Khamansutta Pakkhiyasutta Khamangasuttani Savchuriyai

Author(s): Purvacharya, Lalitangvijayji
Publisher: Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600081/1

Page #1

HVVVVVVVVVVVVVVVVE
श्रेष्ठि-देवचन्द्र-लालभाई जैन पुस्तकोद्वारे गन्थाङ्कः ९९
पुवायरियपणीयाणि खमणसुत्त-पक्खियसुत-खामणगसुत्ताणि सावचूरियाई
[पूर्वाचार्यप्रणीतानि श्रमणसूत्र-पाक्षिकसूत्र-क्षामणकसूत्राणि अवचूरिसमलङ्कृतानि ]
संशोधकः-जैनाचार्यश्रीविजयलन्धिसूरिविनेयो मुनिवयश्रीललिताङ्गविजयः । प्रकाशकः-सुरतवास्तव्य-श्रेष्ठि-देवचन्द्र-लालभाइ-जैनपुस्तकोद्धार-कोशव्यवस्थाकारकोऽबैतनी
व्यवस्थाकार-कार्यवाहकः-चोकसी मोतीचंद मगनभाई। वीरात् संवत् २४४७ विकमसंवत् २००७
शाके १८७३
निस्तान्द । प्रथम संस्करणम् ] निष्कयं सपादं एक सप्यकम् ।
[प्रतयः ५००

Page #2

इदं पुस्तकं सूर्यपूरे श्रेष्ठि देवचंद लालभाई जैन पुस्तकोद्धार संस्थाद्वारा गोपीपरा इत्यनेन
"सरस्वती मुद्रणालये" बालुभाइ हीरालालेन मुद्रापितं प्रकाशितं च ।
[ All Rights reserved by the Trustees of the Fund. ]
अस्य पुनर्मुद्रणाद्याः सर्वेऽधिकारा पतद्भाण्डागारकार्यवाहकैरायत्तीकृताः ।
Printed by Saraswati Mudranalaya, at the Gopipura, Surat, and 1 to 8 pages printed by
Champaneria Printing Press, 38, Sadadiwala Market, Surat, Published for Sheth Devchand Lalbhai Jaina Pustakochhar Fund, at Sheth Deschard Lalbhai Jaina Dharmashala, Badekhan Chakala, Gopipura, Surat, by the
___Hon. Trustee, Motichand Mugarbhai Choksi,
Jan Education Intematon
For Private
Personal Use Only

Page #3

SHETH DEVCHAND LALBHAI JAINA PUSTAKODDHAR FUND SERIES: No. 99.
SAMANASUITA, PAKKHIYASUTTA & KHAMANAGASLITTA (Shramana-sutra, Pakshika-sutra & Kshamanaka-sutra)
With Small Commentaries
Vikrama Erz 2007]
Price RE. 1-4-0
(Christian Era 1951.

For Private Personal use only
www.
brary.org

Page #4

The Executive Members of :Sheth Derchand Lalbhai Jaina Pustakoddhar Fund THE BOARD OF TRUSTEES:
સંસ્થાનું ટ્રસ્ટી મંડળ - 1 Nemchand Gulabchand Devchand Jhaveri ૧ શ્રી નેમચંદ ગુલાબચંદ દેવચંદ ઝવેરી 2 Sakerchand Khushalchand Jhaveri
૨ શ્રી સાકરચંદ ખુશાલચંદ ઝવેરી 3 Talakchand Motichand
૩ શ્રી તલકચંદ મેતીચંદ ,, 4 Babubhai Premchand
૪ શ્રી બાબુભાઈ પ્રેમચંદ 5 Amichand Zaverchand
૫ શ્રી અમીચંદ ઝવેરચંદ 6 Motichand Maganbhai Choksi,
૬ શ્રી મોતીચંદ મગનભાઇ ચાસી, l!on. Managing Trustee.
એન મનજીગ ટ્રસ્ટી. વિષયાનુક્રમ વિષય મુંબધ ઉપાધd સમણુસુત્ત સાવચૂરિક
૧-૨૨ પખિયસુd w
૨૩-૮૬ ખામણુગસુત્ત )
૮૭-૯ી

For Private & Personel Use Only

Page #5

શેઠ દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તક દ્વારે ગ્રન્થાંક-૯૯. શ્રમણ સૂત્ર–પાક્ષિકસૂત્ર અને ક્ષામણુકસૂત્ર સાવચૂરિક
મુખબંધ
આ ત્રણેય સૂત્રે અરસપરસ મેળ ધરાવતા હોવાથી એકત્ર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યાં છે. કંડના ઉત્પાદક અને પ્રાણસમ સ્વર્ગસ્થ ગુરૂદેવ શ્રીઆગાદ્વારક-સૂરીશ્વરની ભાવના હતી કે “આથી આવી અવસૂરિએ પ્રસિદ્ધ કરીને આગને સંબધી ઘણુંખરું કાર્ય પૂર્ણ કરવામાં આવે”. એ ભાવનાને અંગે એઓશ્રીની હયાતી દરમ્યાન આવી અવચૂણિઓને હમે હાથ ધરવા ભાગ્યશાળી બન્યા હતા અને જુદા જુદા સમુદાયને જુદા જુદા મુનિરાજોને પૂજય સુરીશ્વરજીની આજ્ઞા મુજબ સંશોધન કાર્ય સોંપવામાં આવ્યું, તેમાંથી પ્રથમ આ અવસૂરિ પ્રસિદ્ધ થાય છે. દુઃખદ ઘટના એ જ છે કે પૂજ્ય આગમહારક-સૂરીશ્વર આવા પુસ્તકે નજરે નીહાળવા હયાત નથી. એઓશ્રીનું શરીર અવલે કતાં અમારી મીત્ર મનેભાવના એવી હતી કે એઓશ્રીની હયાતીમાં બેચાર અવચૂરિઓ બહાર પાડી શકીએ, પરંતુ કાગળ અને પ્રેસની મુશ્કેલીમાં તેમજ આવા મન્થનું સંશોધન કાર્ય પણ સામાન્ય ન હોવાથી અમારે પણ લાચારીએ ધીરે ધીરે વહેતી નરસ મહેતાની વહેલની માફક જ આસ્તે કદમ ચલાવવું પડયું. અસ્તુ ભાવિનિમણુ! અંક ૯૭-૯૮ પંચપ્રતિક્રમણ, અને બે પ્રતિક્રમણ પછી અંક ૯૮ તરીકે આ ગ્રંથ બહાર પાડીએ છીએ.

For Private & Personel Use Only

Page #6

(1)
આ ગ્રંથના સોધક પરમપૂજ્ય શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિ સૂરીશ્વરજીનાં શિષ્યરત્ન ( સુરતનિવાસી શ્રી વીશાઓસવાલ જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક જ્ઞાતિના શ્રેષ્ઠી રૂપચંદ લલ્લુભાઇ ઝવેરીનાં સુપુત્ર શ્રીનગીનભાઈનાં સુપુત્ર ( લક્ષ્મીચ*દ ) શ્રીલલિતાંગવિજયજી મહારાજ છે, એશ્રીએ આને સાંગપોંગ સુંદર રીતે શોધી આપવાને સુંદર પ્રયત્ન સેવ્યા હોવાથી અમે એના આભાર કેમ ભૂલી શકીયે? એક ખુબ યાદગાર પ્રસંગ અહીં નોંધી લેવા મન થાય છે. શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિ સૂરીશ્વરજીના સમુદાયમાં અમારી ઉપરાંત જ્ઞાતિના ધણાં મહાનુભાવોએ ચારિત્ર અગીકાર કરેલું છે, અને પુણ્યપથે વિચરી રહેલાં છે. આ નોંધવાનું આટલાજ કારણથી મન થાય છે કે ફંડ સ્થાપક શ્રેષ્ઠિ દેવચંદ લાલભાઇ, અમે ટ્રસ્ટીવ અને આ મુનિરાજો સ એકજ જ્ઞાતિનાં પુત્રા છીએ.
આ ત્રણે સૂત્રો માટે સુરતવાસ્તવ્ય પ્રેર્ફેસર હીરાલાલ રસીકદાસ કાપડિયા (એમ, એ.)ના ઉપોદ્ઘાતમાં સુંદરતમ નિરૂપણ કરેલું હોવાથી વિશેષ કાંઈ કહેવા ચ્છતા નથી. એ ઉપેદ્દાત માટે શ્રીયુત હીરાલાલભાઈનાં પણ અમે ઋણી છીએ. શ્રીહીરાલાલભાઇએ સુરત કાલેજમાં પ્રોફેસર તરીકે કામ કરતાં કરતાં પરમપૂજ્ય શ્રીમદ્ આગમેહારક આનંદસાગર-સૂરીશ્વરજીનાં પાંચ ચાતુર્માસ દરમ્યાન શ્રીમદ્દનાં પાસા સેવીને સાહિત્યિક અને જૈન શાસ્ત્રો સંબધી ખૂબ ખૂબ અનુભવ મેળવ્યા છે. મારી તો સંપૂર્ણ ખાત્રી છે કે આટલા બધા સુંદર લાભ કાઈ મુનિરાજ અથવા અન્ય કાષ્ઠ શ્રાવક વ પણ નહિ જ મેળવી શક્યો હાય ! એટલી તો સુવિદ્વૈિત અદાથી અને ખંતથી પ્રા. શ્રીહીરાલાલભાઇ લાભ લેવા તત્પર બનતા કે ખૂદ આગમે!દ્ધારકરિ પણ મુક્ત મને તેને જે ચાહે તે વાનગી પીરસતાં જ રહ્યા હતા. આગમાધારકનાં પાંચ વિષય સુરતનાં ચાતુર્માસ દરમ્યાન સાગરમાંથી સુન્દર સુન્દર મૌકિતા શોધવાને ખરેખરા નશીબદાર માત્ર હીરાલાલભાઈ જ બન્યાં છે. એની ગ્રહણ કરવાની ઊર્મ અને શિંકત તથા ગુરૂદેવની સમવાની મિ અને ભાવ નજરે દેખનારને ખરેખર અદેખાઇ ઉત્પન્ન કરે એવા જ હતા. આટલા વિશાલ લાભ જો કાઈ પૂજ્ય ગુરૂદેવો લઇ શકયા

Page #7

( ૭ ) હેત તા કેટલાએ શ્રોતાજનાનાં અહે।ભાગ્ય મનાતે! કાંઈક કાંઈક શુદ્ઘરહસ્યનિરૂપણ પણ શ્રીસાગરજીમહારાજ શ્રીહીરાલાલભાને માળે મને કહેતા. આવો જ્ઞાનદાતા આગમાદ્ધારક અને જિજ્ઞાસુ પ્રોફેસર વચ્ચે સુમેળ સુરતમાં જામેલો હતો.
"
આ ત્રણે સૂત્રેા જુદા જુદા વિષયેનાં હોવા છતાં ત્રણે સૂત્રમાં મૂળ રહસ્ય તો “ વિનમ્રભાવે (૧) છ આવશ્યકનું નિત્ય આરાધન, (૨) પચ્ચખેલાં મહાવતાના યથા પાલણ માટે અને એ વસ્તુને હૃદયમાં સ્થિર કરી એનાં રક્ષણુ અને સેવન માટે, ભગવ ંતની સ્તુતિ પૂર્વક મહાવ્રતામાં લાગેલા દોષો (અતિચારા)થી પાછા હડવાને માટે અને તેાના સ્મરણ માટે તથા જ્ઞાન કેળવવા-દિષાવવા સારૂ જ્ઞાનનું સંકીર્તન કરવું અને (૩) ગુરૂદેવને આદરપૂર્વક ખમાવવા અને અવિનયાદિ બદલ ક્ષમાયાચના ” ઇત્યાદિ પાંચે પ્રાંતક્રમણાની સાથે સબંધ ધરાવતાં ખૂબ આદરપૂર્ણાંક સેવન કરવાનાં રહસ્યા જ છે. જૈનધર્મ અપનાવેલી ખરેખરી સંસ્કૃતિનું મૂળ વિનમ્રપણું, શુભ અને શુદ્ધભાવના, પરસ્પરસુમેળ માટે હૃદયના રંગપૂર્વકની ક્ષમાયાચના અને વિનઅભાવે શુદ્ધદેવ–ગુરૂ-ધર્માંની ઉપાસના અને સેવામાં સમાયેલું છે. એમાં ધર્માંધેલછાને જરા પણ અવકાશ નથી. પરાયા હિતેનુ ચિંતવન, સ્વપર દોષનું નિવારણુ, અને સૌ કાઇનું ક્ષેમ કલ્યાણ વાંચ્છી તે માર્ગે દોષો ઓછા અને લાભો વિશેષ, તેવી રીતે વવું એ જૈનધર્માંની ખરેખરી લાક્ષણિક સંસ્કૃતિ જ છે. જૈનાની સંસ્કૃતિમાં ‘વનસમૃદ્ધિ' અને ‘જીવનશુદ્ધિ' એ બંનેને સમન્વય જોવામાં આવે છે અને એ અંતે મૂળ વસ્તુએને અપનાજ્ઞી વ્યવહારમાં આદરવા માટે શાસ્ત્રોમાં ડાંસોઠાંસ મુનિસમુદાય અને શ્રાવકસમુદાયને ઉપદેશવામાં આવેલાં છે. તેથીજ સસારમાં મેટા મોટા ગેાકુલા ધરાવતા છતાં પણ અંતરાત્મા કૃષ્ણમહુારાજા અને આનંદાદિ દશ શ્રાવકા સંસારથી અલિપ્ત રહી શકતા હતા. જૈનધર્મની અંદર વનસંસ્કૃતિમાંયે સ’કુચિતતા આણુવામાં આવી નથી. બન્ને પ્રવાહે મનુષ્યો વહીવહરી શકે તેવા માર્ગો જૈનધર્મીમાં સમભાવે દર્શાવવામાં આવેલા જ છે, મનુષ્યાએ દરેકમાં દેશે. ઓછા હોય અને સ્વપર લાભા વિશેષ હોય તેવા કાર્યોમાં આદરપૂર્વક આગળ ધપવું એમ ભારપૂર્વક કહેવામાં આવ્યુ છે. એવી રીતે સંચેત-સજાગપણે વવા છતાં પણ નાનામેટાં જાણેઅજાણે ઢોષો લાગી જાય તેમાંથી ક્ષમાયાચના પૂર્વક પાછા હડવું એ મૂળભૂત હેતુ પંચપ્રતિક્ર

Page #8

(૮)
મણોને અને આ ત્રણેય સૂને છેકેટલાંકે જૈનધર્મની સાચેસાચી સંસ્કૃતિને હુયેશુન્ય અને નિકુર માને છે, એનું કારણ હું તે એટલું જ માનું છું કે જૈનધર્મની અંદર ચાંચ બુડાડયા વિના માત્ર દ્વેષ ભરેલી વૃત્તિથી જ અથવા તે સમઝયા વિના એમ કહેવામાં આવે છે.
ભગવંત મહાવીર લિચ્છવી કુલનાં રાજરત્ન પુરૂષ હતા. લિછબી કુલની, વંશની, રાજ્યની, અને પ્રજાની સંસ્કારિતા તે જગવિખ્યાત જ છે. એટલે વિશેષ કહેવાપણું રહેતું નથી. માત્ર જે જેનધર્મ પ્રત્યેની સુગ અને કૈલીલાપણાંને ત્યાગ કરવામાં આવે તે જૈનધર્મની સંસ્કારિતાનું ખરેખરૂં દેશ્ય પામી શકાય!
અવચૂરિ અને અવચૂણિને અર્થ અને ઉોગ લગભગ એક સરખેજ છે. ગ્રન્થમાંથી સામાન્યપણે શબ્દાર્થ રહેલાઈથી સમઝી શકાય તેવો અર્થ ભરવામાં આવે તેને ઉપલાં નામોમાંથી ગમે તે એક નામ લેખક-મહાશ આપે છે. એમાં સવિસ્તાર લંબાણની વ્યાખ્યામાં નથી હોતી. માત્ર જેમ ગુજરાતીમાં કે કંઈપણ ભાષામાં ટબાર્થ હોય છે તેમ મૂળ શબ્દને સમઝવા માટે આમાં માત્ર અર્થે ભરવામાં આવેલા હોય છે. શ્રી હીરાલાલભાઈએ આના ઉપર છેવટના ભાગમાં ઠીક પ્રકાશ નાંખે છે એટલે લંબાણું કરવા ઈચ્છતે નથી.
મુંબઈ૪, સેન્ડસ્ટ રેડ, માખરીઆ હાઉસ.
સં. ૨૦૦૭, મહાવીર-જન્મજયંતિ દિન તા. ૧લ્મી એપ્રીલ, સને ૧૯૫૧, ગુરુવાર.
મોતીચંદ મગનભાઈ ચોકસી શેઠ દે. લા. જૈન પુ. ઉ. ફંડના મે. ટ્રસ્ટી
અને અન્ય ટ્રસ્ટીઓ વતી.

For Private & Personel Use Only

Page #9

ઉપઘાત (લે. પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપયિા એમ. એ.)
[૧]
‘પગામસિજજાએ સુત્ત યાને સમણમુક્ત આવય–જૈન આગમમાં આવસ્મય મહત્વનું સ્થાન મેળવે છે. એના સામાઈય (સામાયિક), ઉવ્વીસન્થવ (ચતુર્વિશતિસ્તવ), વંદય (વંદનક), પડિક્રમણ (પ્રતિક્રમણ ), કાઉસગ્ગ (કોન્સર્ગ) અને પચ્ચકખાણ (પ્રત્યાખ્યાન) એમ છ વિભાગ છે. દરેકને “અઝયણ' (અધ્યયન) કહે છે.
આવય ઉપર ભદ્રબાસ્વામીએ નિજજુત્તિ રચી છે, પરંતુ એમાં કાલક ઉમેરો થઈ એની નવેસરથી સંકલના કરાઈ છે. આ નિજજુત્તિ તેમજ ભાસને અનુલક્ષીને મહારા યાકિનીના ધર્મપુત્ર હરિભદ્રસૂરિએ સંસ્કૃતમાં ટીકા રચી છે. તેમાંથી આજે તે નાની (જોકે એ પણ બાવીસ હજાર શ્લોક જેવડી છે તે) મળે છે. એ ઉપરથી આવત્સયમાં મૂળ કેટલાં સુત્ત (સૂ) હશે તેને ખ્યાલ આવે છે, કેમકે દરેકે દરેક સુત્ત ઉપર નિજજુત્તિ નથી કે જેથી એને એ રીતે વિચાર થઈ શકે.
નામ–પડિકમણ' નામના ચોથા અજઝયણની હારિભદ્રીય ટીકા ( પત્ર પદ૯ આ)માં “મંગળપૂર્વક પ્રતિક્રમણ કરાવું જોઈએ એથી સૂત્રકાર “ ઘર મરું ”થી શરૂ થતું સૂત્ર રજૂ કરે છે ' એમ કહ્યું છે. આના પછી “વનાર હોજુરમાંથી

For Private & Personel Use Only

Page #10

પગામ સજીએ સુન યાને મગર અને ત્યાર બાદ “રારિ થી શરૂ થતું સુત્ત છે. ત્યાર પછી દેવસિક અતિચારને અંગેનું સુત્ત–પ્રતિક્રમણ સૂત્ર છે. એના પછી નિજજુત્તિની ૧૨૭૧મી ગાથા છે. ત્યાર બાદ ગમનાગમનને લગતા અતિચારને ઉદ્દેશીને “ઈપથિકીસૂત્ર” અપાયું છે. આ સૂત્ર બાદ “ ત્વશ્વન-સ્થાનાતિચાર-પ્રતિકમણ’ના પ્રતિપાદનરૂપે એક મોટું સુત્ત અપાયું છે. આ સુત્તને પ્રારંભ કઈ કઈ હાથપથીમાં Triમતિ જ્ઞાથી કરાયેલે જોવાય છે. એ ગમે તે હો. આ સુત્તનું આદિમ પદ અને એમ નહિ તે પ્રધાન પદ તે આ જ છે, એટલે એ ઉપરથી આ સત્તને “પગામસિજજાએ સુર” કહે છે. આ વાસ્તવિક નામને ખ્યાલ નહિ રહેવાથી કે અન્ય કોઈ કારણસર એના પગાર્મસજઝાય, પગામસ્વાધ્યાય ઈત્યાદિ બ્રાંતિમૂલક અશુદ્ધ નામે ધાયેલાં મળે છે. ૧ આ પાઈયમાં રચાયેલું સુત્ત શ્રમના પ્રતિકમણરૂપ આવશ્યક ક્રિયાનું મુખ્ય અંગ હોવાથી–શ્રાવકોને ઉદેશીને રચાયેલા “વંદિત્ત 'સુજ્ઞ જેવું મહત્વનું હોવાથી એને સમણસુત્ત (શ્રમણુસૂત્ર), સાધુ–પ્રતિક્રમણુસૂત્ર. યતિપ્રતિક્રમણુસૂત્ર એમ વિવિધ નામે ઓળખાવાય છે.
વિષય-આ સમસુત્તના પ્રારંભમાં પ્રકામ-શમ્યા અને નિકામ-શમ્યાને લગતા પ્રતિકમણનું નિરૂપણ છે. ત્યાર પછી ગોચરી અને સ્વાધ્યાયને અગેના અતિચારો દર્શાવી એના પ્રતિક્રમણને ઉલ્લેખ છે. આના પછી સંક્ષેપથી તેમજ વિસ્તારથી અતિચારનું વર્ણન છે. જેમકે એક પ્રકારે અસંયમ, બે જાતનાં બંધન, ત્રણ પ્રકારે દંડ, ગુપ્તિ, શલ્ય, ગૌરવ અને વિરાધના, ચાર જાતનાં કષાય, સંજ્ઞા, વિકથા અને થાન તેમજ પાંચ કિયા, કામ-ગુણ તથા મહાવત એમ એકેકની વૃદ્ધિ કરી તેત્રીસ આશા
૧ મૂળ નામમાં સિજ’ શબ્દ છે, એને માટે સંસ્કૃત શબ્દ “શા ' છે, મૂળમાં “ સાઝાય ' શબ્દ જ નથી તે એ કે એને અનુરૂપ સં. સ્વાધ્યાયને પ્રયોગ કેમ કરાય ? ૨ જુએ પત્ર ૫.

For Private & Personel Use Only

Page #11

ઉપાદ્યાન
[ ૩ તના સુધીનું પ્રતિક્રમણ નિરૂપાયું છે. પછી વમાન ચાવીસીના શ્રીઋષભદેવાનંદ ૨૪ તીર્થંકરોને પ્રણામ ક જિન-પ્રવચનની અનેક વિશેષણા દ્વારા સ્તુતિ કરાઈ છે. શ્રમણને જે કલ્પે તેના સ્વીકાર અને જે ન ક૨ે તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરી પોતાની શ્રમણતાને ખ્યાલ રાખી અઢી દ્વીપમાંના ગુનિવને વંદન કરાયુ છે. અતમાં સ યોની રક્ષામા અને મૈત્રીભાવનાના નિવેદન આ સુત્તની સમાપ્તિ કરાઈ છે.
સમસુત્તના અંતિમ ભાગમાં બે ગાથાઓ છે, તે વિદત્તસુત્તમાં અંતમાં ગા. ૪૯ ને ૫૦ રૂપે જેવાય છે; બાકીના બધો ભાગ ગદ્યમાં છે. આ ગાથા નીચે મુજબ છેઃ—
"खामेमि सव्वजीवे सच्चे जीवा खमंतु मे । मिती मे सम्वभूपसु बेरं मज्झ न केणइ ॥ १ ॥
एवमहं आलो निंदिन गरहि दुर्गछि सम्मं । तिविहेण पडिक्कतो वंदामि जिणे चउव्वीसं ॥ २ ॥ સમણુસુત્તને ‘ અઠ્ઠાઇજેસુ 'વાળા અંશ શ્રાદ્ધ-પ્રતિક્રમણનાં વિવિધ સૂત્રો પૈકી એક સૂત્રરૂપે જોવાય છે. ટીકા—હરિભદ્રસૂરિએ સમણુસુત્ત ઉપર વિસ્તૃત અને મનનીય ટીકા રચી છે. ચાર ધ્યાનનું સ્વરૂપ આલેખી વિસ્તારાથે એમણે જિનભદ્રગણુિ ક્ષમાશ્રમણકૃત રઝણુઝયણ ( ધ્યાનાધ્યયન ) આપી એની મનેરમ વ્યાખ્યા કરી છે.
૧ આના પ્રારંભ પત્ર પ૭૪થી થાય છે. ૨ આ ઝાણસયગ (ધ્યાનશતક)ના નામે સુપ્રસિદ્ધ છે. આ મનનીય કૃતિના ચુ. અનુવાદ પ્રાશિત થવા ઘટે.

Page #12

પગમસિજજન યાને શમણા. ઉલ્લેખ–1નાયાધમ્મકહાનાં ૧૦ અઝયણ, સૂયગડનાં ૨ક અજઝયણ.દસ, કા૫ અને પવવહારનાં ૨૬ ઉસ (ઉદ્દેશક) અને આયા૫ક ૫ને આ સમણુસુત્તમાં ઉલ્લેખ છે. એટલે એના પ્રણયન-સમયે અને તેમ નહિં તે પછી એના સંકલનાસમયે આ આગ અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા એમ કહી શકાય.
પ્રાચીનતા–આજે જે સ્વરૂપમાં–જે ભાષામાં આપણને સમસુત્ત મળે છે, તે ભાષા ઉપરથી આના રચના સમયને અંતિમ નિર્ણય થઈ શકે તેમ જણાતું નથી, કેમકે આમાં એક તે પાઠભેદ જોવાય છે, અને બીજુ શમણુસંધ સવારના અને સાંજના "પ્રતિક્રમણ-સમયે આને ઉપયોગ કરતા હોવાથી એની ભાષા સર્વથા નિયત રહેલી હોવાને સંભવ કંઈક ઓછો છે. ચતુર્દ શમૃધર જ્ઞાનાદિય ભદ્રબાહસ્વામીએ, આવસ્મયની નિજજુત્તિ જતાં દસા, ક૫ અને વવહારની રચના કરી છે અને પંચકની ચણિ વિચારતાં આ ઉપરાંત નિસીહ પણ રચેલ છે. એમને સ્વર્ગવાસ વીરસંવત ૧૭૦માં થયું છે. દસાદિને અહીં ઉલલેખ છે તે જે પ્રણયન–કાલને ગણાય તે આ રચના એ પછીની પરંતુ હરિભદ્રસૂરિના અને આવસ્મયના ચૂર્ણિકારના સમય કરતાં પણ બસો વર્ષ પૂર્વેની ગણાય.
અન્ય રીતે વિચારતાં એમ લાગે છે કે જ્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના શમણુસંઘને પ્રતિક્રમણ ફરજીયાત છે, અને એ સમયે આ સુત્તને ઉપયોગ કરવાનું છે તે આ ચરમ તીર્થંકરનું તીર્થ સ્થપાયું તે વેળા આ જ સમણસુર નહિ તે
૧ આના પરિચય માટે જુઓ મારું પુસ્તક નામે આગમનું દિગ્દર્શન (પૃ. ૮૮-૧૦૨). ૨ એજન, પૃ. ૫૭-૭૫.૩ એજન, પૃ. ૧૪૮-૧૫૦. ૪ એજન, પૃ. ૧૫૦-૧૫ર૫. એજન, પૃ. ૧૫-૧૫૩, ૬ આનું સુપ્રસિદ્ધ નામ નિસીહ (નિશીથ) છે, અને પરિચય માટે જુએ ઉપર્યુક્ત પુસ્તક ". ૧૪૪–૧૪૬). છ એજન, પૃ. ૧૫૩,

For Private & Personel Use Only

Page #13

પઘાત આના જેવું જ બીજું અસ્તિત્વમાં હશે કે આવ્યું હશે. આવસ્મયના પ્રણેતા તે આ સુત્તના પ્રણેતા હશે.
વિવા -સમભુસન પાઈયમાં છે એટલે સૌથી પ્રથમ પાઈયમાં એનું કેઈકે વિવરણ રચ્યું હશે. આજે તે પ્રસિદ્ધિ પ્રમાણે જિનદાસગણિની રચેલી મનાતી ચુgિ એ આ જાતનું ઉત્તમ અને પ્રાચીનત સાધન છે. આના ભા. ૨, પત્ર ૭૩થી સમસુત્તનું સ્પષ્ટીકરણ શરૂ થાય છે. આ પૂર્વે સામાયિક-સૂત્ર, રારિ મારું, નrર સોનુerમા, વરિ અને દેવસિક અતિચાર–સૂત્રને અંગે સ્પષ્ટીકરણ છે.
ઉપલબ્ધ સંસ્કૃત વિવરણોમાં સૌથી પ્રાચીન, સૌથી વિસ્તૃત અને સૈાથી વિશેષ મહત્વનું વિવરણ તે સર્વધર્મ સમભાવી અને શતમુખી પ્રતિભાશાળી હરિભદ્રસૂરિએ રચેલી ઉપર્યુક્ત ઉપલબ્ધ ટીકા છે.
પા રચેલી એક વૃત્તિને ઉલેખ પાટણના સૂચીપત્ર(ભા. ૧, ૫, ૧૨૦)માં છે. સમણુસુત્ત ઉપર નમિસાધુની ટીકા છે અને એ છપાયેત્રી છે. તે તિલકાચાવિ. સ. ૧૨૯૬માં અને જિનપ્રભસૂરિએ વિ. સ. ૧૩૬૪માં એકેક વૃત્તિ રચી છે. વળી કોઈકે વૃત્તિ કે અવચૂરિ રચી છે.
છાયા-આધુનિક યુગમાં સમણુસુત્તની સંસ્કૃત છાયા પ્રસિદ્ધ કરાઈ છે. '
બાલાવબોધ-લકભીરત્નસૂરિએ બાલાવબેધ અને પાર્ધચન્દ્ર એ રચેલ છે. નવિમલગણિ (જ્ઞાનવિમલસૂરિ)એ ગુજરાતીમાં રચેલા બાલાવબેધ છપાયા છે.શરૂઆતમાં એક પથ સંરમાં છે. અહીં મૂળને “થતિપ્રતિક્રમણુસૂત્ર” કહ્યું છે.
* આ ઋષભદેવજી કેરારીમલ વેતાંબર સંસ્થા તરફથી. બે ભાગમાં ઈ. સ. ૧૯૨૮ અને ૧૯૨૯માં અનુક્રમે છપાયેલી છે. ૨ દે. લા. જે. ૫. સંસ્થા તરફથી કંઈક રચેલી સં. વૃત્તિ ઇ. સ. ૧૯૧૧માં છપાઈ છે તેમાં મૂી નથી. ૩ જુએ પત્ર ૬, ૪ જુએ પત્ર ૬, ૫ જુએ પત્ર ,
Jan Education Intemanong
For Private
Personel Use Only
www.janelibrary.org

Page #14

પગામસિજજાએ મુત્ત યાને સમણસુત્ત ભાષાંતર—આ સમણુસુનું અને સાથે પખિયસુત્ત તેમજ ખામણગસુત્તનું પણુ ગુજરાતી ભાષાંતર છપાયું છે.
પ્રકાશને-“ યાવિમલ જૈન ગ્રંથમાલા”માં જાતિજ્ઞાથી સમસુત્ત શરૂ કરીને તે એના અંત સુધી જ વિભાગ જ્ઞાનવિમલસૂરિકૃત ગુ. બાલાવબોધ સહિત ઈ. સ. ૧૯૧૭માં છપાયે છે. આ બાલાવબંધના અંતમાં એને “સ્તિબુકાઈ ? કહ્યો છે. એના રચના-વર્ષ તરીકે વિ. સં. ૧૭૪૩ ઉલ્લેખ છે. આ કૃતિ રાધનપુરમાં રચાઈ છે.
શ્રીપાક્ષિકસૂત્ર-શ્રમણુસૂત્રાદિ-સંગ્રહ” એ નામથી સંઘવી મૂળભાઈ ઝવેરચંદ (પાલીતાણા ) તરફથી વિ. ૧૯૮૯માં જે કૃતિ પ્રસિદ્ધ થઇ છે તેમાં આ સમસુત્ત, એની સં. છાયા તેમજ ગુ. અનુવાદ અને ગુ. પ્રસ્તાવના છે. સાથે સાથે પકિખયસુત્ત અને ખામણગસુત્ત સં. છાયા અને ગુ. અનુવાદ સહિત અપાયાં છે.
આચાર્ય શ્રીમદ્દ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી જૈન ગ્રંથમાલા”માં ઈ. સ. ૧૯૩ભાં “શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્રપદવિવૃતિ’ નામથી જે કૃતિ પ્રકાશિત કરાઈ છે તેમાં સમસુત્ત તેમજ અન્ય સુત્તો છે. એ સર્વે ઉપર શાલિભદ્રસૂરિના શિષ્ય નમિસાધુએ વિ. સં. ૧૧૨૨માં સં. વૃત્તિ રચી છે અને એ અહીં છપાઈ છે.
વિ. સં. ૧૯રમાં એ. કે. છે. સંસ્થા ( રતલામ) તરફથી “ષડાવશ્યકસૂત્રાણિ” એ નામથી જે કૃતિ છપાઈ છે તેમાં “ પગામસિજજોએ સુત્ત છપાયેલું છે.
Jan Education International
For Private Personel Use Only
www.jane bery.org

Page #15

દિપઘાત
[૨]
પખિયસુત્ત (પાક્ષિત્ર) નામકરણ–પ્રતિકમણના પાંચ પ્રકાર છેઃ (૧) દૈવાસિક, (૨) રાત્રિક, (૩) પાક્ષિક, (૪) ચાતુમાસિક અને (૫) સાંવત્સરિક. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના તીર્થમાં શ્રમણસંઘને પ્રતિક્રમણ ફરજીયાત છે એટલે આ સંઘ દરરોજ બે વાર પ્રતિક્રમણ કરે જ અને કરે છે અને એ સમયે સમસુરને ઉપયોગ કરે છે. એવી રીતે પાક્ષિક, ચાતુમાસિક અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરતી વેળા આ શ્રમણસંઘ એક વિશિષ્ટ સુત્ત બોલે છે. આને મુખ્ય સંબંધ પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ સાથે હોવાથી આને “પકિખયસુત્ત' (પાક્ષિક સૂત્ર) કહે છે. આ નામ એના પ્રણેતા તરફથી અપાયેલું નથી, પરંતુ કાલાંતરે જાયું છે.
નિર્દેશ – આવરસયમાં આ પખિયરુત્તને સ્થાન મળ્યું નથી તેમ છતાં આવયના ચોથા અજઝયg નામે “પડિકકમણુ” સાથે એક રીતે આને સંબંધ છે. એથી કેટલાક એને એનું પિટાસૂત્ર ગણે છે, બાકી એ આમાં નથી.
કેટલાક પખિયસુત્તને અવસ્મયની જેમ “મૂલસુત્ત’ તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે, પરંતુ આમ માનવા માટે એમની પાસે શો સબળ આધાર છે?
ભાવાર્થ, શૈલી ઈત્યાદિ–ઉપલબ્ધ પખિયસત્તની ભાષા પાઈય–જઈણ મરહદી છે. એની શિલી આયાર, દસ વેચાલિય ઈત્યાદિ આગનેના જેવી છે. પ્રારંભમાં ચાર પધો આર્યામાં છે. પછી પાંચ મહાવ્રત અને રાત્રિભૂજન-વિરમણને અંગે
૧ આવયની હારિભદ્રીય ટીકામાં પણ આને સ્થાન અપાયું નથી, જ્યારે પબિય-ખામણગ-સુત્તની વાત ન્યારી છે.

For Private & Personel Use Only

Page #16

પખિયસુત્ત (પાક્ષિક્સવ) ગદ્યમાં લખાયું છે. ત્યાર બાદ જર પડ્યો છે અને એના પછી ગદ્યાત્મક વિભાગ છે. અંતમાં એક પલ છે.
વિષય-મહાવ્રત અને શ્રુતનું સંકીર્તન એ બે બાબત અહીં વિસ્તારથી નિરૂપાઈ છે. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહું તો આ કૃતિમાં સૌથી પ્રથમ તીર્થંકરાદિને વંદન છે. ત્યાર બાદ આરાધનાની અભિમુખતા, રાત્રિભૂજન-વિરમણપૂર્વક પાંચ મહાવ્રતની ઉચ્ચારણા ચાને સમુત્કીર્તન, પાંચ મહાવ્રતને અંગેના અતિચારે અને મહાનું રક્ષણ, મહાવીર સ્વામીની સ્તુતિ, શ્રતનું સંકીર્તન, ૨૮ ઉક્કાલિય સુરોનાં અને ૩૭ કાલિય સુત્તોનાં નામ, બાર અંગોને ઉલ્લેખ, મુતના દાતા અને પાલકને નમસ્કાર અને શ્રત દેવતાને વિજ્ઞપ્તિ એમ વિવિધ બાબતે આલેખાઈ છે. “સુવા મવથી શરૂ થતા સુપ્રસિદ્ધ પદ્ય દ્વારા આ વિજ્ઞપ્તિ કરાઈ છે.
અહીં જે ૨૮ ઉક્કાલિય-સુત્ત ગણાવાયાં છે તેને બદલે નંદી(સુ. ૪૪)માં ૨૯ છે. એવી રીતે નંદી (સુ. ૪૪)માં કાલિય–સુરની સંખ્યા ૩૭ને બદલે ૩૧ની દર્શાવાઈ છે. આમ જે ભેદ પડે છે તે વિશે તેમજ નદીગત નામે વિષે મેં “આગમનું દિગ્દર્શન'(પૃ. ૫-૬)માં બેંધ લીધી છે. આ નામની યાદી તે મેં “આહુત આગમનું અવલોકન' (પૃ. ૬૬-૬૭)માં તેમજ A History of the Canonical Literature of the Jainas (પૃ. ૨૪–૨૬)માં આપી છે.
પ્રાચીનતા-પકિખયસુત્ત જેવી રચના મહાવીરસ્વામીએ તીર્થ સ્થાપ્યું તે અરસામાં થઈ હોવી જોઈએ. એ હિસાબે આજે આ સુત્ત જે સ્વરૂપમાં ઉપલબ્ધ થાય છે તેમને શ્રુતકીર્તન પરતે અમુક ભાગ પાછળથી ઉમેરાયેલો લાગે છે. ૧
૧ વવહાર (ઉ. ૧૦)માં કેટલાક આગમનાં નામ છે. જુઓ આ. આ. અ. (3. ૪).

