Book Title: Jain Tirth aur Unki Yatra
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010323/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Purna bhItara kA cakna pau phaTane se pahale merI nAya ke kapar3a | baheliyA ke bIca koI bhI dina garA. kAyala aura tandUra bhAratIya jJAnapITha kI eka aura nayI pahala chaha yuvA kathAkAroM ke pahale kathA-saMgraha kA seTa bhItara kA vakta : alpanA mizra alpanA mizra kI kahAniyA~ jisa mitavyayitA aura sahaja sAdagI se sambandhoM aura sthitiyoM kI bAharI duniyA se 'bhItara' ko dekhatI haiM vaha Aja ke strI mana meM ho rahe bar3e parivartana kI ora saMketa karatI haiN| -kRSNA sobatI (prakhyAta kathAkAra aura vicAraka) pau phaTane se pahale : aruNa kumAra asaphala' lekhaka kA viSayavastu sambandhI vaividhya aura anubhava kI vistIrNatA--aura una anubhavoM ko sahaja kalpanAzIlatA ke sahAre apanI khAsa zailI meM kahAnI banA dene kI kSamatA vismayajanaka rUpa se eka nayepana aura tAjagI kA ehasAsa karAtI hai|... - zrIlAla zukla (pratiSThita vyaMgyakAra aura upanyAsakAra) merI nApa ke kapar3e : kavitA kavitA kI kahAniyoM ko par3hanA eka yuvA strI ke mAnasika bhUgola ke anusaMdhAna aura ghaniSTha aparicaya ko jAnane ke romAMca se gujaranA hai| kavitA kI kahAniyoM ko par3hanA 'nayI lar3akI' ko jAnanA hai| -rAjendra yAdava (mahatvapUrNa lekhaka, sampAdaka aura cintaka) baheliyoM ke bIca : zyAmala bihArI mahato ye kahAniyA~ zramikoM ke jaddojahada-bhare jIvana para AdhArita haiN| lekhaka ne jina abhAvoM aura muzkiloM meM apanA jIvana gujArA hai aura apane AsapAsa jo dekhA-sunA hai, use apanI kahAniyoM meM zabdazaH likhane kI koziza kI hai| saMvedanAtmaka kathAtatva inheM gaharAI pradAna karatA hai| -kamalezvara (prakhyAta kathAkAra, lekhaka aura sampAdaka) koI bhI dina : paMkhurI sinhA paMkhurI sinhA kI kahAniyoM ko bahuta kucha kahanA cAhane kI icchA kI kahAniyA~ kahA jA sakatA hai| kathAkAra pariveza ko, parivartana ko, vighaTana ko, nijI-anijI, amUrta, abhautika, udAtta sabhI ko pahacAnatI-rekhAMkita karatI huI apanI kathAvastu ke sandarbha se kahIM jyAdA kahanA cAhatI hai|... -rAjI seTha (prakhyAta kathAkAra, lekhikA aura cintaka) rAjA, koyala aura tandUra : parAga kumAra mAMdale lekhaka kA racanA-saMsAra simaTA huA na hokara svayaM ko vistAra detA apanI gahana racanA-dRSTi kA utsa anveSita karatA hai, jo usakI abhivyakti kI niSThA ke prati hameM Azvasta hI nahIM karatA, usakI apratima sambhAvanAoM ko bhI rekhAMkita karatA hai| -citrA mudgala (samartha lekhikA tathA vicAraka) (pratyeka sajilda 95 ru. peparabaika 50 ru.) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha pustaka-sUcI : janavarI, 2006 16 17 20 23 24 27 28 28 viSaya-krama naye prakAzana (2005-2006) jJAnapITha puraskAra se sammAnita sAhityakAroM kI kRtiyA~ mUrtidevI puraskAra se sammAnita sAhityakAroM kI kRtiyA~ lokodaya/rASTrabhAratI granthamAlA ke prakAzana upanyAsa kahAnI bodhakathA, laghukathA, laghu nibandha evaM subhASita kavitA zAyarI nATaka hAsya-vyaMgya lalita, vaicArika nibandha Adi saMsmaraNa, yAtrA-vRttAnta, rekhAcitra, jIvanI, sAkSAtkAra AtmakathA, patrAcAra, preraka-prasaMga Adi cintana-anusandhAna-samAlocanA jyotiSa, saMgIta, vividha peparabaika pustakeM mUrtidevI jaina granthamAlA ke prakAzana jainadarzana, siddhAnta, karma evaM nyAyagrantha AcArazAstra, pUjA, subhASita Adi koza, alaMkAra, granthasUcI purANa, carita evaM anya kAvya-grantha jyotiSa jaina kalA, sthApatya, zilAlekha anusandhAna, samIkSA Adi jaina tIrtha anya vidhAe~ 29 30 31 32 37 38 38 39 40 40 40 41 41 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSada pabliziMga hAUsa dvArA prakAzita lekhaka kI anya racanAe~ (1) bhagavAn mahAvIra (2) vIra pAThAvalI ( 3 ) vizAla jaina saMgha (4) The Religion of Ahimsa. sarvAdhikAra prakAzaka ke prAdhIna hai| mudraka : mUlya :- 2ru0 -* ena0 Ara0 priMTiMga presa, anAja manDI, philmistAna ke pAsa, bAr3A hindUrAva dillI -6 Jain Tirath Aur Unki Yatra; Shri Kamta Prasad Jain; Rs. 2/ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda - zrI di0 jaina tIrtho kA itihAsa ajJAta hai| prastuta pustaka bhI usakI pUrti nahIM krtii| isameM kevala tIrthoM kA mahatva aura unakA sAmAnya paricaya karAyA gayA hai, jisake par3hane se tIrthayAtrA kA lAbha suvidhA aura mahatva spaSTa ho jAtA hai| tIrthoM kA itihAsa likhane ke lie paryApta sAmagrI apekSita hai / pahale pratyeka tIrtha viSayaka sAhityollekha grantha, prazastiyAM, zilAlekha, yantralekha aura janazra tiyAM Adi ekatrita karanA Avazyaka hai| ina sAdhanoM kA saMgraha hone para hI tIrtho kA kA itihAsa likhanA sugama hogaa| prastuta pustaka meM sAdhAraNata: aitihAsika ullekha kie haiN| saMkSepa meM vidyArthI ise par3hakara pratyeka tIrthakA jJAna pA legA aura bhakta apanI Atma-saMtuSTi kara skegaa| yaha likhI bhI isI dRSTi se gaI hai| bhA0 di0 jaina pariSad parIkSA borDa ke lie tIrtha viSayaka eka pustaka kI AvazyakatA thii| mere priya mitra lA0 ugrasena jI ne, jo pariSad parIkSA borDa ke suyogya mantrI haiM yaha preraNA kI ki maiM isa pustaka ko pariSad parIkSA borDa korsa ke lie likha duuN| unakI preraNA kA hI yaha pariNAma hai ki prastuta pustaka vartamAna rUpa meM san 1943 meM likhI jAkara prakAzita kI gaI thiiN| ata: isake likhe jAne kA zreya unhIM ko prApta hai| - yaha harSa kA viSaya hai ki jana sAdhAraNa evaM chAtra varga ne isa pustaka ko upayogI pAyA aura isakA pahalA dUsarA tIsarA saMskaraNa samApta ho gyaa| aba yaha cauthA saMskaraNa hai| isameM kaI saMzodhana aura saMvardhana bhI kie gae haiN| pAThaka ise aura bhI upayogI paayeNge| ... AzA hai yaha pustaka icchita uddezya kI pUrti kregii| zruta paMcamI 2472 vinIt alIgaMja (eTA) -kAmatAprasAda jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anukrama* pRSTa 1 tIrtha kyA hai| 2 tIrtha sthAna kA mahatva aura unakI vinaya 3 tIrtha yAtrA se lAbha aura tIrthoM kI rUpa rekhA 4 uttara ke pradeza tIrtha sthAnoM kI tAlikA 5 madhya pradeza ke tIrthoM kI tAlikA 6 rAjasthAna ke tIthoM kI tAlikA 7 baMgAla, bihAra aura ur3IsA ke tIrtha kSetroM kI tAlikA 8 mahArASTra, gujarAta aura karNATaka ke tIrtha kSetroM kI tAlikA 6 madrAsa (tamilanADU) ke tIrtha kSetroM kI tAlikA 10 tIrthoM kA sAmAnya paricaya aura yAtrA 11. upasaMhAra 12 pariziSTa 1-yAtriyoM ko sUcanAyeM 13 pariziSTa 2-mAnacitra 1 uttara pradeza ke tIrtha 2 bihAra, baMgAla aura ur3IsA ke tIrtha 3 dakSiNa bhArata ke tIrtha 4 mahArASTra rAjya ke tIrtha 5 gujarAta ke tIrtha 6 madhya pradeza ke tIrtha kSetra 14 tIrtha sthAnoM kI anukramaNikA 116 121 122 123 124 125 126 127 -(0) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM namaH siddhebhyaH // jaina tIrtha aura unakI yAtrA 1 - tIrtha kyA haiM ? 'tR' dhAtu se 'tha' pratyaya sambaddha hokara 'tIrtha' zabda banA hai / isakA zabdArtha hai - 'jisake dvArA tarA jaay|' isa zabdArtha ko grahaNa karane se 'tIrtha' zabda ke aneka artha ho jAte haiM, jaise zAstra, upAdhyAya, upAya, puNyakarma, pavitra sthAna ityAdi / parantu loka meM isa zabda kA rUDhArtha 'pavitra sthAna' pracalita hai| hameM bhI yaha artha prakRtarUpeNa prabhISTa hai, kyoMki jaina tIrtha se hamArA uddezya una pavitra sthAnoM se hai, jinako jainI pUjate aura mAnate haiM / sAdhAraNataH kSetra prAyaH eka samAna hote haiM, parantu phira bhI unameM dravya, kAla, bhAva aura bhavarUpa se antara par3a jAtA hai| yahI kAraNa hai ki isa yuga ke Adi meM zrArya bhUmi kA jo kSetra paramonnata dazA meM thA, vahI Aja hIna dazA meM hai| vaise hI RtunoM ke prabhAva se va kAla ke parivartana se kSetra meM antara par3a jAtA hai| hara koI jAnatA hai ki bhArata meM bhinna-bhinna prakAra ke kSetra milate haiM / paMjAba kA kSetra acchA gehUM upajAtA hai, jabaki baMgAla kA kSetra acche cAvala ko utpanna karane ke lie prasiddha hai / sArAMzataH yaha spaSTa hai ki bAhya Rtu Adi nimittoM ko pAkara kSetroM kA prabhAva vividha prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karatA hai| saMsAra se virakta hue mahApuruSa prakRti ke ekAnta aura zAMta sthAna meM vicarate haiN| ucca parvatamAlAnoM- manorama upatyakAoM. gambhIra guphAoM aura gahana vanoM meM jAkara sAdhujana sAdhanA meM lIna Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] 1 me kW - bhaY.44 2. A. 9 mA hote haiN| jaina dharma jIvamAtra ko paramArtha siddhi kI upadeza detA hai; kyoMki pratyeka jIva sukha cAhatA hai| ke pralobhanoM meM nahIM hai ; vaha AtmA kA guNa hai / jo manu kI chAyA ko pakar3a rakhane kA udyoga karatA hai use hai par3atA hai| chAyA kA pIchA karane se vaha hAtha nahIM prA. prati udAsIna ho jAie, vaha svata: Apake pIche-pI ataeva jo manuSya mahAn banane ke icchuka haiM unheM tyAgaabhyAsa karanA kAryakArI hai / arthaM aura kAma puruSArtho va dharma puruSArtha para hI nirbhara hai isalie anya kAryoM ke vandanA bhI dharmArAdhanA meM mukhya kAraNa kahA gayA hai| va vaha vizeSa sthAna hai jahAM para kisI sAdhaka ne sAdhanA : siddhi ko prApta kiyA hai| vaha svayaM tAraNa-taraNa huA kSetra ko bhI apanI bhava-tAraNa zakti se saMskArita ka dharma mArga ke mahAn prayoga usa kSetra meM kiye jAte haiMtila-tuSamAtra parigraha kA tyAga karake mokSapuruSArtha ke sa haiM, ve vahAM para Asana mAr3akara tapazcaraNa, jJAna aura abhyAsa karate haiM. anta meM karma-zatruoM kA aura dveSA karake paramArtha ko prApta karate haiN| yahIM se vaha mukta hai lie hI nirvANa-sthAna parama pUjya haiM / + +'kalpAnirvANa kalyAga manvetyAmaranAyakAH / gaMdhAdibhiH samabhyarcya tatkSetramapavitrayan / / 63 / / / --utta artha :-nirvANa kalyANa kA utsava manAne ke li deva svarga se usI samaya Aye aura gaMdha akSata Adi / pUjA karake unhoMne use pavitra bnaayaa| ataH nirvANa pUjya haiN| 13 pA 14 tIra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. kintu nirvANa sthAna ke sAtha hI jaina dharma meM tIrthaGkara bhagavAna ke garbha, janma, tapa aura jJAna kalyANaka ke pavitra sthAnoM ko bhI tIrtha kahA gayA hai ve bhI pavitra sthAna haiM / tIrthaGkara karmaprakRti jaina karmasiddhAMta meM eka sarvopari puNya-prakRti kahI gaI hai / jisa mahAnubhAva se yaha puNyaprakRti baMdha ko prApta hotI haiM anya sabhI puNyaprakR. tiyAM usakI anusAriNI ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki bhAvI tIrthaGkara ke mAtA ke garbha meM Ane ke pahale hI vaha puNya prakRti apanA sukhada prabhAva prakaTa karatI hai / aura garbha meM Ane se 6 mAha pUrva se aura garbhAvasthA ke nau mAha taka isa prakAra kula 15 mahIne taka ratna aura svarNa vRSTi hotI hai| unakA garbhAvataraNa aura janma svayaM mAtA-pitA evaM anya janoM ke lie sukhakArI hotA hai| usa para jisa samaya tIrthaGkara bhagavAn tapasvI banane ke lie puruSArthI hote haiM, usa samaya ke prabhAva kA citraNa zabdoM meM karanA duSkara hai| vaha mahAna anuSThAna hai - saMsAra meM sarvatobhadra hai| usa samaya karmavIra se dharmavIra hI nahIM balki vaha dharma cakravartI kI pratijJA karate haiN| unake dvArA mahAna lokopakAra hone kA puNya yoga isI samaya se ghaTita hotA hai / aba bhalA batAiye, unakA tapovana kyoM na patitapAvana ho / unake darzana karane se kyoM na dharma mArga kA paryaTaka banane kA utsAha jAgRta ho ? usa para kevala jJAna-kalyANa-mahimA kI sImA asIma hai| isI avasara para tIrthaGkaratva kA pUrNa prakAza hotA hai| isI samaya tIrthaGkara bhagavAna ko dharma cakravartitva prApta hotA hai| vaha jJAnapuJja rUpa sahasra sUrya prakAza ko bhI apane divya prAtmaprakAza se lajjita karate haiN| khAsa bAta isa kalyANaka kI hai ki yahI vaha svarNa ghar3I hai jisameM lokopakAra ke bahAne se tIrthaGkara bhagavAna dvArA dharma cakrapravartana hotA hai| yahI vaha puNyasthAna haiM, jahAM jIva mAtra ko sukhakArI dharmadezanA karNagocara hotI hai| aura yahIM se Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka svarNa velA meM tIrthakara bhagavAna kA vihAra hotA hai, jisake prAge Age dharma cakra calatA hai / sAre Arya khaDa meM sarvajJa. sarvadarzI jinendra prabhu kA vihAra aura dharmopadeza hotA hai / ata: prAyukma ke nikaTa avasAna meM vaha jIvanamukta paramAtmA kisI puNya kSetra para prA virAjamAna hote haiM aura vahIM se lokottara dhyAna kI sAdhanA se aghAtiyA karmo kA bhI nAza karake azarIrI paramAtmA ho jAte haiN| nirvANa kAla ke samaya unake jJAnapuMja prAtmA kA divya prakAza loka ko Alokita kara detA hai aura vaha kSetra jJAna kiraNa se saMskArita ho jAtA haiN| devendra vahAM Akara nirvANa kalyANa kI pUjA karatA hai aura usa sthAna ko apane bajra daNDa se cihnita kara detA hai| + bhaktajana aise pavitra sthAnoM para caraNa cinha sthApita karake upayukta likhita divya ghaTanAoM kI punita smRti sthAyI banA dete haiM / mumukSu unakI vandanA karate haiM aura usa prAdarza se zikSA grahaNa karake apanA AtmakalyANa karate haiN| yaha hai tIrthoM kA kalyANa-rahasya / kintu tIrtha bhagavAna ke kAlyANaka sthAnoM ke atirikta sAmAnya kevalI mahApuruSoM ke nirmANa sthAna bhI tIrthavat pUjya haiN| vahAM nirantara yAtrIgaNa Ate jAte haiM, usa sthAna kI vizeSatA unheM vahAM le AtI hai| vaha eka mAtra Atma-sAdhanA ke camatkAra kI dyotaka hotI hai usa pavitra kSetra para kisI pUjya sAdhu ne upasarga sahana kara apane Atmabala kA camatkAra pragaTa kiyA hogA athavA vaha sthAna agaNita ArAdhakoM kI dharmArAdhanA aura sallekhanAvrata kI pAlanA se divya rUpa pA letA hai vahAM para adbhuta aura atizaya pUrNa divya mUrtiyA~ aura mandira mumukSu ke hRdaya para jJAna-dhyAna kI zAMtipUrNa mudrA aMkita karane meM kAryakArI hote haiN| + harivaMza purANa va uttara purANa dekho| +pArzvanAthacaritra (kalakattA) pRSTha 420 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] jaina siddhAMta sAkSAt dharma vijJAna hai, usameM aMdhere meM nizAnA lagAne kA udyoga kahIM nahIM hai| vaha sAkSAt sarvajJa-sarvadarzI tIrthaGkAroM kI dena haiM isalie unameM pada-pada para vaijJAnika nirUpaNa huzrA milatA hai| hara koI jAnatA hai jisane kisI manuSya ko dekhA nahIM vaha usako pahacAna nahIM sktaa| mokSa mArga ke paryaTaka kA dhyeya paramAtma svarUpa prApta karanA hotA hai / tIrthaGkara bhagavAna usa paramAtma svarUpa ke pratyakSa Adarza jIvanmukta paramAtmA hote haiN| ataeva unake darzana karanA eka mumukSu ke lie Adeya hai, unake darzana use paramAtma-darzana karAne meM kAraNa bhUta hote haiM / isa kAla meM unake pratyakSa darzana sulabha nahIM haiN| isa lie hI unakI tadAkAra sthApanA karake mUrtiyoM dvArA unake darzana kiye jAte hai| tIrtha sthAnoM meM unakI usa dhyAna maI zAMtamudrA ko dhAraNa kI huI mUrtiyAM bhaktajanoM ke hRdaya meM sukha aura zAMti kI punIta dhArA bahA detI haiM / bhakta hRdaya una mUrtiyoMke sanmukha pahuMcate hI apane ArAdhya deva kA sAkSAt anubhava karatA hai aura guNAnuvAda gA gAkara alabhya prAtmatuSTi pAtA hai| pAThazAlA meM bacce bhUgola par3hate haiM / una dezoM kA jJAna nakzeke dvArA karAyA jAtA hai jinako unhoMne dekhA nahIM hai| usa atadAkAra sthAna arthAt nakze ke dvArA vaha una videzoMkA ThIka jJAna upArjana karate hai| ThIka isI taraha jinendra kI pratimA bhI unakA parijJAna karAne meM kAraNabhUta haiM / jinhoMne mahAtmA gAMdhI ko nahIM dekhA hai, ve unake citra athavA mUrti ke darzana karake hI unakA paricaya pAte aura zraddhAlu hote haiN| isIlie jinamandiroM meM jina pratimAe~ hotI haiN| unake AdhAra se eka gRhastha jJAna-mArga meM Age bar3hatA hai| tIrtha sthAnoM para bhI isI liye prati manojJa aura darzanIya mUrtiyoM kA nirmANa kiyA gayA hai Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale to tIrtha sthAna svayaM pavitra haiN| usa para vahAM pAtamasaMskAroM ko jAgRta karane vAlI bolatI sI jina pratimAyeM hotI hai| jinake darzana se tIrthayAtrI ko mahatI nirAkulatA kA anubhava hotA hai| vaha sAkSAta sukhakA anubhava karatA hai| aba pAThaka samajha sakate haiM ki tIrtha kyA hai| +'saparA jagama dehA daMsaNaNANeNa suddhacaraNANaM / NiggaMthavIyarAyA jiNamagge erisA paDimA / ' ___ -SaTapAhuDe zrI kundakundAcAryaH bhAvArtha :--sva prAtmA se bhinna deha jo darzanajJAna va nirmala cAritra se nigranthasvarUpa hai aura vItarAga hai vaha jaMgama pratimA jina mArga meM mAnya hai| vyavahAra meM vaisI hI pratimA pASANAdi kI hotI haiN| praznAvalI 1. tIrtha zabda kA kyA artha hai ? sAdhAraNa bolacAla meM tIrtha kise kahate haiM ? kucha udAhAraNa dekara smjhaanoN| 2. tIrtha kSetra kaise banate haiM ? 3. 'siddhakSetroM', yA 'nirvANa kSetra' aura atizaya kSetra' ke bAre meM saMkSepa meM likho| 4. tIrthakSetroM para tIrthaMkaroM athavA mahApuruSoM kI mUrtiyAM yA unake caraNa cinha kyoM banAye jAte haiM ? unakA kyA upayoga Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha sthAna kA mahatva aura usakI vinaya 'siddhakSetre mahAtIrthe purANapuruSAzrite / kalyANakalite puNye dhyAna siddhi prajAyate // -jJAnArNava / 'tIrtha' zabda hI usake mahatva ko batalAne ke lie paryApta hai| tIrtha vaha sthAna hai jisake dvArA saMsAra-sAgara se tarA jAya / usake samAgama meM pahuMca kara mumukSu saMsAra-sAgara se tarane kA udyoga karatA hai, kyoMki tIrtho kA prabhAva hI aisA hai / vaha yogiyoM kI yoganiSThA jJAna-dhyAna aura tapazcaraNa se pavitra kiye jA cuke haiN| unameM bhI nirvANakSetra mahAtIrtha hai, kyoMki vahAM se bar3e-bar3e prasiddha puruSa dhyAna karake siddha hue haiN| purANapuruSa arthAt tIrthaMkara Adi mahApuruSoM ne jina sthAnoM kA Azraya liyA ho athavA aise mahAtIrtha jo tIrthaMkaroM ke kalyANaka sthAna hoM, unameM dhyAna kI siddhi vizeSa hotI hai / dhyAna hI vaha amogha bANa hai jo pApavazatra ko chinna bhinna kara detA hai| mumukSu pApa se bhayabhIta hotA hai| pApa meM pIr3A hai aura pIr3A se saba Darate haiN| isa pIr3A se bacane ke lie bhavyajIva tIrthakSetroM kI zaraNa lete haiM / jana-sAdhAraNa ko yaha vizvAsa hai ki tIrtha sthAna kI vandanA karane se unakA pApa maila dhula jAtA hai| logoM kA yaha zraddhAna sArthaka hai, parantu yaha viveka sahita honA cAhiye, kyoMki jaba taka tIrtha ke svarUpa, usake mahatva aura usakI vAstavika vinaya karane kA rahasya nahIM samajhA jAyagA, taba taka kevala tIrtha darzana kara lenA paryApta nahIM haiM / loka meM sAgara, parvata, nadI Adi ko tIrtha mAnakara usameM snAna Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [=] kara lene mAtra se hI bahudhA pavitra huA mAnA jAtA hai, kintu yaha dhAraNA galata hai| bAharI zarIra-mala ke dhulane se AtmA pavitra nahIM hotI hai / zrAtmA taba hI pavitra hotI hai jabaki krodhAdi anta rmala dUra hoM / ataeva tIrtha vahI kahA jA sakatA hai aura vahI tIrtha vandanA ho sakatI hai, jisakI nikaTatA meM pApa-mala dUra hokara grantaH raMga zuddha ho| jina mArga meM vahI tIrtha bandanA hai, jisake darzana aura pUjana karane se pavitra uttama kSamAdi dharma, vizuddha samyagdarzana, nirmala saMyama aura yathArtha jJAnakI prApti ho, jahAM se manuSya zAntibhAva kA pATha uttama rIti se grahaNa kara sakatA hai, vaha hI tIrtha hai ! jaina mata ke mAnanIya tIrtha una mahApuruSoM ke patita pAvana smAraka haiM jinhoMne Atma zuddhi kI pUrNatA prApta kI haiN| laukika zuddhi vizeSa kAryakArI nahIM haiM / sAbuna lagAkara, malamala kara nahAne se zarIra bhale hI zuddhasA dIkhane lage, parantu lokottara zucitA usase prApta nahIM ho sakatI / lokottara zucitA taba hI prApta ho sakatI hai, jaba antaraGga se krodhAdi kaSAya maila dho diyA jAya / isako dhone ke lie dharma upAdeya hai / samyag darzana, samyag - jJAna aura samyakacAritra rUpa ratnatraya dharma kI ArAdhanA hI lokottara sucitA kI AdhArazilA hai / isa ratnatraya dharma ke dhAraka sAdhujanoM ke AdhAra rUpa nirvANa Adi tIrtha sthAna haiN| vaha tIrtha hI isa kAraNa lokottara zucitva ke yogya upAya haiM, prabala nimitta haiM / isI lie zAstroM meM tIrthoM kI gaNanA maMgaloM meM kI gaI hai / vaha kSetra maMgala hai / kailAza, sammedAcala, UrjayaMta ( girinAra ), + 'tatrAtmanovizudvadhyAnajalaprakSAlitakarmamalakalaMkasya svAtma. nyavasthAnaM lokottarazucitvaM tatsAdhanAni samyagdarzanajJAnacaritratapAMsi tadvantazca sAdhavastadhiSThAnAni ca nirvANabhUmyAdikAni tatprAptyu pApatvAt zucivyapadezamanti / ' - cAritrasAra pR0 180 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] pAvApura, campApura, Adi tIrtha sthAna arhantAdi ke tapa, kevala jJAnAdi guNoM ke upajane ke sthAna hone ke kAraNa kSetramaGgala haiN|+ evaM ina pavitra kSetroM kA stavana aura pUjana 'kSetrastavana' hai / * _____ tIrthasthala ke darzana hote hI hRdaya meM pavitra pAhlAda kI lahara daur3atI hai, hRdaya bhakti se bhara jAtA hai| yAtrI usa puNyabhUmi ko dekhate hI mastaka namA detA haiM, aura apane patha ko zodhatA huA evaM usa tIrtha kI pavitra prasiddhi kA guNagAna madhura svara laharI se karatA huA Age bar3hatA hai| jina mandira meM jAkara vaha jina darzana karatA hai aura phira suvidhAnusAra aSTadravyoM se jinendra kA aura tIrthakA pUjana karatA hai ! X tInoM samaya sAmAyika vandanA karatA hai| zAstrasvAdhyAya aura dharmacarcA karane meM nirata rahatA hai| bAra bAra jAkara parvatAdi kSetra kI vandanA karatA hai aura + kSetramaMgalamUrjayantAdikamarhadAdInAM niSkramaNa kevala jJAnAdi guNotpattisthAnam' -zrIgomaTTasAra pR0 2 / *'para kailAza, saMmedAcala, Urjayanta ( girinAra ), pAvApura, cammApurAdi nirvANakSetranikA tathA samavazaraNa meM dharmopadeza ke kSetra kA stavana mo kSetra stavana hai|' zrIratnakaraNDa zrAvakAcAra (bambaI) pR0 165 / x'jiNajammaNaNirukhAvaNe-NANuppattIya tittha ciNhe su / NisihIsu kheta pUjA, puvyavihANeNa kAyavvA / / 452 / / ' artha : -jinabhagavAna kI janmabhUmi, dIkSAbhUmi, kevalajJAna utpanna hone kI bhUmi aura tIrthacinha sthAna aura niSadhikA arthAt nirvANa-bhUmiyoM meM pUrvokta kalyANaka sthAnoM meM pUrva kahI huI vidhi ke anusAra ( jala. candanAdi se ) pUjA karanA cAhie isakA nAma kSetra pUjA hai| . -vasunandi zrAvakAcAra pR0 130 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] calate-calate yahI bhAvanA karatA hai ki bhava-bhava meM mujhe aisA hI puNya yoga milatA rhe| sArAMza yaha hai ki yAtrI apanA sArA samaya dharmapuruSArtha kI sAdhanA meM hI lagAtA hai| vaha tIrthasthAna para rahate hue apane mana meM burI bhAvanA uThane hI nahIM detA, jisase vaha koI nindanIya kArya kara sake / aise pavitra sthAna para yAtrIgaNa aisI pratijJAeM bar3e harSa se lete haiM jinako anyatra ve zAyada hI svIkAra karate / yaha saba tIrthaM kA mahAtmya hai| aise pavitra sthAna ko kisI bhI taraha apavitra na banAnA hI uttama hai| zaucAdi kriyAe~ bhI bAhya zucitA kA dhyAna rakhakara karanI cAhie, kyoMki dhyAnAdi dharma kriyAoM ke sAdhana karane yogya sthAna zAntimaya evaM pavitra hI honA caahie|+ praznAvalI 1] tIrtha kSetra kA mahatva likho| 2] dhArmika evaM AtmA kI unnati ke lie tIrtha yAtrA kyoM prAvazyaka hai? 3] saccI tIrtha yAtrA aura tIrthavandana kisa prakAra hotI hai ? 4] kisa prakAra kI huI tIrthayAtrA niSphala aura pApa karmabandha kA kAraNa hotI hai| + janasaMsarga vAka cit parispanda mano bhrmaa| uttarokSara bIjAni jJAnijana matastjet // -jJAnArNava tIrtha prabandhakoM ko svayaM aisA prabandha karanA cAhie jisase. bAharI gaMdagI na phailane paave| adhika saMkhyA meM zaucagRha banAne cAhiye aura unakI saphAI ke lie eka se adhika bhaMgI rakhane cAhiye / unameM phinAila DalavAkara roja dhulavAnA caahiye| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha yAtrA se lAbha ... aura tIrthoM kI rUparekhA tIrthayAtrA kyoM karanI cAhie? isa prazna kA uttara denA aba apekSita nahIM; kyoMki jo mahAnubhAva tIrthoM ke mahatva ko jAna legA, vaha svayaM isakA samAdhAna kara legaa| yadi vaha ratnatrayadharma kI ArAdhanA karake, vizeSa puNyabandha karanA cAhatA haiM, to vaha avazya hI tIrthayAtrA karane ke lie utsuka hogaa| ghara baiThe hI koI apane dharma ke pavitra sthAnoM kA mahatva aura prabhAva nahIM jAna sktaa| sAre bhArata varSa meM jainatIrtha bikhare hue haiN| unake darzana karake hI eka jainI dharma-mahimA kI muhara apane hRdaya para aMkita kara sakatA hai, jo usake bhAvI jIvana ko samujvala banA degii| yaha to huA dharmalAbha, parantu isake sAtha byAjarUpI dezAMTanAdi ke lAbha alaga hI hote hai / dezATana meM bahuta sI naI bAtoM kA anubhava hotA hai aura naI vastuoM ke dekhane kA avasara milatA hai| yAtrI kA vastuvijJAna aura anubhava bar3hatA hai aura usameM kArya karane kI caturatA aura kSamatA AtI hai| ghara meM par3e rahane se bahudhA manuSya saMkucita vicAroM kA kUpamaMDUka banA rahatA hai, parantu tIrthayAtrA karane se hRdaya se vicAra-saMkIrNatA dUra ho ja tI hai, usakI udAravRtti hotI hai / vaha pAlasya aura pramAda kA nAza karake sAhasI bana jAtA hai / apanA aura parAyA bhalA karane ke lie vaha tatpara rahatA hai| jainI apane pUrvajoMke gauravamayI astitva kA paricaya prAcIna sthAnoM kA darzana karake hI pA sakate haiM, jo ki tIrthayAtrA meM sulabha hai| sAtha hI vartamAna jaina samAja kI upayogI saMsthAoM jaise jaina kAlija, boDiMga hAusa, mahAvidyAlaya, dhAvikAzrama Adi ke nirIkSaNa karane kA avasara milatA hai| isa digdarzana se darzaka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] ke hRdaya meM Atma-gaurava kI bhAvanA jAgRta honA svAbhAvika hai| vaha apane gaurava ko jaina samAja kA gaurava samajhegA aura aisA udyoga karegA jisameM dharma aura saMgha kI prabhAvanA ho| tIrtha yAtrA meM use muni, prAyikA prAdi sAdhu puruSoM ke darzana aura bhakti karane kA bhI saubhAgya prApta hotA hai / aneka sthAnoM ke sAmAjika rItirivAjoM aura bhASAoM kA jJAna bhI paryaTaka kI sugamatA se hotA hai| ghara se bAhara rahane ke kAraNa use ghara-dhandhe kI AkulatA se chuTTI mila jAtI hai / isalie yAtrA karate huye bhAva bahuta zuddha rahate haiN| vizAla jaina maMdiroM aura bhavya pratimAoM ke darzana karane se bar3A mAnanda prAtA hai| aneka zilAlekhoM ke par3hane se pUrva itihAsa kA parijJAna hotA haiN| saMkSepa meM yaha ki tIrtha yAtrA meM manuSya ko bahuta se lAbha hote haiN| ___ yAtrA karate samaya mausama kA dhyAna rakhakara ThaNDe aura garama kapar3e sAtha le jAne cAhiye; parantu vaha jarUrata se jyAdA nahIM rakhane caahie| rAste meM khAkI Tvila kI kamIjeM acchI rahatI haiN| khAne pIne kA zuddha sAmAna ghara se lekara calanA caahiye| uparAnta khatma hone para kisI acche sthAna para vahAM ke pratiSThita jainI bhAI ke dvArA kharIda lenA caahiye| rasoI vagairaha ke lie bartana parimita hI rakhanA cAhie aura jokhama kI koI cIja yA kImatI jevara lekara nahIM jAnA cAhiye / Avazyaka auSadhiyAM aura pUjanAdi kI pothiyA~ avazya le lenI cAhiye / thor3A sAmAna rahane se yAtrA karane meM suvidhA rahatI hai| yAtrA meM aura kauna-sI bAtoM kA dhyAna rakhanA Avazyaka haiM, vaha pariziSTa meM batA diyA gayA hai| yAtrecchu usa upayogI zikSA se lAbha ThAveM / tIrthayAtrA ke lie tIrthoM kI rUparekhA kA mAnacitra pratyeka bhaktahRdaya meM aMkita rahanA Avazyaka hai| vaha yAtrA kare yA na kare, parantu vaha yaha jAne avazya ki kaunase hamAre pUjya tIrtha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 ] sthAna haiM aura vaha kahAM haiM ? tIrthoM kA yaha sAmAnya paricaya una hRdaya meM puNyabhAvanA kA bIja bo degA jo eka dina aMkurita hova apanA phala dikhaayegaa| mumukSu avazya tIrthavandanA ke lie yAH karane jaayegaa| zubha-saMskAra vyartha nahIM jaataa| acchA to AI pAThaka! jaina tIrthoM kI rUpa-rekhA kA darzana kiijie| bhAratake pratye prAnta meM dekhie Apake kitane tIrtha haiN| . pahale hI paMjAba prAnta meM dekhanA prArambha kiijie| yadya Aja bhI paMjAbameM jainiyoM kA sarvathA abhAva nahIM hai, parantu to : digambara jainiyoM kI saMkhyA atyalpa hai| eka samaya paMjAba meM aphagAnistAna taka digambara jainiyoM kA bAhulya thA / + una atizaya kSetra koTa kAMgar3A, takSazilA Adi stha noM meM the, paraM aAja vaha pavitra sthAna nAmaniHzeSa haiN| yaha kAla kA mahAtmya hai lAhaura Adi jainiyoM ke kendra sthAna the| paMjAba ke lupta tIrthoM va punaruddhAra ho to acchA hai / san 1947meM bhArata vibhAjana ke samara paMjAba kA pazcimI bhAga pAkistAna meM calA gayA aura pUrvI bhA bhAratavarSa meM rhaa| kAlAntara meM bhArata sthita paMjAba ke do bhA ho gaye--paMjAba aura hryaannaa| + cIna deza kA yAtrI hvenssAMga 7 vIM zatAbdI meM bhArata prAya thaa| usane paMjAba ke siMhapura Adi sthAnoM evaM aphagAnistAna digambara jainoM kI paryApta saMkhyA likhI thii| dekho 'huensAMga ka bhArata bhramaNa' (prayAga) pRSTha 37 va 142 xkoTakAMgar3A meM musalamAnoM ke rAjyakAla meM bhI jainoM kA adhikAra rahA aura vaha sthAna pavitra mAnA jAtA thaa| abhI hAla meM isa sthAna kA paricaya zrI vizvambharadAsa jI gArgIya ne pragaTa kiyA hai jisase spaSTa hai ki vahAM di0 jaina mandira thA / aba yaha khaMDahara ho gayA hai aura di0 jaina pratimA ko seMdura lagA kara pUjA jAtA hai| kyA hI acchA ho yadi isakA jIrNoddhAra kiyA jAve ? . rAvalapiMDI jile meM koTerA nAmaka grAma ke pAsa 'mUti' nAmaka pahAr3I para DA0 sTona ko prAcIna jaina mandira milA thaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para 5rA. uttara pradeza kA nAma pahale saMyukta prAnta thA jo gaMgA-yamunA kI upatyakA dharmabhUmi haiM-AgarA aura avadha ke saMyukta prAnta meM hI prAyaH adhikAMza tIrthaGkaroM kA janma huA hai / eka samaya yaha pradeza dharmAyatanoM se suzobhita thA / mauryakAlInaevaM gupta kAlIna jinapratimAyeM isa prAntameM mathurA,ahicchetra, saMkizA (pharrukhAbAda) aura kauzAmbI se upalabdha huI haiM / saMkizA, kApittha aura kampilA eka samaya eka hI nagaraketIna bhAga the / saMkizA ke viSayameM cInI yAtrI phAhyAnane likhA hai ki jainI ise apanA tIrtha batAte the, parantu bauddhoM ne unheM bAhara nikAla diyA thaa| saMkizA ke nikaTa aghatiyA TIle se gupta kAlIna jinapratimAyeM prApta huI haiN| yaha saMbhavataH terahaveM tIrthaGkara vimalanAtha jI kA kevalajAna sthAna hai| saMyukta prAnta meM aise bhUle hue tIthaM kaI haiN| kauzAmbI, kAkandI zrAvastI Adi tIrtha prAja bhulA diye gaye haiM / inakA uddhAra honA Avazyaka hai / pracalita tIrthoMkI nAmAvalI nimna prakAra hai : maM0 prAcIna nAma prakAra vartamAna nAma relave sTezana ___ 1 mayurA yA madurA nirvANa kSetra mathurA mathurA madhya relave kI mena lAina 2 zauryapura siddha kSetra zaurIpura baTezvara AgarA se 42 mIla . 3 hastanApura kalyANaka kSetra hastinApura meraTha se 22 mIla 4 ayodhyA ayodhyA uttara relave 5 ahicchetra atizaya ahikSetra AvaMlA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... prakAra apter- RRESTEVARK PRINTAINA vatamAna nAma - na0 prAcIna nAma 6 prayAga kalyANaka kSetra ilAhAbAda ilAhAbAda uttara relave 7 kAmpilya kampilA kAyamagaMja uttara pUrvI relave 8 kakubhagrAma kahAU~gAMva (gorakhapura) gorakhapura uttara pUrvI relave 6 kurugrAma atizayakSetra kuragamA jhA~sI madhya relave 10 kauzAmbI kalyANaka kSetra kauzAmbI ilAhAbAda uttara relave 11 kAkandInagara ,, , khukhaMdojI (devariyA) nonavAra, uttara relave 12 candrAvatI " , candrapurI banArasa yA sAranAtha uttara relave 13 caMdAura candavADa. atizaya kSetra caMdAvara (phirojAbAda) phirojAbAda uttara relave 14 cAMdapura cAMdapura jhA~sI madhya relave 15 devagar3ha devagar3ha (jhAMsI) lalitapura madhya relave 16 pavAjI pavAjI ,, tAlabehaTa , 17 vArANasI kalyANaka kSetra banArasa banArasa uttara relave 18 bAlAbeTha atizaya kSetra bAlAbeTa lalitapura madhya relave 16 ratnapura kalyANaka kSetra ratnapurI (phaijAbAda) sohAvala, uttara relave [ 15 ] " Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .naM0 prAcIna nAma 20 siMhapura / 21 zramaNa tIrtha kA prakAra vartamAna nAma kalyANaka kSetra siNhpurii| kahAM se AyA jAtA hai sAranAtha uttara relave jakhaurA madhya relave " sirauna jI * madhya pradeza * [16] mahArASTra va madhya pradeza jainadharma kA mukhya kendra rahA haiN| isa pradeza meM aneka jina mandira va tIrtha vidyamAna haiM / eka samaya yahAM jainadharma rAjadharma ke rUpa meM pracalita thaa| ujjaina jainiyoM kA mukhya kendra thaa| vartamAna tIrtha nimna prakAra haiN| 1 droNagiri siddhakSetra droNagiri seMdapA (jilA nayAgAMva) sAgara-ganezagaMja madhya relave 2 nainAgiri nainAgiri resaMdI giri (sAgara) 3 acalapura meMr3hagiri muktAgiri (amaravatI) amarAvatI, 4 antarIkSa pArzvanAtha atizaya kSetra aMtarIkSa sirapura akolA , 5 prahArajI prahAra jI lalitapura , 6 kAraMjAjI kAraMjA (amarAvI) murtijApura , 7 kuNDalapura kuNDalapura (damoha) damoha , 8 kaunDiNyapura kuNDanapura (amarAvatI) pArvI , " Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha kA prakAra atizaya kSetra naM. prAcIna nAma 6 konI jI 1. khajarAhA 11 papaurA 12 bahurIbanda 13 bInA jI 14 bhAtakulI 15 rAmagiri vartanAma nAma va jilA kahAM se jAyA jAtA hai konI pATana (jabalapura) jabalapura madhya relave khajarAhA (chatarapura) satanA // papaurA lalitapura , bahurIbanda (jabalapura) sihaurA , bInAbArahA (sAgara) sAgarayAkarelI , bAbAjImahArAja (amarAvatI) amarAvatI , rAmaTeka (nAgapura) rAmaTeka vAyA nAgapura , caMderI (gunA) lalitapura / sonAgira (datiyA) sonAgira , bar3avAnI mahU pazcimI relave Una indaura siddhavarakUTa (indaura) moraTakkA pazcimI relave ujjaina ujjaina pazcimI relave baneDiyA indaura ajanoda " [17] 16 caMderI 17 bhamaNagiri siddha kSetra 18 bar3abAnI cUlagiri siddha kSetra 16 pAvAgiri .. 20 siddhavarakUTa siddha kSetra 21 ujjayanI 22 bainer3A sanAvada Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naM0 prAcIna nAma 23 vidizA 24 gopAcala giri 25 makasIpArzvanAtha prakAra vartamAna nAma atizaya kSetra vidizA , gvAliyara , maksI jI (ujjaina) relave sTezana vidizA madhya relave / gvAliyara maksI " [18] rAjasthAna - rAjasthAna meM bhI jainadharma kA prAbalya rahA hai| yahIM ajamera jilAMtargata baDalI grAma se bha0 mahAvIra ke nirvANa se 84 veM varSa kA zilAlekha upalabdha huA hai| isa prAMta meM nimnalikhita jaina tIrtha haiM :1 ajamera (naziyAM) atizayakSetra ajamera ajamera pacchimI relave 2 arbudaparvata AbU pahAr3a (sirohI) AbUroDa , 3 camatkAra jI pAlanapura (jayapura) savAI mAdhopura (pazcima relave) se 2 mIla dUra 4 RSabhadeva kezariyAnAtha dhuleva (udayapura) udayapura pacchima relave 5 cAMdakher3I khAnapuracAMdakher3I (koTA) jhAlAvar3a 6 zrI mahAvIra jI , cAMdanagAMva (savAImAdhopura) zrI mahAvIrajI pazcimI relave se Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naM0 nAma- tIrtha kA prakAra vartamAna nAma jilA hI se jAyA jAtA hai . 7 caMvalezvara atizaya kSetra caMvalezvara (zAhapurA) maoNDala pazcimI relave, ajamera khaMDavA lAina para 8 jayapura jayapura jayapura pazcimI relave tAlanapura atizya kSetra tAlanapura kUkasI (indaura), bar3avAnI pazcimI relave 10 jharakauna-jaigara bajaraMgagar3ha (gunA) gunA 11 bIjoliyA pArzvanAtha , bIjolyAM (bhIla vAr3A) bhIlavAr3A " baMgAla, bihAra aura ur3IsA bhArata ke pUrvIya bhAga arthAt baMgAla-bihAra aura ur3IsA prAntoM meM jaina dharma prAcIna kAla se pracalita rahA hai| vahAM jaina mUrtiyAM aura bhagnAvazeSa hara sthAna para bharatakSetrakA sabase bar3A tIrtha zrI sammedazikhara jI bhI isI pradeza meM hai| ina prAntoM ke kI nAmAvalI nimna prakAra hai :-. [16] MAmr navAdA pUrvI relave bhAgalapura pUrvIya relave 1 guNAbA siddhakSetra . navAdA 2 campApura-maMdAragiri nAthanagara (bhAgalapura) 3 pATalIputra paTanA 4. pAvApura pAvApura (paTanA) 5 rAjagRha rAjagiri (paTanA) paTanA bihAra rAjagiri pUrvIya relave Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naM0 prAcIna nAma 6 sammeda zikhara 7 kumArI parvata 8 zrAvaka pahAr3a 6 kuNDalapura ( ? ) kulahA parvata 10 11 ArA tIrtha kA prakAra siddhakSetra pratizayakSetra naM0 prAcIna nAma 1 kuMthalagiri 2 gajapaMthA giri "" " " "" 'd prakAra siddhakSetra vartamAna mAma va jilA sammeda zikhara (hajArIbAga) khaMDagiri udayagiri (ur3IsA) zrAvaka (gayA) bar3agAMva (paTanA) kulahA (gayA) prArA (bihAra) kahAM se jAyA jAtA hai pArasanAtha hila pUrvI relave bhuvanezvara pUrvIya relave gayA-raphIgaMja "J bar3agAMva ror3a gayA pUrvIya relave ArA mahArASTra, gujarAta aura karNATaka mahArASTra, gujarAta aura karNATaka deza jainadharma kA unnatazIla prAGgaNa rahA hai / rASTrakUTa aura cAlukya vaMza ke rAjAoM ke samaya meM isa pradeza meM jainadharma kI vijaya dudubhi bajatI thI / vaise pratIva prAcIna kAlase jaina dharma ina prAntoM meM pracalita rahA hai / digambara jaina siddhAnta kA lipibaddha avataraNa bhI isI prAntArgata huA haiM / ina prAntoM ke tIrthoM kI nAmAvalI nimna prakAra hai / "" 99 vartamAna nAma relave sTezana kuMthalagiri (usmAnAbAda) vArzI TAuna madhya relave gajapaMthA (nAsika) nAsika 31 [ 20 ] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra naM0 prAcIna nAma 3 girinAra Urjayanta .4 tAravaranagara 5 pAvAgiri 6 tugIgiri 7 zatrujaya .8 ajaMtA guphA mandira 6 AraTAla 10 pASTe 11 ilApura 12 IDara 13 ukhalada (?) 14 kacanera 15 kuNDala zrIkSetra 16 kumbhoja 17 kulapAka kSetra vartamAna nAma relave sTezana siddha kSetra girinAra (jUnAgar3ha) jUnAgar3ha pazcima relave tAraMgA (mahIkAMThA) tAraMgAhila , pAvAgar3ha (paMcamahAla) pAvAgar3ha cAMpAnera ror3a ,. mAMgItugI (nAsika) manamAr3a madhya relave zatrujaya (pAlItAnA) pAlItAnA,pazcimIrelave atizayatra ajaMtA (auraMgAbAda) jalagA~va madhya relave AraTAla (dhAravAr3a) huvalI dakSiNa relave pASTe-vighnezvara-pArzvanAtha dudhanI dakSiNa madhya relave - ilaurA manamADa madhya relave IDara IDara pazcima relave piMgalI madhya relave kacanera auraMgAbAda (pUnAmanamADa), zrIkSetra kuNDala, dakSiNa relave kumbhoja (kolhApura) hAtakAlaMgar3A dakSiNamadhya relave alera dakSiNa relave ukhalada kulapAka Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naM0 prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kahAM se pAyA jAtA hai 16 bhaTTAkalaMkapura atizayakSetra bhATakalA (honAvara) honAvara dakSiNa relave 20 terapura tera (usmAnAbAda) taDavaladakSiNama0 relave 21 dahI gAMva dahI gAMva (zolApura) Diksala , 22 dhArAzivaguphA dhArAziva (usmAnAbAda) yeDazI dakSiNa relave 23 bAdAmI (bAtApI guphAmaMdira) bAdAmI (bIjApura) dakSiNamadhya relavehubalI zolApura choTI lAina 24 bAbAnagara bAbAnagara (bIjApura) bIjApura da0 ma0 relave 25 belagAMva belagAMva bailagAMva , 26 vighnahara pArzvanAtha mahuvA (sUrata) sUrata pazcima relave 27 pArzvanAtha amIjharA bar3AlI IDara roDa , 28 honasalagI kSetra honasalagI sAvalI madhya pradeza , 26 kopaNa kopala kopaladakSiNamadhyarelave 30 stavananidhi - atizaya kSetra stavananidhi kolhApura [22] - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha kA prakAra mr naM0 prAcIna nAma 31 kArakala 32 mUDabidurI 33 vArAMga 34 vijayanagara mr mr vartamAma nAma va jilA kahA~ se jAyA jAtA haiM kArakala (dakSiNa kanAr3A) zimogA dakSiNa relave mUDabidure (dakSiNa kannar3a) vArAMga ( , ) vijayanagaram vijayanagaram dakSiNa relave hubalI zolApura veNUra jainabadrI (hAsana) hAsana dakSiNa relave halebiDa hAsana dakSiNa relave mr mar 35 veNUra 36 zravaNavelagola 27 dvArA samudra [ 23 ] * madrAsa * madrAsa prAnta [dakSiNa bhArata] digambara jainoM kA pramukha AvAsa rahA hai| zru takevalI-bhadrabAhUsvAmI ne samrATa candragupta maurya ko dvAdaza-svapnoM kA phala batAte hue kahA thA ki isa kalikAla meM digambara jainadharma dakSiNa prAnta meM hI unnatazIla rhegaa| vAstava meM huA bhI aisA hI hai| bhadrabAhu svAmI ke bahuta pahale se jainadharma isa prAnta meM pahuMca cukA thaa| Adi tIrthakara RSabhadeva kA vihAra yahAM huaA thA aura unake putra bAhubali jI kA rAjya bhI isa ora rahA thaa| bhagavAn neminAtha jI ke kalyANakArI vihAra kA varNana 'darivaMza paga' meM milatA hai| ------- ---- Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IS g yd vAyd vTSvy ATakalA (hAnAvara) hAnAvara dAkSaNa rela rAjagaNa bhI jaina dharmAnuyAyI the / madhyakAla meM kadamba, gaMga, rASTrakUTa, pallava, hoyasala zrAdi rAjavaMzoM ke rAjA bhI jainadharma ke upAsaka the / unhoMne jainadharma kA mahAn utkarSa kiyA thA / isa prAnta ke tIrtho kI nAmAvalI nimna prakAra hai : prAcIna nAma ayakrama kSetra naM0 1 2 kAMjIpura 3 tirumalaya 4 puNDI 5 perumaNDUra 6 ponnUra 7 melApura 8 madhurA (mathurA) 6 manAraguDI 10 zrIkSetra sitAmUra tIrtha kA prakAra atizaya kSetra " "" 13 atizaya kSetra 1:3 33 "" bhAtarAyadAna "" ," vartamAna nAma va jilA ayakrama ( kAMjIvaram ) kAMjIvaram (ceMgalapaTTa) tirumalai ( uttara arkATa) puNDI ( 19 perumaNDUra (uttara prarkATa) ponnUra (cittora) madrAsa madurA manAraguDI ( taMjora) cittambada kahAM se jAyA jAtA haiM kAMjIvaram dakSiNa relave >: polara "1 ) AranI roDa dakSiNa relave kI villupuram-nIgu reThAlAina taNDivanam dakSiNa relave tiNDIvanama madrAsa madurA niDamaMDalam tiNDivanan "" " "" " [ 24 ] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 ] isa prakAra sAre bhArata varSa meM lagabhaga savA sau digambara jaina tIrthakSetra haiN| unakI yAtrA vaMdanA karake mumukSu apanI mAtmA kA hita sAdha sakate haiN| praznAvalI 1] tIrtha yAtrA ke lAbha vistAra se likho / 1 2] sAmAjika unnati karane aura svadeza kA gaurava bar3hAne meM tIrtha yAtrA kisa prakAra sahAyatA karatI hai ? 3] bhArata varSa aura jainadharma ke itihAsa ko kyA-kyA sAmagrI jaina tIrthoM se upalabdha hotI haiM / 4[ uttara pradeza, madhya pradeza, baMgAla, bihAra meM se kisI eka prAnta ke mukhya tIrtho ke nAma likho ? Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthoM kA sAmAnya paricaya aura yAtrA vahI jihvA pavitra haiM, jisase jinendra kA nAma liyA jAve aura pagoM ko pAne kI sArthakatA tabhI hai jaba puNyazAlI tIrtho kI yAtrA-vandanA kI jaave| Aiye pAThaka, hama loga dillI se apanI parokSa tIrtha yAtrA prArambha kareM aura mArga ke darzanIya sthAnoM kA paricaya prApta kreN| dillI dillI bhArata kI rAjadhAnI bAja nahIM bahuta purAne jamAne se hai| pANDavoM ke jamAne meM vaha indraprastha kahalAtI thii| isakA nAma yoginIpura bhI rahA / samrATa samudragupta ne lohe kI eka lATa indra prastha meM gar3havAMI thii| tomara vaMzI rAjA anaMgapAla ne vaha lATa punaH majabUta gar3havAne ke vicAra se ukhar3avAI kyoki kisI jyotiSI 'ne usase kahA thA ki yaha lATa jitanI sthira hogI, utanA ApakA rAjya sthira hogaa| ukhar3avAne para dekhA ki usake kinAre para khUna lagA hai / rAjA ne lohe kI vaha killI punaH gddh'vaadii| kintu vaha kIlI kucha DhIlI raha gii| jisase loga use DhIlI yA dillI kahane lge| DhillI hI badalate badalate dillI bana gii| zAhajahA~ ne usakA nAma zAhajahAnAbAda rkkhaa| bolacAla meM saba loga use dillI kahate hai / jainadharma kA usase ghaniSTa sambandha rahA hai| kutuba kI lATa ke pAsa par3e hue jaina mandira aura mUrtiyoM ke khaNDahara usake prAcIna sambandha kI sAkSI de rahe hai| kutubuddIna ne 27 hindU aura jaina mandiro ko tor3a kara yahAM masajida banAI thii| isake khaMbhoM aura chatoM meM aba bhI jana matiyA~ dIkha par3atI haiN| musalamAna bAdazAho ke jamAne meM bhI jana dharma dillI meM unnati Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27] zIla huaa| phIrojazAha, akabara prAdi bAdazAhoM ko jaina guruSoM meM ahiMsA kA upadeza diyA aura unase sammAna paayaa| muslima kAlake bane hue lAla mandira, dharmapurA kA nayA maMdira Adi divya jaina mandira darzanIya haiM / kutuba kI lATa, jantara-mantara, rASTrapati bhavana, lokasattA bhavana, rASTrIya saMgrahAlaya Adi yogya sthAna haiN| yahA~ se meraTha phuNce| OM hastinApura (meraTha) meraTha uttarIya relave kA mukhya sTezana hai| jainoM kI kAphI saMkhyA hai-kaI darzanIya jina mandira haiN| meraTha ke mavAnA moTara aDDe se 22 mIla jAkara hastinApura ke darzana karanA caahie| yaha tIrtha vaha sthAna hai jahA~ isa yuga ke Adi meM dAnatIrtha kA avataraNa huA thA- Adi tIrthaGkara RSabhadeva ko ikSurasa kA AhAra dekara rAjA zreyAMsa ne dAnakI prathA calAI thii| uparAnta yahAM zrI zAMti nAtha, kunthunAtha aura arahanAtha nAmaka tIna tIrthaGkaroM ke garbha, janma, tapa aura jJAna kalyANaka hue the| ina tIrthaMkaroM ne chaH khaNDa pRthvI kI digvijaya karake rAjacakravartI kI vibhUti pAI thI kintu usako tRNavat tyAga kara vaha dharma cakravartI hue| yahI isa tIrtha kA mahatva hai ki vaha tyAga dharma kI zikSA detA hai| zrI malli nAtha bhagavAn kA samavazaraNa bhI yahA~ AyA thaa| bali Adi maMtriyoM ne rAjya pAkara aMkacanAcArya aura unake 700 maniyoM para yahIM 'upasarga kiyA thaa| jise viSNukumAra muni ne vAmana rUpa dhAraNa kara dUra kiyaa| tabhI se rakSA bandhana parva prArambha humA / kaurava pANDava yahI hue the| dillI ke rAjA harasukharAya jI, jo zAhI khajAMcI aura dharmAtmA the unakA banavAyA humA eka bahuta bar3A ramaNIka di0 jaina maMdira maura dharmazAlA hai| tIno bhagavAnoMkI prAcIna naziyA~ bhI haiM jinameM caraNa-cihna virAjamAna haiN| yahA~ kArtika maSTAhikA parva para melA aura utsava hotA hai| isake alAvA phAlgunI praSNanhikA mora jyeSTha kRSNA 14 ko bhI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 28] mele hote haiN| yahAM hI pAsa meM vasUmA nAmaka grAma meM bhI darzanIya aura prAcIna pratibimba haiN| yahA~ eka zvetAmbara mandira bhI hai| yahA~ se vApasa meraTha prAkara aura hApur3a-murAdAbAda jaGkazana hote hue ahikSetra pArzvanAtha ke darzana karane jAveM, oNvalA sTezana AgarA barelI paiMsijjara se utareM aura vahAM se tA~ge dvArA ahikSetra rAmanagara jaaveN| zrI ahikSetra jilA barelI ke gAMva rAmanagara meM ahikSetra vaha prAcIna sthAna hai jahA~ bha0 pArzvanAtha kA zubhAgamana huaA thaa| jaba bhagavAna tatkAlIna "nAgavana" ke nAma se prasiddha sthAna meM dhyAnamagna the aura jaba kamaTha ke jIva saMvara nAmaka jyotiSI deva ne una para romAMcakArI ghora upasarga kiyA thA, taba padmAvatI aura dharaNendra pAye, dharaNendra ne bhagavAn ko apane sira para phaNa maMDapa banAkara uThA liyA aura padmAvatI ne "nAgaphaNa maMDalarUpa" chatra lagAkara apanI kRtajJatA prakaTa kI thI, isa ghaTanA ke kAraNa hI saudharmendra ne usa nAgavana kA nAma ahikSetra prakaTa kiyaa| vahIM jainadharma kA kendra bana gyaa| yahA~ jainI rAjAoM kA rAjya rahA hai| rAjA vasupAla ne yahA~ eka sundara sahasra kUTa jina maMdira nirmANa karAyA thA jisa meM kasauTI ke pASANa kI nau hAtha unnata lepadAra pratimA bha0 pArzvanAtha ko virAjamAna kI thii| prAcArya pAtra kezarI ne yahA~ padmAvatI devI dvArA phaNa maMDapa para likhita anumAna ke lakSaNa se apanI zaMkA nivAraNa kara jainadharma kI dIkSA lI thii| yaha prAcArya rAjA avanipAla ke samaya meM hue the aura rAjA ne bhI prabhAvita hokara jainadharma dhAraNa kara liyA thaa| cUMki yaha sthAna bha0 pArzvanAtha ke bahuta pahale se jaina saMskRti kA mahAna kendra thA, isa lie vaha bhagavAn yahAM padhAre the| jisa samaya girinAra parvata para bha0 neminAtha kA nirvANa kalyANaka manAyA gayA thA, usI samaya Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [26] yahAM ke rAjA ne bhI nirvANotsava manAyA thaa| zrI mahikSetra jI ke darzana yAtriyoM ko kRtajJatA jJApana aura satya ke pakSapAtI banane kI zikSA dete haiM / yahA~ tikhAla vAle bAbA (bha0 pArzvanAtha) kA bar3A camatkAra hai / logavahAM manautI manAnejAte haiM aura unakI kAmanAyeM pUrI hotI haiN| yahAM para koTa ke khaNDaharoM kI khudAI haI hai, jinameM IsvIM prathama zatAbdI kI jina pratimAyeM nikalI haiN| yahA~ para rAmanagara gAMva meM eka vizAla di0 jaina maMdira hai aura gAMva ke atyanta nikaTa eka vizAla prAcIna mandira hai jisameM chaH vediyoM meM bhagavAn virAjamAna haiN| prAcIna mUrtiyA~ camatkArI aura prabhAva zAlI hai tathA dharmazAlAyeM haiM / prati varSa caita badI aSTamIse trayodazI taka melA hotA hai| aura ASAr3hI aSTAhnikA parva meM prati varSa prAsa-pAsa ke yAtrI gaNa pAkara zrI siddhicakra vidhAna karate haiM yaha bhI eka mele kA laghurupa bana jAtA hai| mathurA revatI bahor3A kher3A se alIgar3ha-hAtharasa jaGkazana hote hue siddhakSetra mathurA aave| yaha mahAna tIrtha hai| antima kevalI zrI jambUsvAmI saMgha sahita yahA~ padhAre the| unake sAtha mahAmuni vidyuccara aura pA~ca sau munigaNa bhI bAhara udyAna meM dhyAna lagAkara baiThe the| kisI dharmadrohI ne una para upasarga kiyA, jise samabhAva se sahakara ve mahAmuni svarga pdhaare| una munirAjoM ke smAraka rUpa yahAM pAMca sau stUpa bane hue the| samrATa akabara ke samaya alIgar3ha vAsI sAhaToDara ne unakA jIrNoddhAra kiyA thaa| samaya vyatIta hone para ve naSTa ho ge| vahIM para eka stUpa bha0 pArzvanAtha kesamayakAbanAhuprAthA,jise 'devanirmita' kahate the| zrI somadevasUri ne unakA ullekha apane 'yazastilakacampU' meM kiyA hai| prAjakala caurAsI nAmaka sthAna para di0 janiyoM kA sudRr3ha maMdira hai jise seTha manIrAma ne banavAyA thaa| vahAM para 'RSabha brahmacaryAzrama, 'zrI di0 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [32] jaina ratha nikalavA kara dharmaprabhAvanA kI thii| bha0 mahAvIra kA samavazaraNa bhI yahA~ prAyA thaa| kintu kampila meM isa samaya eka bhI jainI nahI hai| parantu yahA~ prAcIna vizAla di. jaina mandira darzanIya haiM, jisameM vimalanAtha bha0 kI tIna mahAmanojJa pratimAe~ virAjamAna haiN| eka bar3I dharmazAlA bhI hai / caitra kRSNA amAvasyA se caitra zuklA tRtIyA taka aura Azvina kRSNA 2 ko melA hotA hai| yahA~ se vApasa kAyamagaMja prAkara kAnapura seMTrala sTezana kA TikaTa lenA caahie| kampila meM cahuMora khaNDita jinaprati. mAyeM bikharI par3I haiM , jinase prakaTa hotA hai ki yahA~ pahale aura bhI mandira the| vartamAna bar3e mandira jI meM pahale jamIna meM nIce eka koTharImeM bha0 vimalanAtha ke caraNa cinha the, parantu aba vaha koTharI banda kara dI gaI hai aura caraNa pAdukA bAhara virAjamAna kI gaI hai vimalanAtha bha0 kI mUrti atizayapUrNa hai| kAnapura kAnapura kArakhAnoM aura vyApAra kA mukhya kenda hai| yahAM kaI darzanIya jinamaMdira haiN| aura paMcAyatI bar3e mandira jI meM acchA zAstra bhaNDAra bhI hai| yahAM se ilAhAbAda jAnA caahie| ilAhAbAda (paphosA jI) ilAhAbAda, gaMgA-yamunA aura sarasvatI ke saMgama para basA humA bar3A nagara hai| yahI prAcIna prayAga hai| yahAM kile ke andara eka akSaya vaTa vRkSa haiN| kahate haiM ki tIrthaGkara RSabhadeva ne usI ke nIce tapa dhAraNa kiyA thA aura yahIM unhe kevala jJAna huA thaa| isI se yaha akSayavaTa kahalAtA hai| yahA~ cAra zikharabanda di. jaina maMdira haiM aura muhallA cAhacada meM jaina dharmazAlA hai / madiroM kI banAvaTa manohara hai aura pratimAe~ bhI prAcIna haiN| isa yuga kI yaha prAdi tapobhUmi hai aura pratyeka yAtrI ko dharmavIra banane kA sandeza sunAtI hai| vizvavidyAlaya, hAI korTa, kilA, saMgama Adi Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 ] sthAna darzanIya hai / hinduoM kA bhI yaha mahAna tIrtha haiM / ilAhAbAda se kauzAmbI aura paphosA jI ke darzana karane jAyA jAtA hai| yaha admaprabhu bha0 se sambandhita tIrtha hai prabhAsakSetra nAmaka pahAr3a para .. eka prAcIna jina-mandira haiN| kauzAmbI (kosama) . prAcIna kauzAmbI nagara ilAhAbAda se 25 mIla hai| yahAM taka basa jAtI hai| kauzAmbI se nAva dvArA paphosA 6 mIla par3atA hai| kauzAmbI meM padmaprabhu bha0 ke garbha-janma tathA paphausA meM tapa aura jJAna kalyANaka huye the| yahAM kA UdAyana rAjA prasiddha thA, jisake samaya meM yahAM jainadharma unnati zIla thaa| kosama kI khudAI meM prAcIna jaina mUrtiyAM milI haiN| yahA~ se vApasa ilAhAbAda pahuMca kara lakhanaU jaave| lakhanaU lakhanaU kA prAcIna nAma lakSmaNapura hai| sTezana ke pAsa zrI munnAlAla jI kAgajI kI dharmazAlA hai| yahAM kula 6 mandira haiM, jinake darzana karanA caahie| yahAM kaI sthAna dekhane yogya haiN| kaisara bAga meM prAMtIya myUjiyama meM kaI sau digambara jaina mUrtiyAM haiM / jaina mUrtiyoM kA aisA saMgraha zAyada hI anyatra kahIM ho / lakhanaU se phaijAbAda jaave| yahAM se 4 mIla basa, rikzA yA tAMge meM ayodhyA jaaveN| ayodhyA ayodhyA jainiyoM kA Adi nagara aura Adi tIrya hai| yahIM para Adi tIrthaGkara RSabhadeva jI ke garbha va janma kalyANaka huye the| yahIM para unhoMne karmabhUmi kI prAdi meM sabhya aura susaMskRta jIvana bitAnA sikhAyA thA- manuSyoM ko karmavIra banane kA pATha sabase pahale yahIM par3hAyA gayA thaa| rAjatva kI puNya pratiSThA bhI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [34] sabase pahale yahIM huI thii| tAtyartha yaha hai ki dharma-karma kA puNyamayI lIlAkSetra ayodhyA hI hai| isa punIta tIrtha ke darzana karane se manuSya meM karma vIratA kA saMcAra aura tyAga vIratA kA bhAva jAgRta honA cAhie / kevala RSadeva hI nahI balki dvitIya tIrthakara zrI ajItanAtha, cauye tIrthakara zrI abhinandananAtha, pA~catre tIrthakara zrI sumatinAtha jI aura 14 veM tIrthaMkara zrI anantanAtha jI kA janma bhI yahIM huA thaa| jinhoMne mahAna rAja aizvarya ko tyAga kara munipada dhAraNa karake jIvoM kA upakAra kiyA thaa| yaha sundara tIrtha ayodhyA sarayU nadI ke kinAre basA huA hai| mu0 kaTarA meM eka jaina mandira aura dharmazAlA hai| muhallA rAmagaMja meM bizAla mUrti haiN| yaha vizAla mandira san 1965 meM banA hai| eka vizAla dharmazAlA hai| pAMca digambara jaina ToMke haiM, caraNacinha prAcIna kAla ke haiN| prAcIna mandira zAhabuddIna ke samaya meM naSTa kiye jA cuke haiN| vartamAna mandira saMvat 1781 meM nabAba sujAuddaulA ke rAjyakAla ke bane hue haiN| yaha pA~coM ToMke kramaza: muhallA kaTarA se prArambha karake sarayU nadI, kaTarA skUla, begamapurA aura vaksariyA Tole meM haiN| ratnapurI - ratnapurI yaha pavitra sthAna hai jahAM 15veM tIrthakara zrI dharmanAtha jI kA janma huA thaa| vahA~ phaijAbAda se jAyA jAtA hai| do digambara mandira haiN| vahAM ke darzana karake phaijAbAda se banArasa, jAnA caahiye| trilokapura trilokapura atizayakSetra bArAbaMkI jile meM bindaurAM sTezana se tIna mIla dUra hai / mArga kaccA hai| yahAM tIrthakara bha0 neminAtha kI 22 iMcI zyAmavarNa pASANa kI bar3I manojJa padmAsana pratimA virAjamAna hai| vaha saM0 1167 kI pratiSThita hai aura camatkAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [35] lie hue hai| dUsarA pArzvanAtha kA mandira hai| yahAM kArtika zuklA 16 ko vArSika melA hotA hai| banArasa banArasa kA prAcIna nAma vArANasI hai aura vaha prAcIna kAzI deza kI rAjadhAnI rahI hai| yaha jaina dharma kA prAcIna kendra hai| sAtaveM tIrthaGkara zrI supArzvanAtha ora teIsave tIrthaGkara zrI pArzva nAtha jI kA lokopakArI janma yahIM huA thaa| bhadainI meM supAzvaM nAtha aura bhelUpura meM pArzvanAtha tIrthakara ke janma sthAna haiN| aura vahAM darzanIya mandira bane huye haiN| bhelUpura meM digambara aura zvetAmbaroM kA sammilita mandira haiM tathA do digambara mandira haiN| inake atirikta bUlAnAle para eka paMcAyatI mandira aura / anyatra tIna caityAlaya haiN| jauharI jI ke caityAlaya meM hIrA kI eka pratimA darzanIya hai| maidAgina meM bhI vizAla dharmazAlA aura mandira hai| bhadainI para zrI svAdvAda mahAvidyAlaya di0 jainiyoM kA pramukha zikSA kendra hai| jisameM uccakoTi kI saMskRta aura jaina siddha ntoM kI zikSA dI jAtI hai| hindU vizva vidyAlaya ke samIpa 'sanmati niketana' nAma kA sthAna hai jahAM eka jaina mandira aura chAtrAvAsa hai / vahA~ rahakara vidyArthI adhyayana karate haiM / mahAkavi vRda vana jI ne yahIM rahakara apanI kAvya racanA kI thii| yahIM para unake pitA jI ne apane sAhasa ko prakaTa karake dharma drohiyoM kA mAna mardana karake jina caityAlaya banavAyA, jisase dharma kI vizeSa prabhAvanA huI thii| bhAvuka yAtriyoM ko isa ghaTanA se dharmaprabhAvanA kA satata udyoga karane kA pATha hRdayAGgama karanA caahie| banArasa vidyA kA kendra hai| yahA~ para hindU vizvavidyAlaya darzanIya saMsthA hai| kyA hI acchA ho ki yahAM para eka uccakoTi kA jaina kAleja sthApita kiyA jAve ! yahAM ke baratana aura Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] jarI kA kapar3A prasiddha haiN| yahAM se siMhapura (sAranAtha) aura candrapurI ke darzana karane ke lie jAnA caahie| siMhapurI siMhapurI banArasa se 5 mIla dUra haiM / yahAM zrI dheyAMsanAtha bha0 kA janma huA thaa| eka vizAla jinamandira hai, jisameM zreyAMsanAtha jI kI manohara pratimA virAjamAna hai / sAranAtha ke ajAyabaghara meM yahAM khudAI meM nikalI haI prAcIna di0 jaina mUrtiyAM bhI darzanIya haiN| azoka kA stambha mandira jI ke sAmane hI khar3A hai| pAsa meM hI bauddhoM ke darzanIya vihAra bane haiN| jaina dharma pracAra ke lie eka upayogI pustakAlaya sthApita kiyA jAnA Avazyaka hai| yahAM se candrapurI jaave| candrapurI gaMgA kinAre basA huA eka choTA sA candraurI gAMva prAcIna candrapurI kI yAda dilAtA hai| yahIM gaMgA kinAre sudRr3ha aura manohara di. jaina mandira aura dharmazAlA banI huI hai| yahIM candraprabhu bha0 kA janma huA thaa| sthAna atyanta ramaNIka hai| usI moTara se banArasa Ave aura vahAM se sIdhA pArA jAve / kintu jo yAtrIgaNa zrAvastI aura kahAU~ gAMva ke darzana karanA cAheM, unheM lakhanaU se devariyA jAnA caahie| kiSkindhApura vartamAna kA khUravandogrAma prAcIna kiSkindhApura athavA kAkaMdInagara hai| yahAM puSpadanta svAmI ke garbha aura janma kalyANaka hue haiM aura unhIM ke nAma kA eka mandira hai| devariyA se yahA~ pAyA jAtA hai| kakubhagrAma ____ kakubhagrAma aba kahAU gAMva nAma se prasiddha hai / gorakhapura se baha 46 mIla kI dUrI para hai / guptakAla meM yahAM aneka darzanIya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 ] jinamandira banAye gaye the, jo aba khaNDahara kI hAlata meM par3e haiN| unameM se ekameM pArzvanAtha jI kI pratimA aba bhI virAjamAna hai| grAma meM uttara kI ora eka mAnastambha darzanIya haiM, jisa para tIrthaMkaroM kI digambara pratimAyeM aMkita haiN| ise samrATa skandagupta ke samaya meM madra nAmaka brAhmaNa ne nirmANa karAyA thA isa atizayayukta sthAna kA jIrNoddhAra honA cAhiye / zrAvastI (saheTha maheTha) ___ goMDA jilA ke antargata balarAmapura se pazcima meM 12 mIla para saheTha-saheTha grAma hI prAcIna zrAvastI hai / yahAM tIsare tIrthakara sabhavanAtha jI kA janma huA thaa| yahAM khudAI meM aneka jinamUrtiyAM nikalI haiM jo lakhanaU ke ajAyabaghara me maujUda haiN| yahA~ kA suhRdadhvaja (suheladeva) nAmaka rAjA jaina dharmAnuyAyI thaa| usane saMyadasAlAra ko yuddha meM parAsta karake musalamAnoM ke AkramaNa ko niSphala kiyA thaa| pArA pArA bihAra prAnta kA mukhya nagara hai| cauka bAjAra meM bA0 haraprasAda kI dharmazAlA meM ThaharanA caahie| isa dharmazAlA ke pAsa eka jinacaityAlaya hai, jisa meM sone aora cAMdI kI pratimAyeM darzanIya haiN| apane prAcIna manojJa mandiroM ke kAraNa hI yaha sthAna prasiddha hai| yahAM 14 zikharabanda mandira aura 13 caityAlaya haiN| eka zikharabanda mandira zahara se 8 mIla kI dUrI masAr3ha grAma meM hai aura do zikharabanda mandira dhanupurA meM zahara se do mIla dUra haiN| yahIM para dharmakunja meM zrImatI pa0 caMdAbAI dvArA saMsthApita "jana mahilAzrama" hai, jisameM dUra-dUra se pAkara mahilAyeM zikSA grahaNa karake viduSI banatI haiN| vahIM eka kRtrima pahAr3I para zrI bAhubali bhagavAna kI 11 phITa U~cI khar3agAsana pratimA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [38] atyanta sundara hai| yahIM ke eka mandira meM di0 jaina munisaMgha para agni upasarga huA thA- agni kI jvAlAoM meM zarIra bhasmIbhUta hote huye munirAja zAnta aura vIrabhAva se use sahana karate rahe the| jaina dharma kI yaha vIratApUrNa sahanazIlatA advitIya hai| puruSoM meM kyA, mahilAaoM abalAoM meM bhI vaha prAtmabala pragaTa karatI hai ki ve dharmamArga meM adbhuta sAhasa ke kArya prasannatA se kara jAtI haiN| pArA jaina dharma ke isa vorabhAva kA smaraNa dilAtA haiN| yahA~ cauka meM zrImAn sva0 bAbU devakumAra jI dvArA sthApita 'zrIjaina siddhAMta bhavana, nAmaka saMsthA jainiyoM meM advitIya hai| yahAM prAcIna hastalikhita zAstroM kA acchA saMgraha hai jina meM kaI kalApUrNa, sacitra aura darzanIya haiM / ArA se paTanA (gulajAra bAga) jAnA caahie| paTanA paTanA mauryoM kI prAcIna rAjadhAnI pATaliputra hai| jainiyoM kA siddhakSetra hai| seTha sudarzana ne vIra bhAva pradarzita karake yahIM se mokSa prApta kiyA thaa| surasundarI sadRza abhayArAnI ke kAma kalApoM ke sanmukha seTha sudarzana aTala rahe the| Akhira vaha muni hue aura mokSa gae / gulajArabAga sTezana ke pAsa hI eka TekarI para caraNapAdukAyeM virAjamAna haiM, jo yAtrI ko zIlavatI banane ke lie utsAhita karatI haiN| vahIM pAsa meM eka jaina mandira aura dharmazAlA hai| zizunAgavaMza ke rAjA ajAtazatru, zrI indrabhUti aura sudharmAcArya jI ke sammukha jaina dharma meM dIkSita hue the| unake pote udayana ne pATaliputra nagara basAyA thA aura sundara jina maMdira nirmANa karAye the / yUnAniyoM ne isa nagara kI khUba prazaMsA kI thii| mauryakAla kI digambara jaina-pratimAyeM yahAM bhUgarbha se nikalI haiN| vasI do pratimAyeM paTanA ajAyabaghara meM maujUda haiN| di0 jainiyoM ke yahAM 5 maMdira va eka caityAlaya hai| jainadharma kA samparka paTanA se prati Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] prAcInakAla kA hai| yahAM se bihAra zarIpha jAnA cAhie, jahAM eka di0 jaina mandira meM darzanIya jinabimba haiN| bihAra zarIpha se nAlandA ko basa. TaiksI milatI haiN| vahAM se tAMge milate haiN| nAlandA se bar3agAMva tIna mIla dUra hai| kuNDalapura kahate haiM ki yaha kuNDalapura antima tIrthaGkara bha0 mahAvIra kA janma sthAna hai, parantu itihAsajJa vidvAnoM kA mata hai ki mujaphpharapura jile kA basAr3ha nAmaka sthAna prAcIna kuNDagrAma hai, jahAM bhagavAn kA janma huA aura aba yaha sarvasammati se bha0 mahAvIra kA janma sthAna bhAna liyA gayA hai| yaha sthAna prAcIna nAlaMdA hai; jahA~ para bha0 mahAvIra kA sukhada vihAra huA thaa| yahA~ eka di0 jaina mandira meM bha0 mahAvIra kI ati manohara darzanIya pratimA hai| isa sthAna para jamIna ke andara se eka vizAla jinamUti nikalI hai, jo dekhane yogya hai / yahA~ se rAjagRha jAnA caahiye| rAjagRha-paMcazaila (paMcapahAr3I) rAjagRha nagara bha0 mahAvIra ke samaya meM atyanta samunnata aura vizAla nagara thaa| zizunAgavaMzI samrATa zreNika bimbasAra kI vaha rAjadhAnI thaa| bha0 mahAvIra ke samrATa zreNika; ananya bhakta the| jaba-2 bha0 mahAvIra kA samozaraNa rAjagaha ke nikaTa avasthita vipulAcala parbata para pAyA taba-taba vaha unakI vandanA karane gye| unhoMne vahA~ kaI jina mandira bnvaaye| vahA~ para di0 jaina munisaMgha prAcIna kAla se vidyamAna thaa| samrATa zreNika ke samaya kI zilAlekha aura kIrtiyA~ yahA~ se upalabdha huI haiM, jinameM kinhIM para unakA nAma bhI likhA huA hai| nissandeha yaha rAjagRha prAcInakAla se jainadharma kA kendra rahA hai| bha0 mahAvIra kA dharmacakra pravartana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40] isI pavitra sthAna para huA thA- yahIM para anAdimithyAdRSTiyoM ke pApamala ko dhokara jinendravIra ne unheM apane zAsana kA anuyAyI banAyA thA / zreNika sA zikArI rAjA aura kAlasaukariputra jaisA kasAI kA lar3akA bhagavAn kI zaraNa meM Aye aura jainadharma ke ananya upAsaka hue the| unakA Adarza yahI kahatA hai ki jainadharma kA pracAra duniyA ke kone-kone meM hara jAti aura manuSya meM kro| kintu rAjagRha bha0 mahAvIra se pahale hI jainadharma ke saMsarga meM prA cukA thaa| tIsaveM tIrthaGkura zrI munisuvratanAthajI kA janma yahIM humA thA, yahIM unhoMne tapa kiyA thA aura nIlavana ke caMpakavRkSa ke tale vaha kevalajJAnI hue the| munirAja jIvandhara, zvetasundA, vaiza kha, vidyuccara, gandhamAdana, prItikara, dhanadattAdi yahAM se mukta hue aura antima kevalI jambUkumAra bhI yahI se mukta huye the| tIrtharUpa meM rAjagaha kI prasiddhi bha0 mahAvIra se pahale kI haiN| sopArA (sUrata ke nikaTa) se eka prAyikA saMgha yahAM kI vandanA karane IvI kI. prArambhika athavA pUrva zatAbdiyoM meM AyA thaa| dhIvarI pUtigaMdhA bhI usa saMgha meM thii| vaha kSullikA ho gaI thI aura yahIM nIlaguphA meM unhoMne samAdhimaraNa kiyA thaa| nissaMdeha yaha sthAna patitoddhAraka hai aura bahuta hI ramaNIka hai / vahAM kaI kuNDoM meM nirmala garama jala bharA rahatA hai, jinameM nahAkara paMca pahAr3oM kI vandanA karanA cAhiye / sabase pahale vipulAcala parvata AtA hai, jisa para cAra jina maMdira haiM / bha0 munisubratanAtha ke cAra kalyANakoM kA smAraka isI parvata para hai| nayA eka mandira hai| yahAM se dUsare ratnagiri parvata para jAnA cAhie, jisa para tIna mandira hai| uparAMta udayagiri para jAnA caahiye| yaha parvata bahuta hI uttama aura manohara hai| isa para do maMdira hai| yahA~ do prAcIna digambara mandira bhI khudAI meM nikale haiN| inakI mUrtiyAM nIce lAla mandira meM pahuMcA do gaI haiN| yahAM se talahaTI meM hokara cauye zramaNagiripara jAveM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 41 ] jahAM para tIna mandira haiN| cauthe pahAr3a se utara kara pA~caveM pahAr3a ke rAste meM sonabhaNDAra guphA milatI hai| yahA~ dIvAloM para pratimAyeM banI haI haiN| aMtima parvata vaibhAragiri hai, jisa para pAMca mandira haiN| yahA~ eka vizAla prAcIna maMdira nikalA hai jisameM 24 kamare bane hue haiN| yaha lagabhaga 1200 varSa prAcIna hai / mUrtiyA~ virAjamAna haiN| ina saba maMdiroM ke darzana karake yahA~ se eka mIla dUra gaNadhara bha0 ke caraNoM ko vaMdanA karane jAve / pahAr3a kI talahaTI meM samrATa zreNika ke mahaloM ke nizAna pAye jAte haiN| unhoMne rAjagRha atIva suMdara nirmANa karAyA thaa| yahA~ se 12 mIla pAvApura basa meM jaave| pAvApura pAvApura tIrthakara bha0 mahAvIra nirvAga dhAma hai ataH yaha pAvApura antimatIrtha kara bha0 mahAvIra kA nirvANadhAma hai ata: yaha pavitra aura pUjya tIrtha sthAna hai| isakA prAcIna nAma apApApura (puNyabhUmi) thA / bha0 mahAvIra ne yahIM gega sAdhA aura zeSa aghAtiyA karmoM ko naSTa karake mokSa prApta kiyA thaa| unakA yaha mandira 'jalamaMdira' kahalAtA haiM aura tAlAba ke bIca meM khar3A huA ati sundara lagatA hai| inameM bha0 mahAvIra, gautama svAmI aura sudharmasvAmI ke caraNa cinha hai| isake atirikta 8 maMdira eka sthAna para haiN| ina sabake darzana karake yahAM se 13 mIla dUra guNAvA tIrtha jAnA caahiye| guNAvA kahA jAtA hai ki guNAvA vaha pavitra sthAna hai jahA~ se indra. bhUti gautamagaNadhara mukta huye the / yahA~ eka navIna mandira hai usake sAtha dharmazAlA hai / dUsarA maMdira tAlAba ke madhya banA humA suhAvanA lagatA haiN| maMdira meM gaNadhara ke caraNa haiN| yahA~ se Der3ha mIla Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 42 ] navAdA sTezana (pUrvIya relave) ko jAnA cAhie jahAM se nAthanagara 1 yA bhAgalapura kA TikaTa lenA cAhiye / nAthanagara sTezana se prAdhAmIla dUra dharmazAlA meM tthhre| yaha prAcIna campApura nagara haiM, jahAM tIrthaMkara vAsupUjya svAmIMke pA~coM kalyANaka hue the / yahIM prakhyAta harivaMza kI sthApanA huI thI, yahI nagara gaMgA taTa para basA huA thA, jahAM dharmaghoSa muni ne samAdhimaraNa kiyA thA / gaMgA nadI ke eka nAle para jinakA nAma campAnAlA hai, eka prAcIna jinamaMdira darzanIya hai / nAthanagara ke nikaTa tIna madira di0 jainiyoM ke haiM / yaha siddhakSetra hai / yahAM se padmaratha, acala, prazoka Adi aneka muni mukta hue the| bhAgalapura nAthanagara se 3 mIla bhAgalapura zahara meM kotavAlI ke pAsa jinamaMdira aura jaina maMdira dharmazAlA haiM / bhAgalapurI meM TasarI kapar3A acchA milatA hai| yahAM se basa yA Trena dvArA maMdAragiri ko jAveM / maMdAragiri | gAMva meM eka dharmazAlA va mandira haiN| yahAM bhe 1 mIla dUra maMdAragiri parvata hai / zrI vAsupUjya bhagavAna kA tana aura mokSakalyANaka sthAna yahI hai / parvata para do prAcIna zikharabanda maMdira haiN| sthAna ramaNIka hai ! vApasa bhAgalapura Akara gayA kA TikaTa leveM / gayA ( kuluhA pahAr3a ) sTezana se Der3ha mIla dUra jaina bhavana ( dharmazAlA) meM Thahare / yaha bauddhoM aura hindunoM kA tIrtha hai| do jinamaMdira bhI haiN| yahAM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [43 ] / 38 mIla ke phAsale para kuluhA pahAr3a hai, jise 'jainIpahAr3a' nAma se pukArate haiN| zrI zItalanAtha bha0 ne isa parvata para pazcaraNa kiyA thaa| aura kevala jJAna prApta kiyA thaa| kuluhA rvita se 5-6 mIla dUra para bhoMdala gAMva hai / yahI prAcIna bhadrilapura hai jahAM zItalanAtha svAmI ke garbha aura janma kalyANaka hue / kUluhA pahAr3a para prAcIna pratimAyeM darzanIya haiM, parantu rAstA kharAba hai vahAM se gayA lauTe / gayA se IsarI (pArasanAthahila sTezana utare, jahA~ dharmazAlA meM Thahare / yahA~ se sammedazikhara parvata dikhAI r3itA hai| gAr3I yA moTara sarvisa se pahAr3a kI talahaTI madhuvana meM pahu~ca jaave| __ madhuvana (sammedazikhara parvata) madhuvana meM terApaMthI aura bIsapaMthI koThiyoM ke AdhIna harane ke lie kaI dharmazAlAye haiN| di0 jaina maMdira bhI aneka hai, janakI racanA sundara aura darzanIya hai| bAjAra meM saba prakAra kA narUrI sAmAna milatA hai / pahale madhuvana ko 'madhuravanam' kahate the| sammedAcala vaha mahApavitra tathA atyanta prAcIna siddhakSetra hai, jisakI vandanA karanA pratyeka jainI apanA ahobhAgya samajhatA hai| anantAnanta munigaNa yahAM se mukta hue hai- anaMta tIrthaGkara bhagavAna apanI amRtavANI aura divyadarzana se isa tIrtha ko pavitra banA cuke hai| isa yuga ke ajitanAthAdi bIsa tIrthaGkara bhI yahIM se mokSa padhAre the| madhukaiTabha jaise durAcArI prANI bhI yahA~ ke patIta pAvana vAtAvaraNa meM Akara pavitra ho ge| yahIM se ve svarga sidhaare| nissandeha isa tIrtharAja kI mahimA apAra hai| indrAdikaveva usakI vaMdanA karake hI apanA jIvana saphala humA samajhate haiN| kSetra kA prabhAva itanA prabala hai ki yadi koI bhavya jIva isa tIrtha kI yAtrA vaMdanA bhAva sahita kare to Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 44 ] use pUre pacAsa bhava bhI dhAraNa nahIM karane par3ate, balki 46 bhavoM meM hI vaha saMsAra bhramaNa se chUTakara mokSa lakSmI kA adhikArI hotA hai / paM0 dyAnatarAya jI ne yahA~ taka kahA hai ki"eka vAra vaMde jo koI / tAhi naraka pazugati nahIM hoI / / " isa girirAja kI vaMdanA karane se pariNAmoM meM nirmalatA hotI hai, jisase karmabadha kama hotA hai-AtmA meM vaha punota saMskAra atyanta prabhAvazAlI ho jAtA hai ki jisase pApa-paMka meM vaha gaharA phaMsatA hI nahI hai / dinoMdina pariNAmoM kI vizuddhi hone se eka dina vaha prabala pauruSa prakaTa hotA hai, jo use prAtmasvAtaMtra arthAt mukti nasIba karAtA hai| sammedAcala kI vaMdanA karate samaya isa dharma siddhAnta kA dhyAna rakheM aura bIsa tIrthaGkaroM ke jIvana caritra aura guNoM meM apanA mana lagAye rvkheN| ____ isa siddhAcala para devendra ne Akara jinendra bhagavAna kI nirvANa-bhUmiyA~ cihnita kara dI thIM-una sthAnoM para sundara zisire caraNa cinha sahita nirmANa kI gaI thii| kahate haiM ki samrATa zreNika ke samaya meM ve atIvazIrNa avasthA meM thI, yaha dekhakara unhoMne svayaM unakA jIrNoddhAra karAyA aura bhavya ToMke nirmANa karA dii| kAladoSa se ve bhI naSTa ho gaI, jisa para aneka bhavya dAnavIroM ne apanI lakSmI kA sadupayoga jIrNoddhAra meM lagA kara kiyaa| saM0 1616 meM yahA~ para di0 jainiyoM kA eka mahAn jinabimba pratiSThotsava humA thaa| pahale pAlagaMja ke rAjA isa tIrtha kI dekhabhAla karate the| uparAnta di. janoM kA yahA~ jora humA- kintu musalamAnoM ke aAkramaNa meM yahA~ kA mukhya maMdira naSTa ho gyaa| taba eka sthAnIya jamIdAra pArzvanAtha jI kI pratimA ko apane ghara uThA le gayA aura yAtriyoM se kara vasUla karake darzana karAtA thaa| san 1820 meM karnala Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45] maikeMjI sA0 ne apanI A~khoM se yaha hRdaya dekhA thA, paryApta yAtriyoM ke ikaThTha honepararAjA karavasUla karake darzana karAtA thA jo kucha bheTa bar3hatI, vaha saba rAjA le letA thaa| pArzvanAtha kI ToMka vAle maMdira meM digambara jaina pratimA hI prAcInakAla se rahI hai| "image of Parsvanath to represent the saint sitt. ing paked in the attitude of medittation," H. H. Risley, "Statistical Actt. of Bengal XVI, 207 ff aba digambara aura zvetAmbara dono hI sampradAyoM ke jainI isa tIrtha ko pUjate aura mAnate haiN| uparalI koThI se hI parvata vaMdanA kA mArga prArambha hotA hai| mArga meM laMgar3e-lUle apAhija milate haiM, jinako dene ke lie paise sAtha meM le lenA caahie| vaMdanA prAtaH 3 baje se prArambha karanI caahie| do mIla car3hAI car3hane para gaMdharvanAlA par3atA hai| phira eka mIla Age Age car3hane para do mArga ho jAte haiN| bAI tarapha kA mArga pakar3anA cAhie, kyoMki vahI sItAnAlA hokara gautamasvAmI kI ToMka ko gayA hai| dUsarA rAstA pArzvanAtha jI kI ToMka se AtA hai| sItAnAlA meM pUjA sAmagrI dho lenA cAhie yahA~ se eka mIla taka pakkI sIr3iyA~ haiM phira eka mIla kaccI sar3aka hai| kula 6 mIla kI car3hAI hai| pahale gautamasvAmI kI ToMka kI vaMdanA karake bAMye hAtha kI tarapha vaMdanA karane jAve / dasavIM zrI candraprabhu jI kI ToMka bahuta U~cI haiN| zrI abhinandana nAtha jI kI ToMka se sara kara talahaTI meM jala maMdira meM jAte haiM aura phira gautamasvAmI kI ToMka para pahu~ca kara pazcima dizA kI pora vaMdanA karanI cAhie / anta meM bha0 pArzvanAtha kI svarNabhadra ToMka para pahuMca jaave| yaha ToMka sabase U~cI hai aura yahAM kA prAkRtika dRzya bar3A suhAvanA hai| vahA~ pahuMcate hI yAtrI apanI thakAvaTa bhUla jAtA hai aura jinendra pArzva kI caraNa vaMdanA karate Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [46 ] hI AtmAhlAda meM nimagna ho jAtA hai| yahA~ vizrAma karake darzanapUjana sAmAyika karake lauTa AnA caahie| rAste meM bIsa paMthI koThI kI ora se jalapAna kA prabandha hai| parvata samudra tala se 4480 phITa U~cA hai| isa parvatarAja kA prabhAva acitya haiMkucha bhI thakAvaTa nahIM mAlUma hotI hai| nIce madhuvana meM lauTakara vahA~ ke mandiroM ke darzana karake bhojanAdi karanA cAhie / manuSya janma pAne ko sArthakatA tIrthayAtrA karane meM haiM aura sammedAcala kI vaMdanA karake manuSya kRtArtha ho jAtA hai| yahAM kI yAtrA karake vApasa IzarI (pArasanAtha) sTezana Ave aura hAvar3A kA TikaTa lekara kalakattA phuNce| kalakattA kalakattA vaMgAla kI rAjadhAnI aura bhArata kA sabase bar3A zahara hai| sTezana se eka mIla kI dUrI para bar3A bAjAra meM zrI di0 jaina bhavana (dharmazAlA) sundara aura zahara ke madhya hai| isake pAsa hI kalakatte kA mukhya bAjAra harisana ror3a hai| vahAM (1) cAvala paTTI yahAM ke mandira meM acchA zAstra bhaMDAra bhI hai| (2) purAnI vAr3I (3) loara citapura ror3a (4) bela gachiyA meM darzanIya di0 jaina maMdira haiM / darzana-pUjana kI zrAvakoM ko suvidhA hai| rAya badrIdAsa jI kA zve. maMdira bhI acchI kArIgarI kA hai / kalakatte meM kArtika sudI 15 ko donoM sampradAyoM kA sammilita rathotsava hotA hai| ajAyabaghara meM jaina mUrtiyAM darzanIya haiN| kheda hai ki yahAM para jainiyoM kI koI pramukha sAvaMjanika saMsthA nahIM hai, jisa se jaina dharma kI vAstavika prabhAvanA ho / yahAM ke dekhane yogya sthAna dekhakara udayagiri khaMDagiri jAve, jisake lie bhuvanezvara kA TikaTa leveN| khaDagiri-udayagiri bhuvanezvara se pAMca mIla pazcima kI ora udayagiri aura khaMDagiri nAmaka do pahAr3iyA~ haiM / rAste me bhuvanezvara zahara par3atA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 ] haiM, jisameM eka vizAla zivAlya darzanIya hai| mArga meM ghane vRkSoM kA jaMgala hai| ina pahAr3iyoM ke bIca meM eka taMga ghATI hai| yahA~ patthara kATakara bahuta sI guphAyeM aura maMdira banAye gaye haiM / jo IsvI san se karIba Der3ha sau varSa pahale se pA~ca sau varSa bAda taka ke bane hue haiN| yaha sthAna atyanta prAcIna aura mahatvapUrNa hai / 'udayagiri'- pahAr3I kA prAcIna nAma kumArI parvata hai| isa parvata para se hI bhagavAn mahAvIra ne Akara ur3IsA nivAsiyoM ko apanI amRtavANI kA rasa pilAyA thaa| antima tIrthaGkara kA samavaraNa pAne kAraNa yaha sthAna atizayakSetra hai| udayagiri 110 phuTa U~cA hai| isake kaTisthAna meM pattharoM ko kATakara kaI guphAyeM aura mandira banAye gae haiN| pahale 'alakApurI' guphA milatI hai, jisake dvAra para hAthiyoM ke cinha bane haiM. phira jayavijaya' guphA hai usake dvAra para indra bane haiM / aAge 'rAnI guphA hai' jo dekhane yogya hai / isa guphA meM nIce Upara bahuta-sI dhyAnayAgya antara guphAyeM haiN| Age calane para 'ganezaguphA' milatI hai, jisake bAhara pASANa ke do hAthI bane hue haiN| yahAM se lauTane para 'svargaguphA', 'madhyaguphA' aura 'pAtAlaguphA nAmaka guphAyeM milatI haiM / ina guphAoM meM citra bhI bane hue haiM aura tIrthaGkaroM kI pratimAyeM bhI haiN| pAtAlaguphA ke Upara 'hAthIguphA' 15 gaja pazcimottara hai| yaha vahI pramukha guphA hai jo jaina samrATa khArabela ke zilAlekha ke kAraNa prasiddha hai| khArabela kaliMga deza ke cakravartI rAjA the- unhoMne bhArata varSa kI digvijaya kI thI aura magadha ke rAjA puSyamitra ko parAsta chatra-bhaGgArAdi cIjoM ke sAtha 'kaliMga jina RSabhadeva' kI.. vaha prAcIna mUrti vApasa kaliGga lAye the, jisa nanda samrATa nATaliputra le gaye the| isa prAcIna mUrti ko samrATa khAravela ne kumArI parvata para arhataprAsAda banavAkara virAjamAna kiyA thaa| unhoMne svayaM evaM unakI rAnI ne isa parvata para kaI jina mandira Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [48 ] jina mUrtiyAM, guphA aura stambha nirmANa karAye the aura kaI dharmotsava kie the| yahA~ kI saba mUrtiyA~ digambara haiN| samrATa khArabela ke samaya se pahale hI yahA~ nirgrantha zramaNa saMgha vidyamAna thaa| nirgrantha (diga0) munigaNa ina guphAoM meM rahate aura tapasyA karate the| svayaM samrATa khArabela ne isa parvata para rahakara dhArmika yama niyamoM kA pAlana kiyA thaa| unake samaya meM aGga jJAna vilupta ho calA thaa| usake uddhAra ke lie unhoMne mathurA, girinAra aura ujjainI Adi jaina kendroMke nirgranthAcAryoM ko saMgha sahita nimantrita kiyA thaa| nirgrantha zramaNa saMgha yahA~ ekatra huA aura upalabdha dvAdazAGgavANI ke uddhAra kA prazaMsanIya udyoga kiyA thaa| ina kAraNoM kI apekSA kumArI parvata eka mahA pavitra tIrtha haiM aura pukAra-pukAra kara yahI batAtA hai ki jainiyoM! jinavANI kI rakSA aura uddhAra ke lie sadA prayatnazIla rho| khaNDagiri parvata 123 phITa u~ce ghane parvatoM se ladA huA hai khar3I sIr3hiyoM se Upara jAyA jAtA hai| sIr3hiyoM ke sAmane hI 'khaNDagiriguphA' hai jisake nIce Upara pAMca guphAyeM aura banI haiM, 'anantaguphA' meM 1 // hAtha kI kAyotsarga jina pratimA virAjamAna hai| parvata ke zikhara paraeka choTA auraeka bar3A di0 jaina maMdira hai| choTA maMdira hAla kA banA huA hai parantu usameM eka prAcIna pratitA prAtihArya yukta virAjamAna hai| bar3A mandira aura do zikharoM vAlA hai isa maMdira ko karIba 200 varSa pahale kaTaka ke suprasiddha diga0 jaina zrAvaka sva0 caudharI maMjUlAla paravA ra ne nirmANa karavAyA thA, parantu isa maMdira se bhI prAcIna kAla kI jina pratimAyeM virAjamAna haiN| maMdira ke pIche kI ora saikar3oM bhagnAvazeSa pASANAdi par3e haiM, jinameM cAra pratimAyeM nandIzvara kI batAI jAtI thiiN| isa sthAna ko 'deva sabhA' kahate haiN| 'pAkAza gaMgA' nAmaka jala se bharA kuNDa hai| isameM muniyoM ke Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46] dhyAna yogya guphAyeM haiN| Age 'gupta gaMgA', zyAmakuNDa' aura 'rAdhAkuNDa' nAmaka kuNDa bane huye haiN| phira rAjA indrakezarI kI guphA haiM, jisameM ATha di0 jaina khaDgAsana pratimAyeM aGkita haiN| uparAnta 24 tIrthaGkaroM kI diga0 pratimAyoM vAlI AdinAtha guphA hai / anaMtaH bArahabhujI guphA milatI haiM, jinameM bhI 13 jina pratimAyeM dakSiNI mUrtiyoM sahita haiN| yahAM kula 117 guphAyeM haiM / ina sabakI darzanapUjA karake yAtriyoM ko bhuvanezvara sTezana lauTa AnA cAhie / icchA ho to jagannAtha purI jAkara samudra kA dRzya dekhanA caahie| purI hinduoM kA khAsa tIrtha hai| jagannAtha jI ke maMdira ke dakSiNa dvAra para zrI AdinAtha jI kI pratimA hai| vahA~ se khuradAra ror3a hokara madrAsa kA TikaTa lenA cAhie, bIca meM kohana tIrthasthAna vahI haiN| madrAsa madrAsa vANijya, vyApAra aura zikSA kA mukhya kendra hai aura eka bar3A bandaragAha hai / eka digambara jaina maMdira aura caityAlajaya hai ye aba to digambara jaina dharmazAlA bhI bana gaI hai| yahA~ ke ajAyabaghara meM aneka darzanIya pratimAyeM haiN| vikToriyA pablika hAla meM kAle pASANa kI zrI gommaTasvAmI kI kAyotsarga pratimA ati manohara hai| madrAsa ke Asa-pAsa jainiyoM ke prAcIna sthAna bikhare haiN| prAcIna mailApura samudra meM DUba gayA haiM aura usakI prAcIna pratimA, jo zrI neminAtha kI thI vaha citAmbUra meM virAjamAna haiM / yahAM neminAtha svAmI kA prasiddha maMdira thaa| isameM kundakunda AcArya ke caraNa virAjamAna the| yaha nayanAra maMdira kahalAtA thaa| nayanAra kA artha jaina hai| zaivoM ne isa para adhikAra kara liyA hai| usake darzana karanA caahie| yahI vaha sthAna hai, jahAM para tAmila ke prasiddha nIti-grantha 'kurula' ke racayitA rahate the| vaha grantha zrI kundakundAcArya kI racanA hai / usameM mailApura kI carcA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [50 ] hai| isa maMdira se aba caraNa bhI haTA diye gaye haiN| pulahala bhI eka samaya jainiyoM kA gar3ha thaa| kurumba jAti ke ardhasabhya manuSya ko eka jainAcArya ne jainadharma meM dIkSita kiyA thA aura vaha apanA rAjya sthApita karane meM saphala huye the| kurumbAdhirAja kI rAjadhAnI pulahala thii| vahA~ para eka manohara U~cA jinamaMdira banA huA thaa| madrAsa se 10 mIla kI dUrI para zrI kSetra 'pumkula mAyAvara' ke maMdira darzara karane yogya haiM / paunnerI grAma meM eka parNakuTikA meM zrI varddhamAna svAmI kI pratimA kAlepattharakI kAyotsarga jamInase milI huI virAjamAna hai| vaha bhI darzanIya hai| garja yaha ki madrAsa kA kSetra prAcInakAla se jainadharma kA kendra rahA hai| Aja isa zahara meM jainadharma ko batalAne vAlA eka bar3A pustakAlaya bahuta jarUrI hai| yahAM se kAMjIvaran jo prAcIna kAMcI hai aura jahAM para akalaMka svAmIne bauddhoM ko rAjasabhAmeM parAsta kiyA thA, yahAM pallava vaMzI rAjAoM kA rAjya thA jo jaina the| yahAM kAmAkSI kA maMdira hai jo pahale jaina maMdira thA, hotA huA ponnUra jAye / ponnUra-tirumalaya ponnUra grAma se 6 mIla dUra tirumalaya parvata hai| vaha 350 gaja U~cA hai| sau gaja Upara sIr3hiyoM se car3hane para cAra maMdira milate haiM, jinake Age eka guphA hai| usa guphA meM bhI do darzanIya bar3I-bar3I jina pratimAyeM haiN| zrI AdinAtha jI ke mukhya gaNadhara vRSabhasena kI caraNapAdukA bhI haiM, jinako saba loga pUjate haiM / guphA meM citrakalA bhI darzanIya haiN| guphA ke parvata kI coTI para tIna maMdira aura haiN| isa pahAr3I para prAcArya kundakunda tapasyA kiyA karate the| campA ke eka per3a ke nIce caraNa bane hue haiM jo kundakunda ke kahe jAte haiN| yahAM ke zilAlekhoM se pragaTa hai ki bar3e-bar3e rAjAmahArAjAnoM ne yahAM jinamandira banavAye the aura RSigaNa yahAM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [51 ] tapasyA karate the| yahAMke 'kundavaI' jinAlaya kA sUryavaMzI rAjarAja mahArAjA kI putrI athavA pAMcavaM cAlukma rAjA vimalAditya kI bar3I bahanane banavAyA thaa| zrI paravAdimalla ke ziSya zrIariSTanemi prAcArya the, jinhoMne eka yakSiNI kI mUrti nirmANa karAI thii| isa prakAra yaha tIrtha apanI vizeSatA rakhatA hai| paunnUra se vApasa madrAsa Ave, jahAM se baiMgalora jAveM / beMgalaura riyAsata maisUra kI naI rAjadhAnI aura sundara nagara hai / di0 jaina mandira meM 6 pratimAye bar3I manojJa haiM / dharmazAlA bhI hai| yahAM kaI darzanIya sthAna hai, yahAM se pArasIkerI jAnA caahie| ArasIkerI pArasIkerI prAcIna jaina kendra hai| hoyasala rAjAoM ke samaya meM yahAM kaI sundara jina maMdira bane the, jinameM se sahasrakUTa jinAlaya TUTI phUTI hAlata meM hai| usameM saMgatarAzI kA kAma : ati manohara hai| jaina maMdira meM eka pratimA dhAtumayI gommaTa svAmI kI mahA manojJa prabhAyukta hai| isa ora isa jaina madira ko 'basatI' kahate haiN| yahAM se zravaNabelagola (jainabadrI) ke lie moTara lArI jAtI hai| koI 2 yAtrI hAsana sTezana se jainabadrI jAte haiM / lArI kA kirAyA barAbara hI hai| zravaNabelagola (jainabadrI) zravaNabelagola jainiyoM kA ati prAcIna aura manohara tIrtha hai| use uttara bhAratavAsI 'jainabadrI' kahate haiM / yaha 'jaina kAzI' . aura 'gomaTatIrtha' nAmoM se bhI prasiddha rahA hai| yaha atizaya kSetra karnATaka prAnta ke hAsana jile meM candrarAyapaTTana nagara se 6 mIla hai| yahA~ para zrI bAhubali svAmI kI 57 phITa UMcI advitIya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 52 ] vizAlakAya pratimA hai, jisake samAna saMsAra meM aura koI pratimA nahIM hai| videzoM se bhI yAtrI unake darzana karane Ate haiN| sTezana se Ane para lagabhaga 10 11 mIla dUra se hI isa divyamUrti ke darzana hote haiM / dRSTi par3ate hI yAtrI apUrvaM zAnti anubhava karatA haiM aura apanA jIvana saphala huA mAnatA hai| hama rAtri meM zravaNabelagola pahuce the, parantu vaha mahAmastakAbhiSekotsava kA suavasara thaa| sarcalAITa kI sAfa rozanI meM gommaTa - bhagavAna ke darzana karate nayana tRpta nahI hote the / unakI pavitra smRti Aja bhI hRdaya ko praphullita aura zarIra ko romAMcita kara detI hai - bhAvavizuddhi kI eka lahara sI daur3a jAtI hai / dhanya hai vaha vyakti jo zravaNabelagola ke darzana karatA hai aura dhanya hai mahA bhAga cAmuNDarAya jisane yaha pratimA nirmANa karAI / di0 jaina sAdhuoM ko 'zramaNa' karate haiM / kannar3I meM 'bela' kA artha 'zveta' haiM aura 'gola' tAlAba ko kahate haiN| isalie zravaNabelagola kA artha hotA hai - yaha jaina sAdhupro kA zveta sarovara | di0 jaina sAdhunoM kI tapobhUmi rahI hai / rAma rAvaNa kAla ke bane huye jinamaMdira yahAM para eka samaya maujUda the / antima zrutakevalI bhadrabAhu svAmI bAraha varSa ke duSkAla se jaina saMgha kI rakSA karane ke lie dakSiNa bhArata ko Aye the aura isa sthAna para unhoMne saMgha sahita tapazcaraNa kiyA thA / zravaNabelagola ke candragiri parvata para 'bhadrabAhuguphA' meM unake caraNacinha vidyamAna haiN| vahIM unhoMne samAdhimaraNa kiyA thA / vahI rahakara samrATa candragupta maurya ne jo di0 muni hokara unake sAtha Aye the unakI vaiyAvRtti kI thii| samrATa candragupta kI smRti meM yahA~ jina mandira aura citrAvalI banI huI hai| unake anuyAyI munijanoM kA eka 'gaNa' bhI bahuta dinoM taka yahAM rahA thaa| nissaMdeha zravaNabelagola mahApavitra tapobhUmi hai| yahA~ kI jainAcArya - paramparA , Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] digdiyAntaroM meM prakhyAt thI-yahA~ ke prAcAryoM ne bar3e bar3e rAjA, mahArAjAoM se sammAna prApta kiyA thA aura unheM jaina dharma kI dIkSA dI thii| zravaNabelagola para rAjA, mahArAjA, rAnI, rAjakumAra, bar3e 2 senApati, rAjamaMtrI aura saba hI varga ke manuSyoM ne pAkara dharmArAdhanA kI hai| unhoMne apane prAtmabala ko pragaTa karane ke lie yahAM sallekhanAvrata dhAraNa kiyA-bhadrabAhu svAmI ke sthApita kiye huye Adarza ko jainiyoM ne khUba nibhaayaa| zravaNabelagola isa bAta kA pratyakSa sAkSI hai ki jainiyoM kA sAmrAjya deza ke lie kitanA hitakara thA aura unake samrATa kisa taraha dharma sAmrAjya sthApita karane ke lie lalAyita the| zravaNabalagola kA mahatva pratyeka jainI ko Atma vIratA kA saMdeza dene meM garbhita haiN| yahAM lagabhaga 500 zilAlekha jainiyoM kA pUrva gaurava prakaTa karate haiN| + zravaNabelagola gAMva ke donoM ora do manohara parvata (1) vidhyagiri athavA indragiri aura (2) candragiri haiN| gAMva ke bIca meM kalyANI jhIla hai| isalie yahAM kA prAkRtika saundarya cittAkarSaka hai| indragiri ko yahAM ke loga doDDa-beTTa (bar3A pahAr3a) kahate haiM jo maida na se 400 phITa U~cA hai| isa para car3hane ke lie pAMca sau sIr3hiyAM banI huI haiN| isa parvata para car3hate hI pahale brahmadeva mandira par3atA hai, jisakI aTArI meM pArzvanAtha svAmI kI eka mUrti hai / parvata kI coTI para patthara kI prAcIna dIvAra kA gherA hai, jisake andara bahuta se prAcIna jina mandira hai| ghusate hI eka choTA sA mandira "caubIsa tIrthaGkara basatI" nAmaka milatA hai, jisameM 1648 I0 kA sthApita kiyA huA +dekho zrI mANikacanda granthamAlA kA "jaina zilAlekha saMgraha" bhA0 1 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 54] caubIsI paTTa virAjamAna haiN| isa mandira ke uttara pazcima meM eka kuNDa haiN| usake pAsa cennaNNa bastI nAmaka eka dUsarA mandira hai, jisameM candranAtha bha0 kI pUjA hotI hai| mandira ke sAmane eka mAnastambha hai| lagabhaga 1673 I0 meM cennagaNa ne yaha mandira banavAyA thaa| isake Age U~ce cabUtare para banA huA 'prodegala basatI' nAmaka mandira hai| yaha hoyasala-kAla kA kar3e kaMkar3a kA banA huA mandira hai / isa maMdira kI chata ke madhya bhAga meM eka bahuta hI sundara kamala laTakA huyA hai| zrI AdinAtha bhagavAna kI jina pratimA darzanIya haiN| zrI zAntinAtha aura neminAtha kI bhI pratimAyeM haiM / ___ isa vidhyagiri parvata para hI eka choTe ghere meM zrI bAhubali (gommaTa) svAmI kI vizAlakAya mUrti virAjamAna hai| isa ghere ke bAhara bhavya saMgatarAzI kA tyAgad 'brahmadeva stambha' nAmaka sundara stambha chata se adhara laTakA huA hai| ise gaMgavaMza ke rAjamantrI senApati cAmuNDarAya ne banayAyA thA, jo zrI gomaTasAra' ke racayitA zrI nemicaMdrAcArya ke ziSya the| guru aura ziSya kI mUrtiyAM bhI usa para aMkita hai| isa stambha ke sAmane hI gommaTeza mUrti ke prAkAra meM ghusane kA prakhaNDa dvAra haiM-vaha eka zilA kA banA huA hai| isa dvAra ke dAhinI ora bAhubali jI kA choTA sA maMdira aura ba.I ora unake bar3e bhAI bharata bhagavAna kA mandira haiM / pAsa vAlI caTTAna para siddha bhagavAna kI mUrtiyAM haiM aura vahIM 'siddharabastI haiM, jinake pAsa do sundara stambha haiN| vahIM para 'brahmadevastambha' hai aura gullakAyi jI kI mUrti hai| cAmuNDarAya ke samaya meM gullakAyi jI dharmavatsalA mahilA thii| lokazruti hai ki cAmuNDarAya ne bar3e sajadhaja se gommaTa svAmI ke abhiSeka kI taiyArI kI, parantu abhiSikta dUdha jA~ghoM ke nIce nahIM utarA, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [55] kyoMki cAmuNDarAya jI ko thor3A sA abhimAna ho gayA thaa| eka vRddhA bhaktina gollakAyi nAriyala meM dUdha bhara kara lAI aura bhakti pUrvaka abhiSeka kiyA to vaha sarvAGga sampanna huaa| cAmuNDarAya jI ne usakI bhakti cirasthAyI banA dii| zrI bAhubali jI zrI tIrthaGkara RSabha jI ke putra aura bharata cakravartI ke bhAI the| rAjya ke lie donoM bhAIyoM meM yuddha huA thaa| bAhubali kI vijaya huii| parantu unhoMne rAjya apane bar3e bhAI ko de diyA aura svayaM tapa kara siddhaparamAtmA hue| bharata jI ne kodanapura meM unakI bRhatkAya mUrti sthApita kI, parantu kAlAntara meM usake cahu~ora itane kukkuTa sarpa ho gaye ki darzana karane durlabha the / gaMgarAjA rAcamalla ke senApati cAmuNDarAya apanI mAtA kI icchAnusAra unakI vandanA karane ke lie cale, parantu unakI yAtrA adhUrI rhii| isalie unhoMne zravaNabelagola meM hI eka vaisI hI mUrti sthApita karanA nizcita kiyA / unhoMne candragiri parvata para khar3e hokara eka sone kA tIra mArA jo indragiri pahAr3a para kisI caTTAna meM jA lgaa| isa caTTAna meM unako gommaTezvara ke darzana hue| cAmuNDarAya jI ne zrI nemicadrAcArya kI dekha rekha meM yaha mahAna mUrti san 183 I0 ke lagabhaga banavAI thii| yaha uttarAbhimukhI hai aura halke bhUre raMga ke mahIna kaMkarIle patthara (Granite) ko kATakara banAI gaI hai| yaha vizAla mUrti itanI svaccha aura sajIva hai ki mAno zilpI abhI hI use banAkara haTA hai| isa sthAna ke atyanta sundara aura mUrti ke bar3A hone ke khyAla se gommaTezvara kI yaha mahAn mUrti mizra deza ke raMmasesa rAjAoM kI mUrtiyoM se bhI bar3hakara adbhuta evaM grAzcaryajanaka siddha hotI hai| itanA mahAn akhaNDa zilAvigraha saMsAra meM anyatra nahIM haiM / nissandeha tyAga aura vairAgya mUrti ke mukha para sundara nRtya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] kara rahA hai - usakI zAntimudrA bhuvana mohinI hai ! usa zilpI ko dhanya hai jisane zilpakalA ke paramotkarSa kA aisA saphala aura sundara namUnA janatA ke samakSa rakkhA hai / hubalI prathama kAmadeva the| kahate haiM ki 'gommaTa' zabda usI zabda kA dyotaka hai| isIliye vaha gommaTezvara kahalAte haiM / unakA abhiSekotsava 12 varSo meM eka bAra hotA hai| isa mUrti ke cahu~ ora prAkAra meM choTI-choTI devakulikAyeM haiM, jinameM tIrthaGkara bha0 kI mUrtiyAM virAjamAna haiM / caMdragiri parvata indragiri se choTA hai, isIlie kanar3I meM use cikkave kahate haiM / vaha AsapAsa ke maidAna se 175 phITa U~cA hai| saMskRta bhASA ke prAcIna lekhoM meM ise 'kaTavapra' kahA hai| isa prAkAra ke bhItara yahA~ para kaI sundara jina maMdira haiN| eka devAlaya prAkAra ke bAhara hai / prAyaH saba hI maMdira drAvir3a - zilpakalA kI zailI ke bane haiN| sabase prAcIna maMdira AThavIM zatAbdI kA batAyA jAtA hai| pahale hI parvata para car3hate hue bhadrabAhusvAmI kI guphA milatI haiM, jisameM unameM unake caraNacinha vidyamAna haiN| bhadrabAhuguphA se Upara pahAr3a kI coTI para bhI muniyoM ke caraNacinha haiM / unakI vaMdanA karake yAtrI dakSiNadvAra se prAkAra meM praveza karatA hai / ghumate hI use eka sundarakAya mAnastambha milatA hai, jise 'kuge brahmadeva ' stambha kahate haiM / yaha yaha bahuta U~cA hai aura isake sire para brahmadeva kI mUrti hai| gaMgavaMzI rAjA mArasiMha dvitIya kA smArakarUpa eka lekha bhI isa para khudA huA haiM / isI stambha ke pAsa kaI prAcIna zilAlekha caTTAna para khude huye haiM / naM0 31 vAlA zilAlekha karIba 650I0 kA hai aura spaSTa batAtA hai ki 'bhadrabAhu aura candragupta do mahAna muni huye jinakI kRpAdRSTi se jainamata unnata dazA ko prApta huA / ' Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrNa mUrti sahI isa mandira ke hameM apUrva zAMtimAna mUrti darzanIya [57] - upayukta mAnastambha se pazcima kI ora solahaveM tIrthaGkara zrI zAntinAtha kA eka choTA mandira hai| umameM eka mahAmanojJa gyAraha phITa U~cI zAntinAtha bhagavAn kI khaDgAsana mUrti darzanIya hai| unakI sAbhiSeka pUjA karake hameM apUrva zAMti aura AtmAhlAda prApta huA thaa| isa mandira ke uttara meM khulI jagaha meM bharata kI apUrNa mUrti khar3I hai| pUrva dizA meM 'mahAnavamI maMDapa' hai, jinake stambha darzanIya haiN| eka stambha para maMtrI nAgadeva ne san 1976 I0 nayakIrti nAmaka munirAja kI smRti meM lekha khudavAyA hai| yahAM se pUrva kI ora zrI pArzvanAtha jI kA bahuta bar3A mandira hai| isake sAmane eka mAnastambha hai| mandira utkRSTa zilpakalA kA sundara namanA hai| isI ke pAsa sabase bar3A aura vizAla mandira 'kattale. bastI' nAmaka maujUda hai| ise viSNubarddhana ke senApati gaMgarAja ne banavAyA thaa| isameM AdinAtha kI mUrti virAjamAna hai| yahAM yahIM eka maMdira hai jisameM pradakSiNArtha mArga banA huA hai| candragiri parvata para sabase choTA maMdira 'candragupta-bastI' hai, jisakI eka patthara kI sundara caukhaTe meM pAMca citrapaTTikAyeM darzanIya haiN| inameM zrutakevalI bhadrabAhu aura samrATa candragupta maurya ke jIvana sambandhI citra bane hue haiN| pArzvanAtha svAmI kI mUrti birAjamAna hai ! dIvAroM para bhI citra bane hue haiM / zrI bhadabAhu aura candagupta kA yaha sundara smAraka hai| phira zAsana bastI' ke darzana karanA cAhie, jisameM eka zilAlekha dUra se dikhAI par3atA hai| bha0 AdinAtha kI mUrti virAjamAna hai| isa mandira ko san 1157 meM senApati gaMgarAja ne banavAyA thA aura isakA nAma 'indrakulagRha' rakhA thaa| vahI majjigaNNa-bastI' meM bhI eka choTA mandira hai, jisameM caudahavaM tIrthaGkara zrI anantanAtha kI pASANa mUrti virAjamAna hai| dIvAroM para sundara phUla bane hue haiN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [58] 'candraprabhavastI' ke khule garbhagRha meM pAThaveM tIrthaGkara zrI candraprabhu kI manojJa mUrti vidyamAna hai| ise gaMgavaMzI rAjA zivamAra ne banavAyA thaa| 'supArzvanAtha bastI' meM bha0 supArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| . cAmuDarAyabastI' pahAr3a ke sabase bar3e mandiroM meM se hai| . isameM 22 ve tIrthaGkara zrI neminAtha jI kI pratimA darzanIya hai| isa ramaNIka mandira ko senApati cAmuDarAya ne 682 I0 meM banavAyA thaa| bAharI dIvAroM meM khambhe khude hue haiM jinameM manohara citrapaTTikAyeM banI haiN| chata kI muDeloM aura zikharoM para manohara zilpakArya banA hai| Upara chata para cAmuMDarAya jI ke suputra jinadeva ne eka aTTAlikA banavAI aura usameM pArzvanAtha jI kA pratibimba virAjamAna karAyA thaa| nIce gAMva meM pAsa meM hI 'AdinAtha devAlaya' hai, jise 'eraDukaTTa bastI' kahate haiN| ise hoyasala-senApati gaMgarAja kI dharmapatnI zrImatI lakSmIdevI ne san 1118 I0 banavAyA thaa| - 'savatigaMdhavAraNa' bastI bhI kAphI bar3A mandira hai| ise hoyasala nareza viSNuvarddhana kI rAnI zAMtaladevIne banavAyA thA aura isameM bhagavAn zAntinAtha kI pratimA virAjamAna kI thii| isa mUrti kA prabhAmaMDala atIva sundara haiN| . 'bAhubalibastI' rathAkAra hone ke kAraNa 'terinabastI' kahalAtI hai, kyoMki kannar3a meM ratha ko teru kahate haiN| isameM zrI bAhubali jI kI mUrti virAjamAna hai| "zAMtIzvarabastI" maMdira bhI hoyasala kAla kA hai| 'iruvebrahmadeva mandira' meM kevala brahmadeva kI mUrti hai yahAM do kuNDa bhI hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] isa parvata ke uttara dvAra se utarane para jinanAthapura kA pUrNa dRzya dikhAI par3atA hai| jinanAthapura ko hoyasala senApati gaMgarAja ne san 1117 I0 meM basAyA thaa| senApati recimayyA ne yahAM para eka atIva sundara 'zAntinAthabastI' nAmaka mandira banavAyA thaa| yaha mandira hoyasala zilpakArI kA advitIya namUnA hai| isake nakkAzIdAra stambhoM meM maNiyoM kI paccIkArI kA kAma darzanIya hai| stambha bhI kasauTI ke patthara ke haiN| isake darzana karake hRdaya prAnanda vibhora hotA hai aura mastaka gaurava se svayameva UMcA uThatA haiM / jainadharma kA sajIva prabhAva yahA~ dekhane ko milatA hai| isI gAMva meM dUsare chora para tAlAba ke kinAre 'mogalabastI nAmaka mandira haiM, jisakI prAcIna pratimA khaNDita huI tAlAba meM par3I hai| naI pratimA virAjamAna kI gaI haiN| isake atirikta zravaNabelagola gAMvameM bhI kaI darzanIya jina maMdira haiN| gAMva bhara meM 'bhaNDArI-bastI' nAmaka mandira sabase bar3A hai| isake kaI garbha gRha meM eka lambe alaMkRta pAdapITha para caubIsa tIrthakaroM kI khaDgAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| isake dvAra sundara haiM / pharza bar3I lambI 2 zilAnoM kA banA hayA hai| mandira ke sAmane eka akhaNDa zilA kA bar3A sA mAnastambha khar3A hai| hoyasala nareza narasiMha prathama ke bhaNDArI ne yaha mandira banavAyA thaa| rAjA narasiMha ne isa mandira ko savaNeru gAMva bheMTa kiyA thA . aura isakA nAma bhavyacUr3AmaNi' rakhA thaa| 'makkanabastI' nAmaka mandira zravaNavelagola meM hoyasala zilpa zailI kA eka hI maMdira hai| isameM saptaphaNamaMDita bha0 pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna haiM / isake stamma-chata aura dIvAreM zilpakalA ke apUrva namUne haiN| isa mandira ko brAhmaNa saciva candramo. likI patnI aciyavakadevI ne san 1181 I0 meM banavAyA thaa| vaha svayaM jaindhrmbhkt.thiiN| unakA aMtarjAtIya vivAha huA thaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 60 ] isa mandira ke prAkAra ke pazcimI bhAga meM 'siddhAntavastI' nAmaka mandira hai, jisameM pahale siddhAnta grantha rahate the / bAhara dvAra ke pAsa 'dAnazAle vastI' hai, jisameM paMcaparameSThI kI mUrti virAjita haiM / 'nagara jinAlaya' bahuta choTA mandira hai, jise maMtrI nAgadeva ne san 1965 I0 meM banavAyA thA / 'maMgAI vastI' zAMtinAtha svAmI kA maMdira hai / cArukIti paMDitAcArya kI ziSyA, rAjamaMdira kI nartakI-cUr3AmaNi zraura belugulu kI rahane vAlI maMgAI devI ne yaha maMdira 1325 I0 meM banavAyA thA / dhanya thA vaha samaya jaba jaina dharma rAjanartakiyoM ke jIvana ko pavitra banA detA thA / 'jainamaTha' zrI bhaTTAraka cArukIrti jI kA nivAsa sthAna hai / isake dvAra maNDapa ke stambhoM para kauzala- pUrNa khudAI kA kAma hai / mandira meM tIna garbhagRha haiM jinameM aneka jinabimba virAjamAna haiM / isameM 'navadevatA' kI mUrti anUThI hai| paMcaparameSTiyoM ke pratirikta isameM jaina dharma ko eka vRkSa ke dvArA sUcita kiyA hai, vyAsa pITha ( caukI) jinavANI kA pratIka hai, caitya eka jinamUrti dvArA aura jina maMdira eka devamaNDapa dvArA darzAye gaye hai / sabakI dIvAroM para sundara citra bane huye haiN| pAsa meM hI jaina pAThazAlA bAlakabAlikAoM ke lie alaga-alaga haiN| isa tIrtha kI mAnyatA maisUra ke vigata zAsanAdhikArI rAjavaMza meM purAtana kAla se haiN| mastakAbhiSeka ke samaya sabase pahale zrImAn mahArAjA sA0 maisUra hI kalazAbhiSeka karate haiM / jainadharma kA gaurava zravaNabelagola ke pratyeka kIrti sthAna se prakaTa hotA hai| pratyeka jainI ko yahAM ke darzana karanA caahie| yahAM se lArI vAloM se kirAyA tai kara isa zrora ke anya tIrtho kI yAtrA karanI cAhie, mArga meM maisUra se raMgApaTTama, vaira Adi sthAnoM ko dikhalAte hue le jAte haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maisUra purAnA zahara hai aura yahAM kaI sthAna haiN| yahAM candana kI agarabattI tela Adi cIjeM acchI banatI haiN| yahA~ se 10 mIla dUra vRndAvana gArDana avazya dekhanA caahie| yahAM jaina boDiMga hAUsa kI dharmazAlA meM ThaharanA caahie| vahIM eka jinamaMdira hai| dUsarA jina mandira myUnisipala-Aphisa ke pAsa hai| yahA~ se 'gommaTagiri ke darzana karanA gahie / yahAM se calane para mArga meM seraMgApaTTama meM hindU-maMdira aura TIpU sultAna kA makabarA acchI imArata hai| Age hAsana hote huye belUra pahuMcate haiM / yahAM ke kezava maMdira meM kaI jina mUrtiyAM rakkhI huI haiN| vahAM se haleviDa hotA jaaveN| haleviDa (dvArA samudra) haleviDa prAcIna nAma dvArA samudra hai| yaha pUrvakAla meM hosayala vaMza ke rAjAoM kI rAjadhAnI thii| rAjamaMtrI halla aura gaeNgarAja ne yahA~ kaI maMdira nirmANa karAye the| 'vijayapArzvanAtha' bastI nAmaka mandira ko viSNuvarddhana nareza ne dAna diyA thA aura bhagavAna pArzvanAtha ke darzana karake unakA nAma 'vijayapAla' rakkhA thaa| isa mandira ko unake senApati gaMgarAja ne banavAyA thA / isa mandira meM bhagavAna pArzvanAtha kI khaDgAsana pratimA 14 hAtha kI atyanta manohara hai / jisa samaya pratimA kI pratiSThA huI thI usa samaya rAjA viSNuvarddhana ke eka putra ratna utpanna hunA thA aura unheM saMgrAma meM vijaya lakSmI prApta haI thii| isalie unhoMne isa pratimA kA nAma 'vijayapArzvanAtha' rakkhA thaa| isa mandira meM kasauTI-pASANa ke adbhUta stambha haiM, jinameM se Age do stambhoM ko pAnI se gIlA karake dekhane se manuSya kI ulTI aura phailI huI chAyA dikhatI haiN| isake atirikta (1) zrI AdinAtha (2) zAMtinAtha jI ke bhI darzanIya mandira haiN| eka Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [62] samaya yahAM para 720 jaina maMdira the, parantu liMgAyatoM ne unhe naSTa kara diyaa| vartamAna mandiroM ke ahAte meM agaNita pASANa bhagnAvazeSa par3e hue purAtana jaina gaurava kI yAda dilAte haiN| yahAM se sIdhA veNUra va mUr3abadrI jAnA caahie| mArga atyanta manorama hai / pahAr3oM ke dRzya upatyakAnoM kI hariyAlI aura jharanoM ke kalakalanAda mana ko moha lete haiN| gAMvoM meM bhI jina maMdira haiN| rAstA bar3A Ter3A-mer3hA hai-saMsAra bhramaNa kA mAnacitra hI mAno ho / haleviDa se veNUra lagabhaga 60 mIla dUra hai| verapUra veNUra jainiyoM kA prAcIna kendra hai| yahAM eka samaya ajila. vaMza ke jainI rAjAoM kA rAjya thaa| unameM se vIra nimmarAja ne zAke 1526 (san 1604 I0) meM yahAM para bAhubali svAmI kI eka 37 phITa U~cI khaDgAsana pratimA pratiSThita karAI aura 'zAMtinAtha svAmI' kA maMdira nirmANa karAyA thaa| mUrti grAma se saTI huI parAyunI nadI ke kinAre bane hue prAkAra meM khar3I huI apanI anUThI zAnti bikhera rahI hai| prAkAra meM ghusate hI do maMdira haiN| inake pIche eka bar3A pArzvanAtha kA maMdira alaga haiM, jisameM hajAroM manohara pratimAyeM virAjamAna haiN| inake atirikta yahAM cAra maMdira praura haiN| yahA~ bhe mUDabadrI jaave| . zrI mUviMdure (mUDabadrI ) atizaya kSetra veNUra se mUDabadrI sirpha 12 mIla hai| rAste ke gAMva meM bhI jina mandira hai| yahAM se maidAna meM calanA par3atA hai| pahAr3a kA utarAva-car3hAva veNUra meM khatama ho jAtA hai| candana, kAjU, supArI nAriyala Adi ke per3oM se bhare hue bahuta milate haiM, yahAM jaina dharmazAlA sundara banI huI haiM, usameM ThaharanA caahie| prAcIna hoyasala kAla meM mUDabadrI jainiyoM kA pramukha kenda thaa| yahAM ke. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ [ 63 ] coTaravaMzI rAjA jaina dharma ke ananya bhakta the / bar3e 2 dhanavAna jaina vyApArI yahAM rahate the| rAjA aura prajA saba hI jainadharma ke upAsaka the / san 1442 I0 meM IrAna ke vyApArI abdula rajjAka ne mUr3abadrI ke candranAtha svAmI ke maMdira ko dekhakara likhA thA ! ki "duniyAM meM usakI zAna kA dUsarA maMdira nahI hai / ' (...has not its equal in the universe) usane maMdira ko pItala kA DhalA huA aura pratimA sone kI banI batAI thI / zrAja bhI kucha loga pratimA suvarNa kI batalAte haiM, parantu vAstava meM vaha pA~ca dhAtuoM kI hai, jisameM sone aura cAMdI ke aMza adhika haiN| yaha pratimA atyanta manohara lagabhaga 5 gaja U~cI hai| yaha maMdira san 1426-30 meM lagabhaga 8-9 karor3a rupaye kI lAgata se banavAyA thaa| isa maMdira ko ThIka hI tribhuvana- tilaka cUr3AmaNi kahate haiN| yahAM yahIM sabase acchA maMdira hai / vaha cAra khanoM meM baTA huA hai| dUsare khana meM sahasrakUTa caityAlaya' hai / usameM 1008 sA~ce meM DhalI huI pratimAyeM atIva manohara haiN| isa maMdira ke atirikta yahA~ 18 maMdira aura haiM, jinameM 'guru bastI' aura 'siddhAnta bastI' ullekhanIya hai / siddhAntabastI meM 'SaTakhaMDAkU - masUtrAdi' siddhAMta grantha aura hIrA pannA Adi nava ratno kI 35 mUrtiyAM virAjamAna hai / gurubastI meM mUlanAyaka kI pratimA ATha gaja UMcI zrIpArzvanAtha bhagavAn kI haiN| paMcoM kI AjJA se aura bhaNDAra meM kucha dene para ina adbhuta pratimAoM ke aura siddhAMta granthoM ke darzana hote haiN| dhanya maMdiroM meM bhI manojJa pratimAyeM virAjamAna haiN| sAta maMdiroM ke sAmane mAnastambha bane huye haiN| ina saba maMdiroM kA prabaMdha yahAM ke bhaTTAraka zrI lalitakIti jI ke tatvAvadhAna meM paMcoM ke sahayoga se hotA hai| zAma ko rozanI aura bhAratI hotI hai| yahAM para zrI paM0 lokanAtha jI zAstrI ne vIravANI vilAsa siddhAMta bhavana meM tAr3apatroM para likhe hue jaina zAstroM kA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [64] acchA saMgraha kiyA hai yaha sthAna manohara hai| rAjAmoM ke mahaloM meM bhagnAvazeSa haiM / yahAM se 10 mIla dUra kArakala jAnA caahiye| . kArakala atizayakSetra isa kSetra kA prabaMdha yahA~ ke bhaTTArakajI ke hAtha meM hai| unhI ke maTha meM Thaharane kI vyavasthA hai / yahAM. 10 maMdira prAcIna praura manojJa lAkhoM rupaye kI kImata ke bane hue hai| pUrva kI ora eka choTI-sI pahAr3I eka pharlAga Upara car3hane para bAhubali svAmI kI vizAlakAya pratimA ke darzana karake mana prasanna ho jAtA hai| yaha pratimA karIba 42 phITa UMcI hai| vahIM para 20 gaja UMcA eka sundara mAna stambha adbhUta kArIgarI kA darzanIya hai / isa mUrti ko 1432 meM kArakala nareza vIra-pANDava ne nirmANa karAyA thaa| yahA~ bhairava oDeyara vaMza ke saba hI rAjA prAyaH jainI the| sAntAra vaMza ke mahArAjAdhirAja lokanAtharasa ke zAsanakAla meM sana 1334 meM kumudacandra bhaTTAraka ke banavAye huye zAMtinAtha maMdira ko unakI bahanoM aura rAjyadhikAriyoM ne dAna diyA thaa| zaka saM0 1508 meM immaDibhairavarAja ne vahA~ se sAmAna choTI pahAr3I para ' 'catuM mukha bastI' nAmaka vizAla maMdira banavAyA thaa| isa maMdira ke cAroM dizAoM meM daravAje haiN| aura cAro ora 12 pratimAyeM sAta. sAta gaja kI atyanta manojJa virAjamAna haiN| yahAM se pazcima dizA kI ora 11 vizAla maMdira anUThe bane huye haiN| yahAM kula 23 jaina maMdira haiN| kArakala se 34 mIla kI dUrI para vAraMga grAma hai / vAraMga-kSetra vAraMga kSetra harI-bharI upatyakA ke bIca meM sthita manohara dikhatA hai| yahA~ kula 3 jaina maMdira hai| nemIzvara-bastI nAmaka maMdira koTa bhItara darzanIya haiN| isa mandira meM isa kSetra sambandhI 'sthalapurANa' aura mAhAtmya sUrakSita thaa| aba vaha vAraMga maTha ke . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 ] svAmI bhaTTAraka devendrakIti jI ke pAsa batAyA jAtA haiM, jo hoMmbuca maTha meM rahate haiN| unheM isa kSetra kA mAhAtamya prakaTa karanA cAhie / mandira ke sAmane mAnastambha bhI hai| vijayanagara ke samrATa devarAya ne isa mandira ke darzana kiye the aura dAna diyA thA / isI ke pAsa tAlAba meM eka 'jalamandira' hai, jisake darzana karane ke lie choTI-choTI kiztiyoM meM baiTha kara jAyA jAtA hai / mandira ke bIca meM eka caumukhI pratimA pratizayavana virAjamAna hai| saMbhava hai ki isa kSetra kA sambandha neminAtha svAmI ke tIrtha meM janme hue varAMga kumAra se ho| yahAM se vApasa mUr3abadrI hote huye hAsana sTezana se hubalI jAnA cAhiye / kam (kaoNMjIvaram ) madrAsa se kAMjIvaram jaba jAye taba appakrama kSetra aura kAMjIvaram ke bhI darzana kre| appakama kA~jIvaram sTezana se 8 mIla dakSiNa meM hai| yahAM para eka prAcIna choTA sA mandira anUThI kArIgarI kA darzanIya hai, jisameM AdinAtha svAmI kI pratimA virAjamAna hai| vApasa kAMjIvaran jAve vahA~ koI mandira nahIM hai, parantu tirupathI kunarana meM 'veyAvatI' nadI ke kinAre do di0 jaina mandira anUThI kArIgarI ke haiN| darzana karake tiNDivanan rela sTezana kA TikaTa lekara vahA~ jaave| yadyapi yahA~ jainiyoM ke pA~ca gRha haiM, parantu jina mandira nahIM hai - eka bagIce meM jina pratimA hai| kaoNjIvaram bahuta prAcIna zahara hai aura usakA sambandha jainoM, bauddhoM aura hindutroM se hai / perumaNDUra perumaNDUra tiNDinam se 4 mIla dUra hai, jahA~ di0 jainiyoM kI bastI kAphI hai| grAma meM do jina mandira haiM aura sahasrAdhika jina mUrtiyA~ haiN| jaba mailApura samudra meM DUbane lagA, taba vahA~ kI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [.66] bhUtiyA~ lAI jAkara yahA~ virAjamAna kI gaI thii| do sau varSa pUrva saMdhi mahAmuni aura paNDita mahAmuni ne brAhmaNa se vAda karake jainadharma kI prabhAvanA kI thii| tabhI se yaha di0 jainiyoM kA vidyApITha hai-eka di0 jaina pAThazAlA yahA~ bahuta dinoM se calatI hai| zrI kSetra ponnUra ponnUra kSetra tiNDivanam se karIba 25 mIla dUra eka pahAr3a kI talahaTI meM hai / vahAM para pahale sakala lokAcArya varddhana rAjanArAyaNa zambhUvarAyara nAmaka jainI rAjA zAsana karate the / zaka saM0 1268 meM pahAr3a para usI rAjA ke rAjyakAla meM eka vizAla maMdira banavAyA gayA thA, jisameM zrI pArzvanAtha jI kI pratimA virAjamAna kI gaI thii| pahAr3a para zrI elAcArya jI bha0 kI caraNa pAdukAyeM haiM / yaha 'tirukurula' nAmakatAmilagrantha ke racayitA batAye jAte haiM / ataH yaha sthAna bhagavAn kundakundasvAmI kI tapobhUmi hai, kyoMki unakA aparanAma elAcArya thaa| unakI smRti meM prati ravivAra ko pahAr3a para yAtrA hotI hai, jisameM karIba 500 AdamI zAmila hote haiN| yahAM kA prabandha ponnUra ke di0 jaina paMca karate haiN| unheM isa mele meM dharma pracAra kA prabandha karanA cAhiye / ponnUra meM eka jaina maMdira, dharmazAlA aura pAThazAlA bhI hai| yahAM kA jalavAyu acchA hai| vApisa tiNDivanam paave| vahAM se cittambUra 10 mIla vAyavyakoNa meM jaave| zrI kSetra sitAmUra (cittambUra ) cittambUra prAcIna jaina sthAna hai / aba bhI vahAM do di jaina maMdira ati manojJa aura zobhanIka haiM, jinameM se eka 1500 varSoM kA prAcIna haiN| zrI saMdhi mahAmuni mora paMDita mahAmuni ne yahAM prAkara yaha mandira banavAyA aura maTha sthApita kiyA thaa| mAja ". . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 67 ] kala vahAM zrI lakSmIsena bhaTTAraka vidyamAna batAye jAte hai| caita mAsa meM rathotsava hotA hai| vilkam grAma meM bhI darzanIya mandira haiN| yahAM se vApisa tiNDivanam jAve aura vahAM se puNDI ke darzana karanA ho to prIsTezana ( dakSiNa relave ) jaave| puNDI puNDI jilA uttara arkATa meM arnIsTezana se karIba tIna mIla hai| vahA~ pASANa kA eka vizAla aura prAcIna maMdira hai| usameM 16 stambhoM kA maNDapa zilpakArI kA acchA namUnA hai| bha0 pArzvanAthajI kI va zrIRSabhadevajI kI manojJa pratimAyeM virAjamAna haiN| isa maMdira kI kathA tAr3apatra para likhI rakkhI hai, jisase pragaTa hai ki yahAM do zikAriyoM ko jamIna khodate hue zrI RSabhadeva kI pratimA milI thI jise ve pUjane lge| bhAgyavazAt eka munirAja vahA~ se nikale, jinhoMne usa pratimA ke darzana kiye| unhone vahA~ ke rAjA kI putrI kI bhUtabAdhA dUra karake use jainadharma meM dIkSita kiyA aura usase mandira bnvaayaa| maMdiroM ke jIrNoddhAra kI AvazyakatA hai| zrI kSetra manAraguDI zrI manAraguDI kSetra jilA taMjaura meM niDabaMgalam dakSiNa relave sTezana se 6 mIla dUra hai| yaha sthAna zrI jIvaMdhara svAmI kA janmasthAna batAyA hai| kahate haiM ki yahA~ do sau varSa pahale eka muni jI parNakuTikA meM tapasyA karate the| usI meM unhoMne zrI pArzvanAtha jI kI pratimA virAjamAna kI thii| jaba yaha bAta kubhakonam ke jainiyoM ko jJAta huI to unhoMne yahA~ pAkara mandira banavA diyaa| taba se yahAM barAbara vaizAkha mAsa ke zuklapakSa meM yAtrotsava 10 dina taka hotA hai| maMdira meM zrI mallinAtha svAmI kI pratimA virAjamAna hai| inake atirikta humbuca padmAvatI, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [68] dharmasthala, Adi sthAna bhI darzanIya haiM / ina sthAnoM ke darzana karake hubalI bhaajaave| . hubalI-AraTAla hubalI jaMkazana ke pAsa hI dharmazAlA meM jinamaMdira hai, vahA~ darzana kre| zahara meM bhI pA~ca maMdira darzanIya haiN| cAMdI kI banI caubIsa tIrthaGkaroM kI pratimAyeM manojJa haiN| kilA muhalle kA mandira prAcIna haiN| hubalI se 24 mIla neRtya kona meM prAraTAla kSetra hai / ghoDAgAr3I jAtI hai / pASANa kA vizAla mandira darzanIya hai, jisameM pArzvanAtha jI kI vRhadAkAra kAyotsarga pratimA virAjamAna hai| isa mandirakA calukya kAla meM muni kanakacandra ke upadezase bombhaseTTi ne nirmANa karAyA thaa| vahA~ se vApasa hubalI prAve / hubalI se zolApura jAve, jahA~ pA~ca di0 jaina mandira aura boDiMga hAusa evaM zrAvikAzrama Adi saMsthAyoM ke darzana karake lArI meM kunthalagiri ke darzana karane jaave| kunthalagiri kunthalagiri parvata se zrI kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa muni mokSa gaye hai| parvata choTA-sA atyanta ramaNIka hai| usakI coTI tathA madhya meM muniyoM ke caraNa maMdira sahita dasa maMdira bane haiN| prakRtisaundarya apUrva haiN| agastamAsa meM melA hotA hai| saMvat 1932 meM yahA~ ke mandiroM kA jIrNoddhAra seTha haribhAI devakaraNa jI ne IDara ke bhaTTAraka kanakakIrti jI se karAyA thaa| yahA~ para prAcArya zAnti sAgara jI mahArAjane 14 agasta san 1955 ko sallekhanA dhAraNa kI thI aura 36 dina ke upavAsa ke bAda 18 sitambara ko unakA samAdhimaraNa huA / isa ghaTanA ne kSetra kI khyAti ko aura pradhika bar3hA diyaa| yahA~ para brahmacaryAzrama darzanIya hai| vahA~ se vApasa zolApura praaveN| ... . .... Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66] bAdAmI-guphAmandira sTezana se bAdAmI gA~va 1 / / mIla hai| dakSiNa vAlI pahAr3I para 3 hindU maMdiroM ke atirikta di0 jainiyoM kA guphAmaMdira (naM04) haiN| yaha guphAmandira sabase U~cA haiM aura isameM cAra dAlAna hai| pahale dAlAnameM jinendradeva kIeka padmAsana mUrtisiMhAsanAdhiSThita haiN| dUsare dAlAna meM caubIsI pratimA aura pArzvanAtha jI kI eka mukhya mUrti aura 8 bar3I mUrtiyAM haiM / isa dAlAna ke sAmane meharAva dAra stambha hai jina para mUrtiyAM aMkita haiM / tIsare dAlAna meM zrI bAhubalisvAmI kI karIba 7 phITa U~cI pratimA darzanIya hai| usI ke sammukha zrI pAzvanAtha svAmI kI pratimA 7 phITa U~cI kAyotsarga virAjamAna hai ! cauthI dAlAna meM caubIsI tathA saikar3oM mUrtiyAM haiN| malaprabhA nadI ke kinAre prAcIna kAla meM kaI jina mandira bane hue the| jinake bhagyAvazeSa aba bhI maujUda hai| bAdAmI pazcimI cAlukya rAjAoM kI rAjadhAnI thI, jinameM se kaI rAjA jainI the| unhoMne hI yaha jina mandira banavAye the| yahA~ se manamAr3a ja0 jAve / isa mArga meM bIjApura bhI par3atA haiM / bIjApura bIjApura eka prAcIna sthAna hai, jahAM para di0 jainiyoM ke ca ra mandira haiM / musalamAna rAjAoM ne yahA~ ke kaI jina mandiroM, mUrtiyoM ko tur3abA kara candA bAvar3I meM pheMka diyA thaa| kile meM milI huI jinamUrtiyA~ 'bolIgumbaja' ke saMgrahAlaya meM rakkhI huI haiN| yaha gumbaja bahuta bar3A hai aura adbhuta hai| ise muhammada mAdilazAha ne banavAyA thaa| isameM zabda kI pratidhvani pAzcaryajanaka hotI hai| isalie isakA sArthaka nAma 'bolIgumbaja' (Dome of Speech) hai| bIjApura se do mIla dUra jamIna meM gar3A humA ati prAcIna kalA kauzala yukta zrI pArzvanAtha jI kA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [70] darzanIya maMdira milA hai| yaha pratimA 108 sapaMphaNa maMDita padmAsana hai| kolhApura aura belagAMva ki yadi isa pora ke pramukha sthAnoM ko dekhanA iSTa ho, to kolhApura aura belagAma bhI hotA Ave / kolhApura kA prAcIna nAma kSullakapura haiN| yaha zilAhAra vaMza ke rAjAroM kI rAjadhAnI thA, jinameM kaI rAjA jainadharma ke bhakta the| rAjA gaNDarAditya ke senApati nimbadeva ne yahA~ para eka atIva sundara jina mandira nirmANa karAyA thaa| Aja vaha zeSazAI viSNu kA mandira banA huA hai| vahAM kA prasiddha 'mahAlakSmI mandira' bhI eka samaya jaina mandira thaa| isa samaya vahA~ 4 zikharabanda jinamandira aura 3 caityAlaya darzanIya haiM / zrAvikAzrama borDiMgahAUsa Adi jaina saMsthAyeM bhI haiN| belagA~va prAcIna veNugrAma hai| ise radRvaMza ke lakSmIdeva nAmaka rAjA ne apanI rAjadhAnI banAyA thaa| raTTavaMza ke saba rAjA jainI the| janazruti hai ki eka daphA mAnanIya munisaMgha AyA thaa| rAjA rAta ko hI vandanA karane gyaa| lauTate hue ittaphAka se kisI sevaka kI mazAla kI lau bA~sa ke jharamuTa meM laga gaI jisane vanAgni kA rupa dhAraNa kara liyaa| munisaMgha dhyAna meM lIna thA, vaha bhI usI vanAgni meM anta gati ko prApta huaa| rAjA aura prajA ne jaba sunA to unheM bar3A pazcAtApa huaa| prAyazcitarupa unhoMne kile ke andara 108 bhavya jina mandira bnvaaye| isa prakAra belagAMva eka atizaya kSetra pramANita hotA hai| isa samaya bhI vahAM cAra di. jaina mandira darzanIya haiN| kile ke 108 maMdiroM ko Asipha khAM nAmaka musalamAna zAsaka ne tur3avA DAlA thaa| to bhI unameM se tIna mandira kisI taraha aba zeSa rahe haiM, jo anUThI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71] kArIgarI ke haiN| yadyapi Aja unameM pratimA virAjamAna nahI hai to bhI unake darzana mAtra se vanyabhAva paidA hote haiM / inameM 'kamalavastI' apUrva hai, jisakI chata se laTakate hue pAMca kamala chatra zilpakArI kI prAzcaryakArI racanA hai| .. stavanidhi (atizaya kSetra) yaha dakSiNa prAMta kA atizya kSetra haiN| belagAMva se 38 mIla aura nipANI se tIna mIla dUra hai| yahA~ eka parakoTe meM 4 maMdira eka mAnastambha hai aura eka kSetrapAla kA mandira hai / yaha mandira 1100 varSa prAcIna hai| yahAM mUlasaMgha dezIyagaNa pustaka gaccha ke AcArya vIra nandI siddhAnta cakravartI kA eka lekha hai jo AcArasAra ke kartA jAna par3ate haiN| jinakA samaya zaka saM 1075 hai / + ise kisane aura kaba pracArita kiyA, yaha kucha jJAta nahI hotaa| yahAM loga kSetrapAla ke maMdira meM manautI manAne ke lie Ate rahate com ilorA guphA mandira manamAr3a jaGkazana se lArI meM ilorA jAnA caahie| ilorA kA prAcIna nAma ilApura hai| aura vaha mAnyakheTa (malakher3a) ke rASTrakUTa (rAThauravaMza) rAjAoM kI rAjadhAnI rahI hai| yahA~ para . pahAr3a ko khodakara bar3e-bar3e mandira banavAye gaye haiN| vaiSNava maMdira meM bar3A 'kailAza mandira' adbhUta hai| bauddhoM ke bhI kaI mandira haiN| naM0 30 se naM0 64 taka ke maMdira jainiyoM ke haiN| inameM 'choTAkailAza' zilpakArI kA adbhUta namUnA hai / 'indraguphA' aura 'jagannAtha guphA' maMdira do maMjile darzanIya hai| Upara car3hakara pahAr3a kI coTI para eka caityAlaya hai, jisameM bha0 pArzvanAtha kI zaka samvat 1150 kI pratiSThA kI huI pratimA virAjamAna haiN| yahAM + dekho, jaina siddhAnta bhAskara bhA0 11 ki02 . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [72] darzana-pUjA karake Annada AtA hai| kyA hI acchA ho, yadi yahAM para niyamita rUpa se pUjana-prakSAla humA kre| mAMgItugI manamAr3a aura nAsika sTezanoM se 30 mIla dUra mAMgItugI siddhakSetra hai, jahAM moTara-lArI meM jAyA jAtA hai| zrI rAmacandrajI, hanumAna jI, sugrIva, gavaya-gavAkSa, nIla-mahAnIla Adi 69 karor3a munijana yahA~ se mukta hue hai| yaha sthAna jaMgala meM bar3A ramaNIka hai| cAroM tarapha phailI huI parvatamAlAoM ke bIca meM mAMgI aura tugI parvata nirAlI zAna ke khar3e hue haiN| parvata kI coTiyA~ liMgAkAra dUra se dikhAI par3atI hai| una liMgAkAra coTiyoM ke cAroM tarapha guphA mandira bane hue haiN| talaiTI meM do prAcIna maMdira haiM / hAla meM eka mAnastambha bhI darzanIya banA hai| Thaharane ke lie dharmazAlAyeM haiN| mAMgI pahAr3a kI caur3AI tIna mIla hai| yadyapi car3hAI kaThina hai, parantu sAvadhAnI rakhane se khalatI nahIM haiN| isa parvata para cAra guphA maMdira hai| jinameM mUla nAyaka bhadravAhu svAmI kI pratimA hai / anya pratimAnoM meM kucha bhaTTArakoM kI bhI haiM / kintu saba hI pratimAyeM 11 vI 12 vIM zatAbdI kI haiN| bhadravAhu svAmI kI pratimA kA honA isa bAta kI dalIla hai ki unhoMne isa parvata para bhI tapa kiyA thaa| vandanA karake yahAM se do mIla dUra tugI parvata para jAte haiN| mArga saMkIrNa hai aura car3hAI kaThinasAdhya haiM, parantu sAvadhAnI rakhane se bacce bhI bar3e maje meM cale jAte haiN| isa rAste meM zrIkRSNa jI ke dAha saMskAra kA kuNDa bhI par3atA hai / yadi vastutaH yahIM para baladeva jI ne apane bhAI nArAyaNa kA dAha saMskAra kiyA thA, to isa parvata kA prAcIna nAma 'zRGgI' parvata honA cAhiye, kyoMki 'harivaMza purANa' (62;73) meM usakA yahIM nAma likhA hai| tuGgI pahAr3a para tIna guphA mandira haiM, jinake darzana Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [73 ] karanA caahie| pratimAyeM purAne DhaMga kI haiN| unake sthAna para navIna zilpakArI kI pratimAyeM virAjamAna karane kA vicAra prabandhakoM kA hai, parantu kSetra kI prAcInatA ko batAne vAlI yaha pratimAyeM usa avasthA meM bhI vahAM avazya rahanI caahie| yahAM mUlanAyaka zrI candraprabhU svAmI kI pratimA karIba 4 phuTa U~cI padmAsana hai| mArga meM utarate huye eka 'adbhuta jI' nAmaka sthAna milatA hai, jahAM para kaI manojJa aura prAcIna pratimAyeM darzanIya haiN| yahIM para eka kuNDa hai| mAMgItuMgI se usI lArI meM gajapaMthA jI jaave| gajapaMthA gajapaMtha kSetra prAcIna hai aura vaha nAsika ke samIpa hai| nAsika kA ullekha bhagavatI ArAdhanA meM kiyA gayA hai aura gajapaMtha kA ullekha pUjyapAda kI nirvANa bhakti meM hai aura asaga kavi ke zAntinAtha caritra meM pAyA jAtA hai, para vaha yahI hai yaha vicAraNIya hai| vartamAna gajapaMthA parvata 400 phITa U~cA choTA sA manohara haiN| gajapaMtha se 7 balabhadra aura gajakumAra Adi mATha karor3a munigaNa mokSa padhAre haiN| dharmazAlA kI imArata naI aura sundara hai| bIca meM mAnastambha sahita jina maMdira hai| isa mAnastambha ko mahilA ratna kukubAI jI ne nirmANa karAyA hai| yahAM me 1 / / mIla dUra gajapaMtha parvata hai| nIce baMjIbAbA kA eka sundara maMdira aura udAsInAzrama hai| yahIM vATikA meM bhaTTAraka kSemendrakIrti jI kI samAdhi banI huI hai| yahIM se parvata para car3hane kA mArga hai, jisa para thor3I dUra calate hI sIr3hiyAM mila jAtI haiN| kula 435 sIr3hiyAM haiN| pahale hI do naye bane hue maMdira milate haiN| jo manorama haiN| eka maMdira meM zrI pArzvanAtha jI kI vizAlakAya pratimA darzanIya haiN| ina maMdiroM ke bagala meM do prAcIna guphA maMdira milate haiM / yaha pahAr3a kATa kara banAye gae haiM aura inameM 12 vIM se Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [74 ] 16 vIM zatAbdI taka kI pratimAyeM aura zilpa darzanIya haiM, kintu jIrNoddhAra ke misa se maMdiroM kI prAcInatA naSTa kara dI gaI hai| pratimAoM para lepa kara diyA gayA hai, jisase unake lekha bhI chipa gae haiN| do sthAnoM para caraNa bane hue haiN| eka jala kuNDa hai / yahA~ se cAra mIla nAsika zahara jAveM, jo hinduoM kA tIrtha hai / jainiyoM kA eka maMdira hai| yahAM se isa prora ke zeSa tIrtho ke darzana karane jAve athavA sIdhA bambaI jAve / aba yahA~ para eka brahmacaryAzrama sthApita ho gayA hai| ASTe (zrI vighnezvara-pArzvanAtha) / pASTe atizaya kSetra zolApura jile meM dudhanI sTezana (dakSiNa relave) se pAsa pAlaMda se karIba 36 mIla hai| yahA~ eka atIva prAcIna caityAlaya hai, jisameM mUla nAyaka zrI pArzvanAtha jI kI pratimA do phuTa U~cI padmAsana virAjamAna hai| vaha sambhavataH zakasamvat 528 kI pratiSThita hai| prativarSa lagabhaga do hajAra yAtrI darzanArtha Ate haiN| ukhalada atizaya kSetra * ukhalada kSetra parabhaNI jile meM pigalI (dakSiNa relave sTezana ke karIba 4 mIla pUrNA nadI ke kinAre para hai| yahA~ prAcIna di0 jaina maMdira patthara kA banA humA-nadI ke kinAre para atyanta zobhanIya hai| yahA~ kA prAkRtika saundarya apUrva hai| maMdira meM zrI neminAtha jI kI kAle pASANa kI vRhadAkAra pratimA virAjamAna haiM, jinake aMgUThe meM eka samaya pArasa patthara lagA huA thA / kahate haiM vahA~ ke musalamAna zAsaka ne jaba use lenA cAhA, to vaha apane mApa chUTakara nadI meM jA par3A aura milA nhiiN| isalie yaha atizaya kSetra haiM aura yahA~ prati varSa mAgha meM melA hotA hai / maMdira kA kucha bhAga nadI meM baha gayA thaa| prataH pratimA nindra navAgar3ha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [75 ] meM mandira banavA kara yahA~ virAjamAna kara dI gaI, yaha ukhalada ke pAsa hI hai| zrIkSetra kuNDala satArA jile meM yaha kSetra hai| pUnA satArA lAina para kirloskara vAr3hI sTezana (dakSiNI relave) se sirpha tIna mIla hai| gAMva meM eka purAnA di. jaina mandira pArzvanAtha jI kA hai| gAMva ke pAsa pahAr3a para do mandira aura haiM (1) jharI pArzvanAtha maMdiraisa meM pArzva-pratimA para adhika jala vRSTi hotI hai, isalie 'jharI pArzvanAtha' kahate haiM, (2) girIpArzvanAtha mandira hai / kahate haiM ki pahale yahAM ke irANNA guphA mandira meM bha0 mahAvIra kI mUrti thI / zrAvaNa mAsa meM yahA~ melA hotA hai| zrIkSetra kumbhoja ____ yaha kSetra hAtakA laMgar3A sTezana se mIla hai| gAMva meM do maMdira haiN| parvata para pA~ca di0 jaina maMdira prAcIna haiN| zrI bAhubali svAmI kI caraNapAdukAyeM haiN| isa kSetra kA mAhAtmya ajJAta hai yahAM muni samantabhadra jI dvArA saMsthApita gurukula haiN| sanmati nAmaka marAThI kA mAsika patra bhI nikalatA hai| bAhubali svAmI kI vizAla mUrti bhI pratiSThita hai| aba isa kSetra kI vizeSa pragati ho gaI hai| Upara jAne ko sIr3hiyAM banI huI haiN| zrIkSetra kulapAka vaijavAr3A lAina para alera sTezana se karIba 4 mIla kulapAka prAcIna kSetra haiM, jisakA sambandha zrI prAdinAtha svAmI kI pratimA se hai jo 'mANika svAmI' kahalAtI hai| kintu vaha pratimA corI calI gii| taba hare varNa kI pratimA virAjamAna kara dI gaI / isa maMdira para zvetAmbaroM ne adhikAra kara liyA hai| dahI gA~va dahI gA~va jilA zolApura meM Diksala (madhya relave) sTezana Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [76 ] se 22 mIla hai| yahAM lAkhoM rupaye kI kImata kA di0 jaina maMdira aura mAnastambha hai| ye itane U~ce haiM ki inakI zikhireM mIloM dUra se dikhAI par3atI haiN| yahAM 10 digambara jaina maMdira haiN| vahIM para va0 mahatI sAgara ke caraNa cihna haiM, jo eka vidvAn aura mahAna dharma pracAraka the| saM0 1886 meM unakA svaMgavAsa isI sthAna para huA thaa| marAThI bhASA meM race huye unake kaI grantha milate haiN| ___dhArA ziva kI guphAyeM usmAnAbAda jile meM yeDasI (madhya relave sTezana ke karIba do mIla dUra dhArA ziva ko guphAye haiN| yahAM para parvata ko kATa kara guphA maMdira banAye haiM, jinakI saMkhyA nau hai aura ati prAcIna haiM / teIsaveM tIrthaGkara zrI pAzvanAtha ke tIrtha meM campA ke rAjA karakaNDU yahAM darzana karane Aye the| unhoMne purAtana guphA-maMdiroM kA jIrNoddhAra karAyA thA, jinako nIla-mahAnIla nAmaka vidyAghara rAjAmoM ne banavAyA thaa| sAtha hI do eka naye guphA maMdira bhI unhoMne banavAye the, vastutaH yaha guphA maMdira bar3I 2 purAnI IToM va pattharoM ke aise bane hue haiM ki unakI prAcInatA svataH pragaTa hotI hai| isameM bha0 pArzvanAtha aura bha0 mahAvIra kI anUThI darzanIya pratimA virAjamAna haiM, jinakI kalA darzanIya prAcIna haiN| pArzvanAtha svAmI kI pratimA bAlU kI banI huI nau phITa U~cI padmAsana hai aura usa para rogana ho rahA hai| yahAM kI yaha aura anya mUrtiyAM anUThI kArIgarI kI hai| : bambaI bhArata kA vyApArika aura praudyogika mukhya nagara hai| yahAM hIrAbAga dharmazAlA meM ThaharanA caahie| seTha sukhAnanda dharmazAlA bhI nikaTa hI haiM / hIrAbAga kI dharmazAlA sva0 dAnavIra seTha mANikacanda jI ne banavAI thii| isI dharmazAlA meM zrI bhA0 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 77 ] di0 jaina tIrthakSetra kameTI kA daphtara hai, jinake dvArA aba di0 jaina tIrtho kA prabandha hotA hai / sva0 zrImatI managabAI je0 pI0 dvArA saMsthApita 'zrAvikAzrama' ullekhanIya saMsthA hai / juvilIbAga ( tAradeva ) meM use avazya dekhane jaayeN| vahI pAsa meM zrI di0 jaina boDiMga hAusa hai / jisameM caityAlaya ke darzana karanA caahie| caupATI meM seTha sA0 kA caityAlaya anUThA banA huA hai vahIM para zrI saubhAgya jI zAha kA caityAlaya bhI darzanIya hai / saMghapati ghAsIrAma jI kA bhI eka sundara caityAlaya haiN| vaise di0 jaina mandira kevala do haiM / (1) bhUlezvara meM auaura (2) gulAlabAr3I meM / bhUlezvara ke mandira meM acchA zAstra bhaNDAra bhI haiM / ina sabake darzana karanA cAhie / isa nagara meM yadi vRhad jaina saMgrahAlaya saMsthApita kiyA jAya to jainiyoM kA mahatva prakaTa ho / yahAM bahuta se darzanIya sthAna hai jinako moTara basa meM baiThakara dekhanA caahiye| yahAM se sUrata jAve 1 sUrata - (vighnahara pArzvanAtha ) sUratanagara ( pazcima relave ) samudra se kevala dasa mIla dUra hai / IsTa iNDiyA kampanI ke samaya se yaha vyApAra kA mukhya kendra hai / candAbAr3I meM jaina dharmazAlA haiM aura mandira bhI hai| pratimAyeM manojJa haiM / vaise yahAM kula sAta di0 jaina mandira haiM gaudhIpurA-navA purA mora candAbAr3I meM haiN| navApurA meM eka zrAvikAzrama bhI hai / candAbAr3I meM jaina vijayapresa, di0 jaina pustakAlaya va jaina mitra Aphisa prAdi haiM, jinake dvArA isa zatAbdi meM sAre bhArata ke jainiyoM meM vizeSa jAgRti aura dharmonnati kI gaI haiN| sUrata ke pAsa kaTAra gAMva meM bha0 zrI vidyAnanda jI kI caraNapAdukAyeM haiM- vaha unakA samAdhi sthAna hai| mahuA grAma bhI sUrata ke nikaTa haiM, jahA~ zrI vighnahara pArzvanAtha kA bhavya mandira haiN| isameM bha0 pArzvanAthajI kI manoja aura prAcIna pratimA pratizaya-yukta hai, prAcIna savitra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] grantha bhI hai| yahA~ bhI bhaTTArakIya gaddI rahI hai jise pratyeka varNa ke loga pUjate haiM / sUrata se bar3odA jAya / bar3audA bar3audA meM kevala do di jaina mandira haiN| naIpola ke pAsa jaina dharmazAlA hai| rAjamahala Adi yahA~ kaI darzanIya sthAna haiN| kalAbhavana hastakalA darzanIya hai aura oriyaMTala lAyabrerI meM prAcIna sAhitya kA acchA saMgraha hai| yahA~ se pAvAgar3ha lAriyoM meM hI jAnA caahie| rela se bar3audA-ratalAma lAina para cApAnera roDa utareM vahA~ se prAdhA mIla cApAnera meM yaha kSetra hai| pAvAgar3ha siddhakSetra pAvAgar3ha meM tIna dharmazAlA haiN| yahAM do mandira haiN| eka sundara mAnastambha hAlameM hI banA hai, yahAM para melA mAgha sudI 13 se tIna dina taka saM0 1838 se bharatA hai| dharmazAlA ke pIche hI parvata para car3hane kA mArga kaMkarIlA hone ke kAraNa durgama hai| lagabhaga chai mIla kI car3hAI hai, jisameM koTake sAta bar3e-bar3e daravAje pAra karane par3ate haiN| pAMcaveM daravAje ke bAda chaTaveM dvAra ke bAhara bhIta meM eka digambara jaina pratimA padmAsana 1 / / phITa U~cI ukerI huI lagI batAI gaI thI, jisa para saM0 1134 likhA thA, parantu hameM vaha dekhane ko nahIM milI / antima 'nagarakhAnA daravAjA' pAra karane para di. jainiyoM ke mandira prArambha hote haiM, jo lAkhoM rupayoM kI lAgata ke kula pAMca hai / madhyakAla meM pAvAgar3ha para ahamadAbAda ke bAdazAha muhammada begar3A kA adhikAra ho gayA thaa| usane ina mandiroM kI saM0 1540 meM bahuta kucha naSTa bhraSTa kara diyA thaa| bahatere mandira aba bhI TUTe par3e haiN| katipaya mandiroM ke zikhara phira se banavA diye gae haiN| ise siddhakSetra kahate haiN| yahA~ se zrI rAmacandra jI ke putra lava-kuza aura lATa deza kA rAjA pA~ca karor3a muniyoM kesAtha mokSa gae batAyeM jAte haiM / UparatIna maMdiroM kA samUha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [76] yaha bhI haiM? prAcIna kArIgarI ke bane haiM, parantu inakI zikhareM naI . banAI pratIta hotI haiN| inameM se pahile maMdiroM ke sAmane eka gaja bharaU~cA stambha banA huA hai| jisa para dodijaina pratimAyeM madhya kAlIna pratiSThita haiN| maMdiroM meM saM0 1546 se 1967 taka kI pratimAyeM virAjamAna haiN| dUsare maMdira meM virAjita zrI cintAmaNi pArzvanAtha jI kI harita pASANa kI pratimA manojJa aura atizayayukta haiN| isa pratimA ko saM0 1660 vaizAkha zuklA 13 ke dina mUla saMgha ke bha0 zrI prabhAcandra jI ke prati ziSya aura bha0 sumatikItideva ke ziSya vAdI madabhaMjana zrI bha0 vAdIbhUSaNa ke upadezAnusAra ahamadAbAda nivAsI kinhIM hUmar3a jAtIya zrAvaka mahAnubhAva ne pratiSThita karAyA thaa| thor3I dUra Age calane para eka aura maMdira milatA hai, jisakA jIrNoddhAra zrI cunnUlAla jI jarI vAle dvArA saM0 1967 meM karAyA gayA hai aura tabhI kI pratiSThita jina pratimA bhI vira jamAna haiM / phira tAlAba ke kinAre do maMdira haiN| eka maMdira bar3A hai, jisake prAkAra kI dIvAra para katipaya manojJa di. jaina pratimAyeM acche zilpa cAturya kI banI huI haiM aura prAcIna haiN| isa maMdira kA jIrNoddhAra saM0 1937 meM saraMDA ke seTha gaNeza giradhara jI ne karAyA thaa| tabhI kI pratiSThita zrI supArzvanAtha jI prabhRti tIrthaGkaroM kI pAMca chaH pratimAye haiN| pAzvanAtha jI kI eka pratimA saM0 1548 kI hai| zeSa pratimAyeM bha0 vAdIbhUSaNa dvArA pratiSThita haiN| isa maMdira ke sAmane zrI lavakuza mahAmuni kI caraNapAdukAyeM (saM0 1337) eka gumaTI meM banI huI haiN| unake sanmukha eka dUsarA maMdira bana gayA hai / inake Age sIr3hiyoM kI car3hAI hai, jinake donoM tarapha di0 jaina pratimAyeM lagI huI haiN| kAlikAdevI kA maMdira hai, jise hindU pUjate haiN| inhIM sIr3hiyoM se eka tarapha thor3A calane para pahAr3a kI noka pAtI hai| yahIM lavakuza kA nirvANa sthAna hai| vApasa bar3odA pAkara Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [80] ahamadAbAda jaave| ahamadAbAda ahamadAbAda gujarAta prAnta kA khAsa zahara hai| prAcIna kAla se jaina kendra rahA hai| pahale vaha asAvala kahalAtA thA, parantu ahamadazAha (san 1442 I.) ne use naye sire se basAyA aura unakA nAma ahamadAbAda rakkhA / sTezana se Der3ha mIla dUra cauka bAjAra meM tripola daravAje ke pAsa sva0 seTha mAgikacandra jI dvArA sthApita prasiddha pre0 di0 jaina borDiMga hAusa hai| yahIM eka di0 jaina dharmazAlA va do prAcIna di. jaina maMdira haiN| mANika cauka mAMDavI pola meM bhI do maMdira prAcIna haiN| eka caityAlaya sTezana ke pAsa hai| zrI haThIsiMha jI kA zvetAmbarIya maMdira darzanIya zilpa kA banA hai| use siddhAcala kI yAtrA se lauTane para zrI haThIsiMha ne dillI daravAje para saM0 1903 meM banavAyA thaa| isa vizAla maMdira ke cahu~ ora 51 caityAlaya bane hue haiN| ahamadAbAda meM laisa-kapar3A Adi bahuta banatA hai yahA~ ke dekhane yogya sthAna dekha kara pAlItAnA jAnA caahie| viramagAMva aura mihora meM gAr3I badalatI hai| - pAlItAnA-zatrunjaya . pAlItAnA sTezana se karIba eka mIla dUra nadI ke pAsa dharmazAlA hai / zahara meM eka arvAcIna di0 jaina maMdira acchA banA huA hai| mUlanAyaka zrI zAntinAtha jI kI pratimA saM0 1951 ko banI hai| pahAr3a para do di0 jaina maMdira the, parantu choTA maMdira praba zvetAmbara bhAIyoM ke adhikAra meM hai| yahA~ zvetAmbarIya jailI, unake maMdira aura saMsthAyeM atyadhika haiN| eka sve. mAgama maMdira lAkhoM rupaye kharca karake banavAyA gayA hai, jisameM zve. mAgamasUtra pASANa para aGkita karAye gaye haiN| zahara se pahAr3a 35 mIla hai, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [81] jahA~ taka tAMge jAte haiN| pahAr3a para lagabhaga tIna mIla car3hane ke lie sIr3hiyAM banI huI haiN| yaha siddha kSetra hai| yahA~ se tIna pAMDava kumAra - yudhiSThara, arjuna aura bhIma drAvir3a deza ke rAjA aura ATha karor3a muni mokSa padhAre the| mandira ke parakoTa ke pAsa pahuMcane para pA~DavakumAroM kI khaDgAsana mUrtiyA~ zvetAmbarI haiN| parakoTe ke andara lagabhaga 3500 zve0 mandira apUrva zilpacAturya ke darzanIya haiN| zrIyAdinAtha, samrATa kumAra. pAla, vimalazAha aura caturmukha mandira, ullekhanIya hai / ratanapola ke pAsa eka di0 jaina mandira phATaka ke bhItara hai| isa phATaka kA sundara daravAjA pArA nivAsI bAbU nirmalakumArajI ne lagavAyA thaa| zahara ke bAga vagairaha dekhane yogya sthAna hai| zahara meM eka choTA-sA di0 jaina mandira aura dharmazAlA hai, parantu yahAM se tIna mIla talahaTI kI dharmazAlA meM ThaharanA caahie| sAmAna yahA~ se girinAra (Urjayanta) girinAra ( Urjayanta ) manohara parvatarAja haiM- usake darzana dila ko anUThI zAnti dete haiN| dharmazAlA ke Upara hI gaganacumbI Urjayanta apanI nirAlI zobhA dikhAtA hai / talahaTI meM eka di0 jaina mandira hai, jisameM saM0 1510 kA eka yantra aura 1548 kI sAha jIvarAja jI pApar3IbAla dvArA pratiSThita pratimA prAcIna hai| zeSa mUrtiyA~ arvAcIna hai| mUlanAyaka zrI neminAtha jI kI kRSNa pASANa kI pratimA saM0 1947 pipaliyA nivAsI zrI pannAlAla jI ToMgyA ne pratiSThita karAI thii| pratApagar3ha ke zrI baMDIlAla jI ke vaMzaja eka kameTI dvArA isa tIrtharAja kA prabandha karate haiN| yaha dharmazAlA va koThI zrI baMDIlAla jI ke prayatna ke phala haiN| dharmazAlA se parvata kI car3hAI kA daravAjA 100 kadama hai| vahA~ para zilAlekha haiM, jisase pragaTa hai ki dIvAna vecaradAsa ke udyoga se 10 lAkha rupayoM kI lAgata dvArA kAle patthara kI leveN| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [22] majabUta sIr3hiyA~ girinAra kI cAroM ToMko para lagavAI gaI haiN| yahA~ se car3hAI zurU hotI haiN| girinAra mahAna siddhotra hai / bAIsaveM tIrthaGkara zrI neminAtha jI kA mokSa sthAna yahIM hai / yahIM para bhagavAn ne tapa kiyA thAkevalajJAna prApta kiyA thA aura dharmopadeza diyA thaa| rAjamatI jI ne yahIM se sahasrAmravana meM prAkara unase ghara calane kI prArthanA kI thii| para bhagavAn ke gAr3he vairAgya ke raMga meM unakA mana bhI raMga gayA to yaha bhI AryikA ho, yahIM tapa karane lagI thiiN| zrI 'nArAyaNa kRSNa aura balabhradra ne yahIM prAkara tIrthaGkara bhagavAn kI vandanA kI thii| bhagavAn ke dharmopadeza se prabhAvita hokara yahIM para zrIkRSNa jI ke putra pradyumna-zaMbUkumAra Adi di0 muni hue the aura karmoM ko vidhvaMza kara siddha paramAtmA hue the| gajakumAra muni para somila vipra ne yahIM upasarga kiyA thA, jise samabhAva se sahana kara vaha mukta hue the| bha0 neminAtha ke gaNadhara zrI varadatta jI bhI yahI se agaNita munijanoM sahita mokSa sidhAre the| garja yaha hai ki : girinAra parvatarAja mahApavitra aura paramapUjya nirvANakSetra haiM / . unakI vandanA karate hue svayameva hI prAtmAhlAda prApta hotA hai bhakti se hRdaya gadgad ho jAtA hai. aura kavi kI yaha ukti yAda SAT gA garvamamartyaparvata parAM prItiM bhajatastvayA / bhramyaMte ravicaMdramaH prabhRtayaH ke ke na mugdhAzayAH // eko raivatabhUdharo vijayatAM yadarzanAt prANinI / yAMti prA~ti vivarjitAH kila mahAnaMdasukhazrIjuSaH / / " bhAvArtha-'he parvata! garva mata karo sUrya, candra, nakSatra tumhAre prema meM aise mugdha hue hai ki rAstA calanA bhUla gae haiM, (vaha pradi. . . .. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [83] dina tumhArI hI parikramA dete haiM) kintu yahI kyA ? aisA kauna hai jo tuma para mugdha na ho ! jaya ho, eka mAtra parvata raivata kI ! jisake darzana karane se loga bhrAnti ko khokara Ananda kA bhoga karate aura parama sukha ko pAte haiM !" ... girinAra ke dUsare nAma Urjayanta aura raivata parvata bhI haiN| vaha samudratala se 3666 phITa prAkRtika saundarya kA apUrva sthala hai| usa para tIrtho, mandiroM, rAjamahaloM, krIDAkunjoM, jharanoM aura lahalahAte vanoM ne usakI zobhA anUThI banA dI hai| usakI prAcInatA bhI zrI RSabhadeva jI ke samaya kI hai| bharata cakravatI apanI digvijaya meM yahA~ Aye the| eka tAmrapatra se prakaTa hai ki I0 pUrva 1140 meM girinAra (raivata) para bha0 neminAtha jI ke maMdira bana gae the| girinAra ke pAsa hI girinagara basA thA, jo Ajakala jUnAgar3ha kahalAtA hai| yahIM para candraguphA meM prAcAryavayyaM zrIdharasena jI tapasyA karate the aura yahIM para unhoMne bhUtabali aura puSpadanta nAmaka AcAryoM ko Adeza diyA thA ki vaha avaziSTa zru tajJAna ko lipibaddha kre| samrATa azoka ne yahIM para jIvadayA ke pratipAdaka dharmalekha pASANoM para likhAye the / chatraparudrasiMha ke lekha se pragaTa hai ki maurya kAla meM evaM usake bAda bhI girinAra ke prAcIna maMdira the| ve tUphAna se naSTa ho gaye the| maurya samrATa candragupta ke guru zrI bhadrabAhu svAmI bhI girinAra padhAre the| di. jaina munigaNa girinAra para dhyAnalIna rahA karate the| chatrapa rudrasiMha ne sambhavataH unake lie guphAyeM banavAI, AcArya samantabhadra ne jo vikrama kI '3 rI-4 thIM' zatAbdI ke prAcArya haiM, unhoMne svayaMbhUstotra meM bhagavAna neminAtha kA stavana karate hue likhA hai ki prAja munigaNa yAtrArtha pAte haiN| samantabhadra ne svayaM bhI yAtrA kI thii| jaisA ki svayaMbhUstrota se prakaTa hai| 'harivaMza purANa' meM zrI jinasenAcArya ne likhA hai ki aneka yAtrI zrI girinAra kI vandanA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] karane Ate haiN| zvetAmbarIya 'upadezatariGgiNI' Adi granthoM se pragaTa haiM ki pahale yaha tIrtha di0 jainoM ke adhikAra meM thaa| zve0 saMghapati dhAraka ne apanA kabjA karanA cAhA, parantu gar3ha girinAra ke rAjA khaGgAra ne use bhagA diyA thaa| khaGgAra rAjA cUhAsamAsa vaza ke the| isa vaMza ne 10 vIM se 16 vI zatAbdI taka rAja kiyA thaa| vaha digambara jaina dharma ke saMrakSaka the| unhIM ke vaMza meM rAjA maMDalIka hue the, jinhoMne bha0 neminAtha kA sundara maMdira girinAra para banavAyA thaa| sulatAna alAuddIna ke samaya meM dillI ke pratiSThita diga0 jaina seTha pUrNacandra jI bhI saMgha sahita yahA~ yAtrA ko Aye the| usa samaya eka zvetAmbarIya saMgha bhI pAyA thaa| donoM saMghoM ne milakara sAtha-sAtha vandanA kI thii| saMkSepa meM girinAra kA yaha itihAsa hai| dakSiNI bhArata ke madhya kAlIna digambara jaina zilAlekhoM se bhI girinAra tIrtha kI pavitratA pramANita hotI hai| ___ talahaTI meM lagabhaga do bhIla parvata para car3hane ke pazcAt soraTha kA mahala pAtA hai| yaha cUr3AsamAsavaMza rAjAoM kA gar3ha thA / eka choTI sI dijaina dharmazAlA bhI hai| kintu soraTha ke mahala taka pahu~cane ke pahale hI mArga meM eka sukhA kuNDa milatA hai jisa ke upara girinAra parvata ke pArzva meM eka padmAsana di0 jaina pratimA aGkita hai| isa pratimA kI nAsikA bhagna hai / isa mUrti kI bagala meM hI eka yugala puruSa va strI kI mUrti banI huI hai aura kamalanAla para jina pratimA aGkita hai| yugala sambhavata: dharaNendra-padmAvatI hoNge| vaha mUrtiyA~ prAcIna kAla kI haiN| yahAM se thor3I dUra bhAge car3hane para soraTha mahala pahuMcane se pahale hI mArga se jarA haTa kara caraNapaTTa milatA hai| isa paTTa meM caraNapAdukAyeM banI huI haiM, jinake : Upara sIdhe hAtha para eka choTe caraNacinha bane haiN| unake barAbara eka lekha hai jo ghisa jAne kI vajaha se par3hane meM nahIM pAtA hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 85 ] ina sthAnoM kI aba koI vandanA nahI karatA / kintu inakI rakSA karanA Avazyaka hai | soraTha mahala se jaina mandira prArambha ho jAte hai / ina saba para prAyaH zve0 jainiyo kA adhikAra hai| zrI kumArapAla - tejapAla Adi ke banavAye huye mandira avazya darzanIya haiM, unakA zilpakArya anUThA hai| ina mandiroM meM eka prAcIna mandira 'greniTa' ( granite ) pASANa kA hai, jisakI marammata saM0 1932 meM seTha mAnasiMha bhojarAja ne karAI thI aura jise mUla meM karnala TADa sA0 digambara jainiyoM kA batAte hai / yahI zrI neminAtha mandira ke dAlAna meM varjesa sA0 ne eka caraNapAdukA saM0 1612 kI bha0 harSa kIrti kI dekhI thii| mUlasaMgha ke ina bhaTTAraka ne taba yahAM kI yAtrA kI thI / mUlataH yaha mandira di0 jaina hI hai / yahAM se Age eka koTa meM do mandira bar3e ramaNIka aura vizAla digambara jainoM ke haiN| inameM eka pratApagar3ha nivAsI zrI baDolAla jI kA saM0 0 1615 kA banavAyA huA hai| dUsarA lagabhaga isI samaya kA solApura vAloM kA hai| isake atirikta eka choTA-sA mandira dillI ke zrI sAgaramala mahAvIra prasAda jI ne saM0 1977 meM thA / isa mandira meM ho yahA~ para sabase prAcIna khaGgAsana pratimA virAjamAna hai, jisa para koI lekha par3hane meM nahIM prAtA hai, vaise zrI zAntinAtha jI kI saM0 1665 kI pratimA prAcIna haiN| saM0 1920 kI neminAtha svAmI kI eka pratimA girinAra jI meM pratiSThita kI huI hai, jisase anumAnita hai ki usa varSa yahAM jina bimba pratiSThA huI thI / isa pahalI ToMka para hI vizAla mandira haiN| anya zikharoM para yaha vizeSatA nahIM hai / isa mandira samUha ke pAsa hI rAjula jI kI guphA haiM vahA~ para rAjulajI ne tapa kiyA thaa| isameM beThakara ghusanA par3atA hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [86 ] usameM rAjula jI kI mUrti pASANa meM ukerI huI hai aura caraNa pAdukAyeM hai| ___ yahA~ se dUsarI ToMka para jAte haiM jo ambA devI kI ToMka kahalAtI hai / + yahAM para ambA devI kA mandira hai, jo mUlataH jainiyoM kA hai| ambikA devI neminAtha kI yakSiNI hai| aba ise hindU aura jainI donoM pUjate haiN| yahAM para caraNa pAdukAyeM bhI hai| mAge tIsarI ToMka pAtI hai, jisa para neminAtha svAmI ke caraNacinha haiN| yahIM bAbA gorakhanAtha ke caraNa aura maTha hai, jise jainetara pUjate haiN| isa ToMka se lagabhaga cAra hajAra phITa nIce utara kara cauthI ToMka para jAnA hotA hai / isa para car3hane ke lie sIr3hiyA~ nahIM haiM-bar3I kaThina car3hAI hai| sunA thA ki isa para bhI sIr3hiyAM bneNgii| ToMka ke Upara eka kAle pASANa para zrI neminAtha jI kI digambara pratimA aura pAsa hI dUsarI zilA para caraNa cinha haiM / saM0 1244 kA lekha hai| kucha logoM kA khyAla hai ki yahIM se neminAtha svAmI mukta hue the aura kucha loga kahate hai ki pAMcavIM ToMka se neminAtha svAmI mokSa gaye yaha sthAna zambu-pradyumna nAmaka yAdava kumAroM kA nirvANa sthAna hai| isa ToMka se nIce utara kara phira pAMcavIM ToMka para jAnA hotA hai| yaha zikhara sabase U~cA aura atIva sundara hai| isa para se cahu~ ora prAkRtika dRzya nayanAbhirAma dikhAI par3atA hai / ToMka para eka mar3hiyA ke nIce neminAtha +punnATa saMghI jinasena ne apane harivaMza purANa meM girinAra kI siMhavAhinI yA ambA devI kA ullekha kiyA hai| aura use vighnoM kA nAza karane vAlI zAsana devI batalAyA hai| usase prakaTa haiM ki usa samaya bhI vahAM ambA devI kA mandira thaa| gRhItacakrA'praticakradevatA tathorjayantAlaya siNhvaahinii| zivAyayasmintrihasannidhIyatekvatatravighnAprabhavanti zAsane // 4 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87] svAmI ke caraNa cinha hai / jinake nIce pAsa hI zilA bhAga meM ukerI huI eka prAcIna digambara jaina padmAsana mUrti hai| yahAM eka bar3A bhArI ghaNTA ba~dhA huA hai| vaiSNava yAtrI ise gurudattAtraya kA sthAna kahakara pUjate haiM aura musalamAna madArazAha pIra kA takiyA kahakara jiyArata karate hai| isa ToMkase 5-7 sIr3hiyAM utarane para saM 1108 kA eka lekha milatA hai| nIce utara kara vApisa dUsarI ToMka taka pAnA hotA hai| yahAM gomukhI kuNDa se dAhinI ora sahagAbhravana (sesAvana) ko pAnA hotA hai, jahAM bha0 neminAtha ne vastrAbhUSaNa tyAga kara digambarIya dIkSA dhAraNa kI thii| yahAM se nIce dharmazAlA ko jAte haiN| isa parvatarAja se 72 karor3a munijana mokSa padhAre haiN| girinAra se uttara-pazcima kI ora se 20 mIla dUra 'DhaMka' nAmaka sthAna hai, jahA~ kAThiyAvAr3a meM prAcIna digambara jaina pratimA darzanIya hai / jUnAgar3ha se jetalasara mahasAnA hote hue tAragAhila jAnA caahie| tAraMgAjI tAraMgA bar3A hI sundara nirjana ekAntasthAna hai| sTezana se karIba 3-4 mIla dUra hai| isa pavitra sthAna se varadatta Adi sAr3he tIna karor3a munirAja mukta hue haiN| talahaTI meM eka koTa ke bhItara mandira aura dharmazAlA bane hue haiM, parantu sTezana kI dharmazAlA meM ThaharanA suvidhAjanaka hai| parvata para dharmazAlA ke pAsa hI 13 prAcIna digambara jaina mandira haiM, jinameM kaI vediyoM meM Upara nIce di0 pratimAyeM virAjamAna haiN| yahA~ para sahasrakUTa jinAlaya meM 52 caityAlayoM kI racanA atyanta manohara hai| yahAM eka mandira meM zrI saMbhavanAtha jI kI pratyanta prAcIna pratimA mahA manojJa hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [8] pAsa meM zvetAmbarIya maMdira bhI darzanIya haiN| ise kaI lAkha rupayoM kI lAgata se samrATa kumArapAla ne banavAyA thaa| dharmazAlA se sambhavata: uttara kI ora eka choTAsA pahAr3a hai, jise 'koTizilA' kahate haiN| mArga meM dAhinI ora do choTI sI mar3hiyAM' haiM, jinameM se eka meM bhaTTAraka rAmakIrti aura dUsarI meM unake ziSya bhaTTAraka padmanandi ke caraNa cinha haiM / caragacinhoM para ke lekhoM se spaSTa hai ki saM0 1636 phAlguna zukla saptamI buddhavAra ko unhoMne tAraMgA jI kI yAtrA kI thii| ve mUlasaMgha ke prAcArya the| mar3hiyoM ke pAsa pahAr3a kI khoha meM karIba 1 // hAtha U~cA eka stambha par3A hai. jisa meM prAcIna caturmukha di0 jaina pratimA aGkita haiN| khaDgAsana khaNDita pratimA bhI par3I hai, jisa para purAne jamAne kA lepa darzanIya hai| Upara pahAr3a kI zikhira para eka choTe se mandira meM 1 // gaja U~cI khaDgAsana jina pratimA hai aura caraNa cinha virAjita haiN| pratimA para saM0 1921 kA mUlasaMghI bhaTTAraka vIrakIti kA lekha hai| caraNoM ke lekha par3hane meM nahIM paate| yahA~ saba se prAcIna pratimA zrIvatsa cinha aGkita saM0 1192 sudI 6 ravivAra kI pratiSThita hai| lekha meM bha0 yazakIti aura prAgvATakula ke pratiS-i ThAkAraka jI ke nAma bhI haiN| yahA~ kI vandanA karake dUsarI ora eka mIla U~cI 'siddhazilA' nAma kI pahAr3I hai| isake mArga meM eka prAkRtika guphA bar3I hI sundara pora zItala milatI hai| Upara parvata para do Toke haiN| pahale zrI pArzvanAtha jI aura kachuvA cinha vAlI munisuvratanAtha jI kI sapheda pASANa kI khaDgAsana jina pratimAyeM haiN| unameM se eka para ke lekha se spaSTa hai ki saM0.1666 meM baizAkha sudI 6 ravivAra ko jaba ki cakravartI samrATa jayasiMha zAsanAdhikArI the, unake rAjyakAla meM prAgvATakula ke sA0 lakhama (lakSamaNa) ne tAraMgA parvata para usa prativimba kI pratiSThA karAI thii| dasarI roka para neminAtha kI mAgna carita Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] pASANa kI manojJa pratimA saM0 1654 kI pratiSThita hai| yahIM para saM0 1602 ke bha0 surendrakIrti jI ke caraNacinha haiN| kumArapAla prativodha nAmaka zvetAmbara grantha se mAlUma hotA hai ki kumArapAla rAjA ke samaya taka samUce tAraMgA tIrtha para digambara jainoM kA ekAdhikAra thaa| pavaMta kI vandanA karake vApasa sTezana para A jAve aura vahAM se prAvUror3a jAve / AbU parvata AbUror3a sTezana se AbU parvata 19 mIla dUra hai| prAbU parvata para dilavAr3A meM vizva vikhyAta darzanIya jina mandira haiN| yahAM di0 jaina dharmazAlA aura bar3A maMdira zrI prAdinAtha svAmI kA hai / zilAlekha se prakaTa hai ki isa maMdira kI pratiSThA vi0 saM0 1464 meM miti baizAkha zukla 13 ko IDara ke bhaTTAraka mahArAja ne karAI thii| dilavAr3A meM zrI vastupAla-tejapAla aura zrI vimalazAha dvArA nirmANita saMgamaramara ke pAMca maMdira adbhuta zilpakArI ke bane hue haiM / inakI kArIgarI dekhate hI banatI hai| karor3oM rupayoM kI lAgata se yaha maMdira saMsAra kI Azcarya janaka vastuoM meM gine jAte haiM / inake bIca meM eka choTA sA prAcIna digambara jaina maMdira bhI hai| inake darzana karanA caahie| isa kSetra kA melA caita badI 8 ko bharatA hai| yahA~ se acalagar3ha jaave| vahAM bhI zvetAmbarIya jainoM ke darzanIya maMdira haiN| jinameM 1444 mana svarNa kI jina pratimAyeM virAjamAna haiN| unhIM meM digambara pratimA bhI batAI jAtI hai / isa pratizayakSetra ke darzana karake ajamera pAve / ajamera cauhAna rAjAmoM kI rAjadhAnI ajamera Aja bhI rAjapUtAnA kA pramukha nagara hai| kahate haiM ki use cauhAna rAjA ajayapAla ne basAyA thaa| ina cauhAna rAjAmoM meM pRthvIrAja dvi0 aura somezvara Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [60 ] di0 jainadharma ke poSaka the / niHsandeha ajamera jainadharma kA prAcIna kendra sthAna haiN| mUlasaMgha ke bhaTTArakoM kI gaddI yahA~ rahI haiM aura pahAr3a para purAtana jaina kIrtiyAM thii| zahara meM 13 zikharabanda mandira aura do caityAlaya haiM / maMdiroM meM seTha nemicanda jI TIkamacandajI kI nasiyAM kalAmaya darzanIya hai| dUra-dUra ke arjana yAtrI bhI use dekhane pAte hai| yaha mandira tIna maMjila kA banA huA hai| pahalI majila meM ayodhyA aura samavazaraNa kI racanA raMga. biraMgI manohara banI huI haiN| dUsarI maMjila meM sphaTika mANika Adi kI pratimAyeM virAjamAna hai / dIvAloM para tIrthakSetra ke nakze va citra bane hue haiN| tIsarI maMjila meM kATha ke hAthI ghor3e Adi utsava kA sAmAna hai ! mandira ke sAmane eka uttuga-mAnastambha banA haiM, jise seTha bhAgacandajI ne banavAyA hai| anya mandira bhI darzanIya haiM / eka prAcIna bhaTTArakIya gaddI rahI hai| jisameM kaI bhaTTAraka prabhAvazAlI hue haiN| mandira meM bha0 harSakIrti kA vizAla zAstra bhaMDAra hai, jinameM 15 vIM zatAbdI ke hastalikhita granthoM kA pacchA saMgraha hai zahara meM daragAha Adi dekhane yogya cIjeM haiN| yahAM se rAjapUtAnA aura bhavyabhArata kI tIrtha yAtrA ke lie udayapura madhya jaave| udayapura udayapura meM pATha digambara jaina mandira haiM-do caityAlaya bhI hai| do-tIna mandiroM meM acchA zAstra bhaNDAra hai| saMbhavanAtha jI ke mandira meM zAstroM kA acchA saMgraha hai| eka mandira akevAloM kA bhI hai| 15 vIM zatAbdI taka ke likhe hue grantha haiN| aneka guTakoM meM bhI prAcIna racanAoM kA saMgraha haiN| yahAM rAjya kI imAratoM aura prAkRtika saundarya darzanIya haiN| yahAM kI jhIla saMsAra meM prasiddha hai| 40 mIla dUra kezariyA jI tAMge meM jAve / . ... . . . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [61] kezariyAnanAtha koyala nAmaka nadI ke kinAre kaMgUredAra koTa ke bhItara prAcIna mandira aura dharmazAlAyeM banI huI haiN| mUlanAyaka zrI prAdinAtha jI kI 3 / / phuTa U~cI mahAmanohara aura atizayayukta padmAsana pratimA hai / yaha mandira 52 dehariyoM ( devakulakAoM) se yukta, vizAla aura lAkhoM rupayoM kI lAgata kA hai| mUlataH yahAM para digambara jaina bhaTTArakoM kA Adhipatya thA aura unhIM kI banavAI huI aThAravIM zatAbdI kI mUrtiyAM aura bhavya imArateM haiM / kintu Ajakala jaina ajaina saba hI darzana pUjana karate haiN| yahAM kezara khUba car3hAI jAtI hai| tInoM samaya pUjA hotI hai| dUdha kA abhiSeka hotA hai| bar3e mandira ke sAmane phATaka para hAthI ke Upara nAbhirAjA aura marudevI jI kI zobhanIya mUrtiyAM banI hai| unake donoM ora caraNa haiN| mandira ke andara ATha stambhoM kA dAlAna haiN| usake Age jAkara sAta phITa U~cI zyAmavarNa zrI AdinAtha jI kI sundara digambarIya pratimA virAjamAna hai| vedo aura zikharoM para nakkAsI kA kAma darzanIya hai / vahIMse eka mIla dUra bhagavAn kI caraNapAdukAye haiN| yahI se dhUliyAM bhIla ke svapna ke anusAra yaha pratimA jamIna se nikAlI gaI thii| dhUliyAM bhIla ke nAma ke kAraNa hI yaha gAMva dhuleva kahalAtA hai| vIjolyA-pArzvanAtha bIjolyA grAmake samIpa hI Agneya dizA meM zrImatpArzvanAtha svAmI kA atizayakSetra prAcIna aura ramaNIya haiM / saikar3oM svAbhAvika caTTAneM banI huI hai| unameM se do caTTAnoM para zilAlekha aura unnatazikhara purANa nAmaka grantha aMkita hai / yahAM eka koTa ke andara pArzvanAtha jI ke pAMca di. jaina mandira haiN| ina mandiroM ko ajamera ke cauhAna vaMzI rAjA pRthvIrAja dvi0 aura somezvara ne Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] saM0 1226 ko eka grAma bheMTa kiyA thaa| inako san 1970 I0 meM lolaka nAmaka zrAvaka ne banavAyA thaa| mAlUma hotA haiM ki yahAM para usa samaya di0 jaina bhaTTArakoM kI gaddI thI / padumanandizubhacandra Adi bhaTTArakoM kI yahA~ mUrtiyA~ bhI banI huI haiN| isakA prAcIna nAma vindhyAcalI thA / yahA~ ke kuNDoM meM snAna karane ke lie dUra-dUra se yAtrI Ate the| zahara meM di0 jainiyoM kI vastI aura eka di0 jaina maMdira hai / cittaur3agar3ha san 738 I0 meM vappArAvala ne cittaur3a rAjya kI nIMva DAlI thI / yahA~ kA purAnA kilA mazahUra hai, jisameM choTe bar3e 35 tAlAba aura sAta phATaka haiM / darzanIya vastunoM meM kIrtistambha jayastambha, rANA kumbhA kA mahala zrAdi sthAna haiN| kIrtistambha 80 phITa U~cA hai| isako di0 jaina vagheravAla mahAjana jIjA ne 12 vIM 13 vIM zatAbdI meM prathama tIrthaGkara zrI prAdinAtha jI kI pratiSThA meM banavAyA thaa| isameM prAdinAtha bhagavAna kI mUrti virAjamAna haiN| aura anekoM digambara mUrtiyAM ukerI huI haiN| jayastambha 120 phITa U~cA hai| ise rANA kumbhA ne banavAyA thA / inake atirikta yahA~ aura bhI prAcIna mandira haiN| yahAM se nImaca hotA huA indaura jAve | indaura indaura sambhavataH 1715 I0 meM basAyA gayA thA / yaha holkara rAjya kI rAjadhAnI thii| yahAM kI rAnI ahilyAbAI jagata prasiddha hai / khaNDelavAla jainiyoM kI prAbAdI khAsI hai| sTezana se eka pharlAMga ke phAsale para jaMvarIbAga meM rAvarAjA dAnavIra saraseTha svarupacanda hukumacanda jI kI nasiyA~ haiN| vahIM dharmazAlA hai / eka vizAla evaM ramaNIka jina mandira haiN| isI dharmazAlA ke Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3] andara kI tarapha jaina boDiga aura jaina mahAvidyAlaya bhI hai| isake atirikta chAvanI meM do, tukogaMja meM eka, dotavarA meM eka, aura malhAragaMja meM eka mandira hai| saraseTha jI ke zIzamahala ke mandira jI meM zIze kA kAma darzanIya hai| seTha jI kI ora se yahA~ kaI pAramArthika saMsthAyeM cala rahI haiM / sva0 dAnavIra seTha kalyANa mala jI dvArA sthApita zrI tilokacanda di0 jaina hAI skUla bhI cala rahA hai / yahA~ holkara kAlija rAjamahala Adi sthAna dekhane yogya haiN| yahAM se yAtrI ko moraTakkA kA TikaTa lenA caahie| vahA~ dharmazAlA hai aura thor3I dUra revA nadI hai, jise nAva dvArA pAra utara kara siddhavarakUTa jAnA caahiye| siddhavarakUTa siddhavarakUTa se do cakravartI aura dasa kAmadeva Adi sAr3he tIna karor3a muni mokSa padhAre haiN| yahAM eka koTa ke andara pATha di. jaina mandira aura 4 dharmazAlAyeM haiN| pratimAyeM atIva manojJa haiM / eka mandira jaMgala meM bhI hai| yahA~ kA prAkRtika dRzya atyanta sundara aura zAMta hai| kSetra ke eka tarapha narmadA hai, dUsarI tarapha jaMgala aura pahAr3iyA~ haiN| kitanI sundara tapomUmi hai| yahA~ siddhavarakUTa ke pAsa hI hinduoM kA bar3A tIrtha moMkArezvara hai| yahAM se moTara ikkA dvArA jAnA cAhie aura vahAM se sanAvaMda sTezana jAnA caahie| Una (pAvAgiri) - sanAvada se moTara dvArA kharagauna jAnA cAhie / kharagauna se Una (pAvAgiri) kSetra do mIla hai| yaha prAcIna atizaya kSetra pAvAgiri nAma se hAla hI meM prasiddha huA hai| yahAM eka dharmazAlA aura zrAvikAzrama aura eka dharmazAlA meM eka nayA mandira bhI banavAyA gayA hai / nayA maMdira bar3avAha kI dAnazIla kezarabAI ne Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] banavAyA hai| kahate haiM, yahAM baljAla nAmaka eka rAjA ne 6E maMdira, 66 bAvar3I aura 6 sarovara banavAye the| yahAM bahuta se maMdira aura mUrtiyA~ jamIna se nikalI haiM, jo darzanIya haiM aura mAlavA ke udayAditya rAjA ke samaya ke bane hue haiN| purAne jamAne meM yahAM eka vidyAlaya bhI thaa| pASANa para svara-vyaMjana aGkita hai| inameM se kucha kA jIrNoddhAra lAkhoM rupaye kharca karake kiyA gayA hai| kaI maMdira bahuta hI TUTI avasthA meM haiM aura unakA jIrNoMdvAra hone kI AvazyakatA hai| yahAM ke darzana kara lArI se bar3avAnI jAnA caahie| ___ bar3avAnI-cUlagiri (vAvanagajA) bar3avAnI eka sundara vyApArika nagara hai| yahA~ eka bar3A bhArI di0 jaina mandira hai ! eka pAThazAlA aura do dharmazAlAyeM haiN| bar3avAnI kA prAcIna nAma siddha nagara siddhanAtha ke vizAla mandira ke kAraNa prasiddha thaa| yaha mandira mUlataH jainiyoM kA hai, parantu aba hinduoM ne usameM mahAdeva kI sthApanA kara rakkhI haiN| bar3avAnI se dakSiNa kI ora thor3I dUra para cUlagiri nAmaka parvata hai| yahA~ se indrajIta aura kumbhakaraNa mokSa gae haiN| yahAM para do digambara jaina mandira aura do dharmazAlAyeM haiN| yaha mandira bar3e ramaNIka haiN| eka mandira meM eka bAvanagajA jI kI khaDgAsana pratimA mahA manohara, zAntiprada aura aura anUThI hai| yaha pahAr3a meM utkIrNa huI 84 phITa UMcI hai aura zrI RSabhadeva jI kI hai| kintu kucha loga use kumbhakaraNa kI batAte haiN| usI ke pAsa eka | gaja kI pratimA indrajIta kI haiN| ina donoM pratimAnoM ke darzana se citta prasanna hotA hai| pahAr3a para kula 22 mandira aura eka caityAlaya haiN| bar3avAnI meM jaina boDiMga bhI hai| yahA~ se maU chAvanI mAkara ujjana jAnA caahie| . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] yahAM 13 vIM zatAbdI kI mUrtiyAM pAI jAtI haiM, saMvat 1223, 1958 aura 1380 ke mUrtilekha vAlI pratimAe~ haiN| isase spaSTa haiM ki yaha kSetra 13 vI zatAbdI meM prasiddha thaa| usa samaya mandiroM kA jIrNoddhAra kA kArya bhI huA thaa| ujjaina ujjaina eka aitihAsika sthAna hai| pUrva kAla meM yaha jainiyo kA kendra thaa| ujjaina prAcIna atizaya kSetra hai| yahA~ kI zmazAna bhUmi meM antima tIrthaGkara bha0 mahAvIra ne tapasyA kI thI-yahIM para rudra ne una para ghora upasarga kiyA thaa| uparAnta samrATa candragupta maurya kI upa rAjadhAnI bhI rahA / zrutakevalI bhadrabAhu jI isa bhUmi meM vicare the| aura yahIM unhoMne 12 varSa ke akAla kI bhaviSyavANI kI thii| prasiddha samrATa vikramAditya kI lIlA bhUmi bhI yahI thii| prAja yahA~ bahuta se prAcIna khaMDahara par3e hue haiN| sTezana se do mIla dUra namaka maMDI meM jana dharmazAlA aura mandira haiM / dUsarA maMdira nayApurA meM hai| eka maMdira raphIgaMja meM haiM aura eka maMdira jayasiMha purA meM hai| vahAM jayasiMhapurA maMdira meM paM0 satyandharakumArajI seThI ne prAcIna mUrtiyoM kA acchA saMgraha kiyA hai| AkAzalocanAdika dekhane yogya sthAna haiM yahAM se yAtrI ko bhopAla brAMca lAina meM makasI sTezana jAnA caahie| makasI pArzvanAtha sTezana ke pAsa hI dharmazAlA hai, jahAM se eka mIla dUra kalyANapura nAmaka grAma haiN| yahAM do di0 jaina maMdira aura dharmazAlA haiM jinameM kaI pratimAyeM manojJa haiN| baDA jaina maMdira jo pahale digambariyoM kA thA, aba usa para digambara aura zvetAmbara donoM kA adhikAra hai| subaha 6 baje taka di. jainI pUjana karate haiN| darzana hara vakta kiye jAte haiN| isa maMdira meM mUlanAyaka zrI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] pArzvanAtha svAmI kI DhAI phITa UMcI zyAma pASANa kI atizayayukta caturtha kAlakI mahAmanojJa pratimA virAjamAna haiN| isa pratimA ke kAraNa hI yaha atizaya kSetra prasiddha hai| isa maMdira ke cAroM mora 52 devarI aura banI huI haiM, jinameM 52 di0 jaina pratimAyeM mUlamaMghI zAha jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita virAjamAna haiN| yahAM ke darzana karake bhopAla jaave| bhopAla yaha madhya pradeza kI rAjadhAnI hai| yahA~ cauka bAjArake pAsa jaina dharmazAlA hai| yahA~ eka di0 jaina maMdira aura eka caityAlaya hai| yahAM se kucha mIla dUra jaMgala meM bahuta sI jaina pratimAe~ par3I huI haiN| unakI rakSA honI caahiye| eka bar3I khar3agAsana sundara pratimA eka makAna meM virAjamAna karA dI gaI hai| yahAM darzanIya sthAnoM meM prasiddha tAlAba tathA nabAbI imAratoM ko dekhakara iTArasI hotA huA nAgapura akolA paave| zrI antarikSa pArzvanAtha - zrI antarikSa pArzvanAtha atizaya kSetra akolA sTezana (madhya relave) se 44 mIla dUra zirapura grAma ke pAsa hai| zirapura meM do di0 jaina mandira haiM, jisameM eka bahuta purAnA hai| usake bhauhare meM 26 di0 jana pratimAyeM virAjamAna haiN| isake sivA cAra naziyA~ bhI di0 AmnAya kI haiN| yahAM mUlanAyaka pratimA zrI antarikSa pArzvanAtha kI caturtha kAla kI hai| yaha pratimA anumAnataH 2 // phITa U~cI, adhara jamIna se eka aMgula mAkAza meM virAjita hai| isa mandira kA nirmANa 1000 varSa pUrva rAjA zrIpAla ne karAyA thaa| yaha mandira tIna maMjila kA hai| nAgapura sTezana se eka mIla dUra jaina dharmazAlA meM tthhreN| yahA~ kula Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .[17]] 12 di. jaina mandira haiN| ajAyabaghara, cir3iyAghara, mila Adi dekhane yogya sthAna haiN| yahA~ se kAraMjA hokara ailicapura jAnA cAhie / ailicapura jina mandira haiM / ailicapura aura paratavAr3A se muktAgiri pATha mIla hai| muktAgiri yahA~ talahaTI meM eka jaina dharmazAlA aura eka mandira hai| yahA~ kA prAkRtika saundarya apUrva hai| talahaTI se eka mIla kI car3hAI hai| pahAr3a para sIr3hiyAM banI huI haiN| kahate haiM ki isa sthAna para meMr3ha deva ne bahuta se motiyoM kI varSA kI thI, isalie isakA nAma muktAgiri par3A hai| varSA sthala 40 veM mandira ke pAsa hai parantu yaha jyAdA upayukta hai ki nirvANa kSetra hone ke kAraNa yaha muktAgiri khlaayaa| parvata para kula 52 mandira prati manojJa haiN| adhikA~za maMdira prAyaH 15 vIM zatAbdI ke yA bAda ke bane huye hai| acalApurI ke eka tAmrapatra meM isa pavitra sthAna para samrATa zroNika bimbasAra dvArA guphA mandira banavAne kA ullekha hai| yahAM 40 veM nambara kA mandira parvata ke garbha meM khudA huyA prAcIna hai| vahI mandira 'meMr3hagiri' nAma se prasiddha hai, isameM nakkAzI kA kAma bahuta acchA hai| stambhoM aura chata kI racanA apUrva hai| zrI zAntinAtha jI kI pratimA darzanIya haiN| isa maMdira ke samIpa lagabhaga 200 phITa kI U~cAI se pAnI kI dhArA par3atI hai, jisase eka ramaNIya jalaprapAta bana gayA hai| yahA~ ke jalaprapAtoM ke kAraNa yaha kSetra ramaNIya dikhatA hai| pArzvanAtha bhagavAna kA naM. 1 kA mandira bhI prAcIna aura darzanIya zilpa kA namUnA hai| yaha pratimA saptaphaNamaMDita prAcIna hai| isa parvata se sAr3he tIna karor3a muni mukti padhAre haiN| yahA~ para nirantara kezara kI varSA hotI thI aisA kahate haiN| yahA~ se amarAvatI hokara bhAtakulI jaave| amarAvatI meM 14 mandira va 22 caityAlaya haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] bhAtakulI . amarAvatI se bhAtakulI dasa mIla dUra hai| yaha atizaya kSetra kezariyA jI kI taraha prabhAvazAlI hai| yahA~ 3 di. jaina mandira va do caityAlaya haiN| zrI RSabhanAtha jI kI pratimA manojJa haiN| yahAM se amarAvatI aura kAmaThI hokara rAmaTeka jAve / rAmaTeka - sTezana se Der3ha mIla ke phAsale para jaina dharmazAlA hai| zahara se eka mIla dUra jaMgala meM atyanta ramaNIka maMdiroM kA samUha hai ! kula dasa mandira haiN| unameM do mandira darzanIya aura bhArI lAgata ke haiM, inameM hAthI ghor3A prAdi kI mUrtiyAM banI huI haiN| inameM eka mandira meM 18 phITa U~cI kAyotsarga pIle pASANa kI zrI zAntinAtha jI kI pratimA ati manojJa hai| anya maMdira prAyaH saM0 1602 ke bane huye haiM / kahate haiM ki zrI appA sAhaba bhoMsalA ke rAz2amaMtrI varSamAna sAvajI zrAvaka the| eka dina rAjA rAmaTeka aaye| unhoMne rAmacandra jI ke darzana karake bhojana kiye, parantu maMtrI vardhamAna ne bhojana nahI kie, kyoMki taba taka unhoMne deva darzana nahI kiye the| isa para rAjA ne jaina maMdira kA patA lagavAyA, to jaMgala ke madhya jhAr3iyoM se DhakI huI eka tIrthakara mUrti kA patA claa| maMtrI jI ne darzana karake prAnanda manAyA aura yahA~ para kaI maMdira banavAye / yahA~ para zrI rAmacandra jI kA zubhAgamana huA thaa| yahA~ se vidavAr3A hokara sivanI jaaye| sivanI sivanI paravAra janiyoM kA kendra sthAna hai| yahA~ 21 maMdira tAlAba ke kinAre bane huye haiN| yahA~ kA cAMdI kA ratha darzanIya hai| eka zrAvikAzrama haiN| yahAM se jabalapura jaave| bayapura bhI paravAra jainiyoM kA pramukha kendra hai| yahAM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] lArDagaMja kI dharmazAlA meM ThahareM / yahA~ 46 di0 jaina maMdira aura tIna caityAlaya haiN| eka lAyabrerI aura boDiMga hAusa bhI hai / yahA~ se kucha dUra para narmadA nadI meM dhuAMdhAra nAmaka sthAna dekhane yogya haiM / bahurIbanda kSetra meM zrI zAntinAtha jI kI 12 phITa U~cI mUrti darzanIya haiN| sihorA ror3a (madhya relave) se yaha 18 mIla hai / vaise jabalapura se karelI sTezana jaave| yahAM se moTara lArI dvArA bar3I devarI hokara zrI vInA jI pahuMce / zrI vInA jI yahAM eka choTI sI dharmazAlA aura tIna zikharabanda maMdira haiN| inameM sabase purAnA mandira mUlanAyaka zrI zAntinAtha jI kA hai, jisameM uparyukta pratimA 14 phITa avagAhanA kI advitIya zAnta mudrA ko lie hue khaDgAsana virAjamAna haiN| yaha pratimA saMbhavataH 12 vIM zatAbdI kI atizayayukta hai| dUsare mandira meM zyAmavarNa 12 phITa avagAhanA kI zrI varddhamAna svAmI kI pratimA atyanta manojJa hai / yahA~ se devarI hokara sAgara jAve / sAgara sTezana se lagabhaga eka mIla dUra dharmazAlA haiM / yahA~ 30 di0 jaina mandira haiN| gaNeza di0 jaina mahAvidyAlaya evaM anya saMsthAyeM hai / yahAM 5 - 6 mIla lambA caur3A tAla hai / yahAM se droNagiri jAve / droNagiri yaha seMdappA grAma ke pAsa hai| seMdappA meM eka mandira aura droNagiri meM 24 digambara jaina mandira haiN| mUlanAyaka zrI prAdinAtha svAmI kI pratimA saM0 1546 kI pratiSThita hai| kula pratimAyeM 60 hai / isa parvata se zrI gurudattAdi munivara mokSa gaye hai| parvata ke donoM mora candrAkSA aura zyAmarI nAmaka nadiyAM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h [ 100 ] bahatI haiN| parvata ke pAsa eka guphA hai-vahIM nirvANa sthAna batAyA jAtA hai| yahAM se nainAgiri jaave| - nainAgiri ( reziMdIgiri).. - nainAgiri gAMva se parvata do pharalAGga dUra hai / yahA~ eka zikhara banda di0 jaina mandira parvata ke zikhara para aura 6 mandira nIce haiN| eka dharmazAlA hai| yahAM para bha0 pArzvanAtha kA samavazaraNa prAyA thA aura yahAM se varadattAdi munigaNa mokSa padhAre haiM / sabake purAnA mandira 17 vIM zatAbdI kA banA huA hai| vahA~ pArzvanAtha kI vizAla mUrti virAjamAna kI gaI hai jo kalAtmaka aura darzanIya hai ! saM0 1925 meM isa kSetra kA jIrNoddhAra sva0 caudharI zyAmalAla jI ne karAyA thaa| san 1886 meM yahAM para eka lAkha jainIekatrita huye the| yahA~ se khajurAho jaave| khajurAho atizaya kSetra yahAM prAcIna 25 mandira haiM, jinameM atIva manojJa pratimAye virAjamAna haiN| mandiroM kI lAgata karor3oM rupayoM kI anumAna kI jAtI haiM / zilAlekhoM meM isakA nAma 'khajUrabAhaka' haikhajUrapurake nAma se bhI khajurAhA prasiddha thaa| kahate haiM ki nagarakoTa ke dvAra para suvarNaraMga ke do khajUra ke vRkSa the / unhIM ke kAraNa vaha khajUrapura athavA khajurAhA kahalAtA thA / yaha nagara bundelakhaNDa kI rAjadhAnI thA auja candela vaMza ke rAjAoM ke samaya meM caramonnati para thaa| usI samaya ke bane hue yahAM aneka nayanAbhirAma mandira aura mUrtiyA~ haiM / jaina mandiroM meM jinanAtha jI kA mandira cita ko vizeSa rIti se AkarSita karatA hai| isa mandira ko san 654 I0 meM pAhila nAmaka mahAnubhAva ne dAna diyA thaa| isa mandira ke maNDapoM kI chata meM zilpakArI kA adbhuta kAma darzanIya hai| kArIgara ne apane . ... Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [101] zilpa cAturya kA kamAla yahA~ kara dikhAyA hai| maNDapoM se khaMbhoM para bane hue citra darzakoM ko mugdha kara lete haiM / isakA jIrNodvAra ho gayA hai| pahale yahA~ yAtrA karane rAjA mahArAjA saba hI loga Ate the| zrI zAMtinAtha jI kI eka pratimA 12 phITa UMcI ati manojJa hai / hajAroM pratimAyeM khaNDita par3I huI haiM / yahA~ ke darzana karake vApasa sAgara Ave / yahA~ se vInA ja0 hokara jAkhalauna jaave| zrI devagar3ha atizaya kSetra madhya relave kI dillI-vambaI lAIna para lalitapura sTezana se 20 mIla dUra devagar3ha atizaya kSetra haiN| grAma meM nadI kinAre dharmazAlA hai| vahA~ se pahAr3a eka mIla hai| pahAr3a ke pAsa eka bAvar3I hai, isameM sAmagrI dho lenI caahie| pahAr3a para eka vizAla koTa ke andara aneka maMdira aura muurtiyoNhaiN| cAlIsa mandira prAcIna lAkhoM rupayoM kI lAgata ke bane haiM aura 16 mAna stambha, kahate haiM ki ina mandiroM ko zrI pArAzAha aura unake do bhAI devapata aura khevapata ne banavAyA thA, parantu kucha maMdira unake samaya se prAcIna hai zrI zAMtinAtha jI kI vizAlakAya pratimA darzanIya hai| yaha sthAna uttara bhArata kI jainabadrI samajhanA cAhiye yahA~ ke mandira mUrtiyaoN-stambha aura zilApaTa apUrva zilpakalA ke namUne haiN| yahAM paMca parameSThI , deviyoM , tIrthakara kI mAtA Adi kI mUrtiyAM to aisI haiM jo anyatra nahI pAI jAtI ! yahAM guptakAla kI bhI mUrtiyA~ hai / eka siddha guphA' nAmaka guphA prAcIna hai| yahA~ ke mandiroM kA jIrNodvAra hone kI bar3I AvazyakatA hai| Agare ke seTha padama rAja vainADA ne bikharI huI mUrtiyoM ko eka dIvAra meM lagavA kara parikoTa banavAyA thA / san 1936 meM yahAM khuraI ke seTha gaNapata lAla gurahA ne gajarAtha calAyA thaa| vApasa jAkhalauna hokara lalitapura jaave| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 102] lalitapura yahAM kSetra kI jaina dharmazAlA meM Thahare / yahA~ eka koTa ke andara pAMca maMdira bar3e ramaNIka bane huye haiN| unameM abhinandana nAtha kI pratimA bar3I manojJa hai / yahAM bhoyare meM bhI mandira hai| yahAM ke kSetrapAla ke atizaya bahuta prasiddha haiN| zahara meM bhI paMcAyatI prAcIna maMdira hai / jisameM hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai|| pAThazAlA bhI hai| yahAM moTara se caMderI jaave| canderI lalitapura se caMderI bIsa mIla dUra haiM / yahA~ tIna mahAmanojJa maMdira haiN| yahA~ eka maMdira meM alaga-alaga caubIsa tIrthaGkaroM kI atizayayukta pratimAyeM virAjamAna haiN| ina pratimAoM kI yaha vizeSatA hai ki jisa tIrthaGkara ke zarIra kA jo varNa thA vahI varNa unakI pratimA kA hai aisI pratimAyeM anyatra kahIM dekhane ko nahIM miltii| isa caubIsI ko saM0 1863 me savAI caudharI phaujadAra hiradesAha phatahasiMha ke kAmadAra sabhAsiMha jI ne nirmANa karAyA thaa| usakI patnI kA nAma kamalA thA / zrI hajArIlAla jI vakIla ke prayatna se isa kSetra kA uddhAra ho rahA hai| hajAroM darzanIya pratimAyeM saMgrahIta haiM aura zAstroM kA saMgraha bhI kiyA gayA hai| yaha sthAna atizaya kSetra rupa meM prasiddha hai| kile meM bhI jaina mUrtiyA~ 12vI 13vIM zatAbdI kI haiN| yahA~ ke mandira meM acchA zAstra bhaNDAra bhI hai| khandAra jI caMderI se eka mIla kI dUrI para khandArajI nAmaka pahAr3I hai| khandAra nAma par3ane kA kAraNa yaha hai ki isa pahAr3I kI kandarAoM ( guphAnoM ) meM patthara kATakara mUrtiyAM banAI gaI haiM jinakA nirmANa kAla terahavIM zatAbdI se satrahavIM zatAbdI taka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 103 ] hai| eka mUrti 25 phITa U~cI haiM / yaha saba hI mUrtiyAM purAtatva evaM kalA kI dRSTi se vizeSa mahatva rakhatI hai yahAM bhaTTAraka kamalakIrti tathA padmakIrti ke smAraka vi0 saM0 1717 aura 1736 ke haiM kintu paramAnanda zAstrI ne bha0 padmakIrti kI caraNa pAdukA para nimna prakAra kA lekha par3hA hai: "saM0 1113 mArgazIrSa caturdazyA~ budhavAsare bhaTTAraka zrI padmakIrti devA valAdAgata teSAM sidhapAdukA yuglam / " bUr3hI canderI vartamAna canderI se haiM mIla dUra bUr3hI canderI hai| mArga pugama hai| vahAM para prati prAcIna pratizayayukta manojJa bhraSTa prAtihAryayukta saikar3oM jina vimba haiN| kalA evaM vItarAgatA kI dRSTi ye mUrtiyAM apanA advitIya sthAna rakhatIM haiM / kinhIM - kinhIM mUrtiyoM kI banAvaTa bhI mahatvapUrNa hai / pratyeka maMdira kI chata kevala eka patthara kI banI huI hai| kisI-kisI zilA kA parimANa 200 mana se bhI adhika hai| ina maMdiroM va mUrtiyoM ke nirmANakAla kA to koI likhita AdhAra upalabdha nahI huA hai, hAM, yaha avazya ki 11 vIM zatAbdI meM pratihAra vaMzIya rAjA kIrtipAla ne isa vanderI ko vIrAna karake vartamAna caMderI sthApita kii| isa kSetra jIrNoddhAra kA kArya di0 jaina eso0 caMderI dvArA saM0 2001 prArambha huaa| do varSa meM koI zilA lekha prApta nahI huA / kar3o mUrtiyAM jo yatra tatra bikharI par3I thIM prathavA bhUmi ke garbha thI, pattharoM evaM caTTAnoM ke nIce dabI par3I thIM unako ekatrita ke saMgrahAlaya meM rakhA gayA hai| kaI mandiroM kA jIrNoddhAra ho kA hai| dharmazAlA banavAI jA cukI hai tathA bAvar3I bhI khudavAI cukI hai| dhUvonajI caMderI se 8 mIla kI dUrI para thUvonajI kSetra hai| isakA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 104 ] prAcIna nAma "tapovana" hai jo apabhraMza hokara thovana bana gayA hai| yahA~ 25 digambara jaina maMdira haiM, sabase prAcIna maMdira pAr3AzAha kA banavAyA hai jo sohalavIM zatAbdI kA hai| eka maMdira meM bhagavAna AdinAtha jI kI pratimA lagabhaga 25 phITa U~cI hai| TIkamagar3ha lalitapura se moTara dvArA TIkamagar3ha jaave| yahAM mandiroM ke darzana kara antarAtamA ko pavitra karanA caahie| yahA~ se papaurA jaave| papaurA jI . TIkamagar3ha se 3 mIla papaurA jI tIrtha sthAna hai| yahAM 86 vizAla digambara jaina mandira haiN| eka mandira meM sAta gaja U~cI pratimA virAjamAna hai| sabase prAcIna mandira bhohare kA hai, jo saM0 1202 vikramAbda meM prasiddha caMdelavaMzIya rAjA madanavarmadeva ke samaya kA banA huA hai| kArtika sudI 14 ko hara sAla melA hotA hai / vApasa TIkamagar3ha Ave / ahAra jI / - TIkamagar3ha se pUrva kI ora 12 mIla ahAra nAmaka atizavakSetra hai| isa kSetra ke viSaya meM yaha kimbadantI prasiddha haiM ki purAne jamAne meM pAr3AzAha nAmaka dhanavAna jainI vyApArI the| unheM jinadarzana karake bhojana karane kI pratijJA thii| eka dina vaha usa tAlAba ke pAsa pahuMce jahA~ prAja ahAra ke mandira haiN| usa sthAna para unhoMne Dere DAle, parantu jinadarzana na huye| 'pADAzAha upavAsa karane ko taiyAra huye ki itane meM eka munirAja kA zubhAgamana huprA / seThajI ne bhaktipUrvaka unako AhAra dekara svayaM prAhAra kiyaa| isa atizayapUrNa smRti ko surakSita rakhane ke lie aura sthAna kI ramaNIkatA ko pavitra banAne ke lie unhoMne vahAM eka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 105 ] jina maMdira nirmANa karAnA nizcita kiyA / ittaphAka se ve lalitapura se jo rAMgA bhara kara lAe the, vaha cA~dI ho gyaa| seTha jI ne yaha camatkAra dekhakara usa sArI cA~dI ko yahAM jina maMdira banavAne meM kharca kara diyaa| tabhI se yaha kSetra prahArajI ke nAma se prasiddha hai / vaise yahAM para dasavIM zatAbdI taka ke zilAlekha batAye jAte haiM / mAlUma hotA haiM ki pAr3AzAha jI ne purAtana tIrtha kA jIrNoddhAra karake isakI prasiddhI kI thii| vartamAna meM yahA~ cAra jinAlaya avazeSa hai| mukhya jinAlaya meM 18 phITa U~cI zrI zAMtinAtha jI kI saumyamUrti virAjamAna hai / saM0 1237 magasira sudI 3 zukravAra ko isa mUrti kI pratiSThA gRhapativaMza ke seTha jAr3a ke bhAIyoM ne karAI thii| unake pUrvajoM ne vANapura meM sahasrakUTa jinAlaya bhI sthApita kiyA thA, jo aba bhI maujUda haiN| yahAM aura bhI agaNita jina pratimAyeM bikharI huI milatI hai, jo isa tIrtha ke mahatva ko sthApita karatI haiN| * zrI zAntinAtha jI kI manojJa mUrti ke atirikta yahA~ para gyAraha phuTa U~cI khaDgAsana pratimA zrI kunthunAtha bhagavAna kI bhI vidyamAna hai| yahAM pracura parimANa meM aneka prAcIna zilAlekha upalabdha hai jina se jainadharma aura jaina jAtiyoM kA mahatva tathA prAcInatA prakaTa hotI hai / prAcIna jina maMdiroM kI 250 mUrtiyAM yahA~ upalabdha haiN| yahAM vikrama saM0 1663 se zrI zAntinAtha diga mbara jaina vidyAlaya maya boDiMga ke cAlU hai / lalitapura (madhya relave) sTezana se moTara dvArA 36 mIla TIkamagar3ha hokara mahAra jI pahuMcanA cAhiye athavA maUrAnIpura sTezana se 42 mIla moTara dvArA TIkamagar3ha se prahAra jI pahuMcanA cAhiye / zrI atizayakSetra kuNDalapura damoha se karIba 20 mIla IzAnakoNa meM kuNDalapura pratizaya Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra hai| vahAM ke parvata kA prAkAra kuNDalarupa hai, isI kAraNa isakA nAma kuNDalapura par3A anumAna kiyA jAtA hai| yahAM parvata para mora talahaTI meM kula 58 maMdira haiM / ina maMdiroM meM mukhya maMdira zrI mahAvIra svAmI kA hai, jisameM unakI 4-4 / / gaja U~cI aura prAcIna pratimA virAjamAna hai| yaha maMdira pratimA jI se bAda kA saM0 1957 kA banA huA hai isa sthAna kA jIrNoddhAra mahArAjA chatrasAla jI ke samaya meM bra0 nemisAgara jI ke prayatna se harA thA yaha bAta saM0 1757 ke zilAlekha se spaSTa hai| isa zilAlekha meM mahArAja chatrapAla ko 'jinadharmamahimAyA~ ratibhUtacetasaH' va 'devaguruzAstrapUjanatatparaH' likhA hai, jisase unakA jaina dharma ke prati sauhArdra pragaTa hotA hai| isa kSetra ke viSaya meM yaha kimbadantI prasiddha hai ki zrI mahendrakIrti jI bhaTTAraka ghUmate hue isa parvata kI mora nikala pAye / ve paTerA grAma meM Thahare, parantu unheM jina darzana mahI hue- isIlie vaha nirAhAra rhe| rAta ko svapna meM unheM kuNDalapura parvata ke maMdiroM kA paricaya prApta humA / prAtaH eka bhIla ke sahayoga se unhoMne ina prAcIna maMdiroM kA patA lagAyA paura darzana karake apane bhAgya ko sarAhA evaM isa tIrtha ko prasiddha kiyaa| isakA samparka bha0 mahAvIra se pratIta hotA hai| saMbhava hai 'ki bha0 mahAvIra kA samavazaraNa yahA~ pAyA ho| kahate haiM ki jaba mahamUdagajanavI maMdira aura mUrtiyoM ko tor3atA humA yahA~ mAyA paura mahAvIra jI kI mUrti para prahAra kiyA to usameM se dugpa-dhArA nikalatI dekhakara cakita ho, raha gyaa| kahate haiM ki mahArAja chatrasAla ne bhI isa maMdira aura mUrti ke darzana karake jaina dharma meM zraddhA pragaTa kI thii| unhoMne isa kSetra kA jIrNoddhAra karAyA unake car3hAe hue bartana bagairaha Aja bhI maujUda batAye jAte haiM, jinapara unakA nAma khudA humo hai| mahAvIra jayantI ko melA bharatA hai| A Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 107] nivAI yA navAgar3ha yaha bundelakhaNDa kA eka prAcIna atizaya kSetra hai| yaha jhAMsI pradezAntargata lalitapura tahasIla maharaunI se pUrva kI ora 13 mIla kI dUrI para suramya pahAr3I ke nirjana sthAna meM sthita hai| upalabdha mUrtiyoM va lekhoM se yaha spaSTa jAna par3atA hai ki 12 vI 13 vIM zatAbdiyoM meM yaha kSetra samRddhi ko prApta huA thaa| __zrI paM0 paramAnanda jI kA kahanA hai ki isa kSetra para aneka aisI ghaTanAyeM ghaTita huI haiM jina se yaha atizaya kSetra khlaayaa| kucha samaya pUrva sAMpona grAma nivAsI halakUrAma nAma ke vyakti ko unmAda roga ho gayA thA, usa roga ne apanA bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyaa| vaha usa avasthA meM nagna hI idhara-udhara phiratA thaa| kucha samaya bAda vaha navAI A gayA aura usane usa kSetra ke cAroM mora cakkara lagAnA prArambha kiyaa| pazcAt puNyodaya se bhoyare meM sthita zrI arahanAtha kI prazAMta mUrti kA darzana huaa| darzana karate hI usakA vaha bhayaMkara roga calA gyaa| isase usake citta meM usa mUrti kA darzana karane aura vahIM rahane kA nizcaya ho gayA paura vaha vahIM para rahane lgaa| usane jala yAtrA mahotsava bhI karavAyA thA aura zeSa jIvana usa kSetra kA atizaya vyakta karate hue saphala banAyA thaa| . - yahA~ purAtatva kI bahuta sAmagrI vikharI par3I hai| use surakSita karane ke lie saMgrahAlaya kA nirmANa bhI kiyA gayA hai / yahAM eka jIrNa purAnI dIvAla ko nikAlate samaya saM0 1196 kI pratiSThita khaNDita mUrti milii| pavAjI . yaha uttara pradeza meM sthita jhAMsI jilA maMDalAntargata lalitapura tahasIla kA eka choTA sA grAma hai| jhAMsI se 26 mIla aura Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [108] lalitapura se 37 mIla, basaI aura tAlabehaTa jo madhya relave kA sTezana hai, yahAM se pATha yA nau mIla kI dUrI para hai| kisI samaya ise bhI jaina saMskRti kA saubhAgya prApta huA thaa| mUla bhoyare se pavA gAMva tIna pharlAgaM ke lagabhaga dUra hogaa| yahA~ 13 vI 14 vIM zatAbdI kI pratiSThita manojJa mUrtiyA~ upalabdha hotI haiN| yadi anvaSaNa kiyA jAya to vahA~ Asa-pAsa kI pahAr3iyoM para yA TIloM kI khudAI meM jaina saMskRti ko kucha vastuyeM prApta ho sakatI haiM / parantu paM0 paramAnanda jI kI mAnyatA haiM ki yaha pavA koI siddha kSetra nahIM haiM, aura na isakA sAdhaka koI purAtana pramANa hI hI upalabdha hai| kevala 13 vI 14 vIM zatAbdI kI mUrtiyAM ise siddha kSetra siddha karane meM sarmatha nahI hai| siddha kSetroM meM isakA koI ullekha bhI nahIM haiN| yahAM kyA kucha atizaya vizeSa kaba aura kisake kAraNa prakaTa huA, isakA koI pramANika ullekha nahI haiN| nirvANa kANDa aura nirvANa bhaktiyoM aura tIrtha yAtrA prabandhoM meM ise kahIM siddha kSetra nahIM likhaa| aisI sthiti meM ise siddha kSetra batelAnA bhUla se khAlI nahIM hai| kintu isake viparIta zrI sAgaramala jI vaidya "sAgara" ise pAvAgiri anumAna karate haiN| atizaya kSetra pacarAI pacarAI khaniyAdhAnA sTeTa meM hai| yaha khaniyAdhAne se eka yA Der3ha mIla ke phAsale para avasthita haiN| yahAM 22 mandira haiN| ise bhI atizaya kSetra batalAyA jAtA hai / gvAliyara aura jhAMsI jile ke pAsa-pAsa kA prAyaH sArA ilAkA kisI samaya jaina dharma aura jana saMskRti kA kendra rahA hai| khaniyAdhAnA aura gvAliyara sTeTa kA jaina purAtatva, jaina mUrtiyAM aura mandiroM ke khaNDahara isa bAta ke dyotaka haiM ki 12 vI 13 vIM zatAbdI meM yaha sthAna jana-dhana se samRddha thaa| yahAM kA bha0 zAMtinAtha kA mandira bahuta prasiddha hai| aura vaha 12 vI zatAbdI ke prArambha kAla meM banAyA gayA thA, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 106] jaisA ki saM0 1112 ke 14 paMktyAtmaka eka lekha se spaSTa hai| isa mandira kI ukta saMvat meM paurapaTTa (paravAra) vaMza meM samutpanna sAhu mahezvara ke putra zAha dharma ne pratiSThA karavAI thii| yahAM aura bhI aneka mUrtiyAM haiM, unameM saMvat 1232 aura 1345 kI pratiSThita haiM / isa kSetra kA prAcIna itihAsa bhI saMkalita honA Avazyaka hai| zrAvaka ziromaNi zrI sAhU zAnti prasAda jI dvArA isakA jIrNoddhAra karAyA gayA hai| atizaya kSetra sirauna jhAMsI jilAntargata bambaI relave lAIna para jakhaurA sTezana se 12 mIla kI dUrI para 'sirauna' nAma kA grAma basA humA hai| gAMva meM eka zikharabanda mandira hai| gAMva se thor3I dUra para eka khaNDahara meM 4-5 mandiroM kA samUha haiM, jinameM se eka bar3A mandira aura cAra choTe mandira haiM / bar3e mandira kI vedI do phuTa U~cI hai, jisa para tIna-tIna zyAma varNa pASANa kI zAntinAtha bhagavAna kI mUrtiyAM virAjamAna haiN| dUsare mandira meM bhI zyAmavarNa pASANa kI do pratimAyeM virAjamAna haiM, jinake Age indra bane hue haiN| tIsarA mandira choTA sA hai parantu usake bhItara 16 phuTa U~cI khaDgAsana zAntinAtha bhagavAna kI dIvAla se saToM huI divya vizAla mUrti virAjamAna hai| isa mUrti ke dAyeM bAeM tIna-tIna phuTa kI U~cI khaDgAsana pratimAyeM virAmAna haiM aura unake Upara donoM pAra do-do phuTa UMcI pratimAyeM bhI haiN| cauthe mandira ke madhya kA prAMgaNa gumbajadAra hai usakI vedI meM 4 phuTa UMcI do padmAsana mUrtiyA virAjamAna haiM aura dIvAloM para cAroM pora mUrtiyAM utkINita haiN| pAMcaveM mandira jI meM eka padmAsana mUrti do phuTa kI aura dUsarI khaDgAsana Der3ha phuTa kI pratiSThita haiN| inake sivAya prAMgana Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 110] meM bahuta sI khaNDita pratimAyeM virAjamAna haiM jinameM 100 ke lagabhaga mUrtiyAM haiM, unameM se kucha mUrtiyAM 6 phuTa U~cI khaDgAsanastha haiN| aura kucha cAra-cAra pAMca-pAMca phuTa UMcI haiN| usI mAMgana meM cabUtare para prAkRta bhASA kA eka lekha bhI utkIrNa hai jisake prakSara bilkula ghisa gae haiN| par3hane meM nahI paate| usa para saMvat 1008 mAgha sudI 11 utkINita hai| isa mandira ke cAroM mora aneka khaNDita mUrtiyAM haiN| jinase mAlUma hotA hai ki ye mandira kisI bhI samaya sAmpradAyika vAtAvaraNa meM apanI zrI kho cuke haiN| sthAna acchA hai, aura mandiroM kA samUha atItakAla ke jainiyoM kI samRddhi ko sUcita karatA hai| yahA~ kyA kyA atizaya hupA hai yaha kucha jJAta nahIM huA, kintu yaha eka atizaya kSