाली, उसका पालनपोषण करनेवालो, श्रार ऐकान्त अमृतवृष्टि करनेवाली जगदंबा जननी अहिंसा ही है । ऐसा समझकर सुखार्थी सब प्राणियों को उसीकी आराधना करने को अहोनिश उद्यत रहना चाहिये । उसकी कभी भी कुपुत्रवत् विराधना नहीं करना चाहिये । जो उक्त मार्ग का उल्लंघन नहीं करेगें वे अवश्य सुखी होगें।
७८-पालन करत पिता ते कहिये, ते तो धर्म चित्त Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ६०::
सदहिये-जो हमारा पालनपोषण करता है वह पिता कहलाता है, वह तो केवल एह, भवाश्री ही प्रायः होता है, परन्तु जो हमारी भव भव में रक्षा करे, हमारा समोहित साधे, हमको आनन्द में रक्खे, लेश मात्र भी दुःख का स्पर्श न होने दे और परिणाम में हमको दुर्गति के दाव में से बचाकर सद्गति में लावे और अनुक्रम से अक्षय सुख समाधि के भागी बनावे यह धर्म पिता का ही परम उपकार है । यह असीम उपकार कदापि भूलाया नहीं जासक्ता । नोति अनीति का भेद बताकर अनीति-अन्याय के मार्ग से बचाकर हमको नीति-न्याय के मार्ग में लगाकर सत्य, अस्तेय, शील और संतोषादिक के उत्तम तत्त्व को समझा कर सर्व पापों से विमुख कर निर्मल चारित्रयुक्त बनाते हैं और उसी में हमारे उपयोग को श्रोतप्रोत मिला कर हमको परमानन्द में निमग्न कर देते हैं वे पूज्य धर्म पिता हो हमेशा शरण्य (आश्रय करने योग्य ) हैं । संसार में कहलानेवाले पिता प्रातादिक सम्बन्धो स्वार्थी होते हैं । वे स्वार्थ सिद्ध होजाने पर या स्वार्थ में अन्तराय पड़जाने पर छोड़ देते हैं जब कि सच्चा धर्म और सच्चे धर्मीजनों का सम्बन्ध केवल निःस्वार्थ और एकान्त सुखदायी है । इस प्रकार चित्त में दृढ़ श्रद्धा रख कलिलन सम्बन्ध से नहीं लुभा कर धर्म के स्थाई सम्बन्ध के लिये ही उद्योग करना उचित है।
७९ से १०१ तक के २३
प्रश्नों का उत्तर निम्न लिखित है-मोह समान रिपु नहीं कोई, देखो सहु अन्तरगत जोई ।
सुख मित्त सकल संसार, दुःख में मित्त नाम आधार ॥२५॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ११ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा डरत पापथी पंडित सोई, हिंसा करत मूढ़ सो होई । सुखिया संतोषी जगमाही, जाकुं त्रिविध कामना नाहीं ॥२६॥ जाकुं तृष्णा अगम अपार, ते म्होटा दुःखिया तनुं धार । भये पुरुष जो विषयातीत, ते जगमाहे परम अभीत ॥ २७ ॥ मरण समान भय नहीं कोई, पंथ समान जरा नवि होई । प्रबल वेदना क्षुधा वखाणो, वक्र तुरंग इन्द्रि मन जाणो॥२८॥ कल्पवृक्ष संजम सुखकार, अनुभव चिंतामणि विचार । कामगवी वर विद्या जाण, चित्रावेली भक्ति चित्त आण ॥२९॥ संजम साध्या सवि दुःख जावे, दुःख सहु गयामोक्षपद पावे । श्रवण शोभा सुणीये जिनवाणी, निर्मल जिम गंगाजल पाणी॥३०॥ नयन शोभा जिनबिंब निहारो, जिनपडिमा जिन सम करीधारो। सत्य वचन मुख शोभा सारी, तज तंबोल संत ते वारी ॥३१॥ करकी शोभा दान वखाणो, उत्तम भेद पंच तस जाणों। मुजाबले तरिये संसार, इण विध भुज शोभा चित्त धार ॥३२॥ निर्मल नव पद ध्यान धरीजे, हृदय शोभा इण विध नित कीजे। प्रभुगुण मुक्तमाल सुखकारी, करो कंठ शोभा ते भारी ॥३३॥
. ७९-मोह समान रिपु नहीं कोई, देखे सहु अन्तरगत जोई मोह समान कोई भी कट्टर (दुसरा) शत्रु दुनियां में नहीं यह बात आत्मा में ही उंडां विचार करने से प्रकट हो सकती है । राग, द्वेष, कषाय, विषयलालसा, अहंता और ममतादिक सब माह का ही परिवार है। यह जीव को भिन्न
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
भिन्न प्रकार से घेर कर उसकी अनेक प्रकार से विडम्बना करते हैं। "मैं और मेरा" इस मंत्र से मोह सब जगत को अंधा बना देता है और इसी मंत्र को सांसारिक जीव सुखबुद्धि से गिनते हैं, परन्तु इस से परिणाम में कितना अधिक दुःख होता है यह तो कोई विरले ही समझ सकते हैं। यदि अनन्तीवार जन्ममरण के फेरा फिरनेका यदि कोई भी सबल कारण हो तो वह राग, द्वेष और मोह ही है । इनका अंत (क्षय) हो जाने पर जन्ममरण सम्बन्धी सब दुःखों का सहज ही में अंत हो जाता है। यह बात शास्त्र से, गुरुगम से या जातिअनुभव से भलीभांति समझी जा सकती है। हमारी आत्मा जो प्रमादवश मोहादिक शत्रुओं के पाश में बन्ध गयी है उसको मुक्त करने की पूरी आवश्यकता है और चह उपेक्षा करने योग्य नही है । यदि हम को अपने शुद्ध स्वरूप का अर्थात् हमारी प्रात्मशक्ति का यथार्थ भान (ज्ञान) और यथार्थ श्रद्धान (प्रतीति) हो जाय तो हमको पूरा विश्वास हो जाता है कि हम हमारे कट्टर शत्रु के पाश में हमारी ही भूल से फंसे हुए हैं और अगर हम जाग्रत होकर हमारी भूल को सुधार कर उस शत्रु का सामना करें तो उसकी रहेमत नहीं कि वह हमको अधिक काल तक कष्ट पहुंचा सके। अर्थात् हमको आत्मजागृति की बड़ी आवश्यकता है । हमको हमारा जीवन बहुत उच्च प्रकार सुधार लेने की जरूरत हैं और ऐसा होने पर मोहादिक शत्रु अपने श्राप हम से डर कर भग जायेगे ।
८०. सुख में मित्त सकल संसार, दुःख में मित्त नाम अधारा-पूर्व पुण्य के योग से जब सकल सुखसामग्रो 'प्राप्त हो जाती है तब तो बहुत से मित्र होने को उत्सुक रहते Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ६३ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाला
हैं किन्तु जब किसी अन्तराय योग से सुखसामग्रो का वियोग होजाता है तब आपत्तिकाल में आकर खडे रहनेवाले, उसमें सहायता देनेवाले या उस आपदा से मुक्त करने को अपने भरसक प्रयत्न करनेवाले जो मित्र निकले वे ही सच्चे मित्र हैं । प्रश्नोत्तर रत्नमालिका में दिये गये इस प्रश्न के उत्तर पर मनन करना अत्यन्त आवश्यक है और वह यह है कि " जीव को भविष्य में भयंकर दुःख मिले ऐसे पाप से हमको अलग करे, सदुपदेश द्वारा पाप से होनेवाले दुःखों का विचार करा के हमको पापाचरण से अलग रक्खे और सन्मार्गगामी बनावे तथा सन्मार्ग में स्थित करे उसे ही अपना सच्चा मित्र समझना चाहिये।" जब दूसरे मित्र तो केवल इस भव में ही सहायभूत होते हैं तब उपरोक्त सन्मित्र पर लोक में भी सहायभूत होते हैं, अत: मोक्षार्थी जीव यदि मित्र करें तो ऐसे ही मित्र बनाने का लक्ष्य रक्खे । यतः कि मित्रं यनिवर्तयति पापात् ।
८१. डरत पापथी पंडित सोई-जो पाप आचरण से डरता रहे और शुभाचरण में कदम उठावे वह ही पंडित है। प्रश्नोत्तरमालिका में ईस प्रश्न का ऐसा खुलासा है कि " कः पंडितो ? विवेकी अर्थात् पंडित कौन ? जिसके हृदय में विवेक प्रकट हुआ हो और उस विवेक के बल से जिसको जीव, अजीव, ( जड़, चैतन्य , पाप, आश्रव, संवर, बंध, मोक्ष और निर्जरारूप नव तत्त्व का यथार्थ निभय हो गया है, यथार्थ तत्त्वनिर्णय होने की जिस के हृदय में निश्चल तत्त्वश्रद्धा हुई है और जिस से भागामो काल में प्रात्मा को अनर्थ हो ऐसी पापवृत्ति से जो अत्यन्त डरता रहता है, तथा आत्मा को भविष्य में एकान्त हितकारी मार्ग में Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ६४::