For Private & Personel Use Only

Page #17

ઉપાધ્યાત
[૯ આ ઉમેરો ક્યારે થયે એ કહેવું મુશ્કેલ છે, કેમકે એના ઉપર હરિભદ્રસૂરિ જેવાની ટીકા નથી. ગુણિ રચાઈ તે સમયે આ પ્રકારની સંકલના હતી એમ નિર્વિવાદપણે કહી શકાય. એથી આગળ વધવા માટે તે ચુષ્ણિની રચનાની પૂર્વેની કઈ કૃતિમાં આ સુત્તને ઉલ્લેખ છે કે કેમ અને એમાંથી કઈ અવતરણ મળે છે કે કેમ તે તપાસવું ઘટે. ગમે તેમ પણ એમ ભાસે છે કે આ સંકલનને ઓછામાં ઓછાં બાર વર્ષ થયાં હોવાં જોઈએ.
વિવરણ-પકિખયસુત્ત ઉપર એક ચુણિ છે. આના કર્તા તરીકે એક સ્થળે શાંતિચંદ્રસૂરિને ઉલ્લેખ છે.
વીરમિત્રગણિના સેવક શ્રીચન્દ્રસૂરિના ભક્ત યદેવસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૮૦માં પકિખયસુત્ત ઉપર સં.માં વૃત્તિ રચી છે. એમાં એમણે જે ચુણિને ઉલ્લેખ કર્યો છે તે ઉપર્યુક્ત જ હશે.
અહીં જે અવચરિ છપાઈ છે તે આ વૃત્તિને આધારે વેજાઈ હોઈ એમ લાગે છે. અજ્ઞાનકર્તાક અવચરિ મળે છે તે સાથે આ સરખાવવા માટે અત્યારે સાધન નથી.
અજ્ઞાતકર્તક ત્રણ અવચરિએ “ભાંડારકર પ્રાચ્યવિદ્યા સાધન મંદિર” (પૂના)માં છે. જુઓ મારું હસ્તલિખિત પ્રતિઓનું વર્ણનાત્મક સૂચીપત્ર.
જૈન ગ્રંથાવલી (પૃ. ૫૮)માં અકલંકદેવકૃત વિષમ પદપર્યાયમંજરીની નેધ છે. '
૧ જુઓ આ જ પત્ર. ૨ બહટ્રિપનિકામાં “રાવનાર ૧ સાબુ ૨ આagarત્ર ૩ વવવમષાઢwવરીયા ” એ ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી એવી સંભાવના કરાઈ છે કે સાધુપ્રતિક્રમણમાં પાક્ષિકસૂત્રની પણ ૫૬-૫ર્યાય-મંજરી અંતર્ગત હશે,

For Private & Personel Use Only

Page #18

પકિય-ખામણગ-સુત્ત
[ ૧૦ છાયા-ખિયસુત્તની સં. માં છાયા આધુનિક સમયમાં રચાઈ છે અને એ છપાઈ પણ છે.૧ બાલાવબેધ–સુખસાગરે વિ. સં. ૧૭૭૩માં બાલાવબોધ ર છે.
પ્રકાશને–દે. લા. જૈ. પુ. સંસ્થા તરફથી ઈ. સ. ૧૯૧૧માં પખિયસુત્ત અને ખામણગસુત્ત આ બંને ઉપરની યદેવસૂરિકૃત ટીકા સહિત છપાવાયાં છે.
2. કે. વે. સંસ્થા તરફથી વિ. સં. ૧૯૯૨માં “વડાવશ્યકસૂત્રાણિ” એ નામથી છપાવાયેલી આવૃત્તિ (પત્ર ૬૮-૮૪)માં પકિખયસુત્ત છે. - શાલિભદ્રસૂરિના શિષ્ય નિમિસાધુએ જે પ્રતિક્રમણુસૂત્રપદ્રવૃત્તિ રચી છે તેમાં પકખયસુત્તની વૃત્તિ નથી, પરંતુ પખિયખામણગ-સત્તની છે. આ વૃત્તિ એને લગતા સુત્તો સહિત ઈ. સ. ૧૯૩૯માં છપાવાઈ છે.
[૩].
પખિય-ખામણગ-સુર (પાક્ષિક-ક્ષામણુક-સૂa) નામ–પ્રસ્તુત નામ સૌથી પ્રથમ ક્યારે અપાયું તે કહેવું મુશ્કેલ છે. બાકી હરિભદ્રસૂરિ જેવાના સમયથી તે આ જાતનું
૧ જુએ પત્ર. ૬.

For Private & Personel Use Only

Page #19

ઉપદ્યાત
[૧૧ નામ નોંધાયેલું મળે છે.
વિશિષ્ટતા–જૈન દર્શનનું મૂળ વિનય છે. આમ હોવાથી જન શ્રમણુસંધ ઉત્તમ પ્રકારના વિનયના ભંડારરૂપ હોય એ સ્વાભાવિક છે. શ્રાદ્ધ-સમુદાય પણ મુનિવરેને અવિનય ન જ કરે એ દેખીતી વાત છે. વિનય કઈ કઈ બાબતમાં સાચવ ઘટે એ ‘અભુÉિ'સુત્તમાં સારી રીતે દર્શાવાયું છે. આ સુત્તને ઉપયોગ શ્રમણસ'ધ તેમજ શ્રાદ્ધસમુદાય પણ રેજ કરે છે. પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ કરતી વેળા પંદર દિવસ અને રાત્રિના સૂચનપૂર્વક પખિયસુત્ત પછી આ સુત્ત ઉચ્ચારાય છે. ખમાવવાનું–ક્ષામણાનું કાર્ય આટલેથી જ ન આપતાં વિશિષ્ટ સુત્ત પણ બેલાય છે. આને “ખામણગસુત્ત’, ‘પકખય-ખામણગ-સુત્ત', “ક્ષમણાસુત્ત' દ્વિતીયાદિક્ષામણુકસૂત્ર” તેમજ “ક્ષામકસૂત્ર' પણ કહે છે. આ સુત્ત ગદ્યમાં પાઈયમાં ચાર કંડિકામાં રચાયેલું છે.
ખામણગસુત્તની પ્રથમ કંડિકા દ્વારા ગુરુના આરેગ્યને નિર્દેશ કરી ૫ખવાડિયું સુખે સમાધે પસાર થયું અને હવે કલ્યાણકારી બીજુ પખવાડિયું પ્રાપ્ત થયું છે એમ કહેવાયું છે. આ પ્રમાણે મંગલ-વચન ઉચ્ચારી ગુરુને વંદન કરાયું છે.
બીજી કંડિકામાં ચૈત્ય અને સાધુઓને લગતા વંદાપનની હકીકત છે.
ત્રીજી કંડિકામાં ઉપકરણો તેમજ સૂત્રપાઠ ગુરુ પાસેથી જે મળ્યાં તેના નિર્દેશપૂર્વક એ સંબંધમાં જે અવિનય થયે હોય તે બદલ ક્ષમા યાચવામાં આવી છે. આમ અહીં શ્રમણ-જીવનને પ્રસંગ છે.

For Private & Personel Use Only

Page #20

પકિંખય-ખામણગ-સુર
[૧૨ ચેથી કંડિકા દ્વારા ગુરુ તરફથી જે વૈયાવૃજ્ય તેમજ સારણા, વારણા, ચેયણા અને પડિચેયણાને લાભ શિષ્યને મળ્યો હોય તેનો ઉલ્લેખ છે. ત્યાર બાદ ગુરુના પ્રતાપે પિતે ભવસમુદ્ર તરી જશે એવા નિવેદનપૂર્વક શિષ્ય ગુને વંદન કરે છે એ વાત કહેવાઈ છે.
નિર્દેશ–હારિભદ્રીય ટીકામાં પત્ર ૭૯૨આમાં પ્રથમ કંડિકાને “બિતિય-ખામણાસુત્ત અને પત્ર ૭૯૩આમાં ત્રીજીને ઉથ-બામણાસત્ત' અને ચોથી પંચમ-બામણાસુ” કહેલ છે. આમ ‘અભુરિએ”સુત્ત સાથે પાંચ “ખામણુ” ગણાવાયાં છે.
પ્રાચીનતા–આવાયના ચોથા વિભાગ નામે કાઉસ્સગને લગતી હરિભદ્રીય ટીકા “અભુદિઓ સુત્ત તેમજ ચાર કડિકામાં નિબદ્ધ આ ખામણગ-સુત્તને સ્પર્શે છે. પખિય-સુત્ત બેલ્યા પછી આ ખામણગ-સુત્ત બોલાય છે એટલે આ જાણે પકિખય-સત્તને એક ભાગ ન હોય એવો ખ્યાલ ઉપસ્થિત કરે છે. પખિય-સુત્ત ઉપરની યશદેવસૂરિકૃત વૃતિ આ ખામણગ-સુત્તની પણ વ્યાખ્યા રજૂ કરે છે. આ ખામણગ-સુત્ત ઉપર આવસ્મયને અંગે રચાયેલી હરિભદ્રસૂરિકૃત પટીકા છે અને ચણિ (ભા. ૨, પત્ર ૨૬૫) પણ છે. આવસ્મય-ચુર્ણિ કરતાં તે આમ આ સુત્ત પ્રાચીન છે જ. આથી આ સુત્ત લગભગ બાર વર્ષ જેટલું તે પ્રાચીન છે જ એમ કહી શકાય.
1-૪ યાદ કરાવવું, રેવું, પ્રેરણા કરવી અને ફરી ફરીને પ્રેરણા કરવી એ આને શબ્દાર્થ છે. ૫ જુઓ પત્ર ૭૯અ-૭૯૭. ૬ જુઓ પત્ર પ.

For Private & Personel Use Only

Page #21

ઉપઘાત
[ ૧૩ અન્ય રીતે વિચારીએ તે પાક્ષિક–પ્રતિકમણ સાથે જેટલો પખિયસુત્તને સંબંધ છે તેટલે બધે સંબંધ આ ખામણગસુત્તને એની સાથે જણાતું નથી, કેમકે એનું કાર્ય એક રીતે તે “અભુદિઓ સુત્ત દ્વારા સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે વિચારતાં આ ખામણગ-સુત્ત પકિખય–સુત્તથી અર્વાચીન ગણાય, પરંતુ આ પરસ્પર સંલગ્ન છે એ દષ્ટિએ એને પરામર્શ કરાતાં એ પખિયસુત્તના જેટલું જ પ્રાચીન કરે તો ના નહિ.
વૃત્તિ–ચશેદેવસૂરિએ પાક્ષિક–સૂત્રની વૃત્તિમાં આની વૃત્તિ રચી છે. પખિયસુત્ત પર હારિભદ્રીય ટીકા નથી, પરંતુ “અદ્ભુ’િસુત્ત તેમજ આ ખામણગસુત્ત ઉપર તો છે. વળી આ “ખામણગ–સુત્ત ઉપર હારિભદ્રીય ટીકા કરતાએ પ્રાચીન એવી ચણિરામાં પણ સ્પષ્ટીકરણ છે.
છાયા-ખામણગ-સુત્તની સંસ્કૃતમાં છાયા છપાઈ છે. ભાષાંતર—આ ખામણગ-સુત્તનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ થયેલું છે.
પ્રકાશન–ખામણગ-સુત્ત તેમજ એનાં ક્યાં વિવરણો કયાં કયાં છપાયાં છે તેની નોંધ મેં પત્ર ૬, ૧૦ને ૧૨માં લીધી છે એટલે અહીં કશું ઉમેરવાનું રહેતું નથી.
[૪]
અવરિએ અહી સમજુત્ત, પખિયસુત્ત અને ખામણગસુત્ત સં. અવરિ સહિત અપાયાં છે. “અવરિ’ એટલે મૂળ કૃતિને શબ્દાર્થ ટૂંકમાં ૧ જુઓ પત્ર ૬. ૨ જુઓ પત્ર .

For Private & Personel Use Only

Page #22

[૧૪
અવસૂરિઓ સં૦ માં રજૂ કરનારું સાધન. વૃત્તિ, વિવૃત્તિ, ટીકા કે વિવરણ નામે ઓળખાવાતા સ્પષ્ટીકરણમાં જેમ અન્ય પ્રાસંગિક બાબતે જોવાય છે. તેવી બાબતેને આ અવરિમાં સ્થાન હેતું નથી. એને ઉદ્દેશ તે મૂળને અથ જે અન્ય વિવરણાદિમાં છૂટછવા આલેખાયેલ હોય તેને એક સ્થળે ઉપસ્થિત કરવાને અને અન્ય રીતે વિચારીએ તે મોટા વિવરણાદિમાં પ્રવેશ કરવાની અનુકૂળતા કરી આપવાનો હોય એમ લાગે છે. અવચૂરિને બદલે અવચર્ણિ ' શબ્દ પણ વપરાય છે. એને કાર્ય-પ્રદેશ તે જ અવરિને કાર્ય-પ્રદેશ છે.
“અવચૂરિ” કે “અવચૂર્ણિ” જે શબ્દ-પ્રવેગ અજૈન સાહિત્યમાં હોય એમ જણાતું નથી.
કેટલાક આગ ઉપર અવચરિ મળે છે, પરંતુ અવચરિને લગતું તમામ સાહિત્ય જોયા વિના અવરિ જેવી રચના ક્યારથી ઉદુભવી—કયારથી એ લિપિબદ્ધ સ્વરૂપે રજૂ થવા માંડી તેને અંતિમ નિર્ણય કરવો મુશ્કેલ છે. તેમ છતાં એમ લાગે છે કે આ જાતની પ્રવૃત્તિ હજારેક વર્ષ જેટલી તે પ્રાચીન છે જ. ૨ સાંકડી શેરી, ગોપીપુરા, સુરત. તા. ૧૧-૪-૫1
હિરાલાલ ૨ કાપડિયા સુધારો–પત્ર ૪, પં. ૧માં ૧ને બદલે ‘૧૯૦, ૫ત્ર ૭, પં. ૩માં દેવાસિકને બદલે “દેવસિક અને પત્ર ૯, પં: ૮માં અણાન.ને બદલે “અજ્ઞાત'. જોઈએ. ૧ આવું કાર્ય ગુ. માં “ટો ” દ્વારા સિદ્ધ થાય છે. ૨ હરિભકરકૃત પદનસમુચ્ચય ઉપર એક અવચૂરિ છે. એ વિ. સં. ૧૨૯૫માં રચાયેલ છે.

For Private & Personel Use Only

Page #23

श्रेष्ठी देवचंद्र लालभाई-जैन-पुस्तकोद्धार प्रन्थाङ्क:-९९ ॥
॥ ॐ अर्हते नमः ॥ ॥ विजयन्ततराम् वीतरागाः श्रीजिनवरेन्द्रा अनन्तज्ञानशालिनः ॥
CRORISEARCॐ
॥ समणसुआदिविषयकं किञ्चित् प्रास्ताविकम् ॥
सुविदितमेतद् यदवाप्य मानुषं जन्म प्रशावद्भिरात्मशुद्धये प्रयतितव्यम् । यत्रकुत्रचिज्जीवायोनी समुत्पन्नाः सर्वेऽपि जीवाः संसारिणः सुखमभिलपन्ति तदर्थं च सर्वया शक्त्या प्रयतन्ते, परं जीबैर्यथाभिलषितं सुखं प्रायो न प्राप्यते,, कैश्चित्तु कदाचित्प्राप्यते तदपि क्षणिकं दुःखानुबन्धि च, न तु तात्त्विकं निरुपाधिकम् । तात्त्विकमक्षय्यं सुखं तु आत्मन्येव विद्यते, यदा यदाऽऽत्मनः शुद्धिः, कषायोदयोदयजन्याऽशुद्धिश्चाऽपहीयते सम्यग्दर्शनादिगुणार्विभावश्च भवति तदा यो आत्माऽनुभवरूप मानन्दस्तदेव निरुपाधिकं तात्त्विकं सुखम् । अन्यत् स्त्रीपुत्रादिपरिवारजन्यं सम्पत्तिजन्यं तद्भोगोपभोगजन्यश्च निखिलमपि सुखं सुखाssभासकल्पं सोपाधिकं क्षणिकमत एवाऽतात्त्विकम् । प्रत्यक्षमेतत्सर्वेषां संसारवत्तिजीवानाम् । एवञ्च सहजसुखप्रतिपत्तये आत्मशुखौ सर्वेर्मेधाविभिः मानवजन्मनि सुतरां प्रयत्नी विधेयः ।
Jain Education Intem
For Private & Personel Use Only
La

Page #24

MHAROSAROSA
किश्चित् प्रास्ताविकम्
आत्मा अनादिः । तस्य संसारोऽनादिः, संसारकारणं मिथ्यात्वादिकर्मयोगोऽप्यनादिः, पवश्चाऽऽरमनोऽशुद्धपर्यायोऽप्यनादिः । आत्मनोऽशुद्धपर्यायाणामनेकविधत्वम् । यथा मिथ्यात्वमोहनीयोदयजन्योऽतत्त्वे तत्त्वबुद्धिरूपः तत्त्वे वाऽतत्त्वबुद्धिस्वरूपो विपरीतज्ञानोपयोगो निकष्टोऽशुद्धपर्यायः, निखिलानामन्येषामशुद्धपर्यायाणामयमेव हेतु, चारित्रमोहोदयजन्याः क्रोधोपयोग-मानोपयोग-लोभोपयोगपर्याया अशुद्धपर्यायाः, नोकषायसंक्षकवेदोदयजन्या विषयवासनापरिगतोपयोगा अपि अशुद्धपर्यायाः। ज्ञानावरण-दर्शनावरणाऽन्तरायकर्मणामुदयेन यद्यपि अनन्तज्ञानदर्शन-वीर्यगुणेष्ववश्यं प्रतिघातो भवति तथापि न तेषां घाति-कर्मत्रयाणामुदयेन उपयोगमालिन्य-भवति, उपशान्तमोह-क्षीणमोहगुणस्थानकयोन जाता कैवल्यावाप्तिः, छमस्थत्वमेव विद्यते तथापि तदुभयगुणस्थानवतिनां जीवानां घातित्रयावरणस्य सत्वेऽपि शुद्धोपयोग एव वर्णितोऽवगततत्त्वः केवलिजिनादिभिः। यावत्कालं मोहोदयः तावत्कालमुपयोगमालिन्यम् । एतदुपयोगमालिन्यं द्विविध, प्रमत्तसंगत-मप्रमत्तसंगतं च, अप्रमत्तसंगतमुपयोगमालिन्य न संसारकारणम् , उपयोगमालिन्यहेतुभूतमोहनीयोदयस्य विधातार्थमेव पुरुषार्थस्य तत्र विद्यमानत्वात् । अत एव च प्रतिक्रमणाद्यावश्यकक्रियाणां तेषु गुणस्थानकेष्वनावश्यकत्त्वम् , उक्तश्च रत्नशेखरसूरिपादैः
इत्येतस्मिन् गुणस्थाने, नो सन्त्यावश्यकानि षट् ।
सन्ततध्यानसद्योगात् , शुद्धिः स्वाभाविकी यतः ॥१॥ प्रमत्तसंगतञ्चोपयोगमालिन्यं त्रिविधं, मिथ्यात्व-अविरति-मोहोदयाधीनस्वरूपप्रमाद-संगतं प्रथम मिथ्यादृष्टः, अविरतिमोहोदयाधीन-स्वरूप-प्रमादसंगतं द्वितीयमविरतसम्यग्दृष्टेः देशविरतस्य च, मोहोदयाधीनस्वरूपप्रमादसंगतं च तृतीयं प्रमत्त
-
समणसुआदि विषयकं ॥२॥

For Private & Personel Use Only

Page #25

समणसुआदि विषयकं ॥३॥
संयतस्य पतत् त्रिप्रकारकमपि प्रमत्तसंगतमुपयोगमालिन्यं यावत्कालं विद्यते तावत्कालं जीवानामात्मारम्भकत्वं परारम्भकत्वमुभयारम्भकत्वं भगवत्यां प्रसिद्धं, तथा च तथ:--- __“जीवा णं भंते ! किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा? गोयमा । अत्त्येगइया जीवा आयारंभावि परारंभावि, तदुभयारंभावि, नो अणारंभा । अत्यगइया जीवा नो आयारंभा नो तदुभयारंभा, भणारंभा ॥ से केणटेणं भंते एवं वुश्चइ-अत्येगाया जीवा आयारंभावि ? एवं पडिउच्चारेयव्वं, गोयमा ! जीवा दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-संसारसमावनगा य असंसारसमावनगा य तस्थ णं जे ते संसारसमावनगा ते दुविहा पन्नता, संजया य असंजया य, तस्थ ण जे ते संजया ते दुविहा पण्णता, तं जहापमत्तसंजया य अपमत्तसंजया य, तत्थ णं जे ते अपमत्तसंजया ते णं नो आयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा, तत्स्थ णं जे ते पमत्तसंजया ते सुहं जोग पडुश्च नो आयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा, असुभं जोग पडुश्च आयारंभावि जाव नो अणा| रंभा, तत्थ ण जे ते भसंजया ते अविरतिं पडुश्च आयारंभावि जाव नो अणारंभा, से तेणटेणं गोयमा एवं बुच्चा-अस्थगया जीवाजाव अणारंभा ॥"
एवञ्च यावत् प्रमत्तत्वं तावदारम्भकत्वं, आरम्भो नाम जीवोपघात उपद्रवणं सामान्येनाऽऽश्रवद्वारप्रवृत्तिविभावो वा। अनेनोल्लेखेनैतावत्सुनिश्चितं जातं यन्मिथ्यादृष्ट्यादीनां प्रमत्तान्तानां जीवानां प्राणातिपातादिपापस्थानकप्रवृत्तिरल्पाऽधिक्येनावाश्य वर्तते, तज्जन्यविविधकर्मणामुपभोगार्थमयं जीवः संसारे बंभ्रमीति, जन्मजरामरणादिदुःखमनेकविधश्च उपभुङ्क्ते। एतनिखिलदुःख| निवारणोपायस्तु पारगतप्रणीतसुविशुद्धधर्माराधनमेव प्रसन्नचेतसा, धर्मश्च षडावश्यकाराधनमयः तजन्याऽन्तरविशुद्धिमयश्च
किश्चित् प्रास्ताविकम् ॥३॥
Jain Education Interes
For Private & Personel Use Only

Page #26

किश्चित्
प्रास्ताविकम् ॥४॥
कार्यकारणभावेनाऽवगन्तव्यः, विनासामायिकादिषडावश्यकं न भवति सम्यगदर्शनादिगुणाऽवाप्तिः । यया हेतुभूतया क्रियया साबपयोगविरतिनिदर्शनचारित्ररूपस्य समस्य समभावस्य वा आयोलाभश्चत्तदेव सामायिकम् , मोक्षमार्गदेषकतया उपकारित्वात् चतुर्विंशतिजिनेश्वराणां नामप्राहं वेदं गुणोत्कीर्तनं तत् चतुर्विशतिस्तवः, मुक्तिमार्गाराधनपराणामन्येषाश्च भन्यात्मनां मोक्षावाप्तिविषयकसाहायकर्तृणां सुविहितसूरिप्रमुखगुरुवाणां गुणवत्ता या प्रतिपत्तिः तद्वन्दनकम् । स्वभावदशात्मकस्वस्थानात् विभावदशारूपपरस्थाने अत्मनो गमनं यजातं तस्मात्परस्थानात् पुनः आत्मनः स्वस्थाने यदाक्रमणं तत्प्रतिक्रमणावश्यकम्। निजास्मगुणरमणताविषयकस्थैर्यार्थ यः कायादिममत्वस्यागरूपो ध्यानविशेषः स कायोत्सर्गः, आत्मगुणेभ्यो विचलन न पुनः स्यात्तदर्थ भशनपानादित्यानागरूपा विविधा या प्रतिज्ञा विधीयते तत्प्रत्यास्यानम्।।
सम्यगदर्शनादिरत्नत्रयीमाप्त्यर्थमेव निखिलावश्यकप्रवृत्तिरतपवादी सामायिकावश्यकम् । परमेष्ठिरूपाणां देवगुरूणां प्रतिपसि विना नाविर्भवतिसम्यगदर्शनादिगुणसमुदयः समभावो वा अतः सामायिकानन्तरं क्रमेण चतुर्विशतिस्तयो चन्दनकच। पूर्वोक्तावश्य कत्रितयसद्भावेऽपि यावत् प्रमादस्तावदवश्यंभाविनी स्खलनाऽतिक्रमाऽतिचाररूपा, तच्छुमद्धयर्थमनन्तरं प्रतिक्रमणम्। जातेऽपि प्रतिक्रमणेऽवशिष्टदोषरूपवणचिकित्सार्थ ध्यानं विधेयं ततः कायोत्सर्गः, पवं सत्यपि न अवाप्ताऽऽस्मगुणसमुदयाद्विचलनं भवेत्तदर्थ | पष्ठ प्रत्याख्यानाऽऽवश्यकम्। उक्तश्च पूज्यवर्यैः
सावजजोगविरइ उकित्तण गुणवओ अ पडिवत्ति । खलियस्स निंदणा वण-तिगिच्छा गुणधारणा चेव ॥१॥
ॐॐॐ5%
समणसुआदि विषयक ॥४॥

For Private & Personel Use Only

Page #27

समणसुआदि विषयक
पवञ्च पण्णामपि आवश्यकानां समानमेव विधेयत्वं प्रतिपादितं प्राशप्रकाण्डैर्गणधरादिमिः, तथापि ऐदंयुगीनभव्यात्मनां पक्रजडत्वात् प्रतिपदं स्खलनासद्भावात् प्रतिक्रमणावश्यकस्य विशेषविधेयत्त्वं भावनीय मुमुक्षुभिः । अनादिकालत अद्यावधि सवे. प्वपि मुक्तियोग्यक्षेत्रेषु ये केचन सिद्धिं गतास्ते न पतिक्रमण विना, तत्रापि भरतादिषु दशक्षेत्रेषु प्रथमतीर्थपतिशासनवर्तिनो जीचा ऋजुजडाः, चरमजिनवरशासनान्तर्गताः जीवा वजडाः, एतेषां उभयशासनवर्तिजीवानां प्रतिक्रमणानि पञ्च, भद्रकाशाययत्त्वेऽपि प्रशादौर्बल्यादाद्यस्य यतीनां प्रमादजन्यस्खलनाबाहुल्यम् , अन्तिमस्य यतीनां तु वक्राशय-प्रशादौर्बल्य रूपोभयदोषसद्भावात् पुनः पुनः प्रमादजन्यस्खलनायाहुल्याति शयत्वम् । पतासां प्रमाद जातस्खलनानां विशोधनार्थमवश्यं प्रतिक्रमण विधेयम् ।
अस्मिन् प्रन्थे श्रमणप्रतिक्रमणोपयोगिसूत्राण्येव सावरिकानि मुद्रितानि सन्ति, देवसिक-रात्रिकप्रतिक्रमणोपयोगिसूत्रं तु| श्रमणानां 'पगामसिजाप सुतं' 'समण पडिक्कमणसुत्त' वा, सूत्रस्याद्यपदापेक्षया 'पगामसिजाए' इत्यभिधानम् , सूत्रस्याभिधेयस्य उपयोगस्य चाऽपेक्षया 'समणपडिकमणसुत्तं' इति द्वितीय सान्वर्थ नाम । यथा सर्वेऽपि गृहमेधिन उभयसन्ध्यं पातायनादिद्वारैः प्रविष्ट कचबरं सम्मार्जन्या गेहान्तादपनयति तथा स्वीकृतसंयमाः सर्वेऽपि साधवः प्रमादाद्याश्रवद्वारप्रविष्टकर्मकचवरापनयनाथ | उभयसन्ध्ये प्रत्यहमनेन प्रतिक्रमणसूत्रण प्रतिक्रान्ति विदधति निजात्मभुवनशुद्धिं च कुर्वते । उभयकालं शुद्धिसद्भावेऽपि पक्षान्ते गृहकोणकादिविशुद्धिः विशिष्टरोत्या संजायते तथव पक्षान्ते विधीयमानपाक्षिकप्रतिक्रमणे साधुभिर्विशिष्टप्रकारेण महावतादिविशोधियन सूत्रण विधीयते तत् पाक्षिकसूत्रम् । तस्मिन्नेव पाक्षिकप्रतिक्रमणे आचार्योपाध्यायादिगुरुवर्याणां विनयादिविषयकं यत् स्खलितं तद् येन सूत्रचतुष्टयेन प्रतिकाम्यते एतत् क्षामणकसूत्रम् । एवं चातुर्मासिक-सांवत्सरिक प्रतिक्रमणोयोपगिनी एते पाक्षि
किश्चित् प्रास्ताविकम्
2-%25A
Jain Education interINI
For Private & Personel Use Only
In
ww.jainelibrary.org

Page #28

किश्चित् प्रास्ताविकम्
कसूत्र-क्षामणकसूत्रे विशेये, केवलं पाक्षिकप्रतिक्रान्ती यत्र पाक्षिकशब्दस्तत्र चातुर्मासिक-सांवत्सरिक शब्दप्रयोगो यथायोग विधेयः॥
सूत्रत्रितयस्यास्य कः प्रणेता? कश्च प्रणेतृसमयः? कश्च त्रयाणामपि सूत्राणामभिधेयविषयः' इत्यादिकं निखिलं तु प्रोफे सरोपाधिक-सूर्यपूरवास्तव्य-श्रीयुत हीरालालेन उपोद्घातप्रस्तावे गूजरभाषायां लिपीकृतमतो मया न तद्विषयका प्रयासो वितन्यते । जिज्ञासुभिः स उपोद्घात एव सम्यगवलोकनीयः ।
श्रेष्ठि देवचन्द्र लालभाइ-जैन-पुस्तकोद्वारफंडाऽऽख्यसंस्थाया सम्यक श्रुतप्रचारविषयोऽयं प्रयासोऽतीवप्रशंसनीयोऽम्यैरपि भन्येरनुकरणीय इति निवेदयति-पूज्यप्रवराऽऽचार्यवर्य श्री विजयमोहनसूरिपट्टाल द्वाराराध्यपादाचार्य विजयप्रतापरिचरणाज| मधुवतो विजयधर्मसूरिः ॥ घाटकोपर-वि.सं २००७ भीमवासरे नेमिजिनजन्मकल्याणकदिनम् ॥ -श्री वीरसंवत् २४७७ मंगलवासरे.
सत्याना माध-दाबानिया, इसी श्रीव साशनी प्रेरणा३५ विनातिन सीरी सरतमा महत्वपूष्य “ प्रास्तावि"&ासमणसुआदि II લખી માપવા માટે અમે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયધર્મસૂરિજીના અનહદ ઋણી છીએ.
विषयक ता. ७-८-1641
મિતીચંદ મગનભાઇ ચાકસી
भे. १२टी-41.

Page #29

भ्रमणसूत्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्।
जयतु श्रीजिनवरेन्द्रप्रवचनम् । श्रेष्ठि देवचन्द्र लालभाई-जैनपुस्तकोद्धार-ग्रन्थाके ॥श्रीश्रमणसूत्रम् ॥
(अवधिसमलङ्कृतम्)
echers
FACCICROCEAESEOCOM
नमो अरिहंताण॥ करेमि भंते! सामाइअं, सव्वं सावजं जोगं पञ्चक्खामि, जावजीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि, करतंपि अन्नं न समणुजाणामि, तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥१॥
सर्वे नमस्कारपूर्व कार्य इत्यादौ स एव पठ्यते, समभावस्थेन प्रतिकंतव्यं, इत्यतः सामायिकसूत्र, करेमि भदंत सामायिक, सब्बसावा योग व्यापार प्रत्याख्यामि कथं, यावज्जीवं, यावत् शब्दः परिमाणे, समजीवनपरिमाणं जीवनं | जीवा, क्रियाशब्दोऽयं तया, अथवा यावजीवो यस्यां प्रत्याख्यानक्रियायां सा यावज्जीवा, तया, त्रिविधं योगं मनोवाकायब्यापार
HERE

For Private & Personel Use Only

Page #30

4
*
श्रमणसूत्रम्
॥
२
॥
रूपं , त्रिविधेन करणे तृतीया, मनसा वाचा कायेन, अनेन त्रिविधेन करणेन, त्रिविधं साचा योग न करोमि न कारयामि, कुर्वतमपि अन्यं न समनुजानामि, तस्येति सावधयोगस्य अतीत अंशं प्रतिक्रमामि भदंत, आत्मसाक्षिकी निंदा, गुरुसाक्षिकी
पद अवचूरि
अव गर्हा, भात्मानं सावद्यकारिणं व्युत्सृजामि ॥१॥
समलंकृतम् चत्तारि मंगलं, अरिहंता मंगल, सिद्धा मंगलं, साह मंगलं, केवलिपण्णत्तो धम्मो मंगलं ॥२॥
कृतलामायिक भादौ मंगलमाह-चत्वारः पदार्था मंगलं, तानेवाह, अर्हतो विहरंतो जिनेंद्राः सिद्धाः कर्मक्षयसिद्धाः * साधुग्रहणादाचाय पाध्यायादिग्रहः, केवलिभिः सर्वशः प्रशप्तः प्ररूपितः धर्मः श्रुतधर्मः चारित्रधर्मश्च, ॥२॥ कुत एतेषां मंगलता, लोकोत्तमत्त्वात्तथा चाह
चत्तारि लोगुत्तमा, अरिहंता लोगुत्तमा, सिद्धा लोगुत्तमा, साहू लोगुत्तमा, केवलिपण्णत्तो धम्मो लोगुत्तमो॥३॥
यसो भावलोकोत्तमाः सर्वशुभप्रकृतीनामुदयात् , साधवः सम्यगज्ञानादीनि प्रतीत्य भावलोकोत्तमाः, धर्म इति धर्मातिशा यत्वात् लोकोत्तमत्त्वं ॥ ३॥ कथं लोकोत्तमत्वम् ? तेषाम् शरण्यत्वात् तदाह
चत्वारिसरण पवजामि, अरिहंते सरणं पवजामि, सिद्धे सरणं पवजामि, साहू सरणं पवजामि, केवलिपण्णत धम्म सरणं पवजामि ॥४॥
॥२ ॥ संसारभयत्राणाय शरणं प्रपद्ये ॥ ४॥ इत्थं कृत मंगलोपचारः अथ देवसिकातिचाराणामोघालोचनार्थ प्राह
COMSACREEN
Jain Education Inter!
For Private & Personel Use Only
Lyww.jainelibrary.org

Page #31

श्रमणसूत्रम्
॥ ३॥
Jain Education Intern
इच्छामि पडिक्कमि जो मे देवसिओ अइआरो कओ, काइओ, वाइओ माणसिओ उस्सुत्तो, उम्मग्गो अकप्पो, अकरणिज्जो, दुज्जाओ, दुविचितिओ, अणायारो, अणिच्छियवो, असमणपाउग्गो, नाणे, दंसणे, चरिते, सुए, साइमाए, तिन्हं गुत्तीणं, चउन्हें कसायाणं, पंचण्डं महत्र्वयाणं छण्हें जीवनिकायाणं, सत्तण्हं पिंडेसणं अहं पवयणमाऊणं, नवण्हं बंभचेरगुत्तीणं, दसविहे समणधम्मे समणाणं जोगाणं जं खंडिअ जं विराहिअं तस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥ ५ ॥
इच्छामि प्रतिक्रमितुं निवर्त्तितुं, तस्येति योगः, यो मया देवसिकोऽतिचारः कृतः कायेन कृतः कायिकः, एवं वाचिकः मानसिक ऊ सूत्रात्ः, उत्सूत्रतः सूत्रानुक्तः, अत एवोन्मार्गः क्षायोपशमभावरूपमार्गात् औदयिकभावगमनं अत एवाऽकल्पः, कल्प आचारश्चरणकरण रूपव्यापारः तदतीतः अत एवा करणीयः उक्तः कायिको वाचिकश्व, मानसिकं प्राह, दुयतः आर्त्तरौद्रध्यानरूप एकाग्रचित्ततया, अत एवाऽनाचारः साधूनामनाचरणीयोऽत एवाऽश्रमणप्रायोग्यः क विषयेsaare इत्याह-ज्ञाने दर्शने चारित्रे भेदेनाह श्रुते मत्यादिज्ञानोपलक्षणं, तत्राऽकालस्वाध्यायविपरीतार्थकथनादिरतिचारः, चारित्राचारमाह-तिह० गुप्तयः प्रसिद्धाः, पिंडेपणाः सप्त इमाः असंसृष्टा हस्तमात्राभ्यां, असंसट्टे हत्थे, असंसट्टे मत्ते' ॥ १ ॥ उद्धृता स्वयोगेन स्थाल्या भोजनजातं ॥ २ ॥ 'असंसट्टे मत्ते संसट्टे हत्थे, असंसडे हत्थे संसट्टे वा मत्ते' ॥ ३ ॥ असलेया बल्लादि गृहतः ॥ ४ ॥ अवगृहीना भोजनकाले शरावायुपहितं भोजनजातं ॥ ५ ॥ प्रगृहीता आत्मार्थमेव यत् अभ्युद्घृत ॥ ६ ॥ उजितधर्मा यत् त्यागाह ॥ ७ ॥ अत्र यत् खंडितं देशतो भग्नं, यद्विराधितं सर्वतो भग्नं, तस्य मिथ्या मे दुःकृतं ॥ ५ ॥ एवमोघातिचारस्यसमा सेनप्रतिक्रमणमुक्तं साम्प्रतं गमनागमनातिचारमधिकृत्याहः

अवचूरिसमलंकृतम् ।
॥३॥

Page #32

श्रमणसूत्रम्
॥ ४ ॥

इच्छामि पडिक्कमिडं इरियावहीयाए विराहणाए० जाव तस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥ ६ ॥ सामान्यतोऽतिवारान् प्रतिक्रम्य विशेषतो गमनागमनातिचारं अधिकृत्य प्राह- इच्छामि पडिकमि इरिभावहिआए इत्यादि ॥ ६ ॥
इच्छामि पडिक्कमिडं पगामसिजाए निगामसिजाए संधाराउबट्टणाएं परियट्टणाए आउंछणाए पसारणाए छप्पइसंघट्टणाए कुइए कक्कराइए छीए जंभाइए आमोसे ससरक्खामोसे आउलमाउलाए, सोअणवत्तिआए इत्थीविप्परिआसिआए, दिद्वीविप्परिआसिआए मणविप्परिआसिआए, पाणभोअणविप्परिआसिआए जो मे देवसिओ अइआरो कओ तस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥ ७ ॥
गमनागमनातिचारान् प्रतिकस्य शयनस्थानातिचारप्रतिक्रमणमाह - इच्छामि प्रतिक्रमितु, कस्येत्याह- प्रकामशय्याया हेतुभूतया यो मया देवसिकोऽतिचारः कृतः तस्येति योगः, एवं सर्वत्र, प्रकामं चतुर्यामं शय्या शयनं प्रकामशय्या, अथवा शय्यासंसूचकः संस्तारकः उत्तरपट्टातिरिक्ता, प्रावरणमाश्रित्य कल्पश्रयातिरिक्ता वा प्रकामशय्या, स्वाध्यायाद्यकरणतश्चातिचारः, प्रतिदिनं प्रकामशय्यैव निकामशय्या, उद्वर्त्तनं वामपार्श्वदक्षिणापार्श्वेन तया, स्त्रीत्वं सर्वत्र प्राकृतत्वात् एवं दक्षिणपार्श्वाद्वामपार्श्वेन परिवर्तन, आकुंचना अंगसंकोचनक्रिया, प्रसारणांगविस्तारणा, अप्रमृज्य कुर्वतोऽतिचारः, षट्पदी संघट्टनं अविधिना संस्पृशनं, कूजितं कासितं तत्र उद्घाटमुखेऽतिचारः, विषमा धर्मवतीत्यादिशय्यादोषोक्तिरूपे कर्करायिते अश्रार्त्तध्यानजोऽतिचारः, मे जूभिते अविधिकरणेऽतिचारः, अथाप्रमृज्य करणे स्पर्शनमामर्षः, सचित्तरजत्थास्कामर्षः, आकुलाकुलया त्र्यादिपरिभोगविवाहयुद्धादि संस्पर्शननानाप्रकारया, स्वमप्रत्ययया स्वप्ननिमित्तया विराधनया योऽतिचारः एवमेव भेदेनाह, स्त्रीविपर्यासोऽब्रह्मसेवा

अवचूरिसमलंकृतम्।
॥ ४ ॥

Page #33

भ्रमणसूत्रम्
अवचूरि
॥ ५॥
समलंकृतम्।
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐ43*
तत्र भवा स्त्रीविपर्यासिकी तया, त्रिय एव रागतोऽवलोकनं दृष्टिविपर्यासः, तत्र भवा दृष्टिः विपर्यासिकी तया, मनसाध्युपपत्तौ मनोविपर्यासस्तत्र भवा मनो विपर्यासिकी तया, पानभोजनयोर्विपर्यासो रात्री परिभोगस्तत्र भवा, यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः तस्य मिथ्या मे दुकृतं, ननु दिवाशयनस्य निषिद्धत्वादसंभव पवातिचारस्य इति, न, अपवादविषयत्वादस्य ॥९॥ एवं त्वग्घर्तनस्थानातिचारप्रतिक्रमणमभिधाय गोचरातिचारानाह
__ पडिक्कमामि गोअरचरिआए भिक्खायरिआए उग्घाडकवाडउग्घाडणाए साणावच्छदारासंघट्टणाए मंडीपाहुडियाए बलिपाहुडियाए ठवणापाहुडिआए संकिए सहसागारिए अणेसणाए पाणभोअणाए बीअभोअणाए हरिअभोअणाए पच्छेकम्मिआए पुरेकम्मिआए अदिट्ठहडाए दगसंसट्ठहडाए रयसंसट्ठहडाए पारिसाडणिआए पारिट्ठावणियाए ओहासणभिक्खाए जं उग्गमेण उप्पायणेसणाए अपरिसुद्धं पडिग्गहिअं परिभूत्तं वा जं न परिदृविअं तस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥७॥
प्रतिक्रमामि गोचरचर्यायां योऽतिचार इतिगम्यं, गोश्चरणं गोचरः, तदश्चर्या गोचरचर्या तस्यां भिक्षार्थ चर्या भिक्षाचर्या तस्या, कथं तस्यां अतिचार इत्याह, उद्घाटमदत्तार्गलं ईषत् स्थगितं वा यत्कपाटं तस्य उद्घाटनं तदेवोद्घाटकपाटोद्घाटना तया, इहाऽप्रमार्जितादिनाऽतिचारः, श्ववत्सदारसंघट्टनया, साधावागते मंड्यां ढक्कनिकायां भाजनांतरे चा प्रथममुत्सार्य ओदनादिप्राभृतिका या दत्ते सा मंडीप्राभृतिका तया, प्रवृत्तिदोषान्न कल्पते सा, चतुर्दिनु वही वाऽर्चाथ वा बलिं क्षिप्त्वा ततो यां प्राभृतिका दत्ते सा बलिप्राभृतिका, भिक्षाचरार्थ या भिक्षा स्थापिता तन्मध्यात् यां, दत्ते सा स्थापनिका प्राभृतिका तया, आधाकर्मादिदोषणा, अन्यतमस्मिन् सशंकिते सति योऽतिचारः, सहसाकारेण भवं सहसाकारिकं, भकल्पनीय
х+4+4+4+4+4+4+4+4+4+4
Jain Education Inter

T

Page #34

श्रमणसूत्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्
CRECIPARACECTCSCAREE
ग्रहणं तत्र, अत्र तमपरित्यजतोऽतिचारः, अनेन प्रकारेण याऽनेषणा तया, प्राणिनो रसजादयो भोजने संसक्तदध्यादौ व्यापाद्यन्ते यस्यां प्राभृतिकायां सा तया, एवं बीजभोजनया, हरितभोजनया, अत्र संघट्टादि दातृग्राहकेभ्यो ज्ञेयं, पश्चाहानानंतरं जलेन | हस्तधावनादिरूपं कर्म यस्यां सा, तया, गृहांतरस्था अदृष्टा सती याहृता आनीता भिक्षा तया, एवं उदकसंसृष्णा आहृतया, हस्तमात्रगतोदकसंसृष्टाहतया चा, एवं रजः पृथ्वीकायः, तत्संसृष्टाहतया, परिसाटनं धान्यघृतचिंढादिच्छईनं, लेन निवृत्ता- पारिसाटनीकी तया. परिणापनं प्रदानभाजनगताऽकल्पद्रव्यांतरोज्झनरूपं तेन निर्वत्ता तया, ओहासणं समभाषया विशिष्टद्रव्ययाचन, तत्प्रधाना भिक्षा तया, सर्वदोषसंग्रहार्थमाह-यत्किंचित् अशनादि उद्गमेन आधाकर्मादिरूपया अनेषणया शंकितादिरूपया अपरिशुद्धं परिगृहीतं प्रतिभुक्तं, कथंचिद् गृहीतमपि यन्न परिष्टापितं यनोज्झितं अपुनःकरणेन तस्य मिथ्या मे दु-कृतं ॥ ८॥ एवं गोचरातिचारप्रतिक्रमणमभिधाय स्वाध्यायातिचारानाह| पडिक्कमामि चाउक्कालं सज्झायस्स अकरणयाए उभओकालं भंडोवगरणस्स अप्पडिलेहणाए दुप्पडिलेहणाए अप्पमजणाए दुप्पमजणाए अइक्कमे वइक्कमे अइयारे अणायारे जो मे देवसिओ अइआरो कओ | तस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥९॥
प्रतिकमामि चतुःकालं, दिनरात्रिआघांऽतिमयामेषु स्वाध्यायस्य सूत्रपौरुष्या अकरणेन, उभयकालं प्रथमपश्चिमपीरुप्योभीडोपकरणस्य वखपात्रादेः अप्रतिलेखनया मूलत एव चक्षुषाऽनिरीक्षणेन, दुःप्रतिलेखनया दुनिरीक्षणया, अप्रमार्जनया रजोहरणादिना दुःप्रमार्जनया तेनैव अर्धविषमविधिना, आधाकर्मादिनिमंत्रणे गृहीष्ये, एवं प्रतिश्रुण्यति साधी अतिक्रमस्तत्र तद्गृहणार्थ गच्छति व्यतिक्रमः नत्र गृहीते अतिचारः, तत्र भुक्तेऽनाचारः, यथा कर्मणि अतिक्रमादयः, तथान्यत्रापि यो मया देवसिकोऽतिचारः कृतः तस्य मिथ्या मे दुःकृतं ॥ ९ ॥
ACCORRRRRRRRRRRAO
Jain Education Intern
For Private & Personel Use Only
"

Page #35

श्रमणसूत्रम्
%e0%%
अवचूरिसमलंकृतम्।
भयमतिचारः संक्षेपत एकविधः, विस्तरतस्त्वनेकविधः, तत्र कियतोऽपि एकविधादिनाह
पडिक्कमामि एगविहे असंजमे ॥१०॥ प्रतिक्रमामि एकविधेऽसंयमे, अविरतिरूपे सति यो मया निषिद्धकरणादिनाऽतिचारः कृतः मिथ्यादुःकृतमिति सर्वत्र योज्यं ॥१०॥
पडिक्कमामि दोहिं बंधणेहिं-रागबंधणेणं दोसबंधणेणं, पडिक्कमामि तिहिं दंडेहि-मणदंडेणं वयदंडेण कायदंडेणं, पडिक्कमामि तिहिं गुत्तीहिं-मणगुत्तीए वयगुत्तीए कायगुत्तीए, पडिक्कमामि तिहिं सल्लेहिंमायासल्लेणं नीयाणसल्लेणं मिच्छादसणसल्लेणं, पडिक्कमामि तिहिं गारवेहिं-इट्टीगारवेणं रसगारवेणं सायागारवेण ॥११॥
प्रतिक्रमामि द्वाभ्यां बंधनाभ्यां, बध्यते जीवोऽष्टमिः कर्मभिर्येन हेतुना सबंधनं, रागबंधनेन द्वेषबंधनेन, त्रिभिदंडेः, दंड्यते चारित्रधनापहारत पमिरात्मा इति दंडः, मनोवाक्कायदुःप्रयुक्तः,प्रतिकमामि तिसृमिगुप्तिभिः अत्रापि प्रतिषिद्धकरणकृत्याकरणविपरीतप्ररूपणादिनातिचारः, प्रतिकमामि प्रिमिः शल्यैः, पापं कृत्वालजयाऽनालोचयतः, अन्यथा वा निवेदयतो मायाशल्यं, दिव्यमानुषत्व वांछयानुष्टानं निदानशल्यं मिथ्यात्वं दर्शनशल्यं अभिनिवेशादिना, प्रतिकमामि विभिः, गौरवं संसारभ्रमणहेतः कर्मनिदानमित्यर्थः, तशिया राजपूजा आचार्यत्वादिवांछारुपया गौरवं, तद्धि प्रार्थनाद्वारेण आत्मनोऽशुभभावगौरवं, तेन, एवं रसाभिलाषद्वारेण रसगौरवं, तेन, एवं सातगौरवमपि, सातं सुखं, अत्र त्रिध्वपि, मंगुः आचार्यो मधुरापुरीवासी उदाहरणं ॥ ११ ॥
पडिक्कमामि तिहिं विराहणाहिं-नाणविराहणाए दसणविराहणाए चरित्तविराहणाए, पडिक्कमामि
SARKAROMCHANNX
355%
Jan Education Inter
For Private Personel Use Only

Page #36

भ्रमणसूत्रम्
॥८
॥
चउहिं कसाएहिं-कोहकसाएणं माणकसाएणं मायाकसाएणं लोहकसाएण, पडिक्कमामि चउहिसण्णाहिं
अवचूरिआहारसण्णाए भयसण्णाए मेहुणसण्णाए परिग्गहसणाए, पडिक्कामामि चउहिं विकहाहिं-इत्थिकहाए भत्तक- समलंकृतम् हाए देसकहाए रायकहाए, पडिक्कमामि चउहिं झाणेहिं-अटेणं झाणेण रुद्देणं झाणेणं धम्मेणं झाणेणं सुक्केणं झाणेणं ॥१२॥
तिसृभिर्विराधनाभिः शानस्य विराधना प्रत्यनीकता, गुरुनिह्नवांतरायादिना खंडना, तया, सम्यकत्वे सत्यपि श्रेणीकादयो नरकं गताः, इत्यादि नरकोद्भावनं दर्शनं विराधना तया, चारित्रविराधना-प्रतादिखंडना तया; चतुभिः कषायैः, पते च प्रतीताः, चतसृभिः संज्ञाभिः आहारसंशा आहाराभिलाषः अत्यासक्तिरूपः, अत्यंतभयभ्रांतचित्तता भयसंज्ञा तया, मैथुनसंज्ञा वेदोदयजा, एवं परिग्रहसंज्ञा, चतसृभिर्विकथाभिः, विरुद्धा कथा विकथा, स्त्रीकथा स्त्रीणां जातिरूपवेषादिवर्णनं, भक्तकथा सर-18 सपिरसरसवती वर्णनं, देशकथा लाटादिदेशवेषभाषाचारादि प्रशंसानिंदाभ्यां, राजकथा राक्षः कोशादिसंपत् युद्धादिकला प्रशंसानिंदाभ्यां चतुर्भिानः, यो मयाऽशुभध्यानकरणशुभध्यानाऽकरणरूपोऽतिचारः कृतः, ध्यानस्वरूपं तु ध्यानशतकाद् ज्ञेयं ॥ १२ ॥
पडिक्कमामि पंचहिं किरिआहिं काइआए अहिगरणिआए पाउसिआए पारितावणिआए पाणाइवायकिरिआए ॥ १३॥
पंचभिः क्रियाभिः, ता एवाह, कायेन निवृत्ता कायिकी क्रिया, गमनादिकाः अधिकरणेन निवृत्ता भधिकरणिकी, पशुवधादि
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #37

भमणसूमच
प्रवर्तनखङ्गादिशस्त्रकरणरूपाः प्रादेषिकी, जीवाजीवादिषु प्रद्वेषं कुर्षतः, परितापनिकी स्वपरदेहसंतापनाभ्यां, प्राणातिपातक्रिया स्वपरप्राणिघातं कुर्चतः ॥ १३ ॥
अवचूरिपडिक्कमामि पंचहि कामगुणेहिं। सहेणं स्वेण रसेणं गंधेणं फासेणं, । पडिक्कमामि पंचहिं ||समलंकृतम्' महब्बएहिं । पाणाइवायाओ वेरमण मुसावायाओ वेरमणं अदिनादाणाओ वेरमणं मेहुणाओ वेरमणं परिग्गहाओ वेरमणं । पडिक्कमामि पंचहिं समिईहिं । इरिआसमिइए भासासमिइए एसणासमिइए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिइए उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपारिट्ठावणिआसमिइए ॥ १४ ॥ ..प्रतिकमामि पंचमिः कामगुणैः, कामाः शब्दादयस्त एव गुणास्तैः, प्रतिषिद्धकरणादिनातिचारः ॥ पंचभिर्महावतैः भत्रापि, प्रतिषिद्धकरणादिनातिचारः ॥ पंचभिः समितिभिः, शोभना एकाग्रपरिणामस्य चैषा समितिः, भांडमात्रादाननिक्षेपसमितिः, भाषेत्वात् भादानशब्दस्य पूर्वनिपातः, उच्चारप्रसवणे विण्मूत्रे, खेलः श्लेष्मा, सिंघानको नाशिकोद्भवः, जल्लो मलः, तेषां | परिष्ठापनिका विधिना व्युत्सर्जनम् ॥ १४ ॥
__ पडिक्कमामि छहिं जीवनिकाएहिं । पुढविकारण आउकाएणं तेउकारण वाउकाएणं वणस्सइकाएणं तसकारण । पडिक्कमामि छहिं लेसाहिं । किण्हलेसाए नीललेसाए काउलेसाए तेकलेसाए पम्हलेसाए सुक्कलेसाए । पडिक्कामामि सत्तहिं भयठाणेहिं ॥ १५ ॥
GOOCHROGRAMMERINARENCER
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
I

Page #38

श्रमणसूत्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्
-ResX4*%*%*%
पद्दभिर्जीवनिकायैः, प्रतिषिद्धकरणादिना योऽतिचारः, षड्भिर्लेश्याभिः, लेश्या भात्मपरिणामः, आसां स्वरूपं जंबूखादकग्रामवधकषट्पुरुषदृष्टांतेन ज्ञेयम् । सप्तभिर्भयस्थानः, तानि च एतानि, मनुष्यादेः इहलोकाद्भय, विजातीयाद्देवादेर्भयं परलोकभयं आदान धनं, तदर्थे चौरादिभ्यो भयं भादानभयं, बाह्यनिमित्तनिरपेक्षं अकस्माद्यं, आजीविकाभयं निर्धनस्य, मरणभयं प्रतीतं, अयशोभयं च ॥ १५ ॥ - अहहिं मयठाणेहिं । नवहिं यंभचेरगुत्तीहिं । दसविहे समणधम्मे ॥ १६॥
अष्टभिर्मदस्थानः, जातिकुलरूपचललाभश्रुततपोविभवभेदः, नवब्रह्मगुप्तिभिः, वसहीकहनिसिजिदिअ । कुड़ितरपुवकीलीपपणिय॥ भइमायाहारविभुसणाई नव बंभचेरगुत्तीओ ॥ १॥ इतिगाथोक्ताभिः ॥ दशविधे क्षान्त्यादिके श्रमणधर्मे योऽतिचारः ॥ १३ ॥
इगारसहिं उवासगपडिमाहिं ॥ १७ ॥ एकादशमिः उपासकप्रतिमाभिः, प्रतिमा अभिग्रहविशेषाः, आघायां मासं यावत् निरतिचारं सम्यक्त्वं पालनीयं । द्वितीयायां द्विमासी निरतिचारवतधारक: स्यात् । तृतीयायां श्रीन् मासान् कृतसामायिकः काल एव प्रतिक्रमणं करोति । चतुर्यों चतुरो मासान् चतुःपयाँ पूर्ण पौषधं करोति । पंचम्यां पौषधदिनेषु रात्रौ कायोत्सर्ग करोति स्नानरहितः, रात्रौ चतुर्विधाहार प्रत्याख्यातः, दिवाब्रह्मचारी, रात्री कृतपरिणामः ॥ षष्टयां षण्मासान् ब्रह्मचारी कच्छां च दधाति ॥ सप्तम्यां सचित्ताहारवर्जी ॥ मष्टम्यां स्वयमारंभवर्जी ॥ नवम्यां अन्यैरपि न कारयति ॥ दशम्यां उद्दिष्टं न भुक्ते ॥ एकादश्यां श्रमणवद्विहरति, मुंडितशिरला शिस्खाको वा पूर्वो विधिः अग्रे अग्रे ज्ञातव्यः ॥ पतासु वितथप्रज्ञापनाऽधद्धानादिनाऽतिचारः ॥ १७ ॥
%AHASABSECCANADA
॥१०॥
*G

For Private & Personel Use Only

Page #39

भ्रमणसूत्रम्
भवचूरिसमलंकृतम्।
॥ ११॥
AC
HARD553453
वारसहिं भिक्खुपडिमाहिं ॥ १८ ॥ द्वादश भिक्षुप्रतिमाः, आधा मासं यावत् जघन्यतोऽपि नवमपूर्वतृतीयवस्तुसूत्रधारी महसेवः साधुरलेपभक्तग्राही, | भक्तपानशेरेकैकां दतिं लाति, पवं द्विमासिक्या द्वे दत्ती ३।४।५।६ यावत्सप्तमासिक्यां सप्तदत्तयः । अष्टम्यां सप्तराविक्यां चतुर्थभक्तकेनाऽपानकेन प्रामाद् बहिः कायोत्सर्गः, उत्तानादिस्थानस्थितो दिव्याधुपसर्गान् सहते । नवयां सप्तराविक्यां बहिरुत्कटिको दंडायतो वा तिष्ठते । दशम्यां सप्तरात्रिक्यां गोदोहिकावीरासनादिकारी भवेत् । एकादश्यामहोरात्रिक्या षष्ठभक्त केनाऽपानकेन प्रामादबहिः कायोत्सर्गेण तिष्ठति । द्वादश्यामेकराव्यां अष्टमभक्तेन ईषत्प्राग्भारगताऽनिमेषनेत्रः कायोत्सर्गे तिष्ठति । भत्र चाऽश्रद्धानादिनातिचारः कृतः ॥ १८ ॥
तेरसहिं किरिआगणेहिं ॥ १९ ॥ अर्थाय क्रिया (१) अनर्थाय क्रिया (२) हिंसाक्रिया (३) अकस्मात् क्रिया, अन्यं प्रति, शरं मुंचति अन्यस्मै च यस्यां लगति (४) रष्टिविपर्यासकिया, मित्रममित्रं मन्यमानस्य एवं मातरममातरमित्यादि (५ ) मृषाक्रिया (६) अदत्तादानक्रिया (७)न कोऽपि विरूपं भाषते, तथापि हृदि दुर्मना भवति यस्यां साऽध्यात्मक्रिया (८) मानेन परं हीलयतो मानक्रिया (९) | अल्पेऽपि अपराधे तीनदंडकरणं अमित्रक्रिया (१०) मायाक्रिया (११) कामार्थी स्वं रक्षन् परान् हिंसति यस्यां सा लोभक्रिया ( १२ ) साधोः समितस्य इर्यापथक्रिया ( १३ ) ॥ १९ ॥ चउदसहिं भूअगामेहिं । पन्नरसहिं परमाहम्मिएहिं। सोलसहिं गाहासोलसहिं । सत्तरसविहे असंजमे ॥२०॥

For Private & Personel Use Only

Page #40

भ्रमणसूत्रम्
॥ १२ ॥
Jain Education Intent
चतुर्दशभूतग्रामा (१४ ) जीवमेदाः, सूक्ष्म, बादर एकेंद्रियाः, (२) हींद्रिय ( ३ ) त्रींद्रिय ( ४ ) चतुरिंद्रिय ( ५ ) संज्ञि, असंशि पंचेंद्रियाः (७) पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च एवं ( १४ ) ॥ पंचदशपरमधार्मिकाः, परमाश्च ते अधार्मिकाश्च, तैः, अश्रद्धानतोऽतिचारः ॥ षोडशभिर्गाथाषोडशकैः, सूत्रकृतांगाथधुत स्कंधाध्ययनैः ॥ सप्तदशविधे असंयमे, पृथ्वी ( १ ) अप् ( २ ) तेजो ( ३ ) वायु ( ४ ) वनस्पति ( ५ ) द्वि ( ६ ) त्रि ( ७ ) चतुः ( ८ ) पंचेंद्रिया (९ ) अजीवाः ( १० ) प्रेक्षा ( ११ ) उपेक्षा ( १२ ) प्रमार्जना (१३) परिष्ठापन (१४) मनः (१५) वचः (१६) काय: ( १७ ) इति भेदाः ॥ ५० ॥
अट्ठारसविहे अर्थभे । एगुणवीसाए नायज्झयणेहिं । वीसाए असमाहिहिं ॥ २१ ॥
अष्टादश ब्रह्मणि, दिव्य दारिककामानां प्रत्येकं मनोवचः कायैः करणकारणानुमतिरूपः ॥ एकोनविंशत्या शाताधर्मार्थश्रुतस्कंधाध्ययनैः अत्राऽकरणाऽथद्धानजोऽतिचारः ॥ विंशत्या असमाधिस्थानः, असमाधेर्मोक्षमार्गाऽनवस्थितेः, स्थानानि ( २० ) तद्रुतगामित्वं, पतनादिना स्वपरयोरसमाधिकारित्वादसमाधिस्थानं ( १ ) अप्रमार्जिते देशे स्थानादिकुर्वतः (२) एवं दुष्प्रमाजिते ( ३ ) अतिरिक्तशय्यासेवी, दीर्घायां वसती अन्येऽप्यायांति, तैः सह कलहोत्पत्ती असमाधिः ( ४ ) अतिरिक्तासन - पीठफलधारित्वं ( ५ ) रत्नाधिकपरिभवकारी ( ६ ) शानादिस्थविरोपघाती (७) भूतोपघाती (८) पुनः पुनः कोपी ( ९ ) नित्यक्रोधी (१०) पृष्टौ अवर्णवादी (११) अभीक्ष्णं पवमेव एतदिति अवधारणभाषी ( १२ ) अधिकरणोदीरकः (१३) अकालस्वाध्यायकारी (१४ ) अस्थंडिलात् स्थंडिलं यात्वा पादौ न प्रमार्जयति, सरजस्कपाणिभ्यां मिक्षाग्राही, अशुद्धपृथिव्यां वा शेते निषीदति ( १५ ) विकालेऽपि महता शब्देन भाषते गृहिभाषया वा (१६) कलहकारी (१९) झंझाकारी गणभेदकारी जवा (१८ ) अप्रमाणभोजी ( १९ ) अनेषणां न त्यजति ( २० ) एतानि खपरयोरसमाधिहेतुत्वाद समाधिस्थानानि ॥ २१ ॥

भवचूरिसमलंकृतम्
॥ १२ ॥

Page #41

अवचूरिसमलंकृतम्
इकवीसाए सवलेहिं ॥ २२ ॥ धमणसूत्रम्
एकविंशत्या शबलैः क्रिया विशेषैः, चारित्रशबलतानिमित्तैः, कलुषताहेतुभिरित्यर्थः ॥ हस्तकर्म कुर्वन् (१) सालंबनदिव्यादिमैथुनसेंवमानः (२) सालंबनरात्रिभोजन (३) आधाकर्मभुक्ति (४) राजपिंड (५) क्रीत (६) प्रामित्य (७) अभ्याहृत ४(८) आछेद्यभुक्ति (१ ) प्रत्याख्यातभक्तभोजनतः ( १० ) षण्मासमध्ये गणाद्गणसंक्रमं कुर्वन ( ११ ) मासांतस्त्रीनुदकलेलापान कुर्वाणः (१२) मासांतस्त्रीणि मातृस्थाना ने कुर्वन् (१३) उपेत्य पृथ्व्यादि प्राणिनो हिंसन् ( १४ ) मृषावदन
(१५) अदत्तं गृहन (१६) अशुद्धपृथ्यां स्थानादि कुर्वन् (१७) आकुट्या मूलफलादिभोजी (१८) वर्षांतर्दशोदकलेपान् कुर्वन् ( १९) वर्षांतर्दश च मातृस्थानानि कुर्वाणः (२०) शीतोदकसंसृष्टहस्तमात्रदत्तभक्तभोजी ( २१) शवल इति सर्वत्र | योज्यं ॥ २२ ॥
बावीसाए परीसहेहिं ॥ २३ ॥ द्वाविंशत्या परीषदः, क्षुत् (१) पिपासा (२) शीत (३) उष्ण (४) दंशमशक (५) अचेल (६) अरति (७) स्त्री (८) मासकल्पाविहारचर्या (१) निषद्या (१०) शय्या (११) आक्रोश (१२) बध ( १३ ) यांचा ( १४ ) अलाभ (१५ ) रोग ( १६ ) तृण स्पर्श (१७) मल ( १८ ) सत्कार (१९) प्रशा ( २० ) अशान (२१) सम्यक्त्व ( २२ ) रूपैः॥ २३ ॥
| तेवीसाए सुअगडझयणेहिं । चउवीसाए देवेहिं (अरिहंतेहिं)। पणवीसाए भावणाहिं । छब्बीसाए दसाकप्पव
Jain Education Inteman
For Private Personel Use Only

Page #42

भ्रमणसूत्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्
॥१४॥
SECR
PIवहाराणं उद्देसणकालेहिं सत्तावीसाए अणगारगुणेहिं ॥२४॥
प्रयोविंशत्या सूत्रकृतांगाध्ययनैः । चतुर्विशत्या देवैः, भवनपति (१०) व्यंतर (८) ज्योतिष्क (५) एकविधवैमानिकरूपैः । वर्तमानैः ( २४ ) जिनैर्वा ॥ व्रतं व्रतं प्रति पंच पंच संख्यामिः, पवं पंचविंशत्याभावनामिः ॥ पविशत्या दशाकल्पव्यवहाराणामुद्देशनकालः, श्रुतोपचाररूपैः ॥ सप्तविंशत्याऽनगारगुणः, व्रत (६) इंद्रियनिग्रह (५) भावसत्य (१) क्षमा | (२) निर्लोभता, मनोवाक्कायजयः (३) काय (६) यतना, संयमयोगयुक्तता (१) वेदनासहन (१) उपसर्गसहनरूपैः ॥२४॥
अट्ठावीसाए आयारप्पकप्पेहिं । एगुणतीसाए पावसुअप्पसंगेहिं ॥ २५॥ अष्टाविंशत्याचारप्रकल्पैराधांगाध्ययनरूपैः ॥ एकोनत्रिंशता पापश्रुतीनां प्रसंगैः, देवाट्टहासादिदिव्यं (१) प्रहयुद्धादिअंतरिक्षं (२) भूमिकंपादिभौम (३) उप्तातं (४) अंगं (५) स्वरं (६) व्यंजन (७) लक्षण (८) सूत्रवृत्तिवार्तिक मेदः, (२४ ) गांधर्व ( २५ ) नाट्य (२६) वास्तु (२७ ) धनुर्वेद ( २८) आयुर्वेदैः (२९) ॥ २५ ॥
तीसाए मोहणीअठाणेहिं॥ २६॥ त्रिंशता मोहनीयस्थानः, तानि यथा, किंचिन्नरं (t) नीरमध्ये क्षिप्त्वा हिंसन् (१) मुखाद्याछाय श्वासरोधात् हिंसन (२) | शीर्षे व‘दिवेष्टनात् हिंसन (३) मयूरबंधादिना मन् ( ४ ) बहुजननेतारं प्रभु हिंसन (५ ) बहुजनाधारभूतं श्रेष्टयादिकं मन् (६) साधारणे ग्लाने समर्थोऽपि मेपजाद्यकारयन् (७) साधुं मार्गाद्शानादेभ्रंशयन् (८) जिनाऽवर्णवादी (९)
॥१४॥
EGSEAN
Jain Educaton inte
For Private & Personel Use Only

Page #43

भ्रमणसूत्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्
| आचार्यादीनां कृत् (१०) आहारादिना आचार्यादीनां भक्तिसारादि अकुर्वन् (११) ज्योतिष्काघधिकरणोत्पादकः (१२) तीर्थस्य, मेदको विराधकः (१३) वशीकरणादिकर्ता (१४) प्रवृज्याऽपि कामप्रार्थी (१५) अहं बहुश्रुत इति अभीक्ष्णभाषी मौनी वा स्यात् एवं तपस्विविषयेऽपि (१६) ग्रामादिग्रहादिप्रदीपकर्ता (१९) स्वयमकृत्यं कृत्वा कृतमनेनेति भाषी (१८) मायाकृत् (१९) | अशुभमनोयुक्तः (२०) सदाऽक्षीणकलहः ( २१ ) विश्रब्धघाती ( २१ ) विश्रब्धमित्रादेः कलत्रकामी (२३) अकुमारोऽपि
अहं कुमार इति भाषी (२४) अब्रह्मचार्यप्यहं ब्रह्मचारीति भाषी (२५) येनैश्वर्य नीतस्तस्यैव लुभ्यति (२६) तथा तस्यैव विघ्नकारी (२७) सेनापतिमंत्रिराश। विघाती ( २८ ) अपश्यन्नपि पश्यामीति मायया वक्ति (२९ ) देवावर्णवादी (३०) | एतानि महामोहत्वात् त्याज्यानि ॥ २६ ॥
इगतीसाए सिद्धाइगुणेहिं । बत्तीसाए जोगसंगहेहिं ॥२७॥ एकत्रिंशता सिद्धस्यादिगुणैः, युगपद्भाबिभिरित्यर्थः, तेऽत्र संस्थान [५] वर्ण (५) गंध (२) रस (५) स्पर्श (८) वेद (३) प्रतिषेधेन, अकाय, असंग, अजन्म, एवं ( ३१ ) ॥ द्वात्रिंशता प्रशस्तयोगानां मनोवाक्कायानां संग्रहः । आलो. चनाभिः, तत्स्वरूपं श्रीआवश्यकात् ज्ञातव्यं ॥ २९ ॥
तित्तीसाए आसायणाएहिं ॥२८॥ त्रयस्त्रिंशता आशातनाभिः, ताश्च इमाः, गुरोः, पुरः, पार्श्वयोः, पृष्टतोऽपि आसन्ने प्रत्येकं गमनं ( ३) स्थानं (३) निषीदनं (३) च कुर्वन्, एवं (९) गुरोः पूर्व बहिर्गतेनाचमनं (१०) पूर्व गमनागमनालोचनं (११) रात्री कः स्वपति को जाग| तीति गुरौ पृच्छति जागृतोऽपि अप्रतिश्रवणं (१२) साधुश्राद्धादेरागस्य प्रथम आलापन (१३) पूर्व शैक्षस्याग्रे भिक्षामालोच्य
**SHASHRSHNEHRSHASHNEWS
॥१५॥
Jain Education Inter!
For Private & Personel Use Only
iTww.jainelibrary.org

Page #44

श्रमणसूत्रम्
॥ १६ ॥

पश्चाद्गुरोरालोचनं ( १४ ) एवं उपदर्शनं (१५) निमंत्रणं च (१६) गुरुं अनापृच्छय यथारुचि साधुभ्यो दानं ( १७ ) गुरोकिंचित्वा स्वयं सरसान्नादिभोजनं ( १८ ) रात्रिवत् शेषकालेऽपि अप्रतिश्रवणं (१९) गुरुप्रति निष्ठुरभणनं ( २० ) स्वस्थानस्थ एव उत्तरं गुरोर्दत्ते ( २१ ) गुरुप्रति किमितिवदनं ( २२ ) गुरुप्रतित्वंकारः ( २३ ) गुरुणा आदिष्टो यूयमेव किं न कुरुथ इति वदतः ( २४ ) गुरौ वदति असावधानत्वं ( २५ ) न सरसि त्वमिति वचनं ( २६ ) स्वयं कथनेन कथाछेदः (२७) अधुना भिक्षात्रेला इत्यादिमित्रैः पर्व मेदनं ( २८ ) अनुत्थितायां पदि विशेषकथनं (२९) गुरुशय्यादेः पादेन घट्टनं ( ३० ) गुरुशय्यदौ निषी|दनं ( ३१) उच्चासने ( ३२ ) समासने ( ३३ ) इति, अथवा त्रयत्रिंशदाशातना (२३) अर्हदादिविषयाः सूत्रकार एव प्राह ॥ २८ ॥
अरिहंताणं आसायणाए । सिद्धाणं आसायणाए । आयरिआण आसायणाए । उवज्झायाणं आसायणाए । साहूणं आसायणाए । साहुणीणं आसायणाए । सावयाणं आसायणाए । साबियाणं आसायणाए । देवाण आसाणाए । देवीगं आसायणाए इहलोगस्स आसायणाए । परलोगस्स आसायणाए । केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए । सदेवमणुआसुरस्त लोगस्स आसायणाए । सव्वपाणभूअजीवसत्ताणं आसायणाए । कालस्स आसायणाए । सुअस्स आसायणाए । सुयदेवयाए आसायणाए । वायणारिअस्स आसायणाए । जं वाइद्धं । वञ्चामेलिअं । हीणक्खरं । अचक्स्वरं । पयहीणं । विणयहीणं । घोसहीणं । जोगहीणं । सुहृदन्नं । दुडुपडिच्छियं । अकाले कओ सज्झाओ । काले न कओ सज्झाओ । असज्झाइए । सज्झाइअं । सज्झाइए न सज्झाइअं । तस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥ २९ ॥

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ १६ ॥

Page #45

HERRRRRRRRRORE
अर्हदादीनां (१०) आशातना तदवर्णवादभाषणेन, इहलोक (११) परलोकयो (१२) वितथप्ररूपणादिना श्रुतधर्मस्य प्राकृत| भाषानिबद्धमित्यादिना (१३) सदेवमनुजाऽसुरस्य लोकस्य वितथप्ररूपणादिना (१४) सर्वप्राणभूतजीवसत्वानां भाशातना, अवचूरिवितथप्ररूपणादिना । प्राणा द्वित्रिचतुरक्षाः। भूतास्तु तरवः स्मृताः ॥ जीवाः पंचेंद्रिया ज्ञेयाः। शेषाः सत्वा इतिरिताः ॥ १॥ भासमलंकृतम् (१५) कालस्य वितथप्ररूपणादिना (१६) श्रुतस्याशातना, यदि मोक्षहेतु शानं तदा का कालः, कोवाऽकालः, सदा किं न पठ्यते, इत्यादि कथनम् , प्राग् धर्मद्वारेणाशातना, इह तु श्रुतविषया इति न पौनरुक्त्यम् (१७) श्रुतदेवताशातना तदवर्णवादादिना (१८) उपाध्यायसंदिष्ट उद्देशसमुद्देशादिकारयिता वाचनाचार्य (१९) आशातना पताः॥ सूत्रसंबंधिनीभिः चतुर्दशसंख्याभिर्वक्ष्यमाणाभिः सह प्रयस्त्रिंशत् स्युः । यत् श्रुतं व्याविद्धं पठितं विपर्यस्तरत्नमालावत् (१) व्यात्यानेडितं अन्यालापकमिलनं (२) हीनाक्षरं (३) अत्यक्षरं (४) पदहीनं (५) विनयहीनं (६) अकृतयोगोपचारं (७) उदात्तादिघोषहीनं (८) गुरुणा सुष्टु अधिकं दत्त, अल्पथुतार्हस्य पात्रस्य (९) दुष्ठु प्रतीच्छितं कलुषहृदा (१०) अकाले स्वाध्यायः कृतः (११) काले न कृतः (१२) भस्वाध्याये सति स्वाध्यायिकं, शोभन आ मर्यादयाध्यायकः स्वाध्याय एवं स्वाध्यायिक, एतत्स्वरूपं आवश्यकाद् ज्ञेयं (१३) स्वाध्यायिके अस्वाध्यायाऽभावे न स्वाध्यायितं ( १४ ) एवं एताभिर्योऽतिचारः तस्य मिथ्या मे दुःकृतम् ॥ २९ ॥
एवं प्रतिक्रम्य नमस्कारमाह
णमो चउवीसाए तित्थयराणं उसभाइमहावीरपज्जवसाणाणं । इणमेव निग्गंथं पात्रयणं सच्चं ।। अणुत्तरं ॥ ३० ॥
॥१७॥
For Private Personal Use Only

Jan Education Inter

Page #46

श्रमणसूत्रम्
॥ १८ ॥
Jain Education Internat
नमश्चतुर्विंशतितीर्थकरेभ्यः, ऋषभादिमहावीरपर्यवसानेभ्यः, प्रस्तुतमाह - इदमेव द्वादशांगम्, निर्बंधानामिदं ग्रन्थं, प्रकर्षेण मा मर्यादया उच्यन्ते जीवादयो यत्र तत् प्रावचनम्, सत्यं सङ्गयो हितम्, नयदर्शनमपि स्वविषये सत्यं स्वादित्यत आहनास्योत्तरं अस्त्यनुत्तरम्, यथास्थित सर्ववस्तुप्रतिपादकत्वादुत्तमम् ॥ ३० ॥ अन्यदप्येवं भविष्यतीत्याह
केवलिये पडिपुन | आउयं । संसुद्धं । सलगत्तणं ॥ ३१ ॥
कैव लिकं केवलमसहायमद्वितीयमित्यर्थः, नाऽपरमित्थंभूतमिति यावत्, केवलमेव कैबलिकम्, प्रतिपूर्ण मोक्षप्रापकगुणैर्भृतम्, नैयायिकम् न्यायोपपन्नम्, सं सामस्त्येन शुद्धम्, एकांताऽकलंकमित्यर्थः, शल्यकर्त्तनं भवहेतुमायादिशल्यच्छेदकम् । - ॥ ३१ ॥ परमतनिषेधनार्थमाह
सिद्धिमग्गं । मुत्तिमग्गं । निज्जाणमग्गं । निवाणमग्गं । अवितमविसंधि । सङ्घदुक्खप्पहीणमग्गं ॥ ३२ ॥
सिद्धेहितार्थप्राप्तेर्मार्गः, मुक्तेः कर्मक्षयरूपाया मार्गः, एतेन हितार्थकेवलज्ञानादिविकलाः सकर्मकाश्च मुक्ता इति मतं निरस्तम् निरुपमं यानं निर्याणम्, सिद्धशिलेत्यर्थः, तस्य मार्गः, अनेन सर्वत्र मुक्तास्ति एंतीति मतं निरस्तम् । निर्वाणमात्यंतिकं सुखम्, तस्य मार्गः, अनेन निःसुखदुःखा मुक्तात्मान इति मतं निरस्तम्, अवितथं सत्यम्, अविसंधि अव्यवच्छिन्नम्, विदेहादिषु सदा भावात् । सर्वदुःखप्रक्षीणो मोक्षस्तस्य मार्गः ॥ ३२ ॥ परार्थकारणेन अस्य चिंतामणित्वमाह -

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ १८ ॥
/ww.jainelibrary.org

Page #47

ॐ
भ्रमणसूत्रम्
भवचूरिसमलंकृतम्
॥ १९॥
इत्थं ठिआ जीवा सिझंति। बुज्झति । मुञ्चति । परिनिव्वायंति । सव्वदुक्खाणमंतं करंति ॥ ३३॥
अत्र नैग्रंथ्ये प्रवचने स्थिता जीवाः सिद्धयन्ति, आणिमादिसिद्धीः प्राप्नुवन्ति, बुध्यन्ते केवलिनो भवन्ति, मुच्यन्ते कर्मभिः, परि समन्तात् नाति सुखिनः स्युः, सर्वदुःखानां अन्तं विनाशं कुर्वति ।-॥ ३३ ॥
पवमुक्त्वा श्रद्धानमाह
तं धम्मं सद्दहामि । पत्तिआमि । रोएमि । फासेमि । पालेमि । अणुपालेमि । तं धम्म सद्दहतो । पत्तिअंतो । रोअंतो ।। फासंतो । पालतो अणुपालतो । तस्स धम्मस्स केवलिपन्नत्तस्स । | अन्भुडिओमि आराहणाए । विरओमि विराहणाए । असंजमं परिआणामि । संजम उवसंजपामि । अभं परिआणामि बंभं उवसंपज्जामि ॥ ३४ ॥
य एष नैपँथ्यलक्षणो धर्मस्तं श्रद्दधे प्रतिपद्ये प्रीतिकरणद्वारेण रोचयामि, अभिलाषातिरेकेण प्रीतिरुची भिन्ने, कचिद् , दद्धयादौ प्रतिभावेऽपि यतो न रुचिः सर्वदा, स्पृशामि आसेवनाद्वारेण, अनुपालयामि सततकारणेन तं धर्म श्रद्दधानः, प्रतिपद्यमानः । रोचयन स्पृशन् अनुपालयन् तस्य धर्मस्य प्रागुक्तस्य अभ्युत्थितोऽस्मि आराधनायां, विरतोऽस्मि, विराधनायां, असंयम प्राणातिपातादिरूपं परिजानामि, प्रत्याख्यामि, तद्विपरीतं संयम उपसंपये, अब्रह्म परिजानामि अस्य च असंयमप्रधानाअत्वाद् मेदेन अभिधानं, ब्रह्म उपसंपद्ये ॥ ३४॥
ॐॐॐॐ
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #48

श्रमणसूत्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ २०॥
MEERUCAREE
अकप्पं परिआणामि । कप्पं उवसंपन्जामि । अन्नाणं परिआणामि । नाणं उवसंपजामि । अकिरिअं परिआणामि । किरिअं उवसंपन्जामि । मिच्छत्तं परिआणामि । सम्मतं उवसंपज्जामि। अबोहिं परिआणामि । बोहिं उवसंपन्जामि । अमग्गं परिआणामि । मग्गं उवसंपज्जामि । जं संभरामि । जं च न संभरामि । जं पडिक्कमामि । जं च न पडिक्कमामि । तस्स सव्वस्स देवसिअस्स । अइआरस्स पडिक्कमामि ॥ ३५ ॥
अकल्पोऽकृत्यम् , कल्पः कृत्यम् , अज्ञानं सम्यग् ज्ञानादन्यत् , शानं तु जिनवचनम् , अक्रिया नास्तिकवादः, क्रिया सम्यग्दर्शनम् , मिथ्यात्वं जिनोक्तादन्यत् , अबोधि मिथ्यात्वकार्यम् , बोधिः सम्यक्कार्यम् , अमार्गो बौद्धादिदर्शनम् , मार्गो जिनशासनम् यत्किचित् स्मरामि, यञ्च अनाभोगान स्मरामि, यत् प्रतिक्रमामि आभोगात् शातम्, यश्च न प्रतिक्रमामि सूक्ष्मत्वात् अज्ञातम् , अनेन प्रकारेण यः कश्चिदतिचारः, तस्य सर्वस्य प्रतिक्रमामि ॥ ३५ ॥
एवं प्रतिक्रम्याह
समणोहं संजयविरयपडिहयपच्चक्खायणवकम्मे । अनियाणो । दिद्विसंपन्नो । मायामोसविवजिओ। अदाइजेसु दीवसमुद्देसु पन्नरससु कम्मभूमीसु । जावंति केवि साहू । रयहरणगुच्छपडिग्गहधारा ॥३६॥
+++++++5+5+5+5+5
5
॥२०॥
श्रमणोऽहं, तत्रापि न चरकादिः, किं तर्हि संयतः, विरतो निवृत्तोऽतीतस्य, एण्यस्य संवरणद्वारेण; भत
% %-3
Jain Education Internationa
For Private & Personel Use Only

Page #49

श्रमणसूत्रम ॥ २१ ॥
Jain Education Inter
आह-प्रतिहतं इदानीं अकरणतया प्रत्याख्यातं अतीतं निंदया, एण्यमकरणेन पापकर्म येन सः, तथा प्रधानोऽयं दोष इति, | तत्च्छन्यतां भात्मनो भेदेनाह — अनिदानो निदानरहितः दृष्टिसंपन्नः सम्यग्दर्शनयुक्तः, मायामृषाविवर्जकः, मायागर्भमृषावादमुक्तः, एवं भृतः सन् किम् ? अर्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु जम्बूद्विपादिषु पञ्चदशसु कर्मभूमिषु, पञ्चभरतपञ्चैरवतपञ्चमहाविदेहेषु यावन्तः केचन साधवः रजोहरण गोंच्छप्रतिप्रद्दधारिणः ॥ ३६ ॥
निवादिव्यवच्छेदमाह -
पंचमहव्वयधारा । अट्टारसहस्ससी लंगधारा । अक्खयायारचरिता । ते सव्वे सिरसा मणसा मत्थपण वंदामि ॥ ३७ ॥
पंचमहाव्रतधारिणः, अष्टादशशिलांगसहस्रधारिणः, अत एव अक्षताचार एव चारित्रं येषां ते अक्षताचारचारित्रिणस्तान् सर्वान् शिरसा मस्तकेन मनसा अंतःकरणेन मत्थरण वंदामि मस्तकेन वन्द इति । ॥ ३७ ॥
अव्युत्पन्न एवं साधून वन्दित्वा सर्वजीवक्षामणामंत्री दर्शयन् प्राह
खामेमि सव्वजीवे । सब्वे जीवा खमंतु मे ॥ मित्ती मे सम्बभूएस बेरं मज्ज न केाई ॥ १ ॥ क्षमयामि सर्वान् जीवान्, सर्वे जीवाः क्षमयन्तु माम्, मैत्री मे सर्वभूतेषु वैरं मम न केनापि ॥ १ ॥ समाप्तौ मङ्गलमाह

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ २१ ॥

Page #50

एवमहं आलोइअ, निंदिअ गरहिअ दुगंछिअं सम्म । तिविहेण पडिक्कतो, वंदामि जिणे चउव्वीसं ॥२॥
भमणस्त्रम्
अवचूरिसमलंकृतम्
॥२२॥
॥ श्रीश्रमणसूत्रं समाप्तं ॥ पवमहमालोच्य, निन्दित्वा गर्हयित्वा दुर्गछिकं सम्यक् । त्रिविधेन प्रतिक्रमन् वन्दे जिनान् चतुर्विंशतिम् ॥ २ ॥
एवं देवसिकप्रतिक्रमणमुक्त, एवं रात्रिकमपि, न वरं यत्र देवसिकातिचारः प्रोक्ताः, तत्र रात्रिकातिचारो वक्तव्यः, ननु रात्रिप्रतिक्रमणे गोचरचर्यासूत्र अनर्थकम, रात्री असंभवात् अदोषः । श्रीश्रमणसूत्रावचूरिः समाप्ता ॥
EKCARRRRRRRRRRRR
EXPLORESORRRRRRRRERece
॥ श्रीश्रमणसूत्रावरिः समाप्ता ॥
= == = =
=
Jan Educh an international

Page #51

पाक्षिकसूत्रं
अवचूरिसमलंकृतम्
॥२३॥
॥ श्रीपाक्षिकसूत्रम् ॥
(अवचूरिसमलङ्कृतम् )
RECECARRACARAN
"श्रीवीरजिनं नत्वा । स्पष्टार्था श्रागुरुप्रसादेन ॥ श्रीमत्पाक्षिकसूत्रावचूरिमेतां लिखामि जडः ॥ १॥" इहाहत्प्रवचनानुसारिसाधवः सर्वसावद्ययोगनिवृत्ता अपि सुविशुदमनोवाक्कायवृसयोऽप्यनाभोगप्रमादादेः प्रतिषिद्धकरणकृत्याऽकरणाद्युत्पन्नस्य मूलोत्तरगुणगोचरस्य बादरेतरातिबारजातस्य विशुद्धयर्थम् सदा दिवसनिशावसानेषु प्रतिकामन्तोऽपि पक्षचतुर्माससंवत्सरान्तेषु विशिष्य प्रतिकामन्ति उत्तरकरणविधानार्थम्, यथाहि-कश्चित्तेलामलकजलादिमिः कृतवपुःसंस्कारोऽपि धूपनविलेपनभूषणवस्त्रा| दिमिरुत्तरक्रिया विधत्ते, एवं साधवोऽपि प्रतिदिनप्रतिक्रमणेन विशुद्धचरणा अपि पाक्षिकादिषु विशेषप्रतिक्रमणेनोत्तरकरणं | कुर्वन्ति शुद्धि विशेष कुर्वन्तीत्यर्थः किञ्च-"जहा गेहं पइदिवसंपि । सोहिअं तहवि पक्खसंधीसु । सोहिजइ सविसेसं । एवं इहयंपि नायब्वं ॥१॥ तथा नित्यप्रतिक्रमणे सूक्ष्मो बादरो वा अतिचारोऽनाभोगादिना विस्मृतः सात् , स्मृतो वा भयगौरवात् गुरुसमक्षं न प्रतिक्रान्तः स्यात्, प्रतिक्रान्तोऽपि परिणाममान्द्यादसम्यगप्रतिक्रान्तः स्यात्, अतः पाक्षिकादिषु तं म्मृत्वा सातसंवेगाः प्रति
॥२३॥
Jain Education Intem
For Private & Personel Use Only
xlww.jainelibrary.org

Page #52

पाक्षिकसूत्रं
॥ २४ ॥
Jain Education Inter
क्रामन्ति यद्वा अतिचाराऽभावेऽपि युक्तं पाक्षिकादिषु विशेषप्रतिक्रमणं तृतीयवैद्यौषधक्रियानुत्यत्वात् । यथाहि तन्नरस्य पूर्वोत्पन्नरोगमुपशमयति, बलवर्णरूपयौवनलावण्यतया परिणमति, अनागतव्याधिप्रतिबन्धाय च जायते, एवमिदमपि प्रतिक्रमणं संभवेऽतिचारदोषान् शोधयति, नो चेच्चारित्रं शुद्धत्तरं करोतीति ततः स्थितमेतदतिचारो भवतु वा मा वा तथापि प्रथमचरमतीर्थकर - तीर्थेषु पक्षान्तादिषु प्रतिक्रमणं कर्तव्यमेवेति । तत्र च प्रत्येकक्षामणादनु गुरुर्गुरुदिष्टो वा पाक्षिकं प्रतिक्रमणं कथयति, शेषा यथाशक्तिकायोत्सर्गादिस्थिताः अण्वन्ति तच्चेदं सूत्रम्:
तित्यंकरे अ नित्थे, अनित्यसिद्धे अ तित्थसिद्धे अ । सिद्धे जिणे रिसी मह-रिसी य नाणं च वंदामि ॥ १ ॥
तिथं० - अनुखारः प्राकृतत्वात् ततस्तीर्थं वक्ष्यमाणं कुर्वन्त्यानुकूल्येन हेतुत्वेन तच्छीलतथा वेति तीर्थंकरास्तान् वन्दे इति सर्वत्र योगः, शब्दोऽतीतानागतादितीर्थकृद्भद संग्रहार्थः, विभक्तिव्यत्ययान्तीर्यते संसारो ऽनेनेतितीर्थं जिनप्रवचनम्, तदाधारत्वाचतुर्वर्णश्रमण संघञ्श्च तत्कर्मतापनं वन्दे । अतीर्थे तीर्थाभावे बुद्धा जातिस्मरणादिना लब्धापवर्गमार्गाः, पाठांतरतोऽतीर्थे सिद्ध वा जातिस्मरणादिनैव निर्दग्धकर्माणस्तान् चः समुच्चये, श्रूयते च सुविधिप्रभृतीनां तीर्थकृतां सप्तस्वन्तरेषु धर्मव्यवच्छेदः, मरुदेवी प्रभृतयो वा तदा तीर्थस्यानुत्पन्नत्वात् । तीर्थे सति सिद्धा निर्वृत्ताः पाठांतरतः, बुद्धा वा ज्ञातवन्तः परमार्थं जबूस्वाम्यादिवत्, सिद्धेत्ति, सिद्धयन्ति म कृतकृत्या अभवन्निति, सितं वा बद्धं कर्म ध्यातं दग्धं यैस्ते सिद्धाः कर्मप्रपञ्चनिर्मुक्तास्तान, इह च तीर्थातीर्थसिद्धभेदद्वये सर्वसिद्ध भेदानामन्तर्भावेऽप्यज्ञातज्ञापनाय शेषत्रयोदश ( १३ ) सिद्ध मेदसंग्रहार्थ सिद्धग्रहणं, ते चामी, #

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ २४ ॥

Page #53

पाक्षिकसूत्रं
॥ २५ ॥
Jain Education Inter
" जिण अजिण तित्थऽतित्था । गिहिअन्नसलिंगधीनरनपुंसा ॥ पत्तेअ सयंबुद्धा । बुद्धबोहिय सिद्धणिक्काय ॥ १ ॥" व्याख्या- सिद्धशब्दः *प्रत्येकं योज्यते, तीर्थकर सिद्धा जिनाः ऋषभादिवत्, अतीर्थसिद्धाः सामान्यकेवलिनः सन्तो ये सिद्धा गौतमादिवत् एवं तीर्थातीर्थसिद्धा उक्ताः, गृहलिंगसिद्धा मरुदेव्याद्याः, अन्यलिंगसिद्धाः वरकपरिव्राजिकादिलिंगसिद्धाः, यदा अन्यलिंगिनामपि भावतः सम्यक्त्वादिप्रतिपन्नानां केवलज्ञानमुत्पद्यते, तत्समयं च कालं कुर्वति, तदैवं दृष्टव्यम्, अन्यथा यदि दीर्घमायुष्कमात्मनः पश्यन्ति, ततः साधुलिंगमेव प्रतिपद्यन्ते, स्वलिंगसिद्धाः, द्रव्यलिंगं प्रतीत्य ये रजोहरणादिधारणैः सिद्धाः प्रत्येकबुद्धवर्जिताः केचित्स्त्रीलिंगसिद्धाः, केचित्पुरुषलिंगसिद्धाः केचित्तीर्थकर प्रत्येकबुद्धरहिता नपुंसकलिंग सिद्धाः प्रतीत्येकं किञ्चिद्वृषभादिकमनित्यतादिभावनाकारणं वस्तु बुद्धाः परमार्थमिति एवंविधाः सन्तो ये सिद्धास्ते प्रत्येकबुद्धसिद्धाः, एवं स्वयमात्मना बुद्धाः सन्तो ये सिद्धास्ते स्वयंसम्बुद्धसिद्धाः, प्रत्येकबुद्धस्वयंबुद्धानां च बोध्युपधिश्रुतलिंगकृतो विशेषस्थाहि, प्रत्येकबुद्धानां वृषभादिवाह्यनिमित्तेनैव बोधिः, स्वयंबुद्धानां तं विनापि बोधिः, प्रत्येकबुद्धानां जघन्यतो रजोहरणमुखपोतिकारूपो द्विविध उपधिः, उत्कृष्टनः पुनश्चलपट्टमात्रककल्पत्रिकवर्जो नवविधः, स्वयं बुद्धानां तु पात्रादिर्द्वादशविधः, यदुक्त - "पत्तं पत्ताबंधो । पायवणं पायकेसरीआ | पडलाइ रत्ताणां च । गुच्छओपायनिजोगो ॥ १ ॥ तिन्नेव य पच्छागा । रयहरणं चेव होइ मुहपत्ति ।। एसो दुवालसविहो । उवहिं जिन कप्पिआणंतु ॥ २ ॥ प्रत्येकबुद्धानां पूर्वाधीतश्रुतं नियमाद्भवति, जघन्येनैकादशांगानि, उत्कृष्टतो भिन्नदशपूर्वाणीति । स्वयंबुद्धानां पुनस्तत्संभवति वा न वा, यदि पूर्वाधीतं श्रुतं नास्ति, ततो नियमाद्गुरुपार्श्वे स्युर्गच्छे व विहरन्ति, प्रत्येकबुद्धानां लिंगं देवतैव दत्ते, लिंगर्जिता वा भवंति अथ तं स्यात्ततो लिंग देवता दत्ते, गुरुसमीपे वा तत्भतिपर्यंते, इच्छया योग्यतया चकाकिनो विहरंति, गच्छे वा वसंति। बुद्धबोधिता आचार्यादिबोधिताः सन्तो ये सिध्धाः, एकैकसमये एकैकजीवसिद्धिगमनादेकसिध्धाः । एकसमये द्वयादीनामष्ट
* सर्वत्र

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ २५ ॥

Page #54

पाक्षिकसूत्र ॥२६॥
शतान्तानां सेधनादनेकसिद्धाः, जिणेत्ति रागद्वेषादिशत्रुजेतारो जिनाः, भवस्थकेवलिनस्तान् , रिसित्ति ऋषयः, गच्छगतगच्छनिर्गतादिमेदाः साधवस्तान् , महर्षयोऽन्यत्तरलन्धियुक्तास्त एव तान् , ताश्च *आमोषध्यादयः सुप्रतीताः, चशब्दात्परमर्षयो गृह्यन्ते, ते व गणधराश्चतुर्दशपूर्विणश्च नानाविधलब्धिनिधयो दृष्टभ्याः, तथा ज्ञायते परिच्छिद्यते वस्त्वनेनेति शानं मतिज्ञानादि, च उक्तसमुचयेऽनुक्तदर्शनचारित्रसमुच्चये वा, वन्दे, ॥ १ ॥ अनेन च तीर्थकरादिवन्दनेन शास्त्रादी भावमंगलं कृतम् , तेन च तत्कर्षध्येतृश्रोतृणां निर्विघ्नाऽभीष्टसिद्धिर्जायते तथा
भवचूरिसमलंकृतम्
जे अ इमं गुणरयण-सायरमविराहिऊण तिण्णसंसारा । ते मंगलं करित्ता, अहमवि आराहणाभिमुहो ॥२॥
UCKROGRAMSAROKARSHAN
जेइम०-ये मुनयः 'चः' मंगलांतरसमुचये, इमं जिनशासनप्रसिद्धम् , गुणा महाव्रतादयस्त एवं विशिष्टफलहेतुत्वात्सर्च घस्तुसारत्वाच्च गुणरत्नानि तान्येव बहुत्वात्सागरस्तं अविराध्याखंडमनुपाल्य तीर्णसंसारास्तान् परमात्मनो मंगलं कृत्वा शुभमनोवाक्कायगोचरं समानीयेत्यर्थः, अहमपि संसारावलंघनार्थमाराधनाया मोक्षमार्गानुपालनाया अभिमुखः कृतोद्यम इत्यर्थः, ॥२॥ तथा
*आमोसहि (१) विप्पोसहि (२) खेलोसहि (३) जल्लोसहिचेव (५) सब्वोसहि (५) संमिन्ने (६) ओही (७) रिउ (८) बिउलमइलद्धी (९) चारण (१०) आसीबिस (११) केवली य (१२) गणधारिणो य (१३) पुग्वधरा (१४) अरहन्ता (१५) चक्कवट्टी (१६) बलदेवा (१७) वासुदेवा य (१८)॥२॥ खीरमहुसप्पिरासप (१९) कोट्ठगबुद्धी (२०)पयाणुसारी य (२१) तह वीयबुद्धि (२२) तेयग (२३) आहारग (२४) सीयलेसा य (२५)॥ ३ ॥ वेउविदेहलद्धी, (२६) अक्खीणमहागसी (२७) पुलगा य (२८) परिणामतपत्रसेगे एमाई हूँति लद्धीओ ।। ४ ।।--
Annonser
॥ २६ ॥
in Education Inter
For Private Personal use only
Ti

Page #55

*
पाक्षिकसूत्र ॥ २७ ॥
अवचूमिसमलंकृतम्
मम मंगलमरिहंता, सिद्धा साह सुयं च धम्मो अ । खती गुत्ती मुत्ती, अज्जवया मद्दवं चेव ॥३॥
मम-मे मंगलमहंतः, साधुग्रहणादाचार्योपाध्या अपि गृहीता एव, यतो न हि ते न साधवः, श्रुतं सामायिकाचागमः, चः तद्गत मेदप्रदर्शनार्यः, धर्मश्चारित्ररूपः, चः स्वमेददर्शकः ॥ शांतिः क्षमा, गुप्तिः संलीनता, मुक्तिनिर्लोभता, आर्जवता मायावर्जनं, मार्दवं मानत्यागः, चः समुच्चये, एव पूरणे, न चात्र स्तोतव्यपदानां पौनरतयं चिंत्यम्, यतः-सजायज्झाणतवोसहेसु। उवएसथुइपयाणेसु । संतगुणकित्तणासु य । न होन्ति पुणरुत्तदोसाउ ॥ ३ ॥ अथाराधनांगभूतामेव महावतोचारणां कर्जुकाम आइ
लोगम्मि संजया जं, करिति परमरिसिदेसिअमुआरं । अहमवि उवडिओ तं, महब्बयउच्चारणं काउं ॥४॥
**
NNNNNNNNNNG
*
लोगंमि०-लोके तिर्यग्लोके संयता या महाव्रतोचारणां प्रत्यहमुभयकालं विशेषतस्तु पक्षान्तादिषु कुर्वन्ति, तां परमर्षिमिस्तीर्थकरगणधरदेशितां कथितां उदार, विशिष्टकर्मक्षयहेतुत्वात् , अहमपि न केवलमन्ये साधव इत्यप्यर्थः, उपस्थितः प्रहीभूतस्तां पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टां, महान्ति च तानि व्रतानि च, तेषामुच्चारणामुत्कीर्तनां कर्तुम् महत्त्वं चैषा सर्वजीवादिविषयत्वेन महाविषयत्वात् , यदुक्तं-',पदमंमि सम्बजीवा । बीए चरिमे अ सब्वबाई । सेसा महब्बया खलु । तदेक्कदेसेण दवाणं" ॥ ४ ॥ तत्र चेदमादिसूत्रं
से किं तं महत्वयउच्चारणा ? महब्वयउच्चारणा पंचविहा पण्णत्ता, राईभोअणवेरमणछट्टा ॥५॥
Jain Education Inter

T

Page #56

पाक्षिकसूत्रं
अवचूरि
समलंकृतम्
STARA
से किं तमित्यादि छडा यावत् , इदं प्रश्नसूत्रमादावुपन्यस्यन्निदं शापयति, पृछतो विनेयस्य, 'मध्यस्थो बुद्धिमानर्थी, श्रोता पात्रमिति स्मृतः इत्येतस्यैव श्रुतं देयं नान्यस्य, यतः-" आमे घडे निहत्तं । जहा जलं तं घडं विणासेइ ॥ इह सिद्धांतरहस्सं। अप्पाहारं विणासेइ "॥१॥ अयोग्यश्रुतप्रदाने च तस्य यदकल्याणं, तहातृकृतमेव, से शब्दोऽथशब्दार्थ, स च वाक्योपन्यासार्थः, ततः किं तद्वस्तु महाव्रतोच्चारणा, अथवा प्राकृतशैल्यिाभिधेयवलिंगवचनानि स्युरिति न्यायात्का सा महाव्रतोचारणा? एवं प्रश्ने कृते सति गुरुः शिष्यवचनानुरोधेनादरार्थ किञ्चिच्छिष्योक्तमुच्चार्याह-महावतोच्चारणा पञ्चविधा प्राप्ता प्ररूपिता, प्रथमांतिमजिनयोस्तीथें रात्रिभोजनविरमणं पाएं च । पञ्चविधत्वमुपदर्शयन्नाह
तं जहा-सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं१। सवाओ मुसावायाओ वेरमणं । सव्वाओ अदिनादा| णाओ वेरमणं ३ । सवाओ मेहुणाओ वेरमणं ४ । सव्वाओ परिग्गहाओ रमणं ५। सव्वाओ राईभोअणाओ वेरमणं ॥६॥
COMMAA%E5%
। 'तं जहा'-तद्यथेत्युपदशनार्थः, सर्वस्मात्सर्वस्वमेदयुक्तादने वक्ष्यमाणस्वरूपात्प्राणातिपाताद्विरणम् , पवमनेऽपि ॥ ६॥ एवं सामान्येन बतषट्कमुक्त्वा विशेषतस्तत्स्वरूपमाह
तत्य स्खलु पढमे भंते महब्बए पाणाइवायाओ वेरमणं, सव्वं भंते पाणाइवायं पच्चक्खामि, से सुहमं वा बायरं वा तसं वा थावरं वा नेव सयं पाणे अइवाएज्जा, नेवन्नेहिं पाणे अइवायाविना, पाणे अइवायंते वि अन्ने
Jain Education Internationa
For Private & Personel Use Only

Page #57

+
4-06
पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ २९ ॥
Re+
4909009
न समणुजाणामि, जायज्जीचाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए काएणं न करेमि न कारवेमि करतं पि अन समगुजाणामि, तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥ ७ ॥
तच्छत्यादि" तत्र तेषु षट्सु व्रतेषु मध्ये, खलुशब्दान्मध्यमतीर्थकरप्रणीतेषु चतुर्यामेषु, वाक्यालङ्कारे वा खलः, प्रथमे सूत्रक्रमप्रामाण्यादाचे, भंतेति गुर्यामन्त्रणम् , भदंतः सुखकल्याणहेतुत्वात् भघांतो भयांतो वा तदन्तकरत्वात्, प्राणानामिन्द्रियादी-1G नामतिपातो विनाशो जीवस्य महादुःखोरपादनम्, न तु जीवनाश एष, तस्माद्विरमणम, सम्यग् शानश्रद्धानपूर्वकं सर्वथा निर्वर्त्तनम् | भगवतोक्तमिति शेषः । यतश्चैवमत उपादेयमेतदिति विनिश्चित्य भदंत सर्व प्राणातिपातं प्रत्याख्यामि वर्जयामीत्यर्थः, अथवा |प्रत्याचझे संवृतात्मा साम्पतमनागतप्रतिषेधस्यादरेणाऽमिधानं करोमीत्यर्थः । अनेन व्रतार्थपरिज्ञानादिगुणयुक्तो बताई इत्यावेदयति ॥ से-से तद्यथाथै सूक्ष्म, अत्र सूक्ष्मोऽल्पः परिगृह्यते, न तु सूक्ष्मनामकर्मोदयात्सूक्ष्मस्तस्य कायेन व्यापादानासंभवात् , बादरोऽपि स्थूलो, वाशध्दी परस्परापेक्षया समुच्चये, स चकको द्विधा असः कुन्थ्यादिः, स्थावरो बनस्पत्यादिः, बादरस्तु घसो गवादिः, स्थावरः पृथिव्यादिः । अत्रापि वाशब्दो समुच्चयार्थी, एतान् पूर्वोक्तान् नव स्वयमात्मना प्राणिनो जीवान् , विभक्तिव्यत्ययादति| पातयामि विनाशयामि, निधान्यैः प्राणिनोऽतिपातयामि, प्राणिनोऽतिपातयतोऽप्यान्यात समनुजानापि, नानुमोदयामि, कथमि। | स्याह-जावजीवापत्ति-प्राकृतत्वाचनं जीयः प्राणधारणं, याघजीवो याषजीवं, परतस्तु न विधिर्मापि प्रतिषेधः, विधावा- | शंसादोषप्रसङ्गात् , प्रतिषेधे त्वविरतेषु सुरेपूत्पन्नस्य भङ्गप्रसंगात् , किमित्याह-तिस्रो विधा यस्य प्राणातिगतस्येति गम्यते, अलो त्रिवेधस्त्रिविवेन करणेन, एतदेव दर्शयति, मनसा वचसा कायेन च, अस्य च करणस्य कर्म प्राणातिपात:. न करोमि स्वयंल न कारयाम्यन्यैः, कुर्वन्तमप्यन्य नानुजानामि, ननु करणकर्मणोः किं व्यत्ययनिर्देशः कृतः, उच्यते, करणायत्ता कृतादिरूपा घर्तते, इति दर्शनाथ, तथाहि-कृतादिरूपा क्रिया मनःप्रभृतिकरणवशव, करणानां भावे क्रियाया अपि भावात् अभावे चाऽभावात्,
0 0CROCE
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only

Page #58

अवचूरिसमलंकृतम्
पाक्षिकसूत्र
करणानामेव तथा क्रियारूपेण परिणतेरिति भावः, कुर्वन्तं न समनुजानाभीति, गतेऽपि, अप्यन्यं इति ग्रहणं सामिप्रायकमनुक्तस्थाप्यर्थस्य संग्रहार्थ, यस्मात्संभावनार्थोऽयमभयपदमध्यस्थेऽपिशब्द पतज्ज्ञापयति, यथा कुर्वन्तं नानुजानाम्येवं कारयन्तमप्यन्यं अनुशापयन्तमप्यन्यं न समनुजानामीति, तथा यथा वर्तमानकाले कुर्वन्तमपि नानुजानामि, एवमतीतकाले कृतवन्तमपि कारित-| वन्तमपि अनुज्ञापितवन्तमपि, एवमनागतकालेऽपि, तथा न क्रियाक्रियावतोभेद एव, अतो न केवला किया भवतीति ख्यापनार्थमन्यग्रहणं, तथा तस्य त्रिकालभाविनोऽधिकृतप्राणातिपातस्य सम्बन्धिनमतीतमवयवं, न तु वर्तमानमनागतं वा, अतीतस्यैव प्रतिक्रमणात्, भदंत प्रतिक्रमामि, मिथ्यादुष्कृतं तत्र यच्छामीत्यर्थः, प्रतिक्रमणं च द्रव्यतः क्षुल्लककुलालवत्, भावतश्च चंदनवालामृगावतीवज्ज्ञेयम्, तथा निन्दामि, अत्रात्मसाक्षिको निन्दा, सा च द्रव्यनश्चित्रकदारिकावत्, भाव भाषतस्तु साधुबत् , गर्दा परसाक्षिकी, सा च द्रव्यतो मरुकवत् , भावतश्च-"गन्तूण गुरुसगासे । काऊण य अंजलिं विणयमूलम् ॥2 जह अप्पणो तह परे । जाणवणा पस गरिहत्ति ॥ १ ॥ इति रूपा ॥ आत्मानमतीतप्राणातिपातकारिणं, तथा व्युत्सृजामि, विविध | विशेषेणं वा उदभृशं त्यजामि, अतीतग्राणातिपातमिति गम्यते, प्रत्युत्पन्नसंवरणमनागतप्रत्याख्यानं च, सव्वं भन्ते पाणाहवायं | पञ्चक्खामि इत्यादिना कृतमेव, व्युत्सर्गे द्रव्यतो भावतश्च प्रसन्नचन्द्र उदाहरणम्, साम्प्रतम् प्रागुपन्यस्तप्रत्याख्यानेमेदाः प्रर्दश्यन्ते, तत्परिक्षानोपायश्वायम्-"तिन्नि तिआ तिन्नि दुआ । तिन्निक्किक्का हुंति
स्थापना चेयंजोगेसु ॥ ति दु एर्ग ति दु पगं । ति दु पगं चेव करणाई.॥ १॥ पढमे |
योगाः ४ालभर एगो । सेसेसु पपसु तिम तिअ तिनं च ॥ दो नव तिथ दो
करणानि नवगा । तिगुणि सीलभंगसयं ॥२॥
लब्धम् अत्र च योगा. करणादयो व्यापाराः, करणानि च मनोवाक्कायाः, सूक्ष्मं बादरं चेत्यादिना द्रव्यप्राणातिपातोऽभिहितः,
CLASSROOG5%E
|३|
|
२
।
।
२
.
॥३०॥
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #59

अवचूरिसमलंकृतम्
। अनेन चैकग्रहणाजातीयग्रहणमिति न्यायाचतुर्विधः प्राणातिपात उपलक्षितः, अतस्तदभिधानायाहपाक्षिकसूत्र 30
से पाणाइवाए चउबिहे पन्नत्ते । तं जहा-दब्बओ खित्तओ कालओ भावओ । दव्वओ णं पाणाइवाए छसु जीवनिकाएसु । खित्तओ णं पाणाइवाए सव्वलोए । कालओ णं पाणाइवाए दिआ वा हा राओ वा । भावओ णं पाणाइवाए रागेण वा दोसेण वा ॥ ८ ॥
'सेत्ति' सः प्राणातिपातः चतुर्विधः प्रक्षप्तो जिनरुक्तस्तद्यथा, द्रव्यतः द्रव्यप्राधान्यमाथित्य, एवं क्षेत्रमनीकत्येत्यादि, पता8 नेव मेदान् ध्याचष्टे, द्रव्यत इति व्याण्येयपदपरामर्शः, णमिति सर्वत्र वाक्याल कारे, प्राणातिपातः षट्सु जीवनिकायेषु सूक्ष्मादि
मेद मिनेसु प्राणिगणेषु सम्भवतीति शेषः, क्षेत्रतः सर्वलोके तिर्यगलोकादिभेदभिने भवने, कालतो दिवा रात्री चा, भावतो* रागेण मांसादिभक्षणाघभिप्रायलक्षणेन, द्वेषेण शत्रुहननादिपरिणामस्वरूपेण द्रव्यभावपदसमुत्था चतुर्भलिका चात्र, तद्यथा-द्रव्यतोहिंसा भावतश्च, यथा व्याधेन वधोधतेन मृगे हते सति । अन्या द्रव्यतो, न भावतः, इयं चेर्यादिसमितस्य साधोः कारणे गच्छतः स्यात् । एका भावतो न द्रव्यतः, मुक्त बाणे शिलादिना स्खलिते। न द्रव्यतो न भावतः, अयं तु शून्य । अथ प्राणातिपातस्यैवातीतकालकृतस्य सविशेषनिन्दामाह
PERSONAVRA
MA%
%BOODCHIN
जे मए इमस्स धम्मस्स केवलिपण्णत्तस्स अहिस्सालक्खणस्स सञ्चाहिट्टियस्स विणयमूलस्स खतिप्पहाणस्स अहिरणसोवनिअस्स उवसमपभवस्स नवयंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्म भिक्खावित्तस्स कुक्खी
ARX
Jain Education Interes

ww.jainelibrary.org

Page #60

पाक्षिकसूत्र ॥३२॥
अवचूरिसमलंकृतम्
सम्बलस्स निरग्गिसरणस्स संपक्खालियस्स चत्तदोसस्स गुणग्गाहियस्स निब्बियारस्स निवित्तिलक्खणस्स पंचमहन्वयजुत्तस्स असंनिहिसंचयस्स अविसंवाइअस्स संसारपारगामिअस्स निव्वाणगमणपज्जवसाणफलस्स, पुचि अन्नाणयाए असवणयाए अबोहिए अणभिगमेणं अभिगमेण वा पमाएण रागदोसपडिबद्धयाए बालयाए मोहयाए मंदयाए किड्डयाए तिगारवगरुयाए चउक्कसाओवगएणं पंचिंदि
ओवसट्टेणं पडुप्पन्नभारियाए सायासोख्खमणुपालयंतेणं इहं वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहणेसु पाणाइवाओ कओ वा काराविओ वा कीरंतो वा परेहिं समणुन्नाओ तं निंदामि गरिहामि तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं ॥१॥
जमए इत्यादितः कारणं इत्यतम् अत्र च यो मयाऽस्य धर्मस्य केवलिप्रज्ञतादिद्वाविंशतिविशेषण विशेषितस्य पूर्वमज्ञानतादिभिश्चतुर्भिः प्रमादादिभिश्चकादशभिः कारणैः प्राणातिपातः कृतस्तं निन्दामीत्यादिसम्बन्ध विभक्तिव्यत्ययायं इति यस्मिन् प्राणातिपाते इति योगः, मयाऽस्य धर्मस्य केवलिप्रज्ञप्तस्य, अहिंसा लक्षणं चिन्हं यस्य तदनुमेयसम्भवस्येत्यर्थः, सत्याधिष्ठितस्य, विनयमूलस्य, क्षान्तिः प्रधाना सारभूता यस्य, हिरण्यं रजतम् , सौर्णिक स्वर्णमयं कनककलशादि, ते न विद्यते यस्य, तस्य सर्वपरिग्रहरहितस्येत्यर्थः, उपशम इन्द्रियमनोजयस्तस्मात्प्रभवो जन्म यस्य, इन्द्रियमनोनिग्रहलभ्यत्यर्थः, नवसंख्याः गुप्तिशब्दलोपात् वसतिकथाया ब्रह्मचर्यगुप्तयस्ताभिर्गुतस्य, म विद्यन्ते पचमानाः पाचका यत्र तस्य अपचमानस्य, पाकक्रियाविनिवृत्तसत्त्वालेवितस्येत्यर्थः, अत एव भिक्षयाभक्तादेः परतो याचनेन वृत्तिर्वर्त्तनं धर्मसाधककायपालनं यत्र । कुक्षावेच बहिःसञ्चयाऽभावाच्छम्बलं पाथेयं यत्र । निर्गतमग्नेः शरणं शीतादिपरित्राणं यत्र । अथवा निर्गते स्वीकाराऽभावादनि शरणे वडिगृहे यत्र, निर्गतमग्नः स्मरणं
CUCCESCALCMCSCHOOMARG

For Private & Personel Use Only

Page #61

अवचूरिसमलंकृतम्
दूचा यत्र तस्य निरग्निस्मरणस्य निरग्निशरणस्य था। सम्प्रक्षालयति कर्ममलं शोधयतीत्येवंशीलः सम्प्रक्षाली, कप्रत्यये सम्प्रक्षालिपाक्षिकसूत्रं I
कस्य, त्यक्ता दोषा मिथ्यात्वाशानादयो, द्वेषो वा येन । अत एव गुणग्राहकस्य गुणग्रहणशीलस्य, निर्गतो विकारः कामोन्माददारूपो यस्मात् । निवृत्तिलक्षणस्य सर्वसावधयोगोपरमस्वभावस्य । पञ्चमहाव्रतयुक्तस्य अहिंसालक्षणस्येत्यादिना सिद्धेऽपि पुनर्महा-IIG | व्रतग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थ, अनुक्कादत्तादानरूपमहाव्रतसंग्रहार्थ च । न विद्यते संनिधी मोदकोदकादेः प्रत्युषितस्य संचयो धारण
यत्रासावसंनिधिसञ्चयस्तस्य । अविसंवादिनः दृष्टेष्टाऽविरोधनः, पाठांतरे अविसंवादिस्य वाऽसद्भूतप्रमाणाऽबाधितस्य। संसार| पारं गमयति, तदारुढप्राणिनः पोतवत्पारं प्रापयतीति संसारपारगामिकस्य निर्वाणगमनं, पर्यवसाने मानुषङ्गीकसुरमनुजसुखानु.
भवपर्यन्ते फलं कार्य, यस्य तस्य, एवं विधस्य धर्मस्य पूर्व प्रतिपत्तिकालात्प्राग अज्ञानतयाऽनवगमेन तथा अश्रवणतया प्रज्ञापक| मुखादनाकर्णनेन अथवा श्रवणेऽप्ययोध्याऽबोधेन, यथावत् धर्मस्वरूपाउपरिक्षानेन । अथवा व्यवहारतः धवणावगमसदभावेऽपि
अनभिगमेन सम्यगप्रतिपत्त्या। अथवा अभिगमेन वेति विभक्तिव्यत्ययादभिगमे वा सम्यग् धर्मप्रतिपत्ती वा, प्रमादेन मद्यविषयातादिलक्षणेन । रागद्वेषप्रतिषेधतया तदाकुलतयेत्यर्थः । बालतया शीशुतया आण्डिततया बा, मोहनया विचित्तप्तया मोहनीयकर्मा-16 | यत्ततया वा। मन्दतया कायजडतया, अलसतयेत्यर्थः। क्रीडतया केलीकिलतया द्युतादिकीडनपरतयेत्यर्थः। त्रिगौरवगुरुकतया। चतुःकषायोपगतेन क्रोधाद्युदयवशगमनेनेत्यर्थः। पञ्चानामिन्द्रियाणां उप सामीप्येन वश आयत्तता, वर्णलोपात्पश्चेन्द्रियोपवशस्तेन
यदातमार्तध्यानं विह्वलतेत्यर्थः, पञ्चेन्द्रियोपवशात तेन । प्रत्युत्पन्नं वर्तमानमुत्पन्नं बोच्यते, प्रत्युत्पन्नश्वासी भारश्च कर्मणामिति ४ गम्यते, स विद्यते यस्यासौ प्रत्युत्पन्नभारी तस्य भावो भारिता तया कर्मगुरुतयेत्यर्थः, पाठांतरे प्रतिपूर्णभारितया वा। सातात्सा
तवेदनीयकर्मणः सकाशात्सुखं सातसुखं अनुपालयताउनुभवता सुखासक्तमनसेत्यर्थः । पाठांतरे सदा सुखमनुपालतेति व्यक्तम् ।। | 'इहं वत्ति बिन्दुलोपादिह वाऽस्मिन्ननुभूयमाने भवे नृजन्मनि, अन्येषु वा भवग्रहणेषु जन्मोपादानेषु, प्राणातिपात० इत्यादि स्पष्ट, साम्प्रतं त्रैकालिकप्राणातिपातविरतिं प्रतिपादयन्नाह
1- 9ORSCOPERASACCOUNGA
CHECAMERIOR
Jain Education Inter
For Private Personel Use Only

Page #62

पाक्षिकसूत्र ॥३४॥
अवचरिसमलंकृतम्
अईअं निंदामि पडप्पन्नं संवरेमि अणागयं पञ्चक्खामि सव्वं पाणाइवायं ॥१०॥ .. 'अइयंत्ति', अतीतं निन्दामि। प्रत्युत्पन्नं वर्तमानकालभाविनं संवृणोमि, भवंतं धारयामीत्यर्थः मनागतं प्रत्यास्यामि सर्व प्राणातिपातं । अनागतप्रत्याख्यानं विशेषयमाह
जावज्जीवाए अणिस्सिओहं नेव सयं पाणे अइवाएजा नेवन्नेहिं पाणे अइवायावेजा पाणे अइवायंते वि अन्ने न समणुजाणिज्जा(णामि) ॥ ११॥
'जावजीवेत्ति' यावज्जीव तनिश्रितोऽहं, इहपरलोकाशंसाविप्रमुक्तोऽहं, ममातो बतानुपालनात् किञ्चिद्मरसुखं मनुजसुखं | या भूयादित्याकाङ्क्षारहित इत्यर्थः नैवस्वयं इत्यादि स्पष्टं, कतिसाक्षिकमिदं प्रत्याख्यानमित्याह
तं जहा-अरिहंतसक्खि सिद्धसक्खि साहुसक्खि देवसक्खिअं अप्पसक्खि ॥ १२ ॥
तं जहा, तद्यथा, महन्तः साक्षिण: समक्षभाववतिनो यत्र तत् 'शेषाद्वा' इति कप्रत्ययेऽर्हत्साक्षिकं, एवमग्रेऽपि, क्रियाविशेषणानि चैतानि, ननूभयप्रत्यक्षभावे लोके सक्षिकव्यवहारो रूढः, न चात्र प्रत्याख्यातुः सिद्धाः प्रत्यक्षाः, अतीन्द्रियत्वात्तेषां तत्कथं ते तस्य साक्षिण: उच्यते, भुतवासितमतेस्तत्स्वरूपज्ञस्य ते भावकल्पनया प्रत्यक्षा इवेति कथं न साक्षिणः ? इति, देवाः जिनालयायधिष्टायिनः, तिर्यग्लोकसञ्चरिष्णवो बा, विरतिप्रतिपत्तिक्रमभाविनश्चैत्यवन्दनाथुपचारात्समीपमागताः, स्वस्थानस्था वा कथञ्चिद् द्वीपसमुद्रान् प्रति प्रयुक्तावधयः साक्षिणो यत्र तद् देवसाक्षिकं एवं च कृते यत्संपद्यते तदाह
KICKAGESAR
॥३४॥
Jain Education Internationa
For Private & Personel Use Only

Page #63

पाक्षिकसूत्रं
।। ३५ ॥
ICROCO-OECRECCAMACEUL
एवं भवइ भिक्खू वा भिक्खुणी वा संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे दिआ वा राओ वाहू एगओ वा परिसागओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा ॥ १३ ॥
अवचूरि
समलंकृतम् एवमिति प्रागुक्तप्रत्याख्याने सम्पन्ने सति भवति भिक्षुर्चा भिक्षुक्यपि, पुरुषोत्तमो धर्म इत्यतो मिक्षुविशेषणान्येतानि | मिक्षुक्या अपि दृष्टव्यानीत्याहः संयतः सप्तदशमेदसंयमोपेतस्तथा विविघे द्वादशविधे तपसि रतो बिरतः (ततः कर्मधारय)। |प्रतिहतं स्थितिहासतः, प्रत्याख्यातं हेत्वभावतः, पुनर्वृद्धयभावेन निराकृतं पापमशुभं कर्म ज्ञानावरणीयादि येन स तथा, ततः पुनः पूर्वपदेन कर्मधारये संयतविरतप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, एकको वा कारणिकावस्थायामसहायो वा, शेषं स्पष्टम्, प्राणातिपातविरतिमेव स्तुवन्नाह
एस खलु पाणाइवायस्स वेरमणे हिए सुहे खमे निस्सेसिए आणुगामिए (पारगामिए) सव्वेसिं पाणाण सव्वेसिं भूआणं सब्वेसि जीवाणं सब्वेसि सत्ताणं अदुख्खणयाए असोयणयाए अजूरणयाए अतिप्पणयाए अपीडणयाए अपरिआवणयाए अणुइवणयाए महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिसाणुचिन्ने पमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खयाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्ति कहु उवसंपजित्ताणं विहरामि ॥१४॥
'एसत्ति' लिङ्गव्यत्ययादिदं खलु निश्चयेन विभक्तिव्यत्ययात्प्राणातिपाताद्विरमणं, हितं कल्याणकारित्वात् पथ्यभोजनधत् ।
SECRED
Jain Education Interne
For Private & Personel Use Only
Lyww.jainelibrary.org

Page #64

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ३६॥
RECRECRACCE%E
सुखं, तोतुत्वात् पिपासितशितजलपानवत् । क्षमं युक्तमुचित मिति यावत् । निःश्रेयसिकं, प्राकृतत्वेन यलोपानियसो मोक्षस्तद्धेतुत्वानिःश्रेयसम् , तदेव निःश्रेयसिकम् । आनुगामिकं भवपरंपरानुगामिसुखजनकम् । कथमिदमेवंविधमित्याह-सर्वेषां प्राणा दशविधा विद्यन्ते, येषां ते, अभ्रादित्वान्मत्वर्थित्वे अप्रत्यये प्राणाः पञ्चेद्रियास्तेषां सर्वेषां भूतानां पृथिव्यादीनां बनान्तानां कालिकसत्तान्वितानां, निरुपक्रमजीवितेन जीवन्तीति जीवा देवाधास्तेषां लोकोपकारमात्रहेतुसत्वोपेतत्वात् सत्त्वाः, सोपक्रमायुषस्तिर्यङ्मनुष्याचास्तेषां, क्वाप्यमीषामन्योऽन्यमेवं विशेषो दृश्यते-"प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ता । भूतास्तु तरवः स्मृताः ॥ जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः ।। शेषाः सत्त्वा इतिरिताः"॥१॥ एकाथिकानि चैतान्यत्यादररक्षणीयताख्यापनार्थ च नानादेशजविनेयानुग्रहाय च प्रयुक्तानि ।। एतेषामदुःखनतया अदुःखोत्पादनेन मानसिकाऽसातानुदीरणेनेत्यर्थः। अशोचनतया शोकाऽनुत्पादनेन । अजूरणतया शरीर जीर्णत्वाऽविधानेन, दृश्यन्ते चारम्भिणो जना वृषभादीनामारप्रहाराहारनिरोधादिभिः शरीराणि जूरयन्तः, अतस्तदकरणेनेति । अतेपनतया स्वेदलालाधुजलक्षरणकारणवर्जनेन । अपीडनतया पादाद्यघट्टनेन । अपरितापनतया समन्ताद्देहसन्तापपरिहारतः । मनद्रावणतया उत्त्रासनाऽकरणेन मारणपरिहारण वा । किम्चेदं प्राणातिपातविरमणपदं महाथ महानर्थः फलस्वरूपाधभिधेयं यस्य तत्। महागुणः सकलगुणाधारत्वान्महावतानाम् । महाननुभावः स्वर्गापवर्गादिप्रदानलक्षणं माहात्म्यं यस्य तत् । महापुरुषैस्तीर्थकराचैरनुवीण पुनः पुनरासेवितम्। परमपिभिस्तैरेव देशितं भव्योपकाराय कथितम् । प्रशस्तं सकलकल्याणकारणत्वात् यतश्चैवमतस्तत्प्राणातिपातविरमणं दुःखक्षयाद्यर्थ में भविष्यतीति गम्यत इति कृत्वेति हेतोरुपसंपद्यते, तत्सामस्त्येनाङ्गीकृत्य बिहरामि मासकल्पादिना सुसाधुविहारेणाऽन्यथा व्रतप्रतिपत्तयर्थ्यप्रसंगात् । अथ बतप्रतिपत्ति निगमयन्नाह
पढमे भंते महन्वए उवडिओमि सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं ॥१॥ ॥ १५ ॥
POSERECTORRER
॥३६॥

For Private Personal Use Only

Page #65

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
पढ० प्रथमे भदन्त महावते उप सामिप्येन तत्परिणामाप्रेत्यर्थ; स्थितो व्यवस्थितोऽस्म्यहं ततश्च इत आरभ्य मम सर्वतु स्मात् प्राणातिपाताद्विमरणं निवृत्तिरिति । अत्र च भदंतेति गुमन्त्रणेनादिमध्यान्तोपन्यस्तेन गुरुमनापृच्छय न किश्चित् कार्य कृतं
च तस्मै शाप्यमेवं तदाराधितं स्यादित्येतदाह-दोषाश्वेह प्राणातिपातिनां नरकगमनाल्पायुर्बहुरोगित्वकुरूपादयो बाच्याः । इत्युक्तं | प्रथमं महावतम् । इदानी द्वितीयमाह
अहावरे दोचे भंते महब्वए मुसावायाओ वेरमणं । सवं भंते मुसावायं पञ्चक्खामि । से कोहा | वा लोहा वा भया वा हासा वा । नेव सयं मुसं वएजा नेवन्नेहिं मुलं वायावेजा मुसं वयन्ते वि अन्ने | पान समणुजाणामि जावजीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि करतंपि अन्नं न समणुजाणामि तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥
॥ अहा. अथेति प्रथममहावतानन्तरेऽपरस्मिन् महावते मृपावादाद्विरमणं भगवतो ममेति वाक्यशेषः, स च मृषावादश्चतुर्धा, सद्भावप्रतिषेधो नास्त्यात्मा पूण्धं पापं चेत्यादि (१) असद्भावोद्भावन, श्यामाकतन्दुलमात्र आत्मा | ललाटस्थो हृदयदेशस्थः सर्वगतो वेत्यादि (२) अर्थान्तराभिधानं गामश्वं ब्रुवाणस्यत्यादि (३) गर्दावचनं काणं काणमेव | वदति, अकाणममि वा काणमाहेत्यादि, अथवा परलोकमाश्रित्य गहहिं वचनं गर्हावचनं, तच्च दम्यन्तां बलीवदयः, प्रदीयतां कन्या वरायेत्यादि (४) यतश्चैवमतः, सर्वे भदतं मृषावादं प्रत्याख्यामि । सेत्ति तद्यथा क्रोधाद्वा लोभाद्वा, आद्यन्तग्रहणाच मानमायापरिग्रह, हास्याद्वा भनेन प्रेमद्वेषकलहाभ्याख्यानादिग्रहः, वा शब्दाः समुच्चये, नैव स्वयं मृषा वदामि, नेवान्यर्मूषा| वादयामि, बदतोऽप्यन्यास समनुजानामि, शेष सष्टं ।। चतुर्विधमृपावादमाह
॥३७॥
Jain Education Intel
For Private Personal use only
|

Page #66

पाक्षिकसूत्रं
॥ ३८ ॥
Jain Education Intern
से मुसावाए चउविहे पन्नत्ते । तं जहा दव्वओ १ खित्तओ २ कालओ ३ भावओ ४ । दव्वओ मुसावा सव्वसु । खित्तओ णं मुसावाए लोए वा अलोए वा । कालओ णं मुसावाए दिआ वा राओ वा । भावओ णं मुसावाए रागेण वा दोसेण वा ॥ १७ ॥
से मृ० यतो मृषावादः सर्वद्रव्येषु धर्माधर्मादिसमस्तपदार्थेषु अन्यथा प्ररूपणतः, क्षेत्रतो लोके वा लोकविषये, अलोके वा अलोकविषये, कालतो० भावतो रागेण वा मायालोभलक्षणेन, तत्र मायया अग्लानोऽपि ग्लानोऽहमिति वक्ति, लोमेन तु शुभानलाभे प्रान्तस्यैषणीयत्वेऽप्यनेषणीयमिति ब्रूते, द्वेषेण वा क्रोधमानलक्षणेन, तत्र क्रोधेन त्वं दास इत्यादि, मानेन तु बहुतोsपि बहुश्रुतोऽहमिति वक्ति, उपलक्षणं चेदं भयहास्थादीनाम्, तत्र भयात् किञ्चिद् वितथं कृत्वा प्रायश्चित्तभयान्न कृत मित्यादि भाषते, एवं हास्यादिष्वपि द्रव्यभावाभ्यां चतुर्भङ्गी चात्र, तद्यथा-तत्राद्यो द्रव्यतोऽप्यभावतः, यथा व्याधेन मृगेषु पृष्ठेषु दृष्टानपि मृगान् दयया न दृष्टा इति ते ॥ १ ॥ अन्यो भावतो न द्रव्यतो यथा मृषा भणामीति परिणतः सहसा सत्यं ते ॥ २ ॥ तृतीयो द्रव्यतो भावतश्चेति, यथा मृषा भणामीति परिणतस्तामेव वदति ॥ ३ ॥ चतुर्थः शून्यः ॥ ४ ॥
जं मए इमस्स धम्मस्स केवलिपण्णत्तस्स अहिंसालक्खणस्स सच्चा हिडियस्स विणयमूलस्स खंतिप्पहाणस्स अहिरण्णसोवन्नियस्स उवसमपभवस्स नवयंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्स भिक्खावित्तिस्स कुक्खीसंबलस्स निरग्गिसरणस्स संपक्खालियस्स चत्तदोसस्स गुणग्गाहियस्स निव्वियारस्स निव्वित्तिलक्खणस्स

अवचूरिसमलंकृतम्
३८ ॥

Page #67

पाक्षिकसूत्र
॥ ३९ ॥
Jain Education Intern
पंचमह्वयजुत्तस्स असंनिहिसंचयस्स अविसंवाइअस्स संसारपारगामिअस्स
निव्वाणगमणपज्जवसाणफलस्स पुवि अन्नाणयाए असवणयाए अबोहिए अणभिगमेणं अभिगमेण वा पमाएणं रागदोसपडिबद्धयाए बालाए मोहयाए मंदयाए किड्याए तिगारवगरुयाए चउक्कसाओवगएणं पंचिंदिओवसट्टेणं पडुप्पन्न भारियाए सायासोक्खमणुपालयंतेणं इहं वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहणेसु मुसावाओ भासिओ वा भासाविओ वा भासिजतो वा परेहिं समणुन्नाओ तं निंदामि गरिहामि तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारण अईअं निंदामि पप्पन्न संवरेमि अणागयं पञ्चक्खामि सव्वं मुसावायं जावज्जीवाए अणिस्सिओहं नेव सयं मु वजा नेवन्नेहिं मुसे वायावेजा मुसं वयंते वि अन्ने न समणुजाणिज्जा ( णामि) । तं जहा - अरिसक्खअं सिद्धसक्खिअं साहसक्खिअं देवसक्खिअं अप्पसक्खिअं एवं भवइ भिक्खू वा भिक्खुणी वा संजयविरयपडियपञ्चक्खायपावकम्मे दिआ वा राओ वा एगओ वा परिसागओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा एस खलु मुसावायस्स वेरमणे हिए सुहे खमे निस्सेसिए आणुगामिए (पारगामिए) सव्वेसिं पाणाणं सव्वेसिं भूआणं सव्वेसिं जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं अदुक्खणयाए असोअणयाए अजूरणयाए अतिप्पणयाए अपीडणयाए अपरिआवणयाए अणुद्दवणयाए महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिसाणुचिन्ने परमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खयाए बोहिला भाए

অ
अवचूरि
समलंकृतम्
॥ ३९ ॥

Page #68

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
॥४०॥
%
संसारुत्तारणाए तिकटु उवसंपजित्ताणं विहरामि । दोचे भंते महब्बए उवडिओमि सब्बाओ मुसावायाओ वेरमण ॥ २ ॥ ___ शेषं स्पष्टं, न वरमिह दोषा मृषाभाषिणां जिह्वाछेदाविश्वासमूकत्वादयो वाच्याः ॥ साम्प्रतं तृतीयव्रतमाह
____ अहावरे तच्चे भते महव्वए अदिन्नादाणाओ वेरमणं । सव्वं भंते अदिन्नादाणं पच्चक्खामि । से गामे वा नगरे वा अरण्णे वा अप्पं वा बहुं वा अणुं वा थूलं वा चित्तमंतं वा अचित्तमंतं वा नेव सयं अदिन्नं गिहिजा नेवन्नेहिं अदिन्नं गिहाविजा अदिन्नं गिण्हते वि अन्ने न समणुजाणामि जावजीवाए तिविहं तिविहेण मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि करतं पि अन्नं न समणु| जाणामि तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥
अहा० से गामे वा, नगरे वा अरण्ण वा, अनेन क्षेत्रपरिग्रहः, अल्पमूल्यत एरण्डकाष्टादि, बहुमूल्यत एव वज्रादि, | अणु प्रमाणतो वजादि, स्थूलं काशादि, पतच्च चित्तवद् वा सचेतनम्, अचितवद् वा अचेतनम, नैवस्व. अत्र से गामेवेत्यादिना &ा क्षेत्रतः, अप्पं वेत्यादिना तु द्रव्यतोऽदत्तादानमुक्त मनेन चतुर्विधाऽदत्तादानमुपलक्षितमित्यतस्तदऽभिधानायाह
से अदिन्नादाणे चउविहे पन्नते । तं जहा-दन्वओ खित्तओ कालओ भावओ। दवओ ण
%
%
%A
॥
४०॥
5

For Private & Personel Use Only

Page #69

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
आदिन्नादाणे गहणधारणिज्जेसु दव्वेसु, खित्तओ णं अदिनादाणे गामे वा नगरे वा अरण्णे वा, कालओ णं अदिन्नादाणे दिआ वा राओ वा, भावओ ण अदिन्नादाणे रागेण वा दोसेण वा।
सेअ० द्रव्यतो ग्रहणधारणीयेषु द्रव्येषु, गृह्यन्ते इति गृहणान्युपादानार्हाणि, धार्यन्ते इति धारणीयानि, तेषु द्रव्येष्वनेन च धर्माऽधर्मास्तिकायादिष्वदत्तादानप्रतिषेधमाह-गृहणधारणाऽनहत्वात्तेषामत एव न सर्वद्रव्यविषयमिदं व्रतं यदाह- पढमम्मि सब जीवा' बीए चरिमे य सव्वदवाई । सेसा महव्वया खलु तदेवमदेसेण दवाणं ॥" ॥ १॥ क्षेत्रतो ग्राफ, भावतो रागेण वा मायालोमरूपेण द्वेषेण वा कोधमानस्वरूपेण, तत्र मायया धूर्तानाम् , लोमेन वणिगचौरादीनाम्, क्रोधेन नृपादीनाम् , मानेन साभिमाननराणामदत्तादानसम्भवो भाव्यः, मायादिष्वपि लोभसद्भावो ज्ञेयो, न हि तदभावाददत्तादानं स्यादिति, द्रव्यादिचतुर्भङ्गी पुनरियम् , द्रव्यतोऽदत्तादान नो भावतोऽरक्तद्विष्टसाधोः कथञ्चिदननुज्ञाप्य तृणादि गृलतः ॥ १॥ भावतो न द्रव्यतः हरामीतिकृताध्यवसायस्य तदऽसम्पत्त्या ॥ २॥ द्रव्यतो भावतश्च सम्पत्त्या ॥ ३ ॥ चतुर्थः शून्यः ॥४॥
जं मए इमस्स धम्मस केवलिपन्नत्तस्स अहिंस्सालक्खणस्स सचाहिछिअस्स विणयमूलस्स खंतिप्पहाणस्स अहिरण्णसोवणियस्स उवसमपभवस्स नवयंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्स भिक्खावित्तिस्स कुक्खीसंबलस्स निरग्गिसरणस्स संपक्खालिअस्स चत्तदोसस्स गुणग्गाहिअस्स निविआरस्स निवित्तिलक्खणस्स पंचमहब्बयजुत्तस्स असंनिहिसंचयस्स अविसंवाइयस्स संसारपारगामिअस्स निव्वाणगमणपज्जवसाणफलस्स पुब्बि अन्नाण- | याए असवणयाए अबोहिए अणभिगमेण अभिगमेण वा पमाएणं रागदोसपडिबद्धयाए बालयाए मोहयाए मंद
SHIDARSXXX
Jain Education Interi

Page #70

पाक्षिकसूत्र ॥४२॥
अवचूरिसमलंकृतम्
याए किडयाए तिगारवगरुआए चउक्कसाओवगएणं पचिंदिओवसट्टेणं पटुप्पण्णभारियाए सायासुक्खमणुपालयंतेणं इहं वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहणेसु अदिन्नादाणं गहि वा गाहाविरं वा धिप्पंतं वा परेहिं समणुनायं तं निंदामि गरिहामि तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं अईअं निंदामि पडुप्पन्नं संवरेमि अणागयं पञ्चक्खामि सवं अदिन्नादाण जावजीवाए अणिस्सिओ हं नेव सयं अदिन्नं गिव्हिज्जा नेवन्नेहिं अदिन्नं गिण्हाविजा अदिन्नं गिण्हते वि अन्ने न समणुजाणिज्जा (णामि) । तं जहा-अरिहंतसक्खि सिद्धसक्खिरं साहुसक्खिरं देवसक्खिअं अप्पसक्खि एवं हवइ भिक्खू वा भिक्खुगी वा संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे दिआ वा राओ वा एगओ वा परिसागओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा एस खलु अदिन्नादाणस्स वेरमणे हिए सुहे खमे निस्सेसिए आणुगामिए (पारगामिए) सब्वेसिं पाणाणं सब्वेसिं भूआणं सवेसिं जीवाणं सब्वेसिं सत्ताणं अदुख्खणयाए असोअणयाए अजूरणयाए अतिप्पणयाए अपीडणयाए अपरिआवणयाए अणुद्दवणयाए महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिसाणुचिण्णे परमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मुक्खयाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्ति कहु उवसंपजित्ताणं विहरामि । तच्चे भंते महब्वए उवट्टिओमि सब्वाओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं ॥३॥ शेष प्राग्वत् ॥ अधुना चतुर्थमाहअहावरे चउत्थे भंते महब्बए मेहुणाओ वेरमणं । सव्वं भंते मेहुण पच्चक्खामि । से दिब्वं वा माणुसं |
॥४२॥
Jan Educatan Intematon

Page #71

अवचूरिसमलंकृतम्
पाक्षिकसूत्र | II वा तिरिक्खजोणि वा । नेवं सयं मेहुणं सेविजा नेवन्नेहिं मेहुणं सेवाविजा मेहुणं सेवंतेवि अन्ने न समणुजाणामि ॥४३ ।। जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि करतं पि अन्न न समणुजाणामि
तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥
अहादेवानामिदं देवं अप्सरामरसम्बन्धि, मनुष्याणामिद मानुषम्, नरनारीसत्कम् , तिर्यग्योनी भवं तैर्यग्योनम् , बड| वाश्वादिजम् दैवं वेत्यादिना द्रव्यमैथुनेन चतुर्थमैथुनमुपलक्षितमतस्तदाह
से मेहुणे चउब्विहे पन्नत्ते । तं जहा-दब्बओ खित्तओ कालओ भावओ। दव्वओ ण मेहुणे रूवेसु वा | रूवसहगएसु वा । खित्तओ णं मेहुणे उद्दलोए वा अहोलोए वा तिरियलोए वा । कालओ णं मेहुणे दिआ वा रओ वा । भावओ णं मेहुणे रागेण वा दोसेण वा।
सेमे० द्रव्यतो मैथुनं रूपेषु वा रूपसहगतेषु वा द्रव्येषु. तत्र रूपाणि निर्जीवाणि प्रतिमारूपाण्युच्यन्ते, रूपसहगतानि तु सजीवनराङ्गनादेहाः, यद्वा भूषणविकलानि रूपाणि, भूषणसहितानि तु रूपसहगतानि, क्षेत्रत ऊर्चलोके, मेरुवनसौधर्मशानादिषु सम्भवति, अधो० अधोग्रामभवनपतिभवनादिपु. तिर्य० द्वीपाधिगिर्यादिषुः भावतो रागेण मायालोभलक्षणेन, द्वेषेण क्रोधमान रूपेण तत्र मायया यथैकः साधुः कस्याश्चिदागारिण्यां प्रणयी, तत्सम्भोगमलभमानो मायया गुरुमाह, यथा दुष्यति ममोदरं, ततोऽनुजानीतासनगृहे यथा प्रवृत्ताग्निना परितापयामि, ततस्तां प्रतिसेव्यागत इति (१) लोमेन तु प्रोषितपतिकामोदकसुख-। भोगादिलोभितारहन्नवक्षुलवत् (२) एकः साधुरटव्यां परिव्राजिकां दृष्ट्वा एपा शासनप्रत्य नीकेति प्रद्विष्टचित्तस्तस्या बतभंगमकार्षीदिति कोपोदाहरणं (३) मानेन तु एकस्तरणः श्रमणो मनोहराकृतिस्तं दृष्ट्वा एका स्त्री अध्युपपन्ना, चिन्तयति अहो
Jan Education Inten!
For Private
Personal Use Only
T
w w.jainelibrary.org

Page #72

पाक्षिकसूत्र
॥ ४४ ॥

स्नानादिविभूषणैर्विनाप्यस्य साधोः कीदृशी रूपधीरिति, ततस्सा तं बहुशोऽभिलषितवती, स च नामिलपति, ततोऽन्यदा तया भणितं स्फुटं त्वं नपुंसकोऽसि, यो दृढानुरक्तामपि मां न मानयसि, ततः साधुना सन्जाताहङ्कारेण सा दृढमासेविता (४) अत्रापि चतुर्भङ्गी, अरक्तद्विष्टायाः स्त्रियो बलात्कारेण परिभुज्यमानाया द्रव्यतो न भावतः (१) मैथुनसंज्ञापरिणतायास्तदप्राप्तौ न द्रव्यतो भावतः ( २ ) एवं सम्पत्त्या द्रव्यतो भावतश्च ( ३ ) तुर्यः शून्यः ( ४ ) दोषाचेहाऽब्रह्मसेविनां बधबन्धनाऽयशः कीर्तिपंडकत्व बन्ध्यावैधव्यादयो वाच्याः ॥ पञ्चमहाव्रतमाह
जं मए इम्मस धम्मस्स केवलिपण्णत्तस्स अहिंसालक्खणस्स सच्चाहिट्टअस्स विणयमूलस्स संतिप्पहा - णस्स अहिरन्नसोवन्निअस्स उवसमपभवस्स नवबंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्स भिक्खावित्तिअस्स कुक्खीसंबलस्स निरगीसरणस्स संपक्खालिअस्स चत्तदोस्स गुणग्गाहिअस्स निव्विआरस्स निव्वित्तिलक्खणस्स पंचमहन्वयजुत्तस्स असंनिहिसंचयस्स अविसंवाइअस्स संसारपारगामि अस्स निव्वाणगमणपज्जव साणफलस्स पुचि अन्नाणया असवणयाए अबोहिए अणभिगमेण अभिगमेण वा पमाएणं रागदोसपडिबद्धयाए बालयाए मोहयाए मंदयाए की याए तिगारaगरुआए चउक्खसाओवगएणं पंचिंदिओवसट्टेणं पटुप्पणभारियाए सायासुक्खमणुपालयंतेणं इहं वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहगेसु मेहुणं सेविअं वा सेवाविअं वा सेविजंतं वा परेहिं समणुन्नायं तं निंदामि गरिहामि तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं, अईयं निंदामि पडुप्पन्नं संवरेमि अणागयं पच्च क्खामि सव्वं मेहुणं जावजीवाए अणिस्सिओहं नेव सयं मेहुणं सेविज्जा नेवन्नेहिं मेहुणं सेवाविजा मेहुणं

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ४४

Page #73

पाक्षिकसूत्र ॥ ४५ ॥
Jain Education Intern
सेवते व अन्नेन समणुजाणामि, तं जहा- अरिहंतसक्खियं सिद्धसक्खियं, साहुसक्खियं देवसक्खियं, अप्पसक्खियं, एवं भवइ भिक्खू वा भिक्खुणी वा संजयविश्यपडियपचक्खायपावकम्मे दिया वा राओ वा गओ वा परिसागओ वा सुते वा जागरमाणे वा एस खलु मेहुणस्स वेरमणे हिए सुहे खमे निस्सेसिए आणुगामिए (पारगामिए) सवेसिं पाणाणं सव्वेसि भूयाणं सव्वेसिं जीवाणं सव्वेसि सत्ताणं अदुक्खणयाए असोयणा अजूरणयाए अतिप्पणयाए अपीडणयाए अपरियावणियाए अणोद्दवणयाए महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिमाणुचिण्णे परमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खाए बोहिला भाए संसारुतारणाए तिहु उवसंपज्जित्ताणं विहरामि । चउत्थे भंते महवए उवट्टिओमिसबाओ मेहुणाओ वेरमणं
दोषाचेाऽब्रह्मसेविनां वधबन्धनाऽयशः कीर्त्ति पण्डकत्ववन्ध्यावैधव्यादयो वाच्याः पञ्चमं महाव्रतमाहअहावरे पंचमे भंते महाए परिग्गहाओ वेरमणं, सवं भंते परिग्गहं पञ्चक्खामि, से अप्पं वा बहुं वा अणुं वा धूलं वा चित्तमंतं वा अचित्तमंतं वा, नेव सयं परिग्गहं परिगिव्हेजा नवन्नेहिं परिग्गहं परिगिन्हाविज्जा परिग्गहं परिगिर्हते व अन्ने न समणुजाणामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेम करतंपि अन्नं न समणुजाणामि तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं बोसिरामि अहा- अत्राला वेव्यादिना द्रव्यपरिग्रहेण चतुर्विधपरिग्रह उपलक्षित इत्यतस्तदभिधानायाह-

अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ४५ ॥

Page #74

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतय
॥ ४६॥
से परिग्गहे चउविहे पन्नत्ते तं जहा दबओ खित्तओ कालओ भावओ, दवओ ण परिग्गहे सञ्चित्ताचित्तमीसेसु दवेसु, खित्तओ णं परिग्गेह (सवलोए) लोए वा अलोए वा, कालओ ण परिग्गहे दिवा वा राओ वा, भावओ णं परिग्गहे अप्पग्घे वा, महग्धे वा रागेण वा दोसेण वा ।।
से परि० द्रव्यतः सर्वद्रव्येषु आकाशादिसर्वपदार्थेषु, यदुदाजहार-चूर्णिकाराः-गामधरंगणाइ पएसेसु ममीकारकरणाओ आगासपरिग्गहो १। चंकमणपएसममी. धम्मदब्बपरिग्गहो। ठाणनिसीअणतुअट्टणपएसममी-अधम्मपरिग्गहो ३। मायापिइ-x माइपसु जीवेसुममी जीवदव्यओ परि०४। हिरण्णसुवण्णाइपसु दब्बेसुममी पुग्गलदब्वपरि०५। सीउण्हवरिसकालेसु रिउछक्के वा* अन्नयरमुच्छियस्स कालपरिग्गहोत्ति ६। क्षेत्रतो लोके वा अलोके वा, लोकाऽलोकाकाशममत्वकरणादिति भावः। 'सव्वलोएत्ति' क्वचि. पाठः, सङ्गतश्वाय ग्रन्थान्तरः सह संवादात् । कालतो दिवा० दिनरात्र्यभिलाषादित्यर्थः, भावतोल्पाऽल्पमूल्ये महाथै बहुमूल्ये द्रव्ये इत्यादि चतुभङ्गी पुनरपि अरक्तद्विष्टस्य धर्माऽपकरणं द्रव्यतः परिग्रहो, न भावतः १ मूच्छितस्य तदसम्पत्त्या भावतो न द्रव्यतः २ सम्पत्या द्रव्यतो भावतश्च ३ तुर्यः शून्यः ४॥ जं मए इमस्स धम्मस्स केवलिपन्नत्तस्स अहिंसालक्खणस्स सञ्चाहिटियस्स विणयमूलस्स खंतिप्पहाणस्स अहिरन्नसोवणियस्स उवसमप्पभवस्स नवयंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्स भिक्खावित्तिस्स कुक्खीसंथलस्स निरग्गिसरणस्स संपक्खालियस्स चत्तदोसस्स गुणगाहिस्स निधियारस्स निवित्तिलक्खणस्स पंचमहव्वयजुत्तस्स असंनिहिसंचियस्म अविसंवाइयस्स संसारपारगामिस्स निबाणगमणपजवसाणफलस्स पुविं
AC-%A5AMACACANCHAR

For Private & Personel Use Only

Page #75

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
अन्नाणयाए असवणयाए अयोहिए अणभिगमेणं अभिगमेण वा पमाएणं रागदोसपडिबद्धयाए पालयाए मोहयाए मंदयाए किडयाए तिगारवगरुयाए चउक्कसाओवगएणं पंचिदियओवसट्टेणं पटुप्पन्नभारियाए सायसोक्खमणपालयंतेणं इहं वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहणेसु परिग्गहो गहिओ वा गाहविओ वा घिप्पंतो वा परेहिं समणुन्नाओ तं निंदामि गरिहामि तिविहं तिविहेणं मणेण वायाए काएणं अईयं निंदामि पडुपन्नं संवरेमि अणागयं पञ्चक्खामि सव्वं परिग्गरं जावजीवाए अणिस्सिओहं नेव सयं परिग्गहं परिगिण्हेजा नेवन्नेहिं परिग्गहं परिगिण्हावेजा परिग्गहं परिगिण्हते वि अन्न न समणुजाणामि, तंजहा-अरिहंतसक्खियं, सिद्धसक्खिय, साहुसक्खियं, देवसक्खियं, अप्पसक्खियं, एवं भवइ भिक्खू वा भिक्खुणी वा संजयविरयपडिहयपञ्चक्खायपावकम्मे दिया वा राओ वा एगओ वा परिसागओ वा सुत्त वा जागरमाणे वा एस खलु परिग्गहस्स वेरमणे हिए सुहे खमे निस्सेसिए आणुगामिए (पारगामिए) सव्वेसिं पाणाणं, सब्वेसिं भूयाणं, सब्वेसिं जीवाणं, सबेसि सत्ताणं, अदुक्खणयाए, असोयणयाए, अजूरणयाए, अतिप्पणयाए, अपीडणयाए, अपरियावणयाए, अणोद्दवणयाए; महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिसाणुचिण्णे परमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्तिकद्दु, उवसंपजित्ताणं विहारमि । पञ्चमे भंते महब्वए उवढिओमि सब्वाओ परिग्गहाओ वेरमण ।
॥४७॥
Jan Education Inter
For Private Personal Use Only
'

Page #76

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
॥४८॥
A6054ॐ
दोषाधेह परिप्रदिणां वधबन्धननरकगमनादयोधाच्याः॥ पष्ठं वतमाहअहावरे छट्टे भंते वए राईभोयणाओ वेरमण, सव्वं भंते राईभोयणं पञ्चक्खामि, से असणं वा, पाणं वा, खाइमं वा, माइमं वा, नेव सयं राइं भुजेजा नेवन्नेहिं राई भुंजावेजा राई भुंजते वि अन्ने न समणुजाणामि जावजीवाए तिविहं तिविहेणं मणेण वायाए काएणं न करेमि न कारवेमि करतंपि अन्नं न समणुजाणामि तस्स भंते पडिकमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि।
अहा-रात्रिभोजनात्, रात्री गृहाति रात्री भुझे । रात्री गृहाति दिवा भुके। दिवा गृ. रात्री भु० ३। दिवा गृ० | दिवा भु० सन्निधिपरिभोगे । इत्येवंविधभाचतुष्कस्वरूपाद्विरमणं भगवतोतं, अशनमोदनादि, पानं मुद्विकापानादि, खाद्यं खरादि, स्वाद्यं ताम्बूलादि, अशनं वेत्यादिना द्रव्यरात्रिभोजनेन चतुर्विध तदुपलक्षितमित्यतस्तदभिधानायाहसे राईभोयणे चउबिहे पन्नत्ते तंजहा-दब्बओ, खित्तओ, कालओ, भावओ। दवओ णं राई भोयणे, असणे
वा, पाणे वा, खाइमे वा, साइमे वा, खित्तओ णं, राईभोयणे-सययखित्ते, कालओ ण राईभोयणे-दिया का वा राओ वा, भावओ णं राईभोयणे, नित्ते वा, कडुप वा, कसाए वा, अंबिले वा, महुरे वा, लवणे वा, रागेण वा, दोसेण वा।
से रा. द्रव्यतो रात्रिभोजनं अशनादी १ । क्षेत्रतः समयेन कालविशेषेणोपलक्षित क्षेत्र समयक्षेत्र, अर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रलक्षणं 5 तस्मिन, न परतो मनुष्यलोकप्रसिद्धदिनराज्यभावात् २। कालतो दिवा सन्निधिपरिभोगे ३। भावतः तिक्ते चिमिटिकादी, कटुके
॥४८
॥
XA4%

For Private & Personel Use Only

Page #77

पाक्षिकसूत्रं
********
आईकतेमनादी, कषाये वल्लादी, अम्ले तक्रारनालादी, मधुरे श्रीरध्यादी, लवणो प्रकृतिक्षारे तथाविधजलशाकादौ, लवणोत्कटे |
| अवचूरिवाऽन्यस्मिन् द्रव्ये। द्रव्यादिचतुझी पुनरिय, तत्रानुगत इति, अस्तमिते मूर्येऽनस्तमित इति मत्याऽरक्तद्विष्टस्य कारणे रात्री भुवन्तो-1 समलंकृतम् द्रव्यतो, नो भावतः १ । रात्रौ भुनामीति मूञ्छितस्य तदसंपत्या भावतो, न द्रव्यतः २। संपत्त्या द्रव्यतो भावतश्च ३। तूर्यः शून्यः ४।
जं मए इमस्स धम्मस्स केवलिपण्णत्तस्स अहिंसालक्खणस्स सचाहिट्ठियस्स विणयमूलस्स खंतिप्पहाणस्स अहिरण्णसोवन्नियस्स उवसमप्पभवस्स नवबंभचेरगुत्तस्स अपयमाणस्स भिक्खावित्तिस्स कुक्तीसंबलस्स निरग्गिसरणस्स संपक्खालियस्स चत्तदोसस्स गुणगाहियस्स निम्वियारस्स निवित्तिलक्खणस्स पंचमहवयजुत्तस्स असंनिहिसंचयस्स अविसंवाइयस्स संसारपारगामिअस्स निव्वाणगमणपज्जवसाणफलस्स पुश्विं अन्नाणयाए असवणयाए अयोहिए अणभिगमेणं अभिगमेण वा पमाएणं रागदोसपडिबद्धयाए बालयाए मोहयाए मंदयाए किड्डयाए तिगारवगरुयाए चउकसाओवगएणं पंचिंदिओवसद्देणं पडुप्पन्नभारियाए सायासोक्खमणुपालयंतेणं इह वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहणेमु राईभोयणं मुंजियं वा भुंजावियं वा भुंजन्तं वा परेहिं समणुन्नायं तं निंदामि गरिहामि तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं अइअं निंदामि पडुप्पन्नं संवरेमि अणागयं पञ्चक्खामि सवं राइभोयणं जावज्जीवाए अणिस्सिओहं नेव सयं राई भुंजेजा नेवन्नेहिं राई भुंजावेज्जा राई भुंजंते वि अन्ने न समणुजाणामि, में जहा-अरिहंतसक्खियं, सिद्धसक्खियं, साहुसक्खियं, देवसक्खियं,
************
॥४९॥
Jain Education inte

Page #78

पाक्षिकसूत्र
| अवचूरिसमलंकृतम्
अप्पसक्खियं, एवं भवइ भिक्खू वा भिक्खुणी वा संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे दिया वा राओ वा एगओ वा परिसागओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा एस खलु राईभोयणस्स वेरमणे हिए सुहे खमे निस्सेसिए आणुगामिए (पारगामिए) सन्वेसिं पाणाणं सम्वेसिं भूयाण सव्वेसिं जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं अदुक्खणयाए असोयणयाए अजूरणयाए अतिप्पणयाए अपीडणयाए अपरियावणियाए अणुद्दवणयाए महत्थे महागुणे महाणुभावे महापुरिसाणुचिन्ने परमरिसिदेसिए पसत्थे तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मोक्खाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्तिकटु उवसंपज्जित्ताण विहरामि। छठे भंते वए उवडिओमि सबाओ राईभोयणाओ बेरमणं
इदं च आद्यान्तजिनयोः ऋजुजडवक्रजडपुरुषापेक्षया मूलगुणत्वख्यापनार्थ महावतोपरि पठितं, मध्यमानां तु ऋजुम्राज्ञपुरुषापेक्षयोत्तरगुणेषु, दोषाधेह पिपीलिकाशलभादिसत्त्वविनाशादयो वाच्याः ॥ अथ समस्तवताभ्युपगमण्यापनायाहइच्चेइआई पंचमहव्बयाई राई भोअणवेरमणछट्टाई अत्तहिअट्ठाए उवसंपजित्ताणं विहरामि॥
इञ्चे० इत्येतान्यजन्तरोक्तानि' पञ्च महावतानि रात्रिभोजनविरमणषष्टानि, आत्मनो हितो मोक्षस्तदर्थ आत्महितार्थाय उप संपद्याङ्गीकृत्य विहरामि साधुविहारेण वर्नेऽहं तदभावेऽश्रीकृतानामपि वत्तानामभावप्रसादिति । ना महावतोचारणा, संप्रति तेषामेव यथाक्रममतिचारानाह
१ उदितानि ।

For Private & Personel Use Only

Page #79

पाक्षिकसूत्रं
॥ ५१ ॥
Jain Education Intern
अप्पसत्था य जे जोगा, परिणामा य दारुणा । पाणाइवायरस बेरमणे, एस बुत्ते अइकमे ॥ १ ॥
अप्प, अप्रशस्ता हिंसा हेतुत्वादसुन्दरा ये केचन योगाश्चङ्क्रमणादयो व्यापाराः परिणामाश्च भूतघाताद्यध्यवसायाश्च इह पूर्वत्र च पूर्वोत्तरपदापेक्षया समुच्चयेः दारुणा रोद्राः । प्राणातिपातस्य विरमणे निवृत्तौ पप उक्को भगवद्भिः प्रतिपादितोऽतिक्रमोऽतिचार इति मत्वा तान् परिहरेदितिभावः 'एवमुत्तरत्रापि भावना कार्या ॥ १ ॥ (द्वितीयवतमधिकृत्याहः - )
तिव्वरागाय जा मासा, तिव्वदोसा तहेव य । मुसावायस्स वेरमणे, एस वृत्ते अइकमे ॥ २ ॥
तिब्व० तीव्ररागा उत्कटविषयानुबन्धा या काचिद्भाषा, तीव्रद्वेषा उग्रमत्सरा, तथैव चेति समुच्चयपूरणान्यव्ययानि मृपावादस्य विरमणे अतिक्रमो देशभङ्गाः सर्वभङ्गो वेति ॥ २ ॥ (तृतीयवृतमाश्रित्याह-)
उग्गहं सि अजाइत्ता, अविदिने य उग्गहे । अदिन्नादाणस्स वेरमणे, एस कुत्ते अइमे ॥ ३ ॥
उग्ग० अवग्रहमाश्रयमयाचितत्वात् तत्स्वामिनः स्वामिसन्दिष्टाद्वाऽननुज्ञाप्य तत्रैव यदवस्थानमिति गम्यं । अविदत्ते वाऽवग्रह स्वामिनाऽवितीर्णेऽवग्रहे प्रतिनियतावग्रह मर्यादाया बहिरित्यर्थः यच्चेष्टनमिति शेषः, अतिक्रमो विराधना ॥३॥ (चतुर्थव्रतमङ्गीकृत्याह - ) सद्दा रूवा रसा गंधा- फासाणं पवियारणे । मेहुणस्स वेरमणे, एस बुत्ते अइकमे ॥ ४ ॥
सदा० आकारस्याऽलाक्षणिकत्वात् शब्दरूपेत्यादिद्वंद्वः, शब्दा वेण्वादयः, रूपाणि स्त्रीणां रसा मधुरायाः, गन्धाः खक्चन्दना१ सर्वत्र ।

*****
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ५१ ॥

Page #80

पाक्षिकसूत्र
अवचरिसमलंक्रतम्
दीनां, स्पर्शा मृदुत्वालील्योषिदङ्गादीनां, तेषां प्रवीचारणा रागात्प्रतिसेवना, मैथुनस्य अतिक्रमोऽतिचारस्तस्मादेनां न कुर्यादिति भावः ॥ ४॥ (परिग्रहव्रतमुररीकृत्याह:-) इच्छा मुच्छा य गेही य, कंखा लोभे य दारुणे। परिग्गहस्स वेरमणे, एस वुत्ते अइक्कमे ॥५॥
इच्छा० इच्छादीन्येकार्थान्यबुधबोधनायोपात्तानि, यद्वो इच्छा अनागतान्यतरार्थप्रार्थना, मूर्छा हतनष्टार्थशोचना, गृद्धिर्विद्य मानार्थप्रतिबन्धः, अप्राप्तविविधार्थप्रार्थना काका. तद्पो लोभः कासालोभः, च समुच्चये ॥ ५ ॥ (षष्ठवतमुररीकन्याहःअइमत्ते अ आहारे, सूरखित्तमि संकिए । राईभोअणस्स वेरमणे, एस वुत्ते अइकमे ॥ ६॥
अइ० साधूनां हि कवलापेक्षया भोजनमानं द्वात्रिंशत्कबलाः, षडभागकल्पितजठरापेक्षया 'चेदं-अद्ध असणस्स मवंजणस्स । कुज्जा दवस्स दो भागे । वाउपविधारणट्ठा । छन्भार्ग ऊणगं कुजा॥ १ ॥ अस्माच्छास्त्रीयप्रमाणादतिमात्रेऽधिके भुक्त इति गम्यं । दिवापि ह्यधिकमोजने रात्री भुक्तानगन्धोद्गाराः 'प्रजायन्ते, वमनं या कदाचित् स्यात् , तत्र च रात्रिभोजनदोषः, समुद्रिगलितगलने च बहुतरा दोषाः, सूरस्य रवेः क्षेत्र उदयास्तलक्षणं नमःवण्डं, तत्र शड़िते उदयास्तदेश प्राप्तो नवेत्यारेकिते.' आहरो भुक्त इति वर्तते ॥ ६ ॥ (महावतरक्षणमभिधातुमाह-) दसणनाणचरित्ते, अविराहित्ता टिओ समणधम्मे । पढमं वयमणुरक्खे, विरयामो पाणाइवायाओ ॥ ७ ॥ दसणनाणचरित्त, अविराहित्ता ठिओ समणधम्मे । बीअं वयमणुक्खे, विरयामो मुसावायाओ ॥ ८ ॥
। विदं । २ जायन्ते । ३ एवं मरुतदेशेऽपि
ASEARS

For Private & Personel Use Only

Page #81

पाक्षिकसूत्रं *
FIRE-%
A
दसणनाणचरित्ते, अविराहित्ता ठिओ समणधम्मे। तइ धयमणुरक्खे, विरयामो अदिनादाणाओ॥९॥
अवचूरिदसणनाणचरित्ते, अविराहित्ता ठिओ समणधम्मे । चउत्थं वयमणुरक्खे, विरयामो मेहुणाओ ॥ १०॥ समलंकृतम् दसणनाणचरित्ते, अविराहिता ठिओ समणधम्मे । पंचमं वयमणुरक्खे, विरयामो परिग्गहाओ ॥ ११ ।।। दसणनाणचरित्ते, अविराहित्ता ठिओ समणधम्मे । छटुं वयमणुरक्खें, विरयामो राईभोअणाओ॥ १२ ॥
दंस० दर्शनादीन्यविराध्याऽखण्डितानि परिपाल्य शानदर्शननिन्दा निढ़वादित्याशातनान्तरायविसंवादयोगाऽकरणेन । सावधयोगाननुमत्या य स्थितः समारूढः श्रमणधर्मे क्षान्त्यादिलक्षणे अनुरक्षामि सर्वातिचाररहितं पालयामि, कीरशः, विरयामोत्ति, वचन-14 व्यत्ययाद्विरतोऽस्मि, निवृत्तोऽहं प्राणातिपातादेव, एवमप्रेऽपि सूत्रपश्चके शेयम् ॥१२॥ अथ प्रकारान्तरेण महाव्रतरक्षणमभिधातुमाह
आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओ समणधम्मे । पढमं वयमणुरक्खे, विरयामो पाणाइवायाओ ॥१३॥ आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओ समणधम्मे । बीअं वयमणुरक्खे, विरयामो मुसावायाओ॥१४॥ आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओ समणधम्मे । तइ वयमणुरक्खे, विरयामो अदिनादाणाओ ॥१५॥ आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओ समणधम्मे । चउत्थं वयमणुरक्खे, विरयामो मेहुणाओ ॥१६॥ आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओ समणधम्मे । पंचम वयमणुरक्खे, विरयामो परिग्गहाओ ॥१७॥ आलयविहारसमिओ, जुत्तो गुत्तो ठिओसमणधम्मे । छटुं वयमणुरक्खे, विरयामो राईभोअणाओ॥१८॥ आलयविहारसमिओ. जुत्तो गुत्तो ठिओ सम्मणधम्मे । तिविहेण अप्पमत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥१९॥
SEXERCIRCR
4REG45-45
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #82

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतय
॥ ५४॥
आला आलयत्ति, सूचकत्वानिर्दोषालयवर्ती, विहारत्ति, यथोक्तविहारेण विहरन् , समितः ईर्यादिभिः, युक्तो नाग्न्याऽस्नानभूशयनादन्तपवनशिरस्तुण्डमुण्डनमिक्षाभ्रमणक्षुत्पिपासाशीतातपादिसहनगुरुकुलवासादिलक्षणैः श्रमणगुणैः, गुप्तो गुप्तित्रयेण गुप्त स्थितः श्रमणधर्मे यत्यनुष्टाने, शेषं प्राग्वत् ॥ १८ ॥ आल० त्रिविधेन मनोवाकायलक्षणेन करणेनाप्रमतः, सुप्रणिहितः रक्षामिः, स्वजीवितमिवादरेण पालयामि महावतानि पञ्च ॥ १९ ॥ इदानीमेकाोकोत्तरवृद्धिकानां दशान्तानामशुभशुभस्थानानां परिवर्जनाङ्गी कारकरणेन महावतरक्षणमाहसावज्जजोगमेगं, मिच्छतं एगमेव अन्नाणं । परिवजेतो गुत्तो रक्खामि महत्वए पंच ॥ २० ॥
सावद्ययोगं सपापव्यापारमेकमेकमेदं सर्वनिन्द्यकर्मणां सावधयोगत्वाव्यभिचारात् । मिथ्यात्वं विपर्यस्ताध्यवसायरूपो जीवपरिणामस्तनिमित्तलौकिकदेवतादिवन्दनादिक्रिया च, तदेकमाभिग्रहिकादिभेदतोऽनेकप्रकारमपि विपर्ययसाम्यादेकप्रकारम् । एवत्ति, अनुस्वारलोपादेवं मिथ्यात्वषदेकविधमित्यर्थः । अज्ञानं नमः कुत्सार्थत्वात् कुत्सितं ज्ञानम्, संशयाद्यात्मको जीवावबोधस्तत्प्रभवग्रन्थविशेषाश्च, तदपि संशयविपर्ययाद्यनेकविधमप्यवबोधसाभ्यादेकमेदमिति, परिवर्जयन् गुप्तो मनोवाकार्यः संवृतः सन् रक्षामिमहावतान्युक्तलक्षणानि पञ्चति ॥ २० ॥ अणवजजोगमेगं, सम्मत्तं एगमेव नाणं तु। उवसंपन्नो जुत्तो. रक्खामि महबए पंच ॥ २१॥
अण० कुशलानुष्टानं अनवद्ययोगत्वाव्यभिचारादेकम्, सम्यकत्वं क्षायिकादि श्रद्धानसाम्यादेकजीवस्यैकादेकस्यै व भावाच, तोरप्यर्थत्वात् शानमपि पकविधमेवाऽवबोधसाम्यादुपयोगापेक्षया वा, लब्धितो हि बहूनां बोधविशेषाणामेकदा सम्भवेऽप्युपयोगत
॥५४॥

For Private & Personel Use Only

Page #83

पाक्षिकसूत्रं है
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ५५ ॥
SALAGHUSALA5454
एक पप सम्भवत्येकोपयोगत्वाजीवानां, नन्वबोधसाम्यात् सम्यक्त्वज्ञानयोः को विशेषः, उच्यते, रुचिः सम्यक्त्वम्, रुचिकारणं तु शानम् , उपसंपन्नः प्रतिपन्नः, युक्तः श्रमणगुणः ॥ २१ ॥ दो चेव रागादोसे, दुन्नि य झाणाई अरुहाई। परिवजंतो गुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥ २२॥
दोचे० ध्यायते चिन्त्यते वस्त्याभ्यामिति ध्याने, अन्तर्मुहर्त्तमात्रकालमेकाग्रचित्ताध्यवसाने, शेषं स्पष्टम् ॥ २२ ॥ दुविहं चरित्तधम्म, दुन्नि य झाणाई धम्मसुकाई । उवसंपन्नो जुत्तो रक्खामि महत्वए पंच ॥२३॥
दुवि० चरितं चारित्रमोहनीयक्षयादाविर्भूत आत्मनो विरतिरूपः परिणामस्तल्लक्षणो धर्मः, तं, द्वे च ध्याने धर्मशुक्ले ॥ २३ ॥ किण्हा नीला काऊ, तिन्नि य लेसाओ अप्पसत्याओ । परिवज्जतो गुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥ २४ ॥
किण्हा विभक्तिव्यत्ययात् कृष्णाम्, पवमग्नेऽपि तिस्रोऽपि लिश्यन्ते.श्लिष्यन्ते प्राणिनः कर्मणा 'याभिस्ता लेश्याः कृष्णादिद्रव्योपाधिका जीवपरिणामविशेषा, यदुक्तं-कृष्णादिव्यसाचिव्यात् । परिणामो य आत्मनः ॥ स्फटिकस्येव तत्रायं । लेश्याशब्दः प्रयुज्यते ॥ १ ॥ पताश्चाप्रशस्ताः क्लिष्टकर्मबन्धहेतुत्वाच्चारित्रादिगुणलाभविधातनिमित्तत्वाच्च ॥ २४ ॥ तेऊ पम्हा सुक्का, तिनि य लेमाओ सुप्पसत्थाओ। उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महबए पंच ॥ २५ ॥
तेऊ० तैजसीमिति. सुप्रशस्ताः शुभकर्मबन्धहेतुत्वाचारित्रादिगुणलाभकारणत्वात् शुभगतिकारणत्वाञ्च, आसां च स्वरूपतार१ यकाभिः
SASARAMSALMASALAMAULA
Jain Education Inten
For Private & Personel Use Only
Al

Page #84

पाक्षिकसूत्र
अवचुरिसमलंकृतम्
SAM
तम्यं-तत्र कृष्णा वर्णतो भ्रमराअनादिसमानवणः, रसतः कटुकतुम्बादिसमधिकतमरसैः, गन्धतः कुथितगोकडेवरादिसमधिकतमगन्धः, स्पर्शतः क्रकचादिसमधिकतमस्पर्श, सकलकर्मप्रकृतिनिष्पदभूतैः कृष्णद्रव्यैर्जनितत्वात् कृष्णा । एवमग्रेऽपि योजना कार्याः नीला तु वर्णतः इन्द्रनीलचासपिच्छादिसमवर्णैः, रसतो मरिचपिप्पलीनागरादिसमधिकतररसैः, गन्धतो मृततुरगादिसमधिकतरगन्धेः, स्पशतो गोजिद्धादिसमधिकतरकर्कशस्पर्शः नीला। कापोतातु वर्णतोऽतसीकुसुमपारापतकन्धरादिधूम्रद्रव्यतुल्यवर्णः, रसतस्तरुणाम्रबालकपित्थादिसमधिकरसः, गन्धतःकुथितगोधानकुलादिसमधिकगन्धः, स्पर्शतः कठोरपलाशतरुपत्रादिसमधिकस्पर्शः कापोता। तेजसी तु वर्णतो वहिज्वालाशुकमुखादिरक्त व्यसमानवणे, रसतः परिगताम्रपककपित्थादिसमधिकरसः, गन्धतो विचकिलपाटलादिसमधिकगन्धैः, स्पर्शतः शाल्मलीफलतूलादिसमधिकस्पर्शः तेजसी । पद्मा तु वर्णतो हरिद्रादिपीतद्रव्यसमवणैः रसतो घरवारुणीमध्वादिसमधिकरसैः, गन्धतः शतपत्रिकापुटपाकवासविशेषगन्धादिसमधिकतरगन्धः, स्पर्शतो नवनीतरूतादिसमधिकतरसुकुमारस्पशैंः पद्मा । शुक्ला तु वर्णतः शङ्खक्षीररजतादिप्तदशवर्णैः, रसतो मृद्वीकाखण्डक्षीरशर्करादिसमधिकतमशुभरसः, गन्धतः कर्पूरमालतीमाल्यादिसमधिकतमसुरभिगन्धः, स्पर्शतः शरीषपुष्पादिसमधिकतमसुकुमारस्पर्शःशुक्ला। आसांच स्वरूपतारतम्यं जम्बूफलस्वादकपु रुषषट्कदृष्टान्तेन ग्रामघातकचौरपुरुषषद्कदृष्टान्तेन च ज्ञेयम् ॥ २५॥
मणसा मणसचविऊ, वायासच्चेण करणसच्चेण । तिविहेण वि सञ्चविऊ, रक्खामि महन्वये पंच ॥ २६ ॥ ... मण० मनसा शुभभावरूपेण चेतसा करणेन रक्षामि महावतानि पञ्चेति सर्वत्र 'योगः, कीदृशः सन्नित्याह-मनसः सत्यं मनासत्यं संयम इत्यर्थः, स चाऽकुशलमनोनिरोधाऽकुज्ञलमनःप्रवर्तनलक्षणस्तं वेद्धि, सम्यगासेवनयेति मनःसत्यविद्वान् सन्,
१ योज्य
45544SCAMERCRACCE
Hell॥ ५६ ।।
L EELAMGAE%
Jain Education Interation
For Private & Personel Use Only

Page #85

पाक्षिकसूत्रं
अवचूरिसमलंकृतम्
तथा वाक्सत्येन कुशलाऽकुशलवचनोदीरणनिरोधरूपेण वाक्संयमेन, करणसत्येन क्रियासत्येन कायसंयमेनत्यर्थः, स च सति कायें उपयोगतो गमनागमनादिविधानम, तदभावे तु सलीनकरचरणाद्यवयवाऽवस्थान यदिति। अनेन च भङ्गत्रयाभिधानेनाऽन्यदपि | द्विकसंयोगमात्रयं सूचितम, तद्यथा, मनोवाग्सत्येन ११ मनःकायसत्येन २ । वाकायसत्येन ३ । वेति। तथा त्रिविधेनापि मनोवाक्कायरूपेण करणेन सत्यविद्वान् संयमशः, तत्पालक इत्यर्थः, अनेन त्रिकसंयोगभङ्गो दर्शितः, इत्येवं सप्तविकल्पेन संयमेन, रक्षामि महावतानि पञ्च ।। २६ ॥ चत्तारि य दुहसिज्जा, चउरो सन्ना तहा कसाया य। परिवजंतो गुत्तो, रक्खामि महबए पंच ॥ २७॥
चत्ता चतनश्थोऽभ्युच्चये, शेरते आस्विति शय्याः, दुःखदाः शय्याः दुःखशय्याः, द्रव्यतस्तथायिधदुष्टखट्वारूपाः, भावतस्तु दुःस्थचित्ततया तुम्थमणताखभावाः, प्रवचनाऽश्रद्धान १ । परलाभप्रार्थन २। कामाशंसन ३ । स्नानादिप्रार्थन ४। विशेपिता ज्ञेयाः । एतासां स्वरूपं च श्रीस्थानाङ्गसूत्रतो विशेषतो ज्ञेयम् । यतन:संज्ञा आहाराद्याः, तत्राहारसंज्ञा आहाराभिलाषोरिको दरताऽऽहारकथाश्रवणादिजन्यः १ भयसंशा भयमोहनीयसंपाद्यो जीवपरिणामः, हीनसयता भयवाश्रिवणभीषणदर्शनादिजन्यः २ मैथुनसंशा चित्तमांसशोणितता सुरतकथाश्रवणादिजन्यो मैथुनाभिलाषः ३ परिप्रहसंशा लोभिता सचेतनादिपरिग्रहदशनादिजन्या ४ कषायाश्च कोधाचा प्रत्येक संज्वलनादिभेदेन चतुर्मदा: ॥ २७ ॥ चत्तारि य सुहसिज्जा, चउब्विहं संवरं समाहिं च । उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥ २८ ॥
। चत्ता चतनः सुखशय्याः दुखशय्याविपरीताः, चतुर्विध संघरं संयमम्, स च मनोवाकायानामकुशलत्वनिरोधः कुशलत्वेनोदीरणानि, महामूल्यवहिरण्यादिपरिहाररूपोपकरणसंयमश्च ॥ पुस्तक १ । वन २ । तृण ३ । चर्म ४ । पंचकपरिहाररूपो
RECASCARRESHES
॥ ५७॥
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
Tww.jainelibrary.org

Page #86

O4 +4+4+
पाक्षिकसूत्र
भवचूरिसमलंकृतम
+
+
पकरणसंयमो वा, पुस्तकादीनां स्वरूपं तु प्रवचनसारोद्धारावधार्यम्, समाधि च प्रशस्तभावाविरोधलक्षणं दर्शनझानतपचारित्रविषयमेदाच्चतुर्विधम्, दर्शनादीनां समस्तानाम् वा विरोधमित्यर्थः ॥ २८ ॥ पंचेव य कामगुणे, पंचेव य अण्हवे महादोसे । परिवज्जतो गुत्तो, रक्खामि महबए पंच ॥२९॥
पंचे पंचशब्दरूपरसस्पर्शगन्धमेदात् , काम्यन्ते कायन्ते रागातुरैरिति कामा अभिलषणीयपदार्थास्त एवात्मसंयमनैकहेतुत्वाद् गुणाः सूत्रतन्तवः आत्मगुणोपधातकारणत्वाद्वा गुणा: कामगुणास्तान्, पश्चैव प्राणातिपातादिमेदाः, आम्रौत्यादत्ते कर्म यैस्ते आम्रयास्तान , कीदृशान् महादोषान् दारुणदुःखहेतुत्वात् प्रकृष्टदूषणानीत्येतान् ॥ २९ ॥ पंचिंदियसंवरणं, तहेव पंचविहमेव सज्झायं । उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महचए पंच ॥ ३० ॥
पंचि० तंत्रन्दनादिन्द्रो जीवः सर्वविषयोपलग्धिभोगलक्षणपरमैश्वर्ययोगात् , तस्य लिङ्गमितीन्द्रियं श्रोत्रादि, तच द्विविधं द्रव्येन्द्रियं भावेन्द्रियं च, तत्र निर्वत्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम्, लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम्, तत्र निर्वृतिराकारः, सा च बाह्याभ्यन्तरा च, तत्र बाह्यानकधा अभ्यन्तरा पुनः क्रमेण श्रोत्रादीनां कदम्बपुष्प १ । धान्यमसूरा २। अतिमुक्तपुष्पचन्द्रिका ३। क्षुरप्र४। नानाकार ५ । संस्थाना, उपकरणेन्द्रियं विषयग्रहणसामर्थ्य यस्मिन्नुपहते निवृत्तिसद्भावेऽपि विषयं नादत्ते, लब्धीन्द्रियं यस्तदावरणक्षयोपशमः, उपयोगेन्द्रियं यः स्वविषये व्यापारः । तेषामिष्टानिष्टविषयेषु गगद्वेषाभ्यां प्रवर्त्तमानानां निग्रहणं पञ्चेन्द्रियसंवरणम्, पञ्चविधमेव वाचनापृच्छनापरावर्तनानुप्रेक्षाधर्मकथालक्षणम, तत्र वक्ति शिष्यस्तं प्रति गुरोः प्रयोजन वाचन पाउनमित्यर्थः१। पूर्वाधीतसूत्रादेः शङ्कितादौ प्रश्नः पृच्छना २। परावर्तना सूत्रस्य विस्मरणभयाद् गुणनं ३ । अनुप्रेक्षा अर्थचिन्तनम् ४ । धर्मस्य श्रुतरूपम्य कथा व्याख्या धर्मकथा ५। समायन्ति. शोभनमा मर्यादयाऽध्ययनं श्रुतस्याधिकमऽनुसरणं खाध्यायस्तम् ॥ ३०॥
+
+36 С
ПЕХ

For Private & Personel Use Only

Page #87

पाक्षिकसूत्रं
अपचूरि
समलंकृतम्
॥ ५९॥
SACC
FORMATERNA
छजीवनिकायवहं, छप्पि य भासाउ अप्पसत्याउ । परिवल्लतो गुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥३१॥
छज्जा पट्जीवनिकायानां पृथिव्यादीनां वधः तं, षडपि च अलीकादिमेदात्, भाषा वचनानीत्यर्थः, अप्रशस्ता गुरुकर्मवन्धहेतुत्वाऽसुन्दराः ताश्च यथा. अलीक १ । हीलित २। खिसित ३। परुष ५। गार्हस्थ्य ५। व्यवशमिताधिकरणोदीरणवचन ६। रूपाः, तत्रालीकवचनं किं प्रचलायसे दिवेत्यादिप्रने न प्रचलायामित्यादिभाषणम् १ । सास्यं गणिन् पाचकेत्यादिजल्पनं हीलितवचनम् २ । जन्मकर्माधुद्धाहन खिसित ३ । दुष्टशक्षेत्यादिप्रलपनं परुष ४ । गाईस्थ्यं पुत्र मामक भागिनेयेत्यादि । व्यवशमितस्योपशमं नीतस्याधिकरणस्य कलहस्योदीरणवचने प्रयत्नवाक्यम् ६ ॥ ३१ ॥ छविहमभितरय, वज्झं पि य छविहं तवोकम्म । उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥ ३२॥
छवि० पविधं प्रायश्चित्तादिमेदात, अम्भिन्तर० लौकिकरनमिलक्ष्यत्वात् . तन्त्रान्तरीयैश्च परमार्थतो अनासेव्यमानत्वान्मोक्ष. प्राप्त्यन्तरकत्वाचाभ्यतरम्, तदेवाभ्यन्तरकं तपःकर्मेतियोगः, तत्र प्रायश्चितं भालोचनादि दशधा १॥ बिनयो शान! । दर्शन २ चारित्र ३। मनो ४ । पचन ५ । काय ६ । लोकोपचार ७ । विनयभेदात् सप्तधा २ ॥ यावत्य धर्मसाधनार्थमन्त्रादिदानं, तच दशधा-आयरिम उवज्जाए २ थेर ३ तवस्सी ४ गिलाण ५ सेहाणं ६॥ साहम्मिा ७ कुल ८ गण ९ संघ १० संगयं तमिह कायब्वं ॥१॥॥ खाध्यायः पञ्चधा वाचनादिभेदात् ४ । ध्यानं चतुर्धा, तत्र धर्मशुक्ले एव तपसी निर्जरार्थत्वानेतरे बन्धहेतुत्वादिति ५ । उत्सर्गः परित्यागः, स च द्विधा, व्यतो भावतच, तत्र द्रव्यतो गणशरीरोपध्याहारविषयः, भावतस्तु क्रोधादिविषयः इति ६ ॥
बाह्यमित्यासेव्यमानस्य लौकिकरपि तपस्तया शायमानत्वात्प्रायो बहिः शरीरतापकत्वाति, पविधमनशनाऽबमौदर्यादि
E CRECEOSSEX
॥
५९॥
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #88

पाक्षिकसूत्र
॥ ६
॥
RECORRECTORS
मेदात् , तपति दुनोति शरीरकर्माणीति तपास्तस्य कर्म क्रिया तपःकर्म तपोऽनुशानमित्यर्थः, तत्राभशनमाहारत्यागस्तच द्विधा, तत्र इत्वरं चतुर्थादिषण्मासान्तमधिकृततीर्थमाश्रित्य, यावत् कथिकत्वाजन्मभावि विधा, पादपोपगमनेङ्गितमरणभक्तिपरिशाभेदात्, तत्र
अवचूरिपादपस्येव वृक्षस्येव च्छिन्नपतितस्योपगमनं अत्यन्तनिश्चेष्टतयाऽवस्थानम्, यस्मिंस्तत्पादपोपगमनम्, तथेङ्गिते नियमिते देशे इतिगम्यम्, लासमलंकृतम् मरणं मरणप्रतिक्षा यत्र तदिङ्गितमरणं २ । भक्तस्यैव भोजनस्यैव न चेष्टादेरपि प्रत्याख्यानं वर्जनम्, यत्र तद्भक्तप्रत्याख्यानं ३ । अवमोदरिका द्रव्यत उपकरणभकपानविषया, भावतस्तु क्रोधादित्यागः । वृत्तेभिक्षाचर्यारूपायाः सझेपोऽभिग्रहविशेषात्संकोचनं वृत्तिसनेपः । अभिग्रहाश्च द्रव्यतोऽलेपकृतायेव द्रव्यं प्रहीष्ये, क्षेत्रतः परगामगृहपश्चकादिलब्धम्, कालतः पूर्वाह्नादी, भावतो || गानादिप्रवृत्ताल्लब्धमिति, पर्व चतुर्विधाः, रसाः क्षीराद्यास्तस्यागः कायक्लेशो लोचवीरासनादिबहुधा, संलीनता इन्द्रियकषाययोगविषया गुप्तता, विविक्तशयनासनता चेति ॥ ३२ ॥
सत्त य भयठाणाई, सत्तविहं चेव नाणविन्भगं । परिवज्जतो गुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ।। ३३ ।। ___ सत्तः सप्तहलोकादिभयमेदात्, भयस्य स्थानानि, तत्र मनुष्यादिकस्य सजातीयादन्यस्मात्मनुष्यादेः, सकाशाद्यद् भयं तदिहलोकभयम् १ । तिर्यग्देवादेः सकाशान्मनुष्यादीनां यद् भयं नत्परलोकभयम् २ । आदानं धनं तदर्थ चौरादिभ्यो यद् मयं तदादानभयं ३ । अकस्मादेव बाह्यनिमित्ताऽनपेक्षमेव यद्भय तदकस्मादभय ४। घेदना पीडा, तद्भय वेदनाभयं ५ । मरणाय | मरणभयं ६ । अश्लोकमयमकीर्तिमयमिति ७ । सप्तविधमेव पूर्वापरनिपाताद्विभङ्गमानम्, तत्र विरुद्धो वितथो वा अयथावस्तुभङ्गो वस्तुविकल्पो यस्मिस्तद्विभङ्ग, तश्च तज्ज्ञानं च साकारत्वादिति विभंगशानं मिथ्यात्वसहिताऽवधिरित्यर्थः। तचैव-इग १ पणदिसिटोगगमो२। किरिआवरणो जिनो ३ तण्णमओ ४ ॥ अतणुमओ ५ कविजीवे ६ सबजीवा ७ सगविभंगा ॥ १॥ एक
b६०॥

For Private & Personel Use Only

Page #89

SALAR
पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
दिशि लोकाभिगमो लोकावबोधः, विभङ्गता चास्य शेषदिक्षु लोकस्यानवबोधेन, तत्प्रतिषेधनात् १। पञ्चसु दिक्षु लोकाभिगमो नैकस्यां कस्यांचिदिति, इहापि विभङ्गता एकदिशि लोकनिषेधात् २ । क्रियावरणो जीवः, क्रियामात्रस्यैच प्राणातिपातादेर्जीवः क्रियमाणस्य वर्शनात्तद्धेतुकर्मणश्चादर्शनात् किर्यवावरणं कर्म यस्य स क्रियावरणो जीव इस्यवष्टम्भपरं तृतीयम् । विभकता चास्य कर्मणोऽदर्शनेनाऽनभ्युपगमाघ ३ । शरीरावगाहक्षेत्रवाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचिताऽवयवशरीरो जीव इत्यवष्टम्भवत्, भवनपत्यादीनां बाह्याभ्यन्तरपुद्गलपर्यायादानतो क्रियकरणदर्शनात्, विभङ्गता चास्थ मनुष्यादिशरीराणामेव दर्शनात् ४ । देवानां बाह्याभ्यन्तरपुद्ः गलादानविरहेण वैक्रियघतां दर्शनादऽबाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचिताऽवयवशरीरो जीव इत्यवसायवत् ५ । देवानां वैक्रियवतां दर्शना. दूप्येव जीव इत्यवष्टम्भवत् ६ । वायुना बलतः पुद्गलकायस्य दर्शनात्सर्वमेवेदं वस्तु जीवा पर चलनधर्मोपेतत्वात्, विमङ्गता चास्याऽचेतनानामपि वस्तूनां चलनस्य दर्शनात् । परिवर्जयन विभज्ञानोपलब्धार्थप्ररूपणां परिहरन्त्रिस्यर्थः ॥ ३३ ॥ पिंडेसण पाणेसण, उग्गह सत्तिक्कया महज्झयणा । उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महचए पंच ॥ ३४ ॥
पिंडेलपिंडस्य भक्तस्यैषणा ग्रहणप्रकाराः, ताश्चताः, संसट्ट १ . मसंसट्ठा २ । उह ३ तह अप्पले(विया)वडा ४ चेव । उग्गहिया ५ पग्गदिमा ६ । उजिअधम्मा ७ य सत्तमिआ ॥१॥ तत्राऽसंस्था हस्तमात्राभ्यां चिन्त्या, गाथायां सुखोच्चाराथर्थोऽन्यथा पाठः १। संस्थापि ताभ्यामेव २ । उधृता नाम पाकस्थानात् स्थाल्यादी मोजमजातमुन्धृतं ततोऽसंसृष्टोहस्तः, संसृष्टं मात्रम् , असंसृष्ट वा मात्र संबो या हस्तः, एवं गृवतस्तृतीया ३ । अम्पलेपाऽल्पस्याऽभावार्थत्वातिलेप चणकादि गुडतः ४ । अवगृहीता भोजनकाले शरावादिषु भोक्तुकामस्थोपहते भोजनजातम्, यत्ततो गृहतः ५। प्रगृहीता नाम भोजनवेलायां भोक्तुकाकामाय दातुं मोक्तुं पाऽभ्युद्यतेन करादिना प्रगृहीतं गृक्तः ६ । उज्झितधर्मा यत्परित्यागाईमन्नं अन्ये च ठिपदादयो यत् नाच
Jan Education Inter
For Private Personal use only

Page #90

पाक्षिकसूत्रं
॥ ६२ ॥

'काङ्क्षन्ति तत्, अर्द्धत्यक्तं वा गृहतः ६ पानेपणा अता एव, नवरं चतुर्थ्या नानात्वम्, तत्र ह्यायाम सौवीरादीनां निर्लेपत्वं ज्ञेयम्, उत्ति सुचकत्वादवग्रहप्रतिमाः, वसत्यभिग्रहा इत्यर्थः ॥
तथाहि-- जहाचिंतय ? सपरिग्रह २ । सउग्गह ३ परुग्गहे ४ संगुवगहे ५ || सागरिसंथारुग्गह ६ । अहसंघडिउग्गहा ७ सत्त ॥ १ ॥ तत्र पूर्वमेव विचिन्त्यैवंभूत उपाथयो मया प्राह्यो नान्यथाभूत इति तमेव याचित्वा गृहतः, प्रथमा १ । अहमन्येषां कृतेऽवग्रहं यात्रिप्ये, अन्येषां चावग्रहे गृहीते सति वत्स्यामीति द्वितीया, आधा सामान्येन, इयं तु गच्छान्तर्गतानाम् साम्भोगि कानामसाम्भोगिकानाम् वोकविहारिणा यतस्तेऽन्योऽन्यार्थ याचन्ते इति २ । अन्यार्थमवग्रहं याचिष्ये, अन्यावगृही स्थास्याभीति, पपा asहालंदि(तु यथालन्दि ) कानां यतस्ते सूत्राविशेषमाचार्यादभिकाङ्क्षते आचार्यार्थ तं याचन्त इति, ३ । अहमन्येषां कृतेऽवग्रहं न याचिष्येऽम्यावगृहीते तु वत्स्यामि इयं तु गच्छ एवाभ्युद्यतविहारिणां जिनकल्पार्थ परिकर्म कुर्वतां स्यात् ४ । अहमात्मकृतेऽवग्रहं याचिष्ये, नाऽन्येषां कृते इयं तु जिनकल्पिकस्य ५ । यदीयमवग्रहं ग्रहीष्ये तदीयमेव चेत् कटकादिसंस्तारकं ग्रहीष्यामि इतरथोत्कटुको वा उपविशे वा रजनीं गमिष्यामीत्येवापि जिनकल्पिकादेरिति ६ । सप्तम्यपि पूर्वोक्तव, नवरं यथावस्तृतमेव शिलादिकं ग्रहीष्ये नेतरदिति ७ ॥
'सत्तिकयत्ति' सप्तैककाः, अनुदेशकतया एकसरत्वेनैकका अध्ययनविशेषा आचाराङ्गस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे (द्वितीय) चूडारूपास्ते च समुदायतः सप्तेति कृत्वा सप्तकका अभिधीयन्ते तेषामेकोऽपि सप्तकक इति व्यपदिश्यते तथैव नामत्वात् तत्राद्यः स्थानः सप्तैककः १ । नषेधिकीतैककः, नैषेधि की स्वाध्यायभूमिः २। उच्चारप्रश्रवणविधिसप्तैककः ३ । शब्दसककः ४ रूप ० ५ ।
१

+++24:
5
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ६२ ॥

Page #91

पाक्षिकसूत्रं
॥ ६३ ॥
Jain Education Interna
परिक्रियास० ६ । अन्योऽन्यक्रिया सप्तैककाः ७ 'महज्ज्ञयणत्ति' सूत्राकृताङ्गस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे महान्ति प्रथमयुतस्कन्धाध्ययनेभ्यः शकाशाद् ग्रन्यतो बृहत्यध्ययनानि तानि च - पुण्डरिकं १ । क्रियास्थानं २ । आहारपरिशा ३ प्रत्याख्यानक्रिया ४ अनाचार ५ । आर्द्रककुमारीयं ६ | नालन्दीयं ७ | चेति ॥ ३४ ॥
अड य मयट्ठाणाई, अट्ट य कम्माई तेसि बंध च । परिवतो गुत्तो रक्खामि
महए पंच ॥ ३५ ॥
भट्ट अष्टौ जाति १ । कुल २ । रूप ३ बल ४ । तप ५ । ऐश्वर्य ६ । श्रुत ७ । लाभमेदान्मदस्थानानि मदभेदाः, तत्र मातृकी विप्रादिका था जातिः १ । कुलं पैतृकमुप्रादिकं वा शेषाणि स्पष्टानि ॥ अत्र च दोषः जात्यादिमदोन्मत्तः पिशाचवद्भवति दुःखितश्चेह, जात्यादिहीनतां परभवे च निस्संशयं लभते १ । अष्टौ कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि तेषां कर्मणा बन्धोऽभिनवग्रहणं तं वा ॥ ३५ ॥
अ य पवयणमाया दिट्ठा अडविहनिडिअड्डेहिं । उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महवए पंच ॥ ३६ ॥
अ० अष्टमित्यादिभेदात् प्रवचनस्य मातर इव तत्प्रसूतिहेतुत्वात् प्रवचनमातरः, दृष्टा उपलब्धाः, कैरित्याह, अविधानिष्टिताः क्षयं गता अर्थाः प्रक्रमात् ज्ञानावरणादिपदार्था येषां ते तथा तैजिनैरित्यर्थः ॥ ३६ ॥ नव पावनिआणाई, संसारत्था य नवविहा जीवा । परिवतो गुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥ ३७ ॥
नव० पापानि पापनिबन्धनत्वान्निदानानि भोगादिप्रार्थनालक्षणानि पापानिदानानि तानि च "निव १ सिद्धि २ इत्थि ३ पुरिसे ४ । परपविधारे ५ सपविआरे ६ ॥ अप्पयसुर ७ दरिद्य ८ सट्टे ९ । हुजा नव निआणा । व्याख्या- कश्चित्साधुः साध्वी या निदानं करोति, साक्षाद्देवलोको वा न दृष्टः, तत इमे राजान पत्र देवाः । अतो ययस्ति तपोऽनुष्टानादीनां फलं ततो

कक
अवचूरि
समलंकृतम्
॥ ६३ ॥

Page #92

पाक्षिकसूत्र
॥ ६४ ॥
भवेयमागामिनि राजाऽहम्, ततोदेवलोकं गत्वा तत्रोत्पद्यते, परं बोधिदुर्लभा तस्य १ श्रेष्यादिकुले वा भवेयम्, ततस्तत्रोत्पद्यते परंत बोधिटुलभा २ पुमान् बहुव्यापारः संग्रामादिदुष्करकारी च, ततः शोभनं स्त्रीत्वम्, ततस्तत्रोत्पद्यते परं बोधि० ३ साध्वी स्त्री अवचरिसर्वत्राऽसमर्था, एकाकिनी ग्रामान्तरादिसंचारणे सर्वपराभूता च, पुरुषश्च सर्वकार्यक्षमः, तत उग्रादिपुत्रो भवेयमिति निदानं समलंकृतम् करोत्यस्यापि वोधिलमा ४ साधुः साध्वीवेतिचिन्तयति, इमे मानुष्या भोगा मूत्रपुरीपादिबीभत्साः, ये पुनरिमे देवा अन्य देवमन्यां देवीं वा आत्मानं वा देवदेवीरूपं विकुळ भुञ्जन्ति, एवं साधु ततोऽहमपि तथा भूयासम्, अस्यापि बोधिलंभा ५। अशुभा मानुष्यभोगाः, ये पुनर्देवा अन्य देवं देवीं वान परिचरन्ति, कित्वात्मानमेव देवदेवीरूपं विकुळ परिचरन्ति, एवं साधु० | ततस्तेषु भूयासम्, ततस्तथा भूत्वा भवान्तरे धर्म शुणोति न धद्दधाति, परं तापसादिभूत्वा विरतः खीकाममूच्छितो मृत्वा कल्वि
षेषूत्पद्यते, ततः पुनः पुनः पडमूकतयोत्पद्यते, दुर्लभवोथिः ६ निर्विनदिव्यमाणुजकामभोगो निदानं करोति, यत्र न प्रविचारणा | तत्र भवेयम् । ततरच्युत्वा देशविरतः सुलभयोधिः स्यात् ७इमे उग्रादिपत्रा अतव्यवस्थिताः साधून प्रतिलाभयन्ति ततोहऽमपि
तेषु भूयासम्, ततस्तत्रोत्पद्य द्वादशविध श्रावधर्म प्रपद्यते, न यतिधर्म यदि मे तपोनियमफलमस्ति ततो दरिद्रकुले भवेयमेवं | मे आत्मा सुखोत्तारो भवति, ततो देवेषुत्पद्य दरिद्रकुलोत्पन्नः प्रव्रजति, न सिद्धयति, ततोऽनिदानेन भाव्यं ९ संसारस्थाश्च | नवविधाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियभेदात् ॥ ३७॥
नव बंभचेरगुत्तो, दुनवविहं बंभचेरपरिसुद्धं । उवसंपन्नो जुत्तो रक्खामि महत्वए पंच ॥३८॥
नव० सूचकत्वानवब्रह्मचर्यगुप्तिगुप्तः, गुप्तयश्च वसहि १ कह २ निसजि ३ दिअ ४ । कुडितर ५ पुबकीलिए ६ पणीप ७॥ अदमायाहार ८ विभूसणाई ९। नव बंभचेरगुत्तीओ॥ १॥ इति रूपाः, द्विनवविधं अष्टादशप्रकारं ब्रह्मचर्यम् , यदुक्तं-ओरालिभं च दिब्बं । मणवयकापणकरणजोपण ॥ अणुमोअणकारावण । करणेणटारसा बंभं ॥॥ परिशुद्धं निर्दोषं ॥३८॥
*****OSAASASA%*%*
६१॥

For Private & Personel Use Only

Page #93

पाक्षिकसूत्र
॥ ६५ ॥
FAISALCHARSE5%
उवधायं च दसविहं, असंवरं तह य संकिलेसं च । परिवर्जतो गुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥ ३१॥
अवचूरिउव० उपहननमुपघातस्तं दशविधम्, तथा-उग्गम १ उप्पा २ पसण ३ । परिहर परिसाउणा य
समलंकृतम्
नाणतिगे ८ ॥ संरक्खणा ९ चिअत्ते १० । उवघाया दस इमे हुँति ।। २ ॥ तत्रोद्गमेनाधाकर्मादिना षोडशविधेनोपहननं विराधनं चारित्रस्य तत्साधकभकादेर्वाऽकल्पता उगमोपघातः । एवमुत्पादनया धाच्यादिदोषरूपया २ । एपणया शङ्कितादिभेदया उपघातः ३ । परिहरणाक्षणरहितस्याऽकल्प्यस्य चोपकरणस्य परिभोगस्तया ४ । परिशातना वसपात्रादेः समारचनम, तेनोपधातः स्वाध्यायस्य श्रमादिना शरीरस्य संयमस्य वा ५ । ज्ञानोपघातः श्रुतज्ञानापेक्षया प्रमादतोऽकालस्वाध्यायादिभिः६ । दर्श० शकतादिभिः ७ । ||X चारित्रो० समितिभङ्गादिभिः ८ । संरक्षणेन शरीरादिविषयमूर्छयोपघातः परिग्रहविरतेरिति संरक्षणोपघातः ९। अचिअत्तमप्रीति-* कम् तेन विनयादेरुपघातः २० ॥
असंवरं संतशोऽसमाधिस्तं च दशविधम्, तद्यथा-जोगि ३ दि ८ उवहि ९ सूई १०। असंवरो दसह संकिलेसो भनाणाइ ३ जोग, उवही ७ । वसहि ८ कसाय ९ ऽनपाणेहिं १० ॥१॥ व्याख्या-मनोवाकायानामकुशलानामसंबरोऽनिग्रहः । श्रोत्रेन्द्रियादीनामिष्टानिष्टविषयेषु रागद्वेषाभ्यां प्रवत्तेमानानामसंचरणम् ८ । उपधेरप्रतिनियताऽकल्पनीयस्य वस्त्रा. देरसंवरो ग्रहणमुप० । अथवा इतस्ततो विक्षिप्तस्य वस्त्राधुपकरणस्याऽसंवरणमुपकरणासंघरः (ण), अयं चौधिकोपकरणापेक्षः ९। सूच्याः उपलक्षणात्वात् कुशाग्राणां च शरीरोपघातकारिणां यदसोपनं स शूचीकुशाग्रासंवरः, पप तृपलक्षणात्वात् सर्वोपग्रहि
॥६५॥ कोपकरणापेक्षः १० । संक्शोऽसमाधिः ज्ञानादीनां संक्लेशोऽविशुद्धमानता ३ । मनःप्रगृतीनाम् ६ उपधिवस्त्रादिस्तद्विषयः उपधि
44ACCXCX
१ अलाक्षणिकस्य २ विपकीर्णस्य
Jain Education Intern
For Private & Personel Use Only
"

Page #94

का अवचुनि
समलंकृतम्
संक्लेशः ७ यसतेमनोज्ञाऽमनोमादिद्वारेणाऽसमाधानं वसतिसं ८ । कपाया पय काय संक्रशः, कपा० । अन्नपानाश्रितः पाक्षिकसूत्रा संक्लशोऽनपानसंक्लेशः १० ॥ ३९ ॥
सच्चममाहिठ्ठाणा, दस चेव दसाओ समणधम्मं च । उपसंपनो जुत्तो, रक्खामि महत्वए पंच ॥४॥
सच सत्यं दशविधम् , तद्यथा-जणवय १ संमय २ ठवणा ३ । नामे ४ सये ५ पश्चनचे अ६ ॥ ववहार ७ भाव ८ जोगे ९ । दसमे ओवम्मसच्वे अ ॥१॥ सत्यशब्दः प्रत्येकम् योज्यते, जनपदसत्यम्, यद्यदर्थवाचकतया रूढं देशान्तरेऽपि तत्तदर्थवाचकतया प्रयुज्यमानं सत्यमवितथं जनपदसत्यम् ? । यथा कौकुणादिषु पयः पिचं नीरमुदकमियादिसस्यत्वं चाम्याऽदुष्टम्। विवक्षाहेतुत्वान्नानाजनपदेष्विष्टार्थप्रतिपसिजनकत्वेन व्यवहारप्रवृत्त्यङ्गत्वात, पवं शेषेष्वपि भाव्यं १ । सम्मनसत्यं, कुवलयकुमुद कमलारविन्दादीनां समाने पडसम्भवे गोपालादीनामपि सम्मतमरविन्दमेव पहजमिति । तत्र कुमुदं चन्द्रविकाशि, कुवलयं नीलोत्पलम्, कमलं रविविकाशि, अरविन्दम् स्थलपद्मम, अतस्तत्र सम्मततया पङ्कजशब्दः सत्यः, कुवलयादावसस्योऽसम्मतस्यात् २ स्थापनासत्यं यल्लेप्यादिकमहदादिविकल्पेन स्थाप्यते तद्विषयम, अजिनोऽपि जिनोऽयमित्यादि ३ नामसत्यं यथा कुलमवर्द्धयन्नपि कुलवर्द्धन इत्यु च्यते ४ रूपापेक्षया सत्यं रूपसत्यम्, यथा छद्मयतिः प्रवजितरूपं धारयन् प्रवजित उच्यते ५प्रतीत्याश्रित्य वस्त्यन्तरं सत्यं प्रतीस्य सत्यं यथान्त्याङ्गल्यपेक्षयाऽनामिकाया दीर्घत्वं हस्वत्वं चेति ६ व्यवहारसत्यम्, यथा दह्यते गिरिगलात भाजनम्, अयं च गिरिगततृणादिदाहे, उदके च गलति सति व्यवहारः प्रवर्तते ७ भाव भूयिष्टशुक्लादिपर्यायमाधिस्य सत्यं भावलस्यम्, यथा शुक्ला बला. केति, सत्यपि पञ्चवर्णसम्भवे शुक्लवर्णोत्कटत्वात् शुक्लेति ८ योगात्सम्बन्धात् सत्यम , यथा दण्डयोगाद्दण्डः, छत्रयोगाच्छत्रः, इत्यादि
१ अभिसंबध्यते । ५ प्रपञ्चयति । ३ अनामिका गुल्या अभ्या आथित्य ।।
FACANCCA%AC
॥६६॥
Jain Education Internet
For Private & Personel Use Only

Page #95

पाक्षिकसूत्र
॥६७॥
उपमेयौपम्यम, तेन सत्य औपम्यसत्यम्, यथा समद्रवत्तडागमित्यादि ॥ १० ॥
भवचूरि
असमलहनम् समाधे रागादिरहितचित्तस्य स्थानान्याश्रयाः समाधिस्थानानि तान्यपि दश, तद्यथा-इत्थीकहा, सण २इंदिर । निरख ३ संसत्तवसाजणया ४ आमायाहार ५ पणीय ६। पुश्वरयसरण परिहागे ७॥ ॥जयसाए अ८ सिलोगो । सज्जिजनसहरूवगंधे अ१०॥ अ दस समाहिटाणा | सपरेसि समाहि कारणओ ॥२॥ बियो नारीदेवी तिरश्च्यः , उपलक्षणात् पण्डकाच तेषां, खीणां केवलानामिति गम्यते, कथां धर्मदेशनादिलक्षणवाक्यप्रचन्धरूपां तन्नेपथ्यादिवर्णनरूपां वा 'परिहरेत् । भासनान्युपलक्षणत्वात् शयनादीनि ब, कामोद्रेककारित्वावर्जयेत् २ न च साने सुखे रसस्पर्शलक्षणविषयमंपाये सृजेदिति योगः। सातग्रहणावुपशमसौख्यप्रतिवद्धतायां न निषेधः ८ श्लोके कीतौ न मायेत . शब्दादिषु न सई कुर्यात् १० शेषाणि म्पशनि ।
दशैव दशाः दशाधिकाराभिधायकत्वात् । दशा इति बहुवचनान्तं स्त्रीलिङ्गम्, शास्त्रस्याभिधानमिति । साश्वता:-कम्मविवागाण दसा १ । उवासगं २ तगड ३ ऽणुत्तरवसा ४॥ पन्हावागरणगदसा ५ । दसासुभगवंधगदसा ६ य॥१॥ बंधारदमा चरो १० । सेसा वखवाणिभा न वुत्तीए ॥ महब्बय ५ कसाय ४ चउजय । तवेहिं १० दसहा समणधम्मो॥२॥ तत्र कर्मणोऽशुभम्य विपाकः फलं कर्मविपाकस्तत्प्रतिपादिका दशाऽध्ययनात्मकत्वादशाः कर्मविपाकदशाः, विपाकभुताण्यस्यकादशाङ्गस्य प्रथमः ध्रुतस्कंधः १ उपासकाः श्राद्धास्तगतक्रियाकलापप्रतिबद्धा दशा दशाध्ययनोपलक्षिताः उपासक सप्तममम २ अन्तो विनाशः कर्मणां तत्फल भूतस्य वा संसारम्य कृतो येस्ते अन्तकृतस्तीर्थकरादयस्तेषां दशा अन्तक अष्टमारस्य प्रथमवर्ग दशाध्ययनानीति तत्संख्ययोप
का॥१७॥ लक्षितत्वादातरुद्दशा इत्यमिधानेनाराममनमुक्तं ३ अनुत्तरोपपातिकाः सर्वार्थ सिद्धादि विमानपञ्चकोपपातिनः तद्वक्तव्यताप्रतिबद्धा
१ वर्जयेत्
Jan Education International
For Private Personel Use Only

Page #96

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
दशा दशाध्ययनोपलक्षिताः अनुत्तरोपपातिकदशा नवमभङ्गम् ४ प्रश्नाः पृच्छाः व्याकरणानि निवेचनानि, तत्प्रति पादिका दशा प्रश्नव्या० दशममङ्गम् ५ भाचारो ज्ञानादिः पञ्चधा, तत्प्रतिपादिका दशा दशाध्ययनात्मकत्वादाचारदशाः, दशाधुतस्कन्ध इति या रूढाः ६ बन्धदशाः द्विगृधिदशाः ८ दीर्घदशाः ९सहेपिकदशाः १०'अप्रसिद्धा पताः ॥
श्रमणधर्म दशविध, पञ्च महावत ५ कपायचतुष्कजय ९ तपो १० रूपत्वात् , क्षान्त्यादिभेदतो वा, तत्र मुक्तिनिर्लोभता, 'संयम आधवनिरोधः, शौचं संयम प्रति निरूपलेपता निरतिचारतेत्यर्थः, आकिश्चन्यं हेमादित्यागः, शेषाणि म्पणनि. अधाशाननावर्ज नतो महावतरक्षणमाह- ॥ ४० ॥
आसायणं च सव्वं, तिगुणं इकारसं विवेज़तो। उवसंपन्नो जुत्तो, रक्खामि महत्वा पंच ॥४१॥
आसा. आयं शानादिलाभं शातयतीत्याशातना, अहंदादेरवजेत्यर्थस्तां सर्वां समस्तां समान्येन, अथवा तिगुणेत्यादि च शब्दस्येह संबन्धात्त्रयो गुणा गुणकारका यस्य स त्रिगुणस्तमेकादशाई बयस्त्रिंशतमाशातना इत्यर्थः । ताश्चताः-पुरओ परका सन्ने । गंता ३ चिठण ६ निसीपणा य ९ मणे १० ॥ आलोअण ११ पडिसुणणे १२ पुवालवणे अ १३ आलोप १४ ॥ १ ॥ तहउवदंस १५ निमंतण १६ । खद्दा १७ इयणे अ१८ अप्पडिस्सुणणे १९ खद्धत्ति अ २० तत्थगए २२ । किं २२ तुम २३ तजाय २४ नो सुमणे २५ ॥ २ ॥ नो सरसि २६ कह छित्ता २७ । परिसं भित्ता २८ अणुट्टिाए कहे ९ संथारपायघट्टण ३०। चिट्ठ ३१ ३२ समासणे ३३ आवि ॥ ३ ॥ व्याख्या-गुरोः पुरतो गमने आशातना, यतो मार्गोपदर्शनादिकं तादृग् कारणं विना गुरोः पुरतो गन्तुं न कल्पते, अविनयदोषप्रसङ्गात् १ पक्खत्ति पार्श्वतो गन्ता, तदाप्याशातनाऽविनयदोषात् २ आसन्नं गन्ता, तदापि कासित -
१ अप्रतीता २ आ ठेकाणे केटलाक 'परिवतो' बोले छे. पण ते अशुद्ध पाठ जाणयो..
5ARC+SAMACHAR
॥१८॥

For Private & Personel Use Only

Page #97

पाक्षिकसूत्र
XMAAR
क्षुतादिषु श्लेष्माद्यवयवलगनादिनाऽविनयसम्भवात् , पवमन्यत्रापि दोषा वाच्याः३ एवं स्थाननिषदनाभ्यामपि प्रत्येकं तिस्रस्तिन आशातनाः ९ आयमणत्ति, विचारभूमौ प्रागाचमने आशा १० पूर्वमालोचने, गमनागमनादिविषये ११ अप्रतिश्रवणे, गुरूक्के अवचूरिश्रुतेऽप्युत्तराऽदाने १२ पुवा गुरोः पूर्वसंलाप्यं पूर्वमेवालापयति १३ आलो० अशनादिकं प्राग साध्वन्तराणामालोचयति, ततोस
समलंकृतम् गुरोः १४ उव० अशनादिकं प्राग् शिष्यान्तराणामुपदर्शयति, ततो गुरोः १५ निमं० अशनादिभिः पूर्वमन्यान् निमन्त्रयति ततो गुरुं १६ खद्दत्ति, अशनादिकं गुरुमनापृच्छय यथेच्छमन्येषां ददाति १७ आइअणेत्ति, अशनादिकं गुरुणा सह भुानः वयं स्निग्धं स्निग्धं यथेष्टं भुगत १८ अप्रतिश्रवणं प्राग्वन्न वरं प्राग रात्री सुप्तजागरितपच्छाविषयमिहम् तु सामान्येन १९ खः गाढशब्देन गुरुं प्रति खरनिष्टुरं वक्ति २० तस्थ० गुरुं व्याहरमाणं यत्र गतः शृणोति तत्र गत पवोत्तरयति २१ किंति, गुर्याहतः किमिति वक्ति २२ गुरुं त्वमिति वक्ति २३ तजा. गुरुणा चोदितस्तजातेन प्रतिहन्ति, यथा कुतोग्लानादेईयावृत्यं न करोषीत्युक्तो वक्ति त्वमेव किं न करोषि २४ नो सु० गुरोः कथां कथयतो न सुमनाः स्यात् किंतु विमनाः २५ नो सर० गुरुम् सूत्रादिकं वदन्तमेवं वक्ति यथा न स्मरसि त्वमेतमर्थ, एपोऽर्थ एवं भवति २६ कह छित्तत्ति, गुरौ कथां कथयति तां कथां छिनत्ति, यथाऽहं कथयामीति २७ परि० परिपंद भिनत्ति, यथासम्प्रति भिक्षादिवेलेल्यादिकथनेन २८ वणु० अनुस्थितायामेव तस्यां पदि द्विखि-18 स्तामेव कथां वक्ति २९ संथा० शय्या संस्तारकं पादेन घडयित्वा न मिथ्यादुःकृतं दत्ते ३० चित्ति, गुरुशच्यासंस्तारके स्थानादि करोति ३१ उच्चति उच्चासनः ३२ समा० समासनः, तदाशातना ३३ इति दशाभूतस्कंधसूत्रानुसारी गाथात्रयार्थः ॥
॥६९ ॥ यद्वा अरहताणं आसायणाए इत्याद्या ३३ आशातनाः, तत्राद्याः ११ अहंदादिविषयाः, अग्रेतनास्तु चतुर्दश सुत्रविषयास्तद्यथा-व्याविद्धाक्षरं विपर्यस्ताक्षरम् २० व्यत्यानेडितं अन्यान्यासम्बद्धवर्णव्यामिश्रम् २१ हीनाक्षरं अक्षरन्यूनम् २२ अत्यक्षरं अधिकाक्षरम् २३ पदहीन पदेनवोनम् २४ विनयहीन अकृतोचितविनयम् २५ घोपहीन उदात्तादिघोपरहितम् २६ योगहीनं सम्यगतयोगोपचारम् २७18
Jain Education Interi
For Private & Personel Use Only
A
l

Page #98

पाक्षिकसूत्र
॥ ७० ॥
सुष्टु दत्तं समधिकं प्रदत्तं गुरुणा २८ दुष्टु प्रतीच्छितं कलुषितान्तरात्मना शिष्येण गृहीतम् २९ अकाले कालवेलादी ३० कालो | यो यस्यात्मीयोऽध्ययनकालस्तत्र ३१ अस्वाध्यायिके रुधिरादी स्वाध्यायितमधीतम् ३२ खाध्यायिके रुधिराधभावे न स्वाभ्यायितम् ३३ का अवचरिएवमेकद्वयादिशुभाऽशुभस्थानाङ्गीकारवर्जनद्वारेण कृता महावतोचारणा, साम्प्रतमनुक्तस्थानातिदेशतस्तां कर्तुमाह-॥ ४१ ॥ समलंकृतम्
एवं निदंडविरओ, तिगरणसुद्धो तिसल्लनीसल्लो । तिविहेण पडिकतो रक्खामि महपए पंच ॥४२॥
एवं प्रागुक्तलेझ्यादिस्थानवविदण्डविरतः मनोवाक्कायमेदात् , त्रिकरणशुद्धो निर्दोषः, अनयोः पदयोरयं विशेषः, सावधयोगनिवृत्तस्त्रिदण्डविरत उच्यते, निरवद्ययोगप्रवृत्तस्तु त्रिकरणशुद्धः, अत्र चोदाहरणकोंकणसाध्वादयः ॥ तिसल्लित्यादि, शल्यानि द्रव्यतस्तोमरादीनि, भावतस्तु मायादीनि निर्गतानि शल्यानि यस्य सः, स चैकशल्यापेक्षयापि स्यादित्याह-त्रिशल्येषु विषये निःशल्यखिशल्यनिःशल्यः सन , त्रिविधेन करणेनेति गम्यते, प्रतिक्रान्तः सर्वातिचारप्रतिनिवृत्तः ॥ ४२ ॥ अथ महाव्रतोचारणां निगमयन्नाहइच्चेअं महत्वयउच्चारण थिरत्तं सल्लुद्धरण धिइवलय ववसाओ साहणटो पावनिवारणं निकायणा भावविसोही | पडागाहरणं निज्जुहणाराहणा गुणाणं संवरजोगो पसत्यमाणोवउत्तया जुत्तया य नाणे परमट्ठो उत्तमठो एस
॥ ७ ॥ खलु तित्थंकरहिं रइरागदोसमहणेहिं देसिओ पवयणस्स मारो छज्जीवनिकायसंजम उवासि तेलोक्कसक ठाणं अन्भुवगया ॥ ४३ ॥
इ० इत्येतदनन्तरोक्तं महाव्रतोत्कीर्तनं कृतमिति शेषः, तत्र च को गुणः, अथवा तत् कथंभूतमित्याह-थिरत्तंति, महा
30-45SGARMADRASI
Jain Educaton Internationa
For Private & Personel Use Only

Page #99

पाक्षिकसूत्र ॥७१ ॥
| अवचूरिसमलंकृतम्
व्रतेवेव धर्म वा स्थैर्यहेतुत्वात् स्थिरत्वं निश्चलत्वम्, भवति चासनमोक्षस्य महाबतकरणश्रवणादिभ्यः संवेगातिशयान्महावतेषु धर्म वा निष्पकम्पतेति । शल्योद्धरणकारणत्वाच्छल्योद्धरणम्, धृतेश्चितसमाधेबलमवष्टम्भो धृतिवलं तत्करणत्वान्महावतोच्चारणमपि धृतिवलं, धृतिबलदं वा धीबलदं वा व्यवसायी दुष्करकरणाध्यवसायः । साध्यतेऽनेन साध्यमिति साधनमुपायस्तल्लक्षणोऽर्थः पदार्थः साधनार्थः, मोक्षाण्यपरमपुरुषार्थ निष्पत्युपाय इत्यर्थः । पापस्य निवारणं निषेधकम् । निकाचनेच निकाचना स्वमतप्रति-| पत्तिदतरनिबन्धनमित्यर्थः, शुभकर्मणां वा निकाचनाहेतुत्वाग्निकाचनमिदमुच्यते । भाव० भावस्यात्मपरिणामस्य विशोधिकारणत्वाद् | भावविशोधिर्भावनेमल्यहेतुरित्यर्थः । पडा० पताकायाश्चारित्राराधनवैजयन्त्याहरणं ग्रहणं पताकाहरणम्, लोके हि मल्लयुद्धादिषु वल. | माभरणं द्रव्यं वा ध्वजान बद्धयते, तत्र यो येन युद्धादिना गुणेन प्रकवान् भवति, स रकमध्ये पुरतो भूत्वा गृहातीति पताका | हरतीत्युच्यते। पवमत्रापि पाक्षिकादिषु महावतोच्चारणतः संजातचारित्रविशुद्धिप्रकर्षः साधुः प्रबचनोक्तायाश्चारित्राराधनपताकाया
हरणं करोतीति, नियहना निष्काशना, कर्मशत्रणामात्मनगरानिर्वासनेत्यर्थः । तथा राधना अखण्डनिष्पादना, केषां गुणानां मुक्तिसा| धकजीवव्यापाराणाम् । संव. नूतनकर्मागमनिरोधहेतुः संवरस्तपो योगो व्यापारः, अथवा संवरेण पञ्चाश्रवनिरोधेन योगः सम्बन्धः | संवरयोगः । प्रशस्तध्याने उपयुक्तता संपन्नता युक्तताच समन्वितता च, विभक्तिव्यत्ययाद्शानेन सदबोधसम्पन्नतेत्यर्थः । महा. व्रतप्रतिपत्तेः सम्यग् शानफलत्वात् । परमार्थः सदभूतार्थः, अकृत्रिमपदार्थ इत्यर्थः ।
कश्चित्पदार्थः परमार्थोऽपि परमाणुवत् उत्तमो न स्यात्. अत आह-उत्तमार्थः उत्कृपपदार्थः, मोक्षफलसाधकत्वेन महाव्रतानां सर्ववस्तुप्रधानत्वात् । एसत्ति, लिङ्गव्यत्ययादेतन्महाव्रतोच्चारणं तीर्थकररतिरागद्वेषमथनैः, तत्र रतिश्चारित्रमोहनीयोदयजन्यस्तथाविधानन्दश्चित्तविकारः । देशितो भव्येभ्यः, प्रवेदितः, प्रवचनस्य द्वादशाङ्गस्य सारो निष्पन्दः, अतस्तेषु महानादरो विधेय इति भावः । ते च भगवन्तस्तीथङ्कराः षट्जीवनिकायानां संयम रक्षामुपलक्षणान्मृषावादादिपरिहारम् चोपदिश्य भब्येभ्यः, उपलक्षणात
AGARLSSES
Jain Education Interne
For Private & Personel Use Only
T
ww.jainelibrary.org

Page #100

पाक्षिकसूत्र
स्वयं कृत्वा च प्रैलोक्यसस्कृतं स्थानं सिद्धिक्षेत्रमित्यर्थः, अभ्युपगताः सम्प्राप्ता इत्यनेनापि महावतानामत्यन्तोपादेयतां मचयति । अथ महावतोत्कीर्तनासमाप्ती मङ्गलार्थ श्रीवीरस्तुतिमाह
अवचूरि
& समलंकृतम् नमो त्थु ते सिद्ध बुद्ध मुत्त निरय निस्संग माणमूरण गुणरयणसायरमणतमप्पमेअ । नमो त्थु ते 3 महामहावीरवद्धमाणसामिस्स । नमो त्थु ते अरहओ नमो त्थु ते भगवओ त्ति कडु ॥ ४४ ॥
नमु. नमोऽस्तु तुभ्यं, हे श्रीवर्धमानस्वामिन्निति प्रक्रमः, किं विशिष्ट सिद्ध, कृतार्थ, बुद्ध केवलज्ञानशातवस्तुतत्व, मुक्त पूर्वबद्धकर्मबन्धनः नीरजः वध्यमानकर्मरहित, यद्वा नीरय 'निरौत्सुक्य, निःसन 'पुत्रादिसम्बन्धविकल, मानमूरण, सर्वगर्वोद्दलन, 5 गुणरत्नसार, अनन्तज्ञानात्मकत्वादनन्त, मकारोऽलाक्षणिकः, अप्रमेय अर्वाचीनज्ञानाऽपरिच्छेद्य, अशरीरजीवस्वरूपस्य छन्मस्थैः परिच्छेत्तमशक्यत्वात् । महति गरीयसि प्रक्रमान्मोक्षे कृतमते इति गम्यते, महावीर, विदारयति यत्कर्म । तपसा च विराजते ॥12 तपोवीर्येण युक्तश्च । तस्माद्वीर इति स्मृतः ॥ १॥
इति स्वरूपकलित हे वर्द्धमान, सिद्धादीनि बर्द्धमानातान्यामन्त्रणपदानि । कुतस्ते नमोऽस्त्वित्याह-सामिस्सत्ति विभक्तिव्यत्ययादिति कृत्वेति प्रत्येकमभिसम्बन्धाच्च स्वामीति कृत्वा, प्रभुरिति हेतोः, तथा नमोऽस्तु ते, कुतः अहत्यष्टमहाप्रातिहार्यरूपां पूजामित्यहनिति कृत्वा तथा भगवानिति कृत्वा, तद्वा महत्ति रूढ़िवशादतिमहान् स चासौ बीरश्चेत्यादिकर्मधारयः, तस्तै अर्हतेत भगवते इतिकृत्वा इतिहेतोः । यतस्त्वमुक्तविशेषणोऽतस्ते "नमोऽस्त्विति भावः॥ तिकट्टुत्ति, त्रिकत्वः त्रीन् वारानिति, प्रतिवाक्य
१ निर्ग तौरसक्य २ रहित ३ प्राकृतज्ञान ४ कथं नमोऽत्वस्त्याह ।
मा
७२॥
Jan Education Intematon
For Private
Personal Use Only

Page #101

पाक्षिकसूत्र
MARRESS
अवचूरिसमलंकृतम्
॥ ७३ ।।
भCARSA
च नमस्क्रियाभिधानं स्तुतिप्रस्तावाददुष्टम् ॥ यथा महावतोचारणं कर्मक्षयाय, तथा श्रुतोत्कीर्तनमपि कर्मक्षयाय, 'अतस्तदाह
एसा खल महत्वयउच्चारणा कया ॥ इच्छामो सुत्तकित्तणं काउं । पसा पषा खलुरलङ्कारे, कृता महावतोञ्चारणा, साम्प्रतमिच्छामोऽमिलवामः श्रुतकीर्तनां आगमअन्धनामोच्चारणां कर्तुम्, तत् | श्रुतं द्विधा, अङ्गप्रविष्टमयाहाम् च, तत्र-पायजुर्ग २ जंघो ४ रू ६ । गायदुगदं तु ८ दो य बाहू य १० ।। गीवा ११ सिरं च १२ पुरिसो। बारस अंगो सुअपविठ्ठो ॥ १ ॥ गात्रद्विकाध पृष्टोदररूपं, पर्वविधथुतपुरुषस्याङ्गेषु प्रविष्टं व्यवस्थितं अङ्गं प्रविष्ट, तथाहिप्रवचनपुरुषस्य पादयुगमाचारसूत्रकृते । जवाद्विकं स्थानसमवायावित्यादि । यद्वा-गणहरकयमङ्गगयं । जंकय थेरेहिं बाहिरं तं तु॥ अंगपविष्ट निययं । अनिययसुभ वाहिरं भणियं ॥ १॥ श्रुतपुरुषाङ्गव्यतिरिक्तमङ्गबाह्य द्विधा, आवश्यकं आवश्यकव्यतिरिक्त च, तत्र तावदल्प वक्तव्यत्वादावश्यकभृतोत्कीर्तनं नमस्कारपूर्वकमाह
नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइअं छविहमावस्सयं भगवंतं ।। नमो नस्तेभ्यः क्षमाश्रमणेभ्यः क्षमादिगुणप्रधानमहातपस्विभ्यः स्वगुरुभ्यस्तीर्थकरगणधरादिभ्यो वेति भावः, यरिदं वक्ष्यमाणं वाचितं अस्मभ्यं प्रदत्तम्, अथवा परिभाषितं सूत्रार्थतया विरचितमित्यर्थः । षड्विधं, अवश्य करणादावश्यकम्, भगवत्सातिशयाभिधेयसमृधादिगुणयुक्तम् । पविधत्वमाहतं जहा-सामाइ । चउवीसत्थओ २ । वंदणयं ३। पडिक्कमणं ४। काउस्सग्गो ५ । पञ्चक्खाणं ६॥
१ शुतोत्कीर्तनमाह
ESARKARI
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #102

पाक्षिकसूत्र ॥७४ ॥
अवचूरिसमलंकृतम्
5445CAKCALCRAC
सवेहिं पि एअम्मि छबिहे आवस्सए भगवंते ससुत्ते सअत्थे सगंथे सनिज्जुत्तिए ससंगहणिए जे गुणा वा भावा वा अरिहंतेहिं भगवंतेहिं पण्णता वा परूविआ वा । ते भावे सद्दहामो पत्तियामो रोएमो फासेमो पालेमो अणुपालेमो ॥ तद्यथा-सामायिक सावद्ययोगविरतिप्रधानोऽध्ययनविशेषः । चतुर्विशतिस्तवः, ऋषभादिगुणोत्कीर्तनार्थोऽध्ययन विशेषः २ वन्दनक, गुणवत्प्रतिपत्तिप्रधानोऽध्ययन ३ प्रतिक्रमणं स्खलितनिन्दाप्रतिपादकोऽध्यय०४ कायोत्सगो धर्मकार्यातिचारवणशोधकोऽध्यय० ५ प्रत्याण्यानं विरतिगुणकारकोऽध्ययनविशेष एच ६ सर्वस्मिन्नप्येतस्मिनन्तरोक्ते षड्विधे आवश्यके भगवति समप्रैश्वर्यादिमति, सह सूत्रण मूलसूत्ररूपेण वर्तत इति ससूत्र तस्मिन्, सहार्थेन तद्वयाख्यानरूपेण तर्तते इति सहाथै तस्मिन् , सह ग्रन्थेन सूत्रार्थों भयरूपेण वर्सते० तस्मिन् , सह निर्यक्त्या वर्तते तस्मिन् , सह संग्रहण्या निर्युक्य॑व बह्वर्थसन्हणरूपया वतते यत्तत् ससइन्हणिकं तस्मिन्, ये केचन गुणा विरतिजिनगुणोत्कीर्तनादयो धर्माः, भावाः क्षायोपशमिकादिपदार्थाः जीवादिपदार्था चा, वाशब्दी पूर्वोत्तरापेक्षया समुच्चये, प्राप्ताः सामान्येनोद्दिशः प्ररूपिता विशेषेण निर्दिष्टाः, चा शन्दी प्राग्वत् । तान् भावान् उपलक्षणाद गुणांध श्रद्दध्महे सामान्यनवमेवैतदिति श्रद्धाविषयीकुर्मः॥ पत्ति० प्रतिपद्यामहे प्रीतिकरणद्वारेण, रोए० रोचयामोऽमिलापातिरेकेण, भासेवनाभिमुखतया रुचिविषयी कुर्म इत्यर्थः । न च प्रीतिरुची न मिले, यतः कचिद्दधादी प्रीतिसद्भावेऽपि न सर्वदा रुचिरतो भेदोऽनयोः । फासे० स्पृशाम आसेवनाद्वारेण छुपामः, अणु० अनुपालयामः पुनः पुनः, करणेन ॥
१ पालेमो' इति पाठोऽधिकः ॥
७४॥

For Private
Personal Use Only

Page #103

अवचूरिसमलंकृतम्
2 ते भावे सहहंतेहिं पत्तिअंतेहिं रोअंतेहिं फासंतेहिं पालतेहिं अणुपालतेहिं । अंतोपरखस्स जं वाइ पढिअं पाक्षिकसूत्र | परिअद्विरं पुच्छिअं अणुपेहि अणुपालिअं तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मुक्खयाए बोहिलामाए
संसारुत्तारणाए त्ति कहु उवसंपज्जित्ताण विहरामि ॥
तान भावान् श्रद्दधानः प्रति० । अन्तर्मध्ये पक्षस्य यत् किञ्चिद्वाचितमन्येभ्यः प्रदत्तम्, पठितं स्वयमधीतम्, परिवर्तितं सूत्रनो गुणितम्, पृष्टं पूर्वाधीतस्य सूत्रादेः शकितादौ प्रश्नः कृतः, अनुप्रेक्षितमर्थविस्मरणभयादिना चिन्तितम्, अनुपालितमेभिः प्रकारैरग्वेवमनुएितम्, तद्वक्षयायधैं भविष्यत्यम्माकमिति गम्यते । इति कृत्वेति हेतोरुपसम्पद्याङ्गीकृत्य. वचनव्यत्ययात् विहरामो मास कल्पादिना साधुविहारेण व महे ॥ अंतोपक्खस्स जं न वाइन पढिन परिअष्टिन पुच्छिनाणुपेहि नाणुपालि संते वले संते पीरिए संते पुरिसकारपरिकमे तस्स आलोएमो पडिकमामो निंदामो गरिहामो विउद्देमो विसोहेमो अकरणयाए अन्भुट्टेमो अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवजामो तस्स मिच्छामि दुबई ॥
जन वाइयं' इत्यादिसूत्राणि नविशेषितानि प्राग्वद्वयाख्येयानि, सति विद्यमाने बले शरीरमाणे, वीर्ये जीवप्रभवे प्राणे, पुरुषकारः पुरुषाभिमानः, अत एव निष्पादितफलः प्रराक्रमः, तस्मिन् पुरुषकारपराक्रमे। विभक्तिव्यत्ययात्तदवाचितादिकमालोचयामः, (गुरवे निवेदयामः) प्रतिक्रमामः, निन्दामः, 'स्वसमक्षं जुगुप्सामः, गर्हामो गुरुसमक्षम, व्यतिवर्त्तयामो, वित्रोटयामो,
'पालंसेहिं ' पाठोऽधिकः १ स्वसाक्षिक।
Jan Education Inter
For Private Personel Use Only

Page #104

अवचूरि
पाक्षिकसूत्र ४ ।। ७६ ॥
विकुट्यामो वाऽवाचनाथनुवन्ध विच्छेदयाम इत्यर्थः । विशोधयामः प्रकृतदोषमलिनमात्मानं विमलीकुर्मः । अकरणतया पुनन करिष्याम इत्येवमभ्युत्तिष्टामोऽभ्युगच्छाम इति । यथाईमपराधाद्यपेक्षया यथोचितम्, तपकर्म निर्विकृतिकादिकम्, पापच्छेदकत्वात् पापच्छित्, प्रायश्चित्तयिशोधकत्वाद्वा प्रायश्चितं प्रतिपद्यामहे । तस्य यन्त्र वाचितमित्यादेरपराधस्य मिथ्यादुःकृतं स्वदोषप्रतिपत्तिगर्भपश्चात्तापानुसूचकं ददामः ॥ आवश्यकव्यतिरिक्तमपि द्विधा, कालिकमुत्कालिकं च, यदिह दिननिशाधन्त्यपौरुषीद्वय पवाsस्वाध्यायिकाभावे पठ्यते तत् कालेन निर्वृत्तं कालिकम् , यत्पुनः कारवेला पञ्चविधाऽस्वाध्यायवज्यं पठ्यते तदुत्कालिकम, तत्रोत्कालिकोत्कीर्तनायाहनमो तेसिं खमासमणाण । जेहिं इमं वाइअं अंगयाहिरं उकालि भगवंतं तं जहा-दसवेआलिअं१।कप्पिआकप्पिअं२। चुल्लकप्पसुअं३ । महाकप्पसुअं ४ । उवाइअं५। रायप्पसेणिअंजीवाभिगमो। पन्नवणा ८ । महापन्नवणा । नंदी १० । अणुओगदाराई ११ । देविदत्थओ १२ । तंदलविआलिअं१३ । चंदाविज्झयं १४ । पमायप्पमायं १५। पोरिसिमंडलं १६। मंडलप्पवेसो १७। गणिविज्जा १८ । विजाचरणविणिच्छओ १९। झाणविभत्ती २० । मरणविभत्ती २१ । आयविसोहि २२ । संलेहणासुअं२३ । वीयरायसुअं २४ । विहारकप्पो २५ । चरणविही २६ । आउरपञ्चक्खाण २७। महापच्चक्याण २८ ॥
नमो० उत्कालेन निवृत्तं उत्कालिकम्, विकालेनाऽपराहरूपेण निवृतं वैकालिकं दशाध्ययनं निर्माणं च तद्वैकालिकं च मध्यम
७६॥
प्रयच्छामः ॥
For Private Personal Use Only

Page #105

पाक्षिकसूत्र
HARSA
| अवचूरिसमलंकृतम्
ससंगहणिए जे गुणा वा भावावा अरिहंतेहिं भगवंतेहिं पन्नता वा परूविआ वा ते भावे सद्दहामो पत्तिआमो रोएमो फासेमो पालेमो अणुपालेमो। ते भावे सद्दईतेहिं पत्तिअंतेहिं रोयंतेहिं फासंतेहिं पालंतेहिं अणुपालंतेहिं | अंतापक्खस्स जं वाइअं पढि परिअहिलं पुच्छिअं अणुपेहि अणुपालिअं तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मुक्खयाए योहिलाभाए संसारुत्तारणए त्ति कह उवसंपन्जित्ता ण विहरामि । अंतोपक्खस्स ज न वाइअ न पटिन परिअट्टिन पुच्छि अंनाणुपेहिं नाणुपालिअं संते बले संते वीरिए संते पुरिसकारपरक्कमे तस्स आलोएमो पडिकमामो निंदामो गरिहामो विउद्देमो चिसोहेमो अकरणयाए अन्मुडेमो अहारिहं तवोकम्म पायच्छित्तं पडिवजामो तस्स मिच्छामि दुकडं ॥ _ नमो० उत्तराणि प्रधानाम्यध्ययनानि दिवशादिनयतादीन्येव पत्रिंशत उतराध्ययनानीति । दशाध्ययनात्मको अन्धो दशा, दशावतस्कन्ध इति यः प्रतीतः । कल्पः साण्याचारः स्थविरकल्पादिर्वा. तत्प्रतिपादकमध्ययन कल्पः । प्रायश्चित्तगोचरव्यवहारचाची' ग्रन्थो व्यवहारः ॥ ऋषयः प्रत्येकबुद्धा नेमिनाथतीर्थवर्तिनो नारदादयो विंशतिर्गयते, श्रीपार्वतीर्थवर्तिनः पश्चदश, श्रीवीरतीर्थ दश च गृहान्ते, तैर्भाषितानि पञ्चचत्वारिंशदध्ययनानि ऋषिभाषितानि । निशीथो मध्यमरात्रिस्तद्वद् रहोभूतं यदध्यन तान्न शीर्थ' आचारामपञ्चमडेत्यर्थः। अस्मादेव अन्धाभ्यां महत्तरं महानिशीथम् । जम्बुढीपादिस्वरूपप्रज्ञापनं यस्यां सा जम्बूद्वीप
87-%
42o1
C
R१ प्रतिपादकमध्ययनं। २ ननिशीथायन ।
ROGosh
%A5%

Page #106

पाक्षिकसूत्र
अषचूरिसमलंकृतम्
॥ ७९ ॥
SHRESTMASANCHAR
परिअहिअं न पुच्छि नाणुपेहि नाणुपालि संते वले संते वीरिए संते पुरिसकारपरकमे तस्स आलोएमो पडिकमामो निंदामो गरिहामो विउद्देमो विसोहेमो अकरणयाए अम्भुट्टेमो अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवलामो तस्स मिच्छामि दुकडं ॥५१॥
समुत्कीर्तितमुत्कालिकमथ कालिकोत्कीर्तनायाहनमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइअं अंगबाहिरं कालिअंभगवतं तं जहा-उत्तरज्झयणाई १ । दसाओ। कप्पो ३। ववहारो ४। इसिभासिआइं५। निसीहं ६। महानिसीहं । जंबुद्दीवपन्नत्ती ८। सूरपन्नत्ती। चंदपन्नत्ती १०। दीवसागरपन्नत्ती ११ । खुड्डियाविमाणपविभत्ती १२। महल्लिआविमाणपविभत्ती १३ । अंगचूलिआए १४ । वग्गचूलिआए १५ । विवाहचूलिआए १३ । अरुणोववाए १७। वरुणोववाए १८ । गरुलोववाए १९ । (धरणोववाए ) वेसमणोववाए २० । वेलंधरोववाए २१ । देविंदोववाए २२ । उट्ठाणसुइए २३ । समुट्ठाणसुए २४ । नागपरिआवलिआण २५ । निरययावलिआणं २६ । कप्पिआणं २७ । कप्पवडिंसयाणं २८। पुप्फिआणं २९ । पुप्फचूलिआणं ३० । ( वहिआण) वह्निदसाणं ३१ । आसीविस| भावणाण ३२ । दिडिविसमावणाणं ३३। चारण-(सुमिण) भावणाणं ३४ । महासुमिणभावणाणं ३५ ॥ तेअग्गिनिमग्गाणं ३६ । मवेहिं पि एअम्मि अंगयाहिरे कालिए भगवंते ससुत्ते सअत्थे सगंथे सनिज्जुत्तिए
॥ ७९
॥
Jain Education InterX

Ho

Page #107

पाक्षिकसूत्र
प्रतिपादको ग्रन्धः विद्याचरणविनिश्चयः । ध्यानानामा दीनां विभजनं प्रकटनं यस्यां ग्रन्थपद्धती सा ध्यानविभक्तिः । मरणानामावीच्या (विभक्तिः) विचारणं यस्यां ग्रंथप० । आत्मनो जीवस्यालोचनादिप्रायश्चित्तप्रतिपत्त्यादिना विशुद्धिः प्रतिपाद्यते यत्र || अवचूरितदध्य०। द्रव्यतो भावतश्च संलेखना प्रतिपाद्यते यत्र तदध्ययनं संलेखनाथुतम्, द्रव्यसंलेखना विकृतित्यागादिः,भावतः क्रोधादि-I त्यागः । वीतरागस्वरूपं प्रतिपाद्यते यत्र तद्वीतरागथुतम् । विहारो चत्तनं तस्य कल्पो व्यवस्था स्थविरकल्लादीनामुच्यते यत्र प्रन्थे स विहारकल्पः। चरण-वय ५ समणधम्म १० संजम १७ वेयावच्चं १० च बम्भगुत्तीओ ९॥ नाणाइति ३ तव १२ कोह ८ निग्गहाई चरणमे ॥१॥ इति लक्षण ७० मेदम, पतत्प्रतिपादकमध्ययन चरणविधिः । आतुरः खकीयब्यापारपश्चसमितिगुप्ति- |* पडावश्यकप्रतिलेखनादीक्रियाशक्तिविकल: (ग्लानः) तस्य प्रत्याख्यानमनशनं यत्र वर्ण्यते तदातुर प्र०। महाप्रत्यख्यानम्, अत्रायं| भावः स्थविरकल्पिका विहारेणव संलीढाः प्रान्तेऽनशनौञ्चारं कुर्वन्ति, एवमेतत्सर्वम् सविस्तरं वर्ण्यते यत्र तन्महा प्र०। एवमेतन्यप्टाविंशत्यध्ययनानि यथार्थान्युक्तानि', उपलक्षणं चतानि यतो नैतावत्येवोत्कालिकानि सन्ति इति ॥ सव्वेहि पि अम्मि अंगवाहिरे उकालिए भगवंते समुत्ते सअत्थे सगंथे सनिज्जुत्तिए ससंगहणिए जे गुणा वा मावा वा अरिहंतेहिं भगवंतेहि पन्नत्ता वा परूविआ वा ते भावे सदहामो पत्तिआमो रोएमो फासेमो पालेमो अणुपालेमो । ते भावे सद्दहंतेहिं पत्तिअंतेहिं रोअंतेहिं फासंतेहिं पालतेहिं अणुपालंतेहिं अंतो-४ पक्खस्स ज वाइ पढिअ परिअट्टि पुच्छिअं अणुपेहिअणुपालिअंतंदुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मुक्खयाएर बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्ति कह उवसंपलित्ता विहरामि । अंतोपक्खस्स ज न वाइअं न पढिअं न
१ आमिहितानी ।।

For Private & Personel Use Only

Page #108

पाक्षिकसूत्र
अवचूरि
समलंकृतम्
SEASEASESS
पदलोपाद्दशवकालिकम् । कल्प्याऽकल्ल्यप्रतिपादक कल्प्याऽकल्प्यम्, कल्पः स्थविरकल्पादिस्तत्प्रतिपादक थुतं कल्पश्रुतम्, तत्पुनर्द्विमे दमेकमल्पं ग्रन्थमल्पार्थ च, द्वितीय महाग्रन्थं महार्थ च । उवा प्राकृतत्वाद्वर्णलोपे ओपपातिकमुपपतनमुपपातो देवनारकजन्म सिद्धिगमनं च, तमधिकृत्य कृतमध्ययनमीप इदं आचारांगस्योपाङ्गम । राज्ञः प्रदेशिनाम्नः प्रश्नानि, तान्यधिकृत्य कृतमध्ययन राजप्रश्चियं सूबकृदङ्गस्योपाङ्गमिदम् । जीवानामुपलक्षणादजीवानां चाभिगमो शानं यत्र म जीवाभिगमः, स्थानाङ्गस्योपारमिदम् । जीवादीनां प्रज्ञापनं प्रज्ञापना। महाप्रज्ञा० एते समवायाङ्गस्योपानम्। नन्दनं नन्दी, नन्दन्त्यनया भन्याङ्गिन इति वा नन्दी, पश्चप्रकारज्ञानस्वरूपप्रतिपादकोऽध्ययनविशेषः, अनुयोगो व्याख्यानम्, तस्य द्वाराण्युपक्रमादीनि चत्वारि मुखान्यनुयोगद्वाराणि. तत्स्वरूपप्रति-४ पादको प्रन्थोऽप्यमेदोपचारादनुयोगद्वाराणीत्युच्यते । देवेन्द्राणां चमरादीनां स्तवनं भवन स्थित्यादिवरूपवर्णनं यत्रासी देवेन्द्रस्तवः। तन्दुलानां वर्षशतायुष्कपुरुषप्रति दिनभोग्यानां सहपाविचारेणोपलक्षितो अन्धविशेषस्तंडलवैचारिकं । चंदा० चन्द्रो यम्नपुत्रिकाक्षिगोलको गृह्यते, आ मर्यादया वियत इत्यावेध्यम्, कप्रत्यये चन्द्राध्यकं राधावेध इत्यर्थः । तदुपमानमरणाराधनाप्रतिपादको ग्रन्थश्चन्द्रवे। प्रमादाऽप्रमादस्वरूपमेदफलविपाकप्रतिपादकमध्ययन प्रमादाऽप्रमादम् । पुरुषः शङ्कः शरीरं वा तस्मान्निष्पन्ना पौरुषी, इयमत्र भावना-यदा सर्वम्य वस्तुनः स्वप्रमाणा छाया जायते तदा 'पौरुषी, इयं चोत्तरायणान्ते दक्षिणायनादौ चैकं दिनं भवति, तत उर्वमङ्गलस्यायवेकपष्टिभागा दक्षिणायने वर्द्धन्ते, उत्तरायने च हसन्तीति, एवं पौरुषी मण्डले २ अन्या.२ प्रतिपाद्यते तदध्ययनं पौरुषीमण्डलम् । यत्र चन्द्रसूर्ययोर्दक्षिणोत्तरेषु मण्डलान्मण्डलप्रवेशो वर्ण्यते तत्तथा । गुणगणोऽस्यास्तीति गणी आचार्यस्तस्य विद्या ज्ञान गणि विद्या विद्येति ज्ञानं तच्च दर्शनसहितमन्यथा शानाऽभावात् , चरणं चारित्रं, पषां फलविनिश्चय
SARALAMARACRIMARCAMGARCANCY
॥७७
॥
१ पौरुषीमान २ यत्र तदभ्ययनं मण्डल प्रवेशः ॥
Jain Education Intern
For Private & Personel Use Only
T

Page #109

ज
पाक्षिकसूत्र
॥८१ ॥
SEARSA
प्रशप्तिः। सूरचरितप्रज्ञापनं यस्यां सा सूरप्र० । केचिदेतामुत्कालिकमध्येऽधीयन्ते, तदपि युक्तम, नन्थध्ययनेऽप्यस्था उत्कालिकमध्येऽ- ID धीतत्वात् । चन्द्रचारप्रतिपादको ग्रन्थश्चन्द्रप्र० । द्वीपसागराणां प्रज्ञापनं यस्यां सा द्वीप० । इहावलिकाप्रविष्टेतरविमानप्रवि-
रिभजनं यस्यां ग्रन्थपद्धती सा विमानप्रविभक्तिः। सा चैकाल्पग्रन्थार्था क्षुल्लकाविमान प्र०। ततोऽन्या' महती विमान। अङ्गस्या- समलकतम चारादेश्चूलिका अङ्गचूलिका यथाचारस्यानेकविधा । इह चानुकार्थसहात्मिका चूलिका । वर्गोऽध्ययनादिसमुहो यथान्तकृतदशास्वष्टौ वर्गा इत्यादि, तस्य चूलिका वर्गचूलिका । विवाहो भगवती तस्याश्चूलिका विवा० । अरुणो नाम देवस्तदुपपातहेतुस्तदाचारप्रतिबद्धश्च अन्धोऽमणोपपातः। यदा तदध्ययनमुपयुक्तः सन् साधुः परिवर्तयति तदाऽरूणो देवः खसमयनिबद्धत्वाचलितासनप्रयुक्तावधिस्तत्रागत्य भक्तिभरावनतो मुक्तपुष्पवृष्टिरवपतति । ततः साधुपुरतः स्थित्वा कृताञ्जलिः शृण्वंस्तिष्ठति, समाप्त || वक्ति सुस्वाध्यायितमिद मिति घरं वृणु । स च नि:स्पृहतया नेच्छति, ततोऽधिकतरसक्षातभक्तिस्त्रिप्रदक्षिणां कृत्वा वन्दित्वा याति।। एवं वरुणोपपातगरुडोपपातश्रमणोपपासवेलंधरोपपातदेवेंद्रोपपातेवपि वाच्यम् ॥ उठा० उत्थानश्रुतं नामाध्ययनम् । 'तं पुण संघाइकजेसु आसुरत्ते विमाणस्थे उट्ठाणसुअमज्झयणं परिअट्टेइ । इक्कं दुन्नि तिन्नि वा वारे, ताहे से कुले वा गामे वा जाय रायहाणी वा ओहयमणसंकप्पे विलवंते दुभं दुअं पहाविते, उठेइ उवस्स इति वुत्तं भवइ । समु. समुत्थानश्रुतमध्ययनम् , तं पुण समते कजे तुडे समसुहासणस्थे समुट्ठाणसुभं परिअट्टे । सललिअं आगच्छंते समुट्ठाद भावस्सइत्ति वुतं भवइ । एवं कयसंकप्पस्स परिअट्टितस्स पुवुट्रिपिस मुद्दे । इतः पष्ठयन्तानि शुताभिधानानि रक्ष्यन्ते-तानि विभक्तिव्यस्ययात् प्रथममान्तानि | व्याख्येयानि । यहा णमिति चाक्यालद्वारे, ततः प्रथमान्तान्येवामूनि । नागपरिक्षा, नागा नागकुमारास्तत्समयनिबद्धमध्ययनं नाग.
॥८२ ॥ परिक्षा । तं जया समणे उवउत्ते परिअद्रुह, तया अकयसंकप्पस्सवि ते नागकुमारा तत्वत्था चेव परिआणंति वंदंति नमस्तंति
१ अन्यामहासन्धार्था ।
COLLEGACKk
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #110

पाक्षिकसूत्र
| संघाइजेसुभ वरदा भवति । निरयावलिकाः यासु नरकविचारस्तद्वामिनो नरतियंचच प्रसरतो वर्ण्यन्ते ता निर० ॥ सी. | धर्मकल्पगनवक्तव्यतागोचरग्रन्थपतयः कल्पिका उच्यन्ते । कल्पावतमकानां विमानानां विचारस्तत्रोत्पत्तिहेतुस्तपथ बर्यते यासुमा अवचूरिताः कल्पावतंसिकाः । पुष्फि यासु ग्रन्थपद्धतिषु गृहवासधनत्यागेनाकिनः संयमभावपुष्पिताः सुखिताः, पुनः संयमभावत्यागेन समलंकृतम् दुःखाप्तिमुकुलनेन मुकुलिताः, पुनस्यागेनव पुरिषता इव प्रतिपाद्यन्ते ताः पुषिताः । पुष्फ० पूर्वोक्तार्थविशेषप्रतिपादिकाः पुष्पचूलिकाः । वृष्णिरन्धकनृपम्तद्वक्तव्यसाविषया दशा वृष्णिदशा: उपाङ्गम् । आस्यो दंष्ट्रास्तासु विषं येषां ते आसीविषास्ते च द्विविधाः जातितः कर्मतच, तत्र जातिको वृश्चिकमण्डकसर्पमानुष्यजातयः क्रमेण समधिकविषाः, वृश्चिक विर्ष शुत्कृष्टतोऽर्द्धभरतक्षेत्रप्रमाणमनं व्यानोति, मण्डुकविषं तु भरतप्रमाणमङ्गं व्यामोनि. सर्पविषं तु जम्बूद्विपप्रमाणं, मनुष्यविष तु मनुष्यक्षेत्रप्रमाणं वपुर्व्याप्नोति । कर्मतस्तु पञ्चेन्द्रियतिर्यचो मनुष्या देवाश्चासहस्रारादिति । एते हि तपसोऽन्यतोघा गुणतो वृश्चिकादिसाध्य कर्म (क्रियां) कुर्वन्ति, शापदानादिना पर मारयन्तीत्यर्थः ॥ देवाश्चाऽपर्याप्तावस्थायां तच्छक्तिमन्तः, ते हि पूर्व नभवे प्राप्तासीविषलग्धयः सहस्रारान्तदेवेपुत्पना अपर्याप्तावस्थायामासीविषलब्धिमम्तम्ततः परं तन्निवृत्तेः । पर्याप्ता थपि देवाः शापादिना पर प्रन्ति, किन्तु लब्धिव्यपदेशस्तदा | न प्रवर्तते । एवं विधमासीविषस्वरूपं भाव्यते यासु ग्रन्थपद्धतिषुता आसीविषभावनाः । दपी विषं येषां ते दृष्टिविषास्तत्स्वरूपप्रतिपादिका दृष्टिविषभावनाः। चारणाः, अतिशयेनबहुगमनागमनलब्धिसम्पन्नाःसाधुविशेषास्ते च द्विविधा विद्याचारणा: जवचारणाच, तत्र विद्याचारणस्य यथाविधिषष्ठतपमा नित्यं तपस्यतो विद्याचारणलब्धिरासाद्यते', जवाचारणस्य यथाविधि अष्टमतपसा नित्यं तप
८२॥ स्थतो जंघा लब्धिरुत्पद्यते । तत्र विद्या विवक्षितः केऽण्यागमस्तत्प्रधानाचारणा विद्याचारणाः । टूतातन्तुनिवर्तितपुटकतन्तून सूरकरान् वा निधी कृत्वा जवाभ्यामाकाशे चरन्तीति जलाचारणास्तेषां स्वरूपं भाव्यते यास ताश्चार० महास्वप्नानि गजादीनि
१ व्यापादयन्तीत्यर्थः २ उत्पद्यते ।

For Private & Personel Use Only

Page #111

3
+
पाक्षिकसूत्र
| अवचरि
समलंकृतम्
2OC-DESHBHAKAL
भाव्यते यास ता महास्वामभावना । तेजसनिसर्गो वार्यते यासु तास्तेजसनिसर्गाः । एतान्यपि ३१ अध्ययनान्युपलक्षणभूतानि ज्ञेयानि, यतो वृषभतीर्थकृतः ८४ प्रकीर्णसहस्राणि, अजितादीनां पावपर्यन्तानां सङ्ख्ययानि प्रकीर्णसहस्राणि । यस्य यावन्तः शिष्यास्तस्य तावन्तीत्यर्थः । चतुर्दश सहस्राणि श्रीवीरस्यासन' । उकं कालिक, तदभिधानाचावश्यकव्यतिरिक्तं, तणनाश्चाताबाह्यश्रुतमुक्तम् । साम्प्रतमङ्गप्रविष्टचतोत्कीर्तनायाहनमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं बाद दुवालसंग गणिपिडगं भगवंतं तं जहा-आयारो१। सूअगडो। ठाणं। समवाओ४। विवाहपन्नत्ती । नायाधम्मकहाओ६। उवासगदसाओ७। अंतगडदसाओ८। अणुत्तरोवबाइअदसाओ९। पण्हावागरणं १ | विवागसुअ ११ । दिहिवाओ १२ । सव्वेहिं पि एअंमि दुवा| लसंगे गणिपिडगे भगवंते ससुत्ते सअत्थे सगंथे सनिज्जुत्तिए ससंगहणिए जे गुणा वा भावा वा अरिहंतेहिं
भगवंतेहिं पन्नत्ता वा परूविआ वा, ते भावे सहामो पत्तियामो रोएमो फासेमो पालेमो अणुपालेमो, | ते भावे सद्दहंतेहिं पत्तिअंतेहिं रोयंतेहिं फासंतेहिं पालंतेहिं अणुपालंतेहिं अंतोपक्खस्स जं वाइअं पढिअं
परिअहिअं पुच्छिअं अणुपेहि अणुपालिकं तं दुक्खक्खयाए कम्मक्खयाए मुक्खयाए बोहिलाभाए संसारुत्तारणाए त्ति कह उवसंपज्जित्ताणं विहरामि । अंतोपक्खस्स ज न वाहन पढिअं न परिअहिश्र न
+CCACAKADCASC-3641
१ श्रीवीरशासने ॥

__

Page #112

पुच्छि अंनाणुपेहिनाणुपालिअंसंते वले संते वीरिए संते पुरिसक्कारपरकमे तस्स आलोएमो पडिकमामो निंदामो पाक्षिकसूत्र का गरिहामो विउद्देमो विमोहेमो अकरणयाए अन्मुडेमो अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवजामो तस्स
IM अवचूरि
IC समलंकृतम् ॥८४ ॥
मिच्छामि दुकडं ॥
नमो० गणिनः भाचार्यस्य पिटकं द्वादशाक्षार्थसारं प्रधानभाजनम्, आचरणमाचारः, आचार्यत इति चाऽचारः शिष्टाचरिता शानाचासेवन विधिरित्यर्थः । तत्प्रतिपादको ग्रन्थोऽष्याचार पवोच्यते । “सूच सूचायां" सूचनात् सत्रम, सूत्रेण कृतं सूत्रकृतम् , स्व. परसमयादिसूचकं यदित्यर्थः। तिष्टन्त्यासते वसन्ति यथावदभिधेयतयैकत्वादिविशेषिताः आत्मादयः पदार्था यत्र तत्स्थानम्, अथवास्था नशदनेहकादिकः सङ्ख्यामेदोऽभिधीयते, ततश्चात्माद्यर्थगतानामेकादिदशाम्तानां स्थानानामभिधायकत्वेन स्थानमाचाराभिधायः कत्वादाचारवत् । समिति सम्यम्, अव इत्यधिकः, अयःजीवादिपरिच्छेदासमवायस्त तुश्च अन्धोऽपि समवायः। विशिष्टाः चाहा अर्थप्रवाहास्तत्त्वार्थपद्धतय इत्यर्थः, तेषां प्रशप्तिाण्या यस्यां सा विवाहप्राप्तिः, पूज्यत्वेन नामान्तरतो भगवतीति । शातान्युदाहरणानि तत्प्रधाना धर्मकथाः शाताध० ॥ उपासकाः श्रावकास्तद्गतक्रियाकलापप्रतिबद्धा दशा, दशाध्ययनोपलक्षिता उपास० । अन्तो बिनाशा, म च कर्मणस्तत्फलभूतभवम्य वा एतो येस्तेऽन्तकृता जिनाः तेषां दशा आयवर्ग दशाध्ययनानि, इति तत्सहययोपलक्षिता अंतफ्तदशाः। अनुत्तरः सर्वोत्तमः उपपातो जन्म येषां तेऽनुत्तरोपपातिकाः सर्वार्थसिद्धादिविमानपञ्चकोपपातिन स्तद्वक्तव्यताप्रतिबद्धा दशा दशाध्ययनोपलक्षिता अनुत्तरोपपातिकदशाः। प्रश्नाश्च पृच्छाः व्याकरणानि च निर्षयनानि समाहारत्वात्प्रश्नव्या करणम्। तत्प्रतिपादको अन्धोऽपि प्रमाव्या विपचन विपाकः शुभाऽशभकर्मपरिणाम इत्यर्थस्तत्प्रतिपादक श्रुतं विपाकतधुतम्। दृष्टयो दर्शनानि तासां बादः पातो वा यत्रासौ दृष्टिवादः, रष्टिपातो वा, सर्वदर्शनदृष्टयो यत्राख्यायन्ते समवतरन्ति वेति भावः ॥
XAXAAAAKASA
Jan Education International
For Private Personal use only

Page #113

पाक्षिकसूत्र
अवचूरिसमलंकृतम्
इत्युत्कीर्तितं सामान्यतोऽङ्गप्रविष्टं श्रुतम् , साम्प्रतं श्रुतदातृपालकेभ्यो नमस्कारं आत्मीयप्रमादविषये मिथ्यादुःकृतं चाहनमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइ दुवालसंगं गणिपिडगं भगवतं तं जहा-सम्मं कारणं फासंति पालति पूरंति तीरंति किति सम्म आणाए आराहंति अहं च नाराहेमि तस्स मिच्छामि दुपडं ॥
नमो नमोऽस्तु तेभ्यः यरिद प्रागुक्तं चाचित प्रदत्तं परिभाषितं वा सूत्रार्थतः प्रणीतम , द्वादशाङ्गम. किं विशिष्ट गुणानां | | साधूनां वा गणोऽस्यास्तीति गणी आचार्यस्तस्य पिटकमिव रत्नादिकरण्डक इव पिटकं गणिपिटकं सर्वार्थसारकोशभूतमित्यर्थः । भगवंतंति, भगः समप्रैश्वर्यादिरूपः, उक्तंच-ऐश्वर्यस्य समग्रस्य । रूपस्य यशसः श्रियः॥ धर्मस्याथ प्रयत्नस्य । षणां भग इतना ॥१॥ तत्रैह समग्रेश्वर्य सातिशयार्थविभूतिः, यदवाचि-सव्वनईणं जा हज चालुआ। सव्वउदहि जं सलिलं ॥ एत्तोवि अणतगुणो । अत्थो एगस्स सुत्तस्स ॥ १ ॥ रूपं च निर्दोषत्वहेतुयुक्तत्वादिगुणगणसम्पाद्यम् , यशश्च विश्वव्यापिनी कीर्तिः, श्रीश्च कमनीयता आनन्ददायितेत्यर्थः। धर्मश्चाभिधेयत्वेन सर्वोपाधिविशेषविशुद्धोऽहिंसादिकः, प्रयत्नश्च कर्तव्यतया सर्वप्रमादवर्जनरूप उद्यमः। एतादृशो भगो विद्यते यस्य तद् भगवत् । ये च इदं सम्यगवपरीत्येन कायप्रवृत्या न मनोमात्रेण, स्पृशन्ति ग्रहणकाले विधिना गृहन्ति, पालयन्ति पुनः पुनरभ्यासतो रक्षयन्ति, पूरयन्ति मात्राबिन्द्वक्षरादेरध्येतृदोषादपरिपूर्ण परिपूर्ण कुर्वन्ति, तीरयन्ति अविस्मृतं जन्मपारं नयन्ति, कीर्तयन्ति स्वनामभिः स्वाध्यायकरणतो वा संशब्दयन्त्युचारयन्ति, सम्यगाया आराधयन्ति सम्यम्
KAKARSASUMANGALOKS
१तं जहा पाठोऽधिकः ।
JainEducation int

Alww.jainelibrary.org

Page #114

6-%
पाक्षिकसूत्र
यथावदाशया तदुक्तार्थरूपया गुरुनियोगात्मिकया था आराधयन्ति, तदुक्तक्रियाकरणतः फलदं कुर्वन्तिीस्यर्थः, सभ्यो नम इति प्रक्रमः॥
यश्चाहं नाराधयामि, प्रमादतो नानुपालयामि, तस्सत्ति षष्टीसप्तम्योरमेदात् तस्मिन्ननाराधना विषये मिथ्या मे दुःकृतम् , स्वदुश्चरितानुतापसूचकं स्वदुःखप्रतिपत्तिसूचकं वा प्रतिक्रमणमिति परिभाषितं पूर्वमूरिभिः कथितं पाक्षिकसूत्रान्तरं वाक्यं प्रतीच्छामीत्यर्थः । थुतदेवतास्तुतिमाह
अवचरिसमलंकृतम्
A
RBHANGAROO
सुअदेवया भगवई । नाणावरणीयकम्मसंघाय ॥ तेसिं खवेड सययं । जेसिं सुअसायरे भत्ती॥१॥
॥ इति श्रीपाक्षिकसूत्रं समाप्तम् ॥ सुत्र० श्रुताधिष्ठात्री देवता भुतदेवता, भवति च भूताधिष्ठात्री देवता, यदुक्तं कल्पभाष्ये-सव्वं च लक्षणोवेयं । समा हिट्ठति देवया । सुत्तं च लक्खणोवेयं । जेणं सव्वन्नुभासियं ॥१॥ भगवती पूज्या, झाना ननु कथं श्रुताधिष्ठातृदेवताया व्यंतराविप्रकारायाः कर्मक्षपणे सामर्थ्यम्, उच्यते, तद्गोचरशुभध्यानस्यापि स्मतुः कर्मक्षयहेतुत्वेनाभिहितत्वात् ।
॥ इति श्रीपाक्षिकसूत्रावचूरिः समाप्ता ॥
HARAKA
Jan Education Intematon
For Private
Personal Use Only

Page #115

अवचूरिसमलंकृतम्
क्षामणक
सूत्र
॥
७
॥
RECRUAॐॐ
॥ श्रीक्षामणकसूत्रम् ॥
(अधचूरिसमलकृतम्) यथा राजानं मङ्गलपाठका प्रतिक्रान्ते माङ्गल्य कार्ये बहुमन्यन्ते यदुत अखण्डितबलस्य ते गतः कालोन्योप्येवमेवोपस्थितः, एवं पाक्षिकं विनयोपचारं द्वितीयक्षामणकसूत्रेण तथास्थिता एव साधव आचार्यस्य कुर्वन्ति तथेदंइच्छामि खमासमणो पियं च मे जं भे। हट्ठाणं तुद्वाणं। अप्पायंकाणं । अभग्गजोगाण। सुसीलाणं । सुध्वयाणं सायरियउवझायाणं । नाणेणं । दसणेणं । चरित्तणं । तवसा अप्पाणं भावेमाणाणं । बहुसुभेण भे दिवसोपोसहो पक्खो वइकतो। अन्नो य भे कल्लाणेणं पज्जुवडिओ। सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि ॥
इच्छामि अभिलषामि वक्ष्यमाणं वस्तु । कुतोऽपि कारणादप्रियमपि किञ्चिदिप्यत इत्यत आह प्रियमभिमतम, च समु. चये, मे मम, किं तदित्याह-यद्रे भवतां, दृष्टानां रोगरहिताना तुष्टानां तोषवताम्, अथवेदं हर्षातिरेकप्रतिपादनार्थमेकार्थिकपदइयोपादानम्, अल्पातकानां अल्पशब्दस्याभाववचनत्वात् सद्योघातिरोगवर्जितानाम, सामान्येन पा नीरोगाणां स्तोकरोगाणां धा सर्वथा निरुजत्वस्याभावात् ज्ञानादिना आत्मानं भावयताम्, बहुशुमेनात्यर्थश्रेयसा ईषदूनशुमेन वा सर्वथा शुभाभावात् । मे इत्या. मन्त्रणे भगवन्तः, दिवसो दिनं किंविधः? पौषधः पूर्वरूपः तथा पक्षोऽर्द्धमासरूपो व्यतिक्रान्तोऽतिलखितः। अन्यश्च पक्ष इति वर्तते । मे भवता, कल्याणेन युक्त इति गम्यते, पर्युपस्थितः प्रतिक्रान्त इति। एवं पुष्पमाणव मालवचनमभिधाय प्रणाममाह
KAMKAMGAORADABADCASix

For Private & Personel Use Only

Page #116

S-0-55-%
क्षामणक
अवचूरिसमलंकृतम्
सूर्ण
5- 54-RRERASACACK
शिरसा मनसा बचोऽध्यहार्यः | मत्थपण वदामि नमस्कारवचनमव्युत्पतं समयप्रसिद्धमतः सिरसेत्यभिधायापि यन्मस्तकेनेन्युकं तददुष्टम्, यथैषां वलीवनामेष गोस्वामीति, गोस्वामिन् शब्दस्य स्वामिपर्यापतया लोके रूदित्वादिति । आचार्य आह
तुम्भेहिं समं ति। युप्माभिः सार्ध सर्वमेवमेतसम्पन्नमित्यर्थः । अथ चैत्यसाधुधन्दापनं च निवेदयितुकामा भणन्तिइच्छामि खमासमणो । पुचि चेइयाई वंदित्ता । नमंसित्ता। तुम्भण्हं पायमूले विहरमाणेणं । जे केइ बहुदेवसिया साहुणो दिट्ठा समाणा वा वसमाणा वा गामाणुगामं दृइज्जमाणा वा । रायणिया(सं)पुच्छंति । ओमरायणिया वंदति । अज्जया वंदति । अजिआओ वंदति । सावया वंदति । सावियाओ वंदंति । अहंपि निस्सल्लो निवसाओ त्ति कटु सिरसा। मणसा मत्थएण वदामि ॥ अहमवि वंदावेमि चेइयाई॥
इच्छामि अभिलषामि चैत्यसाधुवादापनं भवतां निवेदयितुमिति शेषः । पुर्दिवः पूर्वकालेविहारकालात् थे. जिनप्रतिमाः वन्दित्वा स्तुतिभिः, नमं० प्रणामतः सङ्घसत्कचैत्यवन्दना ह्येतदहं करोमीति प्रणिधानयोगात् , क घन्दित्वेस्याह-युष्माकं चरणसंनिधौ वि० सञ्चरता मया ये केचन बहु० बहुदिवसपर्यायाः जलावलक्षयात् वृद्धषासितथा आश्रितक्षेत्रादवहित्तिनः । ५० विहारवन्तोविहारश्च तेषां ऋतुबद्ध मास कल्पेन वर्षाकाले तु चतुर्मासिकल्पनेत्यत एवाह भनुग्रामश्च तदनन्तर इति तद्वन्तो गच्छन्तः, अधवा ग्रामादावेकरात्रिकं वसन्त माहिण्डका इत्यर्थः, वाशब्दाः समुच्चये इह स्थाने तेषु मध्ये इति वाक्यशेषो ज्ञेयः । रा० रात्रिका भावरत्नव्यवहारिणः वृहत्पर्याया आचार्या इत्यर्थः । पु० मा प्रश्नयम्ति मया वन्दिताः सन्तो भवतां शरीरकुशलादिवार्तामिति गम्यम् ।
AMSAR
॥८८॥

For Private & Personel Use Only

Page #117

क्षामणक
अवचूरिसमलंकृतम्
सुत्र
RS-
अवमरानिका भावतो लघुपर्याया एव चन्दन्ते । भवतः प्रणमन्ति कुशलादि तु प्रश्नयन्त्येव । अ० सामान्यसाधयो वन्दन्ते पवमाथिकादयोपि तथाऽहमपि तान्यथारएसाधूनिःशल्लयादिविशेषणो बन्दे, तथा-"हमयि वंदावेमि चेहयाईति" तान् यथा रए साध्वादीन वन्दापयामि चैत्यानि यथा-अमुत्र नगरादौ युष्मत्कृते चैत्यानि वन्दितानि तानि च यूयं धन्दध्वमिति गुरुराह
मत्थएण चंदामि अहं पि तेसिं ति। मस्तकेन वन्देऽहमपि तानिति, ये मम वार्ता सम्प्रच्छनादि कुर्चन्तीतिभावः-"अश्ने भणन्ति अहमवि धन्दावेमित्ति' । तत | | आत्मानं गुरूणां निवेदयन्ति तश्चेदम्इच्छामि खमासमणो उवडिओ मि। तुम्भण्हं संतियं । अहाकप्पं वा। वत्थं वा। पडिग्गहं वा। कंबलं वा। पायपुंछणं
वा (रयहरणं वा) अक्खरं वा पयं वा । गाहं वा सिलोग वा अटुं वा । हेउं वा । पसिणं वा। वागरणं वा । तुन्भेहिं |चियत्तणं दिन्नं । मए अविणएण पडिच्छियं । तस्स मिच्छा मि दुकडं ॥
"इच्छामि खमासमणोत्ति" इह स्थाने आत्मानं निवेदयितुमिति वाफ्यशेषो दृश्यः । उपस्थितोऽस्मि आत्मनिवेदनायेतिशेषः । युष्माकं सत्कं इदं सर्व यदस्मत्परिभोग्यं किंभूतं यथा कल्पं स्थविरकल्पोचितं कल्पनीयं चेत्यर्थः । पादप्रोच्छनं रजोहरणं अर्थः। प्राकृतत्वानपुंसकनिर्देशः। पण्डितामिमानी परो माननिग्रहाय यत्प्रश्नयति । व्याकरणं तथैव परेण प्रनिते यदुत्तरं दीयते, वा | शब्दाः समुच्चयार्थाः । युष्माभिःप्रीत्या दत्तं मया त्वविनयेन प्रतीक्षितमत्र यदिति शेषो दृश्यः। तत्र मिथ्यादुष्कृतम् । गुरुराह
SHARE
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #118

साभणक
सूत्र
॥ ९० ॥

आयरियसंतियं ति ।
पूर्वाचार्य सकमेतदिति किं ममात्रेति अहङ्कार वर्जनार्थं चैतत् । अथ यच्छिक्षां ग्राहितास्तदनुग्रहं बहुमन्यमाना आहुःइच्छामि खमासमणो । अहमपुवाई | कयाई च मे । किइकम्माई । आयारमन्तरे । विणयमन्तरे । सेहिओ । सेहाविओ । संगहिओ । उवगहिओ । सारिओ । वारिओ चोहओ । पडिचोइओ । चियत्ता मे पडिचोयणा । उवडिओऽहं तुम्भण्हं Radaसिए । इमाओ चाउरंतसंसारकंसाराओ साहहु नित्थरिस्सामि त्ति कहु । सिरसा मणसा मत्धरण वंदामि ॥
इच्छामि अहमपूर्वाण्यनागतकालीनानि, कृतिकर्माणीतियोगः । कर्तुमिति शेषः तथा कृतानि पूर्वकाले मया कृतिकर्माणि वैयावृत्यविशेषा भवतामिति गम्यते, तेषु च भचारान्तरे ज्ञानाथाचारविषये आचारव्यवधाने वा सति ज्ञानादिक्रियाया अकरणे सति इति भावः । विनयान्तरे आसनदानादि विनयविषये विनयविच्छेदे वा तदकरणे इत्यर्थः । स० शिक्षितः स्वयमेव गुरुभिः शिक्षा ग्राहित इत्यर्थः । सेधितो वा निष्पादितो वा आचारविशेषविनयविशेषेषु कुशलीकृत इत्यर्थः । स० शिक्षापितः सेधापितो वा उपाध्यायादिप्रयोजनतः । सं० सङ्गृहीतः शिष्यत्वेनाश्रितः उव० उपगृहीतः ज्ञानाभिर्वस्त्रादिभिश्चोपष्टम्भितः । सा० सारितो हिते प्रवर्त्तितः कृत्यं स्मारितः वा अहितान्निवारितः । चो० संयमयोगेषु स्खलितः सन्नयुक्तमेतद्भवादृशां विधातुमित्यादिवचनेन प्रेरितः । प० तथैव पुनः पुनः प्रेरित एव । चि० चियत्ता नत्वहङ्कारादप्रीतेति मे मम प्रतिप्रेरणा भवद्भिः क्रियमाणेति, उपलक्षणं चैतच्छि क्षादेरिति, ततश्च उव० उपस्थितोऽहमस्मि प्रतिप्रेरितार्थसम्पादन विषये कृतोद्यम इत्यर्थः । तु० युष्माकं तपस्तेजः श्रिया भवदीयया

अवचूरिसमलंकृतय
। ९० ।।

Page #119

क्षामणक
सूत्र
अघचूरिसमलंकृतम्
RASHREEKRISHESAR
तपःप्रभावसम्पदा हेतुभूतया । इ० इतः प्रत्यक्षात् । च. चतुरन्तं चतविभागं नारकरवादिभेदेन तदेव चातुरन्तं तत्संसारकान्तारं च भवारण्यमिति समासस्तस्मात्, सा० संहृत्य कषायेन्द्रिययोगादिभिर्विस्तीर्णमात्मानं संक्षिप्येत्यर्थः नित्थं लहयिष्यामि इतिकट्ट इतिहेतोः सिरसेति प्रागवत् । इह भगवन्तमिति शेषः, गुरुवचनम्
नित्थारगपारगा होह।
इति श्रीक्षामणकसूत्रं समाप्तम् । निस्तारकाः संसारसमुद्रात्प्राणिनां प्रतिक्षाया वा पारगाः संसारसमुद्रतीरगामिनो भवत युयमित्याशीर्वचन मिति' ॥ मङ्गलमस्तु ।
॥ इति श्रीक्षामणकसूत्रावचूरिः समाता ॥
SAACASSESARDENCES
१ बीजी अवचूरिनी प्रतमा आबे पयो छ:-श्रीचन्द्रनाम्नः सूरेः पादपङ्कजसेचिना। इयं हिप्रस्तुता वृत्तिः श्रीयशोदेवमूरिणा ॥ १ ॥ एकादशशतैरधिकरशीत्या विक्रमाद्रतैः । । सहने शतैरधिकैः सप्तभिम्रन्थमानतः ॥ २॥
Jain Eduent an inter
For Private & Personel Use Only

Page #120
।इति श्रमणसूत्र,-पाक्षिकसूत्र-क्षामणकसूत्राणि अवचूरिसमलंकृतानि समाप्तानि / STARTAITATHYA For Private & Personel Use Only