आनन्द से प्रवृत करता है और अन्य योग्य जनों को ऐसाही सदुपदेश करता है वह ही सच्चा पण्डित है।
८२. हिंसा करत मूढ सो होई-जगत मात्र को ऐकान्त सुख देनेवाली आप्त उपदिष्ट दया की विरोधिनी हिंसकवृत्ति को धारण करते हैं अर्थात् परम कृपालु परमात्मा द्वारा जगत्जंतुओं के ऐकान्त हित के लिये उपदेशित विद्वतापूर्ण दया का मार्ग छोड कर जो स्वमति से विपरीत वृत्ति धारण करता है वह चाहे जितना विद्वान् हों परन्तु तत्वदृष्टि जन तो उसको महामूर्ख को कोटि में ही गिनते हैं, क्योकि वह शुष्क ज्ञानी मोहवशात् इतना गहराभी श्रालोच नहीं कर सकता कि “ सब को जीवन प्यारा है, कोई भी मृत्यु की इच्छा नहीं करता । जैसा हमको दुःख होता है वैसा ही सब को होता है । " तो फिर जो हम को प्रतिकूल प्रतीत हो ऐसे दुःख का प्रयोग दुसरे प्राणो पर क्यो करना ? इतनी सी बात भी यदि कोई क्षणभर के लिये साम्य भाव रख कर विचार करे तो वह निर्दय काम से पिछा हठ सकता है और जैसे जैसे इस बात को अधिक दया लग्न से विचारा जाय वैस वैसे निर्दय काम करने में कम्प. कंपी छूटने लगती हैं और अन्त में निर्दय काम हो ही नहीं · सकता । जो मूढ मानव राक्षसों के समान रसना की लोलुपता से मांसभक्षण और श्राखेट ( मृगया. जीववध) करते हैं वे कठोर हृदय नरपशु अपने समीप मरण की शरण आये जानवरों की दुःखभरी लग्न क्या देख नहीं सकते ? क्या वे दीन अनाथ जानवर अपने बालबच्चों को रोते बिलबिलाते छोड़कर उन नरदैत्यों के लिये अपनी खुशी से मृत्यु की शरण लेना
पाहते हैं ? जिस प्रकार इनको उनकी इच्छा विरुद्ध निर्दयता Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
से घेर कर मार दिया जाता है, उस प्रकार यदि इन नर. दैत्यों को, इनके बालबच्चों को, या इनके अन्य प्रिय सम्बधियों को मार दिया जाय तो उनको कितना बड़ा दुःख होगा । उतना ही दुःख या उससे भी अधिक दुःख उक्त पशुओं को निर्दयतापूर्वक मारने में होता है । इसकी दयाजनक अपील किसके पास आकर करें ? यह भारतभूमि दया के प्रताप से पहिले जितनी दयाई और पवित्र थी उतनी ही अब नीच संसर्ग से निर्दय और अपवित्र हो गई। केवल निर्दयता (निरपराधी प्राणियों पर बनता क्रूर शासन-घातकीपन) ही: यहां नियामक हैं । उसीको दूर करने के लिये भरसक पुरुषार्थ किया जाय तो पुनः यह आर्यभूमि जैसी की तैसी बन सकती है। ऐसा समझ कर अपनी मातृभूमि के उद्धार निमित्त प्रत्येक भारतवर्षी जन को हिंसा प्रतिबंध निमित्त दृढ़ प्रतिज्ञा करनी चाहिये। .
८३-सुखिया संतोषी जगमांही, जाको त्रिविध कामना नाहीं-जिसको किसी प्रकार की विषयवांछा नहीं ऐसे सुसाधु संतोषी संतजनों को ही संसार में सच्चे सुखी समझना चाहिये । विषयवांछा ही दुःखरूप है। जिसप्रकार क्षुधा, तृषा आदि दुःखरूप है और उसे शान्त करने को, अन्नपानादिक का उपचार किया जाता है। वह उपचार यदि लक्ष्यपूर्वक किया जाय तो वह दुःख उपशांत हो जाता है, परन्तु यदि उसमें अतिमात्रादिक विधिदोष हो जावे तो व्याधि प्रमुख से. ऊल्टी नई : उपाधि खड़ी हो जाती है
और उसको दूर करने के लिये अनेक प्रकार के उपचार करने पड़ते हैं, इसी प्रकार भिन्न भिन्न प्रकार की विषयवांछा
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
भी दुःखरूप ही हैं और उस दुःख को मिटाने के लिये उसका योग्य प्रतिकार शास्त्रनीति से सावधानतया करनेकी आवश्यकता है और यदि उसमें अतिचार हो जाय तो उस दुःख का मिटने के स्थान में अधिक बढ़ना ही संभव होता है। मन, वचन और काया के निखिल विकारों को वश में करने के लिये शास्त्रकारने समिति गुप्तिरूप मुनि धर्म और स्वदारासंतोषादिरुप गृहस्थधर्म बताया है । उसका सद्गुरु समीप भलिभांति ज्ञान प्राप्त कर उसके अनुसार श्रीचरण करनेवाले आत्मार्थी अन अवश्य अनुक्रम से त्रिविध कामना से मुक्त हो सकते हैं और यह ही सुख-संतोष की पराकाष्ठा होने से शाश्वत सुख के अर्थीजनों को ग्रहण योग्य हैं । कहा भी है कि न तोषात् परमं सुखं' अर्थात् संतोष जैसा श्रेष्ठ सुख नही और न तृष्णायाः परो व्याधिः ' विषयतृष्णा समान कोई व्याधि नहीं । इसासे शास्त्रकारने कहा है कि “ विषयइन्द्रियों को स्वतंत्र छोड़ना आपदा का मार्ग है और उनको वश में रखना सुख-संपदा का मार्ग है अच्छा लगे उसे ग्रहण करो।"
८४-जाको तृष्णा अगम अपार, ते म्होटा दु:खिकातनुधार जिनकी तृष्णा का पार नहीं अर्थात् जिनकी तृष्णा अमन्त अपार है उनके दुःख का भी पार नहीं है याने उनका दुःख भी अनन्त अपार होता है । झानी पुरुषों में लोम को अग्नि को और तृष्णाको उसकी अबाला की उपमा दी है अथीत जैसे जैसे ईधनादिक योग से अग्मि प्रबल होती जाती है वैसे वैसे उसकी ज्वाला भी प्रखर परितापकारी होती जाती है। इस प्रकार लोभी पुरुष को जैसे जैसे लाभ मिलता जाता है वैसे वैसे लोभांघता बढ़ कर उसकी तृष्णा को अमShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
र्यादित बना देती है और वह लोभाविष्ट को केवल दुःखी दुःखी ही बनाकर छोड़ती है। ऐसे अनन्त अपार दुःख दावानल के सतत परिताप से बचने के लिये जिसकी प्रबल इच्छा हो उसे लोभांधताको छोड़कर, तृष्णा को संकुचित (मर्यादित) कर संतोष वृत्ति धारणकरना हो उचित है ।
८५–भये पुरुष जो विषयातीत. ते जगमांहि परम अभीत-जिन्होने संतोषवृत्ति धारण कर अभ्यास द्वारा अनुक्रम से विषयवासना को निर्मूल बनादी है उनको संसार में कोई भय नहीं रहता । जिन्होंने रागद्वेषादिक विकार मात्र का विनाशकर दिया है उनको विषयवासना हो ही नहीं सकती, अतः वह जीव मुक्त है, इससे उसको पुनर्जन्म लेना नहीं पड़ता । अन्त में इस नश्वर देह को यहीं छोड़कर देहातीत हो अक्षय, अनन्त और अविचल मोक्षसुख को प्राप्त करता है अर्थात् जन्म, जरा और मरण सम्बन्धी सर्व भय से सर्वथा मुक हो जाता है। जबतक जीव में राग द्वेषादिक विकारों के वश में होने से विषयवासना जागृत रहती है तबतक जन्म, जरा, मरण सम्बन्धि भय उसके सिर पर मंढराते रहते हैं। जबकि विषयातीत को किसी भी प्रकार का भय नाहि रहता, ऐसा समझकर प्राज्ञ जनों को मन और इन्द्रियों को ज्ञानी पुरुषों के वचनानुसार दमकर, शुद्ध संयम का पालन कर विषयातीत निर्भव पद को प्राप्त करने के लिये विषक्कासना से दूर रहने को प्रतिदिन उद्यम करना चाहिये।
८६-मरण समान भय नहीं कोई-जगत के जीवों के मन में जो बड़े से बड़ा भय बना रहता है वह मृत्यु का है 'और वह वास्तविक भो है; क्योकि उसके साथ दूसरे भी
जन्म, जरा, संयोग, वियोग, आधि, व्याधि और उपाधि के Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ६८ ::
के समान
से मनुष्य इतना
साहपूर्वक
भय साथ लगे रहते हैं । यदि मरण के महाभय से सर्वथा मुक्त हो सके तो अन्य साथ लगे भय तो अपने पाप पलायमान हो जाते हैं । इस मरण के महाभय से मुक्त होने के लिये ही सर्वज्ञ परमात्माने सम्यग् दर्शन, ज्ञान, चारित्र का उत्तम मार्ग बताया है कि जिन रत्नत्रय का यथाविध आराधन करनेवाले प्राणी अवश्य अन्ममरण सम्बन्धी सब भय से मुक्त हो सकते हैं। अतः निर्भय सुख की इच्छा करनेवाले प्राणी के लिये यह ही कर्त्तव्य है।
८७-पंथ समान जरा नवि कोई—जिस प्रकार जरा अवस्था से शरीर जरजरित हो जाता है, इस से उसमें यौवन वय के समान सामर्थ्य एवं उल्लास नहीं रहता, इसी प्रकार बड़ी यात्रा कर लेने से मनुष्य इतना अधिक थक जाता है कि उससे कोई भी अगत्य का काम उत्साहपूर्वक नहीं हो सकता और जो बाध्यरूप से किया भी जाता है उस में भी उनको कठिनता मालूम होती है। अतः अनुभवी पुरुष कहते हैं कि चाहे जितनी लम्बी यात्रा पग चलकर करना हो लेकिन " चार चार कोश चलने पर लाखों मील मार्गगमन कर सकते हैं ” इस बच्चन के अनुसार शरीर से हो सके उतना ही कार्य करना कि जिससे भविष्य में अधिक न सहना पड़े तथा हमारी व्यवहारिक एवं धार्मिक करणी में भी बाधा न पडे ।
८८-प्रबल वेदना क्षुधा वखानो-अन्य सब : वेदनाओं में क्षुधा वेदना अधिक प्रबल है। अन्य वेदनाओं से मन में वैराग्य उत्पन्न होता है, प्रभु का नाम याद आता है या परभव का साधन करने की मन में प्रेरणा होती है, तब क्षुधा के प्रबल उदय समय ये सब उपस्थित होने पर भी प्रायः भगज़ाती हैं । इस क्षुधा परिसह को सहन करनेवाला कोई
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
विरला हो ज्ञानी तपस्वी साधु जन ही होता है । वैसे समतावंत तपस्वी साधु शिर से वन्दना करने योग्य है । शास्त्रनिर्दिष्ट तपस्या उक्त वेदना को नष्ट करने का उत्तम उपाय है।
८९-वक्र तुरंग इन्द्रि मन जानो-शास्त्र में इन्द्रियों कोतया मन को ऊल्टी चाल के घोड़े से उपमा दी है। जिस प्रकार ऊल्टी चाल का घोडा स्वार को विपरीत मार्ग में लेजा कर विडम्बना पात्र बना देता है परन्तु यदि उसको कोई ठोक करनेवाला कुशल (अश्वविद्या में निपुण ) पुरुष मिल जाय तो उसको ऐसा सुधार सकता है कि वह ही घोडा अल्प समय में उसके स्वामी को निश्चित मार्ग पर पहुँचा सकता है । इसी प्रकार वेवश अशिक्षित इन्द्रिया तथा मन भी स्वच्छन्दपन से अपने इच्छानुसार विषयप्रदेश में प्रयाण कर श्रात्मा को अनेक दुःख पहुंचाते हैं और अन्त में दुर्गति में लेजा कर डालती हैं, परन्तु जिन्होंने सर्वज्ञ प्रभू के वचनानुसार उनको ठीक प्रकार वशीभूत किया हों तो वे सत्मार्गानुसारी बनती हैं और सत्मार्ग में स्थित रह कर अपने स्वामी आत्मा को सद्गति भोक्ता बनाती हैं । अतः शास्त्रकार उपदेश करते हैं कि " यदि तुम को भवभ्रमण के दुःख का भय हो, और अचल, अविनाशी, अक्षय, अनन्त, अजरामर मोक्षसुख की चाह हो तो इन्द्रियों को वश में करने के लिये प्रबल पुरुषार्थ करना चाहिये । ” “ यदि विषयसुख पर जय हो गई तो समझना चाहिये कि सब दुःखों का अंत हो गया है" इससे स्पष्ट है कि सकल सुख स्वाधीन करने की सच्चो चावी मन और इन्द्रियों को शास्त्रयुक्ति से स्ववश कर सन्मार्गगामो बनाना है, अतः यह ही हमारा कर्तव्य है। । ९०-कल्पवृक्ष संजम सुखकार-जिस प्रकार सर्व
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ७० ::
वृक्षों में कल्पवृक्ष उत्तम देवतरु गिना जाता है और उसकी छाया, मूल, पत्र, पुष्प और फल सब उत्तम हैं, उसीप्रकार "संयम सुख भंडार" सर्वज्ञ देशित संयम सर्व सुख का निधान है। वीतराग प्रभु के निष्पक्षपाती वचनों पर अचल
आस्था रखना संयम का मूल है, यम नियम आदि उसके पत्र हैं, सहज समाधिरूप उसकी शीतल छाया है, उत्तम देव मनुष्य गति उसके सुगंधित पुष्प हैं और मोक्षरूप उसका सर्वोत्तम फल है। ऐसे ऐकान्त सुखदायी संयम की चाह किसे नहीं होती ? परन्तु अनादि काल से प्रात्मक्षेत्र में अंकुरित मिथ्यात्व, अज्ञान और अविरतिरूप (weeds demerits) दुर्गुणरूप निरर्थक हानिकारक पौधों को उखाड़ कर, सर्व प्रथम हृदयभूमि को शुद्ध करने के लिये अक्षुद्रतादिक योग्यता संपादन कर, अनुक्रम से सर्वशदेशित संयम के या अध्यात्म के प्रवंध्य बीजरूप शुद्ध श्रद्धान रोप कर, उसमें निर्मल ज्ञानरूप अमृत का सिचन किया जाता है, तो उसमें से परम सुखदायक यम नियमादिक संयम योग का प्रादुर्भाव होता है, और उससे स्वर्ग के तथा मोक्ष के उत्तमोत्तम सुख प्राप्त हो सकते हैं। ऐसा समझ कर आत्मार्थी जनों को उक्त दिशा में विशेष उद्यम करना उचित है।
९१-अनुभव चिन्तामणि विचार अनुभवज्ञान चिन्तामणिरत्न के समान अमूल्य है उससे चिंतित सुख साधा जा सकता है। उसका ग्रन्थकारने ऐसा लक्षण बताया है कि “ वस्तु विचारत ध्यावत, मन पावे विश्राम; रस स्वादन सुख उपजे, अनुभव याको नाम ।” अर्थात् अमुक ध्येय वस्तु को विचारते या ध्यान करते मन को शीतलता प्राप्त हो और उस वस्तु के रस का आस्वादन करनेरूप सहज स्वाभाविक सुख जिससे प्राप्त हो उसका नाम अनुभव है। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाला
शास्त्र तो वस्तु की केवल दिशा मात्र ही बताता है जब कि उसका पार तो अनुभव ही पटकता है। अनुभवज्ञान केवलज्ञानरूपी सूर्य का अरुणोदय है। किस किसकी कल्पनारूप करुछी शास्त्ररूपी क्षीर में नहीं फिरती, परन्तु अनुभवरूपी जीभद्वारा उस शास्त्रक्षीर का आस्वादन करनेवाले तो कोई विरले ही प्राणी होते हैं। ये सब सूक्त वचन अनुभवज्ञान की अपूर्व महिमा प्रदर्शित करते हैं, ऐसा समझ कर जिससे अपने शुद्ध प्रात्मतत्त्व का सम्पूर्ण साक्षात्कार हो वैसे अनु. भवज्ञान के लिये ही यत्न करना उचित है।
९२-कामगवी वर विद्या जान-सद्विद्या को कामधेनु सदृश सुखदायी कहां गया है। जिस प्रकार कामधेनु सर्व प्रकार की मन कामना पूरी करती है वैसी ही विद्या भी।
" तत्वधीविद्या" वस्तु को वस्तुस्वरूप से जिससे जाना जाय, अर्थात् वस्तु का यथार्थ स्वरूप बतलानेवाली विद्या सदविद्या कहलाती है और इससे विपरीत विद्या अविद्या कहलाती है। उस अविद्या का स्पष्ट लक्षण यह है “ अनित्य, अशुचि और परवस्तु को नित्य, पवित्र अपनी मानना" ऐसी अविद्या, मिथ्या भ्रांति या अज्ञानः को हटाने का प्रयत्न करना हमारा प्रथम कर्तव्य है । इसके बिना कामधेनु सदृश श्रेष्ट विद्या का प्राप्त होना अशक्य है और उसके बिना आत्मकल्याण होना भी कठिन है अतः आत्मार्थी प्राणियों को सद्गुरु समीप सदविद्या प्राप्त करने का प्रयत्न करना चाहिये।
९३ चित्रावेली भक्तिचित्त आन-भक्ति को चित्रावेली से उपमा दी गई है । जैसे चित्रावेली से स्वर्णसिद्धि होती है वैसी ही भक्ति से भी भव्यजनों की मनकामना पूर्ण होती है, इतना ही नहीं अपितु इससे स्वर्ग और अपवर्ग-मोक्ष Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रोत्तररत्नमाळा
:: ७२ ::
की भी प्राप्ति हो सकती है । अन्य साधनों से भक्ति का साधन सुलभ है इतना ही नहीं परन्तु संगीत सुख देनेवाला भी है । ज्ञानादिक अन्य साधन में मद आने का भय है जबकि भक्ति में ऐसे भय का अबकाश भी नहीं रहता । भक्ति से तो नम्रतादिक सद्गुणश्रेणी दिनप्रतिदिन बढ़ती ही जाती है । भक्ति की धुन में मस्त भद्रिक जीव अपना भान भूल कर भगवंत के साथ एकरूप हो जाते हैं । इससे अनेक भक्तजनोने भक्ति के सुलभ मार्ग में ही प्रयाण किया है।
९४ संजम साध्यां सब दुःख जाय, दुःख सब गयां मोक्षपद पाय-संयम अर्थात् आत्म निग्रह करना। यह इसलिये कि अनादि अविद्या के कारण जीव जो उन्मार्गगामा हो गया है-हिंसा, असत्य, अदत्त, अब्रह्म और परिग्रह में लुब्ध हो गया है, पांचो इन्द्रियों के परवश बन गया है, क्रोधादिक कषाय को सुखबुद्धि से सेता है और मन, वचन तथा काया के यथेच्छ व्यापार में हो सुखवुद्धि मान बैठा है । उसकी उस अनादि भूल को सुधार कर उसे सन्मार्गगामो बनाना चाहिये अर्थात् अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य और असंगता (निःस्पृहता )रूप महाव्रत का यथाविधि सेवन करना चाहिये । विषय-इन्द्रियों को वश में रखना अर्थात् शब्द, रूप, रस, गंध और स्पर्शरूप इन पांच विषय में होनेवाली विकारबुद्धि को डालना, क्षमा, मृदुता, सरलता और ज्ञान, ध्यान, तप, जप द्वारा मन, वचन तथा काया के दुष्ट व्यापार को रोकना, इस प्रकार १७ प्रकार के 'संयम के यथार्थ पालन करनेवाला के भवभ्रमण सम्बन्धी सकल दुःख दूर हो जाते हैं अर्थात् उसको भवभ्रमल नहीं करना पडता और सकल कर्ममल का सम्पूर्ण क्षय कर के वह अजरामर सुख को प्राप्त करता है। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
~
~
-
~
~
~
-
~
~
-
~
:: ७३ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा ९५-श्रवण शोभा सुनिये जिनवाणी, निर्मल जेम गंगाजल पाणी-जिस प्रकार गंगाजल निर्मल-मेल रहित है, उसी प्रकार जिनेश्वर प्रभु की वाणी राग, द्वेष और मोहरूप मल से सर्वथा मुक्त है; क्योंकि सर्वज्ञ परमात्मा में उक्त दोष का सर्वथा अभाव ही रहता है और इसीसे उनकी वाणी निर्मल कही गई है । ऐसी निर्मल वाणी का कर्णपुर से पान करना श्रवण इन्द्रिय की सच्ची शोभा है। अज्ञानी जन अपने कानों को कल्पित सुवर्णादिक भूषणों से भूषित करने का प्रयत्न करते हैं, जब कि तत्वरसिक अपने कर्ण को सहज निरुपाधिक सुवर्ण ( उत्तम वर्ण-अक्षरात्मक वचन पंक्ति ) द्वारा सुशोभित करते हैं, और इस प्रकार अपनी सकर्णता सार्थक करते हैं।
९६-नयन शोभा जिनबिंब निहारो, जिनपडिमा जिन सम करी धारो-जिस प्रकार जिनवाणी का श्रवण करना कर्णशोभा है उसी प्रकार जिनमुद्रा-जिनप्रतिमा का दर्शन करना नयनशोभा है । जैसे जिनवाणी से हृदय में विवेक प्रकट होता है उसी प्रकार जिनदर्शन से भी विवेक प्रकट होता है। यह इस प्रकार कि प्रभु-मुद्रा के देखने से प्रभु के मूल स्वरूप का स्मरण हो जाता है, और प्रभु के स्वरूप का यथार्थ भान हो जाने पर उसी प्रकार जो हमारा
आत्मस्वरूप सत्तागत है उसकी झांकी नजर आती है और स्थिर अभ्यास से प्रभुस्वरूप के सानिध्य से हम भी प्रभु 'सहश होने का प्रयत्न करते हैं। जिस जिस प्रकार हम प्रभुमुद्रा से प्रतीत होनेवाले गुण का अभ्यास करते रहेंगे उस उस प्रकार हमें हमारे अन्तर में छोपे गुणों के प्रकट करने में सफलता प्राप्त होगी और अन्त में प्रभु के संग अभेदShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ७४ ::
भाष से मिल जाने पर प्रभु सहश असाधारण पुरुषार्थ कर लेने पर हम भी प्रभुरूप हो सकते हैं। ऐसी सर्वोत्तम पदवी प्राप्त करने का श्रेष्ठ साधन जिनवाणी तथा जिनमुद्रा है और इसीलिये उसको साक्षात् जिनेश्वरतुल्य गिना जाना संभव है।
९७-सत्य वचन मुखशोभा भारी, तज तंबोल संतते वारी-जिस प्रकार नयन की शोभा जिनबिंब देखना कहां है उसी प्रकार मुख की शोभा मिष्ट, पथ्य और सत्य वचनोच्चारण में है। कितने ही मुग्ध अन तम्बोल चाबने में मुख की शोभा समझते हैं और करते हैं परन्तु वह शोभा केवल कृत्रिम एवं क्षणिक है। जब कि सत्शास्त्रानुसार सत्यवचनोच्चार से होनेवाली मुखशोभा सहज और चिरस्थायी है। इसीलिये उपदेशमाला के लेखकने वचन बोलते समय यह बात ध्यान में रखना कहा है कि " मधुर वचन बोलना परन्तु कडुवे नहीं, बुद्धियुक्त बोलना परन्तु मूर्खवत् नहीं, थोड़ा बोलना पर विशेष नहीं, प्रसंग युक्त बोलना परंतु अति प्रसंग युक्त नहीं, नम्र वचन बोलना परन्तु गर्वयुक्त नहीं, उदार वचन उच्चारण करना परन्तु तुच्छ नहीं, इन वचनों का क्या परिणाम होगा इसका प्रथम विचार कर बोलना परन्तु बिना विचारे नहीं, और जिस से स्वपर का हित हो ऐसा सत्य वचन बोलना परन्तु असत्य-अहित कर, अधर्मयुक्त नहीं । " विवेकी पुरुष. ऐसे ही पचन बोलते हैं और यह ही मुखमंडन है । प्रश्नोत्तर रत्नमाला के कर्त्ताने भी कहा है कि कि वाचां मंडनं सत्यं ' अर्थात् वाणी की शोभा क्या ? उत्तर सत्य । यह बात विशेष जोर से कहने का कारण यह है कि प्राजकल कारण या अकारण ही लोग
सत्य पर प्रहार करते हैं या उन में प्रहार करने की टेव Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ७५
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
पड़ गई है । उनको स्वपरहित निमित्त सत्य पक्ष छोड़कर सत्य पक्ष प्रगीकार करने का यत्न करना चाहिये । ऐसा करने मात्र से ही स्वपर का उदय होगा अतः सत्यमेव जयति ।।
९८ - कर की शोभा दान बखानो, उत्तम भेद पंच तस जानो - जिस प्रकार मुख की शोभा सत्य भाषण हैं उसी प्रकार हाथ की शोभा दान देने में है । उस दान के शास्त्र में पांच भेद बताये हैं | अभयदान, सुपात्रदान, अनुकम्पादान, कीर्तिदान और उचितदान । इन के भी द्रव्य भाव से दो दो भेद और हो सकते हैं । लक्ष्मी प्रमुख द्रव्य साधन से दान करना द्रव्यदान और ज्ञानादिक भाव साधन से दान करना भावदान कहलाता है । जिस लक्ष्मी प्रमुख का दुर्व्यसनों मे व्यय करना दुर्गति का कारण है, उसी लक्ष्मी प्रमुख का सप्त क्षेत्रादिक शुभ मार्ग में व्यय करना सद्गति का कारण है । इस में भी सद् विवेक द्वारा जिस जिस स्थान पर द्रव्य व्यय करने की अधिक आवश्यकता है उस उस उसका व्यय करना अधिक लाभदायक है । ज्ञान, दर्शन, चारित्र प्रमुख का दान भावदान कहलाता हैं और ऐसा भाव प्रधान दान द्रव्य दान से बहुत बढ़कर है, अतः ये दोनों प्रकार के दान अनुक्रम से आराधने योग्य हैं और यह ही सद्भाग्य द्वारा प्राप्त हुई शुभ सामग्री का उत्तम फल है ।
स्थान पर
९९ - भुजाबले तरिये संसार, इण विध भुज शोभा चित्त धार - भुजा द्वारा अर्थात् निज पराक्रम से - पुरुषार्थ ही से संसारसमुद्र तैरा जा सकता है । ऐसी उत्तम भुजा पा कर यदि अपना पराक्रम सम्यग् ज्ञान, दर्शन और चारित्ररूप रत्नत्रयी के प्राप्त करने में लगाया जाय तो इस से संसार
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
::
७६::
समुद्र का तैरना सुलभ हो जाता है। इस संसार में स्पर्धा, द्वेष, ईर्षा और मोह के वश हो कर रण-संग्राम आदि में अपने भुजाओं को अजमानेवाले तो अनेकों प्राणि होते हैं किन्तु पूर्वोक्त दोषसमूह का नाश कर पवित्र रत्न की प्राप्ति में स्ववीर्य का उपयोग करनेवाले तो कोई विरले ही नररत्न देखे जाते हैं और यह ही सच्चा भुजाबल शोभाकारी एवं प्रशंसनीय है। आत्मार्थो जनों को अपने भुजबल का सदुपयोग करना आवश्यक हैं।
१०. निर्मल नवपद ध्यान धरीजे, हृदय शोभा इण विध नित कीजे-हृदय विवेकका स्थान है। जो इस हृदय का सदुपयोग करना जानते हैं उन्हीं में सदविवेक जागृत होता है और उसीसे वे हिताहित का निश्चय कर अहित का त्याग कर हित ही में प्रवृत्ति करते हैं । जब मोहवश जगत असत् प्रवृति पसन्द करता है तब विवेकी हृदय सत् प्रवृत्ति अथवा निवृत्ति ही पसन्द करता है। वह सत् प्रवृत्ति को भी निवृत्ति के लिये ही ग्रहण करता है। निवृत्ति में ही सच्चा सुख, शान्ति या समाधि को स्वाधीन करली है ऐसे अरिहंतादिक नवपद् का विवेकवंत निज हृदय में अपूर्व शान्ति का साक्षात् अनुभव करने के लिये एकाग्ररूप से चितवनरूप ध्यान करते हैं और दृढ अभ्यास द्वारा अरिहंतादिक निर्मल नवपद में लयलीन होकर आत्मा की अपूर्व शान्ति का साक्षात् अनुभव कर सकते हैं । हृदयकमल ध्यान करने निमित्त एक निर्मित स्थान है, उसमें अरिहतादिक ध्येय का विवेकपूर्वक ध्यान करने से अनुक्रम से दृढ अभ्यास द्वारा उस ध्यान की सिद्धि हो जाती है। अर्थात् ध्याता, ध्येय और ध्यान का भेदभाव मिटकर उसमें से समरसी Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
::७७ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
भाव प्रकट होता है । इस समरसी भाव का सुख समरसी भाववेदी ही जान सकते है अर्थात् वह अनुभवगम्य होने से वचन अगोचर है, परन्तु इसकी प्राप्ति का सच्चा उपाय निज हृदयकमल में नवपद का समझपूर्वक एकाग्रहपूर्वक ध्यान करना ही है । अतः प्रात्मार्थी जनों की दूसरी सब बातों को छोड़कर शान्तवृत्ति से अपने हृदय में इसी का ध्यान करना योग्य है।
१०१-प्रमुगुण मुक्तमाल सुखकारी, करो कंठशोभा ते भारी-मुक्तमाल कर्थात् मुक्ताफल जो मोती उसकी माला ( मोती की माला ) जिस प्रकार कंठ में धारण की जाती है तो कंठ अत्यन्त शोभा को प्राप्त होता है उसी प्रकार यदि जिनेश्वर प्रभु के केवलज्ञान, दर्शन, चारित्र प्रमुख अनन्त उज्ज्वल गुणरूपी मुक्ताफल की माला कंठ में धारण की जाय अर्थात् यदि प्रभुके सद्गुणों का ही रटन किया जाय अथवा मधुर कंठ से प्रभुके परम उज्ज्वल गुणों का गान किया जाय तो उसमें कंठ की सार्थकता है। स्वार्थवश जीव किस किसकी खुशामद नहीं करता ? जिसमें सद्गुणश्रेणी का प्राविर्भाव नहीं हुआ और जो दोषोंसे परिपूर्ण हैं उनकी : खुशामद से कोई लाभ नहीं होता । जिनको पूर्णता प्राप्त हो गई है. वे; किसी की खुशामद की इच्छा नहीं रखते, ऐसे पूर्णानन्द प्रभुके गुणगान ही अहोनिश गाना उचित है कि जिन के गुणगान करने से ऐसे ही, उत्तम गुणों की हम्हे प्राप्ति हो सके । कहां भी है कि “जिन उत्तम गुण गावतां, गुण आवे निज़ अंग" उत्तम लक्ष्य से प्रभु का गुणगान करनेवाला अपने सब दोषों का अन्त करके प्रभु के पवित्र पद को प्राप्त कर सकता है । ऐसा समझकर कृपण और नीच-नादान जनों को संगती: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ७८ ::
~
~
~
~
~
छोड़कर सत्संग से प्रभु का स्वरूप यथार्थरूप से पहचान कर 'प्रभुभक्ति में अपना मन लगाकर परमात्मा के गुणों का स्मरण, चितवन, रटन करने का दृढ अभ्यास कर वैसे ही अनन्त अपार सद्गुण अपने में पैदा करने का अपल प्रयत्न करना चाहिये । १०२ से ११५ तक (१३) प्रश्नों का उत्तम निम्न लिखित हैसतगुरु चरण रेणु शिरधरिये,भाल शोभा इणविध भवि करीए । मोहजाल मोटी अति कहिये, वाकुं तोड़ अक्षय पद लहीये ॥३४॥ पाप मूल लोभ जगमांही, रोग मूल रस दुजा नाही । दुःख मूल सनेह पिपाये, धन्य पुरुष तिन हू ते न्यारे ॥३५॥ अशुचि वस्तु जानों निज काया, शुचि पुरुष जो वरजित माया। सुधा समान अध्यातमवाणी, विष सम कुकथा पाप कहाणी॥३६॥ जहां बैठा परमार्थ लहीए, ताकुं सदाय सुसंगति कहीए । जहां गया अपलक्षण आवे, ते तो सदाय कुसंग कहावे ॥३७॥ रंग पतंग दुरजनका नेहा, मध्यधार जो आपत छेहा । सज्जन स्नेह मजीठी रंग, सर्व काल जे रहत अभंग ॥ ३८ ॥ प्रश्नोत्तर इम कही विचारी, अतिसंक्षेप बुद्धि अनुसारी । अति विस्तार अरथ इणकेरा, सुनत मिटे मिध्यात अंधेरा ॥३९॥
कलश रस पूर्णनंद सुचन्द संवत ( १९०६) मास कार्तिक जानिए, पक्ष उजवलतिथि त्रयोदशी, वार अचल वखानिए ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ७९ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
आदीश पास पसाय पामी, भावनगर रही करी, चिदानन्द जिणंद वाणी, कही भवसागर तरी ॥ ४० ॥
इति प्रश्नोत्तररत्नमाला समाप्त १०२-सतगुरु चरण रेणु शिर धरिये, माल शोभा इण विध भवि करिये-सदगुरु की चरणरज मस्तक पर धारण कर गुरुवाशा प्रमाण करना सुझजनों का कर्तव्य है । भाल (ललाटे) पर तिलक करने का भी यह हो उद्देश्य होना संभव है । स्वयंतत्व के जानकार होते हुए भी जो भव्यजनों के हित निमित्त सतत उद्योगवन्त हों, निष्पापवृत्तिवाले हों और अन्य आत्मार्थी जनों को भी निष्पाप मार्ग बतानेवाले हों, स्वयं भक्समुद्र से तैरनेवाले आर अन्यजनों की भी तार सकने वाले हों ऐसे सद्गुरु की ही आत्महितैषी जनों को सेवा करनी योग्य है । कहाँ भी है कि-" पवित्र करिये जिहा तुझ गुणे शिर बहिये तुझ आण; मन से कमी मी रे प्रभु ! -- न विसारि ये, लहिये परम कल्याण | " ऐसे परम गुरु के
गुणग्राम से जिहा पवित्र होती है, उनकी पवित्र श्राक्षाओं का पालन करने से हमारा उत्तमांग चमक पड़ता है और उनका सदैव स्मरण करने से अन्तःकरण उज्ज्वल हो जाता है, अपितु उससे जन्ममरण की सब न्यथाओं का नाश हो कार अक्षय अनन्त मोशमुख की प्राप्ति होती है।
१०३-मोहजाल मोटी अति कहिये, वांकु तोड अक्षयपद लहिये-हमको मोहित करे सो मोह । उत्तमप्रकार के ज्ञान दर्शन को प्राच्छादन करनेवाला, और अशुद्ध वृत्तिको पेदा करनेवाला मोह ही है। राग, द्वेष, ईर्षा, खेद मत्सर आदि
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
ये सब इसीकी संतति हैं । भिन्न भिन्न रुप धारण करने वाले क्रोध, मान, माया और लोभरूप ईसका बड़ा परिवार है। दुगति के कारणरुप १८ पापस्थानों में प्रवृत्ति कराने वाले मोहही हैं । यह सबसे बड़ा जगत् प्रसिद्ध चोर है। यह दिन दहाड़े धाड़ा पटक कर प्राणियों का सर्वस्व हर लेता है । जो कोई आत्मसाधन करने का इच्छुक होता है । तो उसकी भी कठिन परीक्षा लेता है तथा अपने परिवार को भी उसकी कठिन परीक्षा करने का श्रादेश करता है। किसी धर्मात्मा का तो छिद्र देख कर यह बहुत खुश होता है।मोह ऐसी विविध प्रकार से जगत विडंबना करता है। ". मैं और मेरा " ऐसा मंत्र पढा कर सब को अंधा बना देता है । ऐसे अति दुष्ट एवं प्रबल मोह का नाश किये बिना कोई भो मोक्ष प्राप्ति नहीं कर सकता, और उस मोह का क्षय होनेपर मोक्ष प्राप्ति सुलभ हो जाती है । उसका अमोघ उपाय आत्मश्रद्धा और आत्मरमणरुप रत्नत्रय का यथार्थ प्राराधन करना है। प्रात्मज्ञानद्वारा अपना स्वरुप-सामर्थ्य ययार्थ.. रुप से जाना जा सकता है अर्थात् अपनी शक्ति का यथार्थ भान हो सकता है। आत्मंश्रद्धा से अपनी पूर्ण शक्ति प्रकटं करने में बाधक भूत राग, द्वेष, मोह, प्रमुख अन्तरंग शत्रुओं को दूर करने साधकरुप सत्संग प्रमुख अनेक सद्गुणों को प्राप्त करने के लिये स्वयं सावधान हो जाता हैं। इस प्रकार उज्वल रत्नत्रय का यथाविधि प्राराधन कर अन्त में सर्व कर्म मल का क्षय कर प्रात्मा अविचल मोक्ष पदवी प्राप्त कर सकता है।
१०४-पाप मूल लोभ जग मांहि-दुनिया मे सर्व पाप का मूल लोभ है । लोभ कई प्रकार का होता है । कभी.
एक प्रकार का तो कभी दूसरी प्रकार का, लोभ : अन्तर में, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ८१ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
प्रवेश कर नहीं करने योग्य काम करने की प्रेरणा करता है
और इस प्रकार प्रात्मा को पाप से मलिन बनाता है । स्त्री लक्ष्मो प्रमुख के लोभ के लिये तो लोग कई प्रकार के युद्धादिक अनर्थ करते हैं; परन्तु यश-कीति के लोभ से भी किसी प्रसंग पर अज्ञ नन अनेकों अनर्थ कर डालते हैं, फिर लोभान्धता से अपनी भूल स्वयं नहीं समझ सकते । अपितु दुनियां में भी बहुधा यह दोष व्याप्त है। अतः भाग्य से ही कोई किसी की भूल सुधारने को कह सकता हैं । केवल निःस्पृहो संत साधु जन ही ऐसी भूल सुधार सकते हैं। उनका अवसरोचित हित वचन लोभी ऊपर भो अच्छा असर कर सकता हैं । अतः जिनको लोभ से निवृत्ति की प्रबल इच्छा हो उनको ऐसे निःस्पृही की सेवा करनी चाहीये।
१०५-रोगमूल रस दूजा नांही-"रसमूलाचव्याधय" भिन्न भिन्न प्रकार के रोग पैदा होने का मुख्य कारण विषयवृद्धि-विषयासक्ति-विषयलोलुपता ही है। प्रत्येक इन्द्रियों के विषय में अत्यासकि अवश्य दुःखदाई है । इस भव में प्रगट व्याधि प्रमुख आपदा मिलता है और परभव में नरका. दिक यातना सहनो पडती है, अतः शानो पुरुषों विषयसुख को विषवत् समझ कर उस विषयसुख से विमुख रहते हैं और जो विषयासति से दूर रहते हैं वे ही सच्चे ज्ञानी हैं । ज्ञानी पुरुषों के पवित्र मार्ग में चलना हो हमारा परम कर्तव्य है ऐसा विचार कर जैसे हो सके वैसे विषयासति से दूर रहने का प्रयत्न करना चाहिये।
१०६-दुःखमूल स्नेह पियारे, धन्य पुरुष तिन्हु से न्यारे-" स्नेहमूलानि दुःखानि " दुःख का मूल स्नेह है ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
ःः ८२ ः ः
स्नेह करना सहज है परन्तु उसका निर्वाह करने में कष्ट का अनुभव होता है । स्नेह करने में भी बहुधा जीव धोखा खाता है । अस्थानपर स्नेह करने से उल्टी उपाधि उपस्थित हो जाती है । यदि अच्छे स्थान पर स्नेह हो गया हो तो भी इस बात की चिन्ता बनी रहती है कि कहीं इसका बियोग न हो जाय और कहीं देववशात् वियोग हो गया तो अत्यन्त क्लेश होता है । अतः सांसारिक स्नेहमात्र सोपाधिक है । जिसको निरुपाधिक सुख की चाहना हो उसको ऐसा स्नेह करना चाहिये कि जिसे बढाना उचित न हो। इसके लिये तो श्रीमद् उपाध्यायजी के वचन अति उपयोगी है । श्रीमान् का कहना है कि " राग न करजो कोई नर कोईसुं रे, नबि रहवाय तो करजो मुनिशुं रे । मणि जेम फणी बिषनो तेम तेहो रे, रागनुं भेषज सुजस सनेहो रे । " इसका यह अर्थ है कि ' कृत्रिम सुख के लिये तो किसी के साथ राग करना ही अनुचित है और यदि किसी के साथ राग करने की ही इच्छा हो तो शम दमादिक सद्गुणसम्पन्न मुनिराज के साथ ही करना उचित है । जिस प्रकार मणि से फणीधर का चढा हुआ विष दूर हो जाता है उसी प्रकार मुनिजन के प्रशस्त निःस्वार्थ राग से अनादि अप्रशस्त राग का विष दूर हो जाता है । " ऐसा सदुपदेश हृदय में अंकित कर अप्रशस्त राग को दूर करने निमित्त उक्त उपाय को काम में लाने की विशेष आवश्यकता है । इस प्रकार दृढ अभ्यास से आत्मा के अधिक लाभ होना संभव है । अपितुः जिन्होंने सम्पूर्ण राग को जीतकर वीतरागदशा प्रगट की है उनकी तो बलिहारी है।
१०७ - अशुचि वस्तु जाणों निज काया - अशुचि में अशुचि वस्तु अपनी काया है । इस बात की प्रतीति त्रो
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : ८३ : :
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
पुरुष के शरीर में से निकले दुर्गंधित पदार्थों से हो सकती हैं । एक अन्न का कवल तक अल्पकाल में सड़ जाता हैं तो जिसमें प्रतिदिन अन्न प्रक्षेपन हो उस शरीर का तो कहना हो क्या ? यह बात मल्लीकुमारीने अपने पूर्वभव के मित्र राजाओं को प्रतिबोध देने के लिये युक्तिपूर्वक सिद्ध कर बताई है और हम हमारे स्वानुभव से जान सकते है कि प्रथम तो यह शरीर अशुचि से ही उत्पन्न हुआ है। पिता का वीर्य और माता का रुधिर इन दोनों का जब मिश्रण होता है तब इस शरीर की उत्पत्ति होती है । पश्चात् भी इस शरीर का माता द्वारा भक्षण किये रस बनाये प्रौर अशुविरूप पदार्थो से ही प्रतिदिन पोषण होता है । इस प्रकार अशुचि से उत्पन्न हुए प्रशुचि से बढे हुए और पवित्र वस्तु को भी अपवित्र कर देनेवाले अशाचमय देह को जलप्रमुख से शुद्ध करना चाहिये ऐसा झुठा भ्रम केवल मूढ पुरुष को ही होता है । तत्वज्ञ को ऐसा भ्रम कभी होता ही नहीं है । इस प्रशुचिरूप देह में कर्मवशात् व्याप्त चेतनरत्न युक्ति से निकाल कर समता रस से धोकर साफ कर लेना उचित है । कहा भी है कि जो समतारस के कुंड में स्नान कर पापरूपी मल को धोकर फिर मलिनता को प्राप्त नहीं होते वह अन्तरात्मा परम पवित्र है । इस अशुचिमय देह में से उपरोक्त प्रागमयुक्ति से आत्मतत्त्व खोजकर लेने की प्रावश्यकता है । फिर पुनर्जन्म मरण का भय होने का कोई कारण नहीं रहता ।
१०८ - शुचिपुरुष जे वरजित माया— जो मोहमाया रहित निर्मायी - निर्देभी हैं वह ही सच्चा पवित्र पुरुष है । मोह माया से ही जीव मलिन हो गया है । उस मोह माया को
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
: : ८४ : :
""
हटाने का सच्चा उपाय आत्मज्ञान, आत्मश्रद्धा और प्रात्मरमणरूप चारित्र है। बिना नींब की इमारत के समान तत्त्वज्ञान और तत्त्वश्रद्धा रहित लोकरंजन निमित्त पूजे जाने-मान किये जाने अथवा स्वदोष छुपाने के लिये आडम्बररूप से की हुइ मायामय धर्मकरणी किसी प्रकार से हितरूप सिद्ध नहीं हो सकती है । अतः प्रथम आत्मा की उन्नति में केवल अन्तरायरूप ऐसी मोहमाया को छोड़ने के लिये भरसक प्रयत्न करना चाहिये | आत्मज्ञान और आत्मश्रद्धा द्वारा बद्धप्रयत्न सफल हो सकता है । सरलाशय निर्मायी का ही कल्याण हो सकता है । जिसकी मन, वचन और काया की प्रवृत्ति सरल - माया रहित है वह ही प्रभु की पवित्र आशा का आराधन कर अक्षयसुख प्राप्त कर सकता अतः जिसको जन्ममरण के अनन्त दुःख से भय हो और अक्षय, अनन्त, निर्भय मोक्षसुख की सच्ची चाह हो उसे माया-कपट छोड़ कर निष्कपटवृत्ति धारण करने का पूरा प्रयत्न करना चाहिये । उदयरत्न कहते है कि " मुक्ति पुरी जावा तणोजी रे, ए मारग छे शुद्ध रे प्राणी ! म करीश माया लगार । " जिस प्रकार काजल से चित्र काला हो जाता है उसी प्रकार माया से चारित्र मलिन होजाता है, ऐसा समझ कर बुद्धिमान आत्मार्थी जनों को मोहमाया का सर्वथा त्याग करने का पूरा लक्ष्य रखना चाहिये ।
१०९ - सुधा समान अध्यातम वाणी - अध्यात्म शास्त्र का उपदेश अमृत समान है। उससे आत्मा को परम शांति का अनुभव होता है और अनुक्रम से मोक्ष सुख की प्राप्ति हो सकती है । अध्यात्म मार्ग बतलावे वह अध्यात्म वचन है । जो वचन ऐकान्त आत्महित ही के लिये है, जो वचन राग द्वेषादिक विकारवर्जित वीतराग प्रभु की अमृतमय वाणी के
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
अनुवादक हैं, जो वचन ज्ञान या क्रिया का ऐकान्त पक्ष नहिं खींचते हैं, जिन वचनों से ज्ञान और क्रिया की साथ ही साथ पुष्टि होती है और जिन वचनोंद्वारा शुद्ध समझपूर्वक शुद्ध क्रिया करने की इच्छा होती है उन्हे अध्यात्म वचन कह सकते हैं । जिस प्रकार पक्षी दो पंखद्वारा ही उड़ सकता है और जिस प्रकार रथ दो पहियोंद्वारा ही चल सकता है उसी प्रकार अध्यात्म भी शुद्ध ज्ञान क्रिया के संमेलन से ही होता है। उसके विना अध्यात्म नहीं कहा जा सकता । वस्तुत्तत्व की यथार्थ शिक्षा प्राप्त कर हिताहित का यथार्थ विवेक कर जो स्वहित साधन में प्रवृत्त हो
और श्राहत कार्य से निवृत्त हो वह ही अन्त में स्वईष्ट सिद्धि कर सकता है। उसके बिना ऐकान्त ज्ञान या क्रिया के पक्ष में पड़ स्वपर को बड़ा भारी नुकशान किया जाता है। अध्यात्म मार्ग अध्यात्म कल्याण का अमोघ उपाय है, अतः इस में जो कोई कर्तव्य किया जाता है वह लोकदेखाव के लिये नहीं है परन्तु केवल अपने ही आत्मा का लक्ष्य लेकर केवल उसीकी शुद्धि व उसीकी उन्नति के लिये किया जाता है। ऐसी अन्तरष्टि जिसकी हो गई है वह “अध्यात्मदृष्टि" या "अध्यात्मी" कहलाता है। इसका विशेष वर्णन "प्रशमरति" में अध्यात्म सम्बन्धी उल्लेख से जाना जा सकता है।
११०-विषसम कुकथा पाप कहाणी-राजकथा, देशकथा, स्त्रीकथा और भक्त(भोजन)कथा ये चार विकथा के नाम से प्रसिद्ध है। जिस कथा के करने से न तो कोई स्वहित हो सकता है और न कोई परहित ही हो सकता है ऐसी नकामी निन्दादिक पापगर्भित या शास्त्रविरुद्ध स्वकपोलकल्पित कुकथा करना केवल पाप की ही पुष्टि करनेवाली
और दुर्गतिदायक होने से विष समान जानकर वर्जना ही Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
:: ८६ :: योग्य हैं । स्वपरहित इच्छुक भव्यजनों को ऐसी विकथा में अपना अमूल्य समय न खोकर उसका सदुपयोग ही इस प्रकार हित आचरण प्रति उद्यम करना उचित है। विकथा द्वारा तो हित आचरण से विमुख हो जाते हैं और प्रमाद की पुष्टि होती है। प्रमाद की पुष्टि से अनेक प्राणी आपदा में फँस जाते हैं, अतः प्रमाद के अंगभूत विकथा को छोड कर जिससे स्वपरहित में अधिक वृद्धि हो ऐसा कार्य करना उचित है।
१११-जहाँ बैठा परमारथ लहीये, ताहुँ सदाय सुसंगति कहिये-जिसकी संगति · से परमार्थ-तत्व मिले वही सच्ची सत्संगति है, और ऐसी सत्संगति ही सदैव करना योग्य है। सत्संगति को शास्त्रकारोंने “शीतल सदा संत सुरपादप " आदि पदों से कल्पवृक्षादि की उपमा दी हैं और वह उसके बिलकुल उपयुक्त है। जैसे कल्पवृक्ष की छाया शीतल होती है उसके नीचे बैठनेवाले को शांति मिलती है, उसी प्रकार सुसाधु जनों की संगति से भव्यजनों का त्रिविध ताप मिट जाता है, और सहज शान्ति-समाधि का लाम होता है। अपितु सत् संगतिः कथय किन करोति पुंसाम् ? इस वचन के अनुसार सत्संगति से कौन कौन से लाभ नहीं होते? सत्संगति से सब उत्तम होते हैं " बुद्धि की जड़ता का हरण करती है, वाणी में सत्य का सिंचन करती है अर्थात सब को प्रिय जान पड़े ऐसा मिष्ट और हितकर सत्य सिखलाती है, प्रतिष्ठा की वृद्धि करती है और पाप पुन्य दूर करती है' आदि अनेक उत्तम लाभ सत्संगति से होते हैं ऐसा समझ कर कुबुद्धि पैदा करनेवाली कुसंगति का त्याग कर, सुबुद्धि जागृत कर, सदाचरण सीख कर सद्गति प्रदान Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
करानेवाली सत्संगति को ही प्राप्त करने का हमेशा लक्ष्य रखना चाहिये ।
११२-जहां गया अपलक्षण आवे, ते तो सदाही कुसंग कहावे-जिस की संगति से कोई न कोई अपलक्षणअवगुण प्राप्त हो उसे शास्त्रकार कुसंग कहते हैं और वैसे कुसंग का सदैव त्याग करने का उपदेश करते हैं । कुसंग से कौन २ से अवगुण जीव को प्राप्त नहीं होते ? सब अवगुण मात्र कुसंग से ही पैदा होते हैं और इसी लिये शस्त्र कार सर्वथा उसका त्याग करने को फरमाते हैं। जो निकटभवी जन कुसंगति का सर्वथा त्याग कर सत्संगति का प्रादर करते हैं वे अन्त में सर्व उपाधि से मुक्त हो कर निरुपाधिक, निद्वंद्व मुकिसुख प्राप्त करते हैं । अतः विचारशील प्राणियों को नीच, नादान, जनों की संगति तथा बुरे कामों से दूर रहने को सर्वदा सचेत रहना चाहिये ।
११३-रंग पतंग दुर्जन का नेहा, मध्यधार जो आपत छेहा जो उत्तम पुरुषों के भी छिद्र दृढ़ता है, सब का अनिष्ट चाहता है, प्रसंग के उपस्थित होने पर दूसरों का अपायअहित करने के लिये चाहे जैसी मुसिबत सहने को तैयार रहता है, यदि उसमें सफल हो जाता है तो फूला नहीं समाता है और कदाच असफल होता है तो दिनरात उसी की चिन्ता कर तंदुलिया मच्छ के सदृश दुर्गति के कर्मबंधन करता है, ऐसे कनिष्ट कोटि के जीव क्षुद्र-दुर्जन कहलाते हैं। उनका स्नेह केवल कृत्रिम-पतंग के रंग सदश होता है । स्व इच्छित कार्य की सिद्धि के लिये है वे उपर से राग बतलाते हैं, खुशामद करते हैं, सेवा करते हैं, और हर प्रकार से खुश करने का प्रयत्न करते हैं परन्तु अपना Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्नमाळी
::८८::
कल्पितस्वार्थ सिद्ध करने का वह. प्रत्येक अवसर ढूढते रहते हैं और उसको सिद्ध करने में किसी को कूऐं या नदी में फेंक देने से भी नहीं डरते । अर्थात् वे अपनी क्षुद्र स्वार्थ बुद्धि के पोषण निमित हरपक नीच कार्य करने को तत्पर रहते हैं, और ऐसा करने में उन्हें मन में कोई लजा उत्पन्न नहीं होती ऐसे पुरुषों पर विश्वास करना काले नाग पर विश्वास करने से भी अधिक खतरनाक है। विषधर सर्प के तो दो जीभे होती है लेकिन दुर्जन पुरुष की जीभ की संख्या कोई नहीं बतला सकता । अर्थात् वे मोका पड़ने पर अनेक उत्तम पुरुषों को अनेक रीति से अनेक बार कष्ट पहुंचाने का प्रयत्न करता रहता है। यद्यपि दुर्जन जन की विषमय उमिएं सजन पुरुषों के शुद्ध चैतन्य को हरने-नष्ट करने में असमर्थ ही रहती हैं। सजन पुरुष सदैव स्वकर्तव्य कर्भ में सावधान होते हैं इस से उनको दुर्जन लोगों का कोई डर नहीं रहता । उनमें तो अपूर्व अपूर्व जागृति से उसका नया नया चैतन्य बल उत्पन्न होता जाता है। सज्जनों के दिल को दुःखाने का यदि कोई सबल कारण हो तो वह यह हैं कि दुर्जन निष्कारण ही अपने आत्मा को मलिन कर के दुरंत दुर्गतिगामी बनता हैं । सजन और दुर्जन का सच्चे एवं झूठे स्नेह की तुलना करने को श्रीपालकुमार और धवल सेठ का द्रष्टांत प्रसिद्ध हैं ।
११४-सज्जन स्नेह मजीठ रंग, सर्व काल जो रहत अभंग-जिस प्रकार दुर्जन स्नेह पतंग के रंग के समान फीका, अचिरस्थायी ओर कृत्रिम है उसी प्रकार सजन का स्नेह चोल मजीठ के रंग के समान उमदा, अविहड़ और अकृत्रिम अर्थात् स्वाभाविक है। अतः वह चाहे जैसे सम. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ८९ ::
प्रश्नोत्तररत्नमाळा
विषम संयोगों में चाहे जैसी कसोटी पर भी नहीं बदलता, तथा फीका नहीं पड़ता। सजन पुरुषों का स्नेहसमागम गंगा नदी के प्रवाह के सदृश पवित्र है, उनकी दृष्टि अमृतमय होती है, उनकी बाणो मधुर होती है इससे वे योग्य जीवों को अनेक प्रकार से उपकारक सिद्ध होती है। अत्यन्त अयोग्य जनों का यदि हित न हो सके तो इसमें सजनों का लेश मात्र भी दोष नहीं है, क्योंकि उनकी दृष्टि तो सब का हित करना चाहती है परन्तु वे जीव अपने दुर्भाग्य से सजनों से लाभ प्राप्त नहीं कर सकते। जैसे प्रकाशमय सूर्य तो अपने प्रकाश से दश दिशाओं को प्रकाशित कर जगत्मात्र का सभी हित साधता है परन्तु उस समय भी उल्लू की अखि बन्द हो जाती है, वर्षा में जब सब वृक्ष नवपल्लवित हो जाते हैं तब जवासा सूख जाता है, वसन्त ऋतु में जब सब वनश्री खिल उठती है तब करीर का वृक्ष मुर्जा जाता है और जब चन्द्र से सब को शीतलता प्राप्त होती है तब विरही जनों को विरहाग्नि जलाया करती है तो इसमें किसका दोष ? क्या सूर्य, वर्षा, वसन्त या चन्द्र का इसमें दोष है ? कदापि नहीं; किन्तु उन दुर्भागियों का ही दोष है। इसी प्रकार यदि सजन पुरुषों से हम उत्तम लाभ नहीं उठा सकते तो इसमें सजनों का लेशमात्र भी दोष नहीं है परन्तु हमारा ही दोष है। सजन पुरुष तो पूर्वोक्त उपमा के ही योग्य हैं। उनका स्वभाव, उनका समागम और उनकी कृति तो जगजन्तुओं के ऐकान्त हित के ही लिये है। उनका स्नेह-प्रेमवात्सल्य अभंग और अलौकिक होता है। केवल उनके उत्तम समागम का लाभ लेने के लिये हमको योग्यता प्राप्त करने की आवश्यकता है। यदि हम शुद्रतादिक दोषों को छोड़ कर अशुद्रतादिक उत्तम योग्यता प्राप्त कर सकें तो सर्व Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रश्नोत्तररत्न माळा
समीहित की सिद्धि हो सकती है और सज्जनों की कृपा का भी पूर्ण लाभ मिल सकता है। ऐसी सद्वृति सब कोई आत्महितैषी जनों के अन्तःकरण में अंकुरित हों और उसका यथेच्छ लाभ उठाने में वे भाग्यशाली बने ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपसंहार
अब ग्रन्थ की समाप्ति करते हुए श्रीचिदानन्दजी महाराज कहते हैं कि - यह प्रश्नोत्तररत्नमाला ग्रन्थ संक्षेप रुचिवंत जनों के लिए ऊचित समझ कर स्वबुद्धि अनुसार संक्षेप में रचा है । इसका अर्थ अत्यन्त गम्भीर है । उसको बिस्तार से रुचिपूर्वक गुरुमुख से सुनने से हृदय में विवेकरूप दीपक पैदा होता है जिससे अनादि अज्ञानरूप अंधकार अपने आप नाश हो जाता है ।
यह ग्रन्थ विक्रम १९०६ के कार्तिक मास की उज्ज्वल त्रयोदशी के दिन अचल ( शनी ) वार को श्री आदीश्वर तथा पार्श्वप्रभु की कृपा से भावनगर में रह कर भवसागर से तरने के लिये नौका समान श्री जिनवाणी के अनुसार रचा गया है ।
इस ग्रन्थ के विवेचन में यदि कोई बात वीतराग की बाणी से विरुद्ध लिख दी गई हो अर्थात् कर्त्ता का आशय नहीं समझने से मतिकल्पनापूर्वक लिखा गया हो तो उसके लिये सज्जनों से क्षमा याचना करता हूँ ।
श्री चिदानन्दपदरसिक
SRAKARXXXXXXXXXXXXZ
इति श्री कपूरचन्दजी अपरनाम चिदानन्दजी कृता प्रश्नोत्तर रत्नमाला विवेचन सहिता समाप्ता
İKXXXXXXXXXXXX**XX ̧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ થી થશો, ભાવનગ૨ やれや Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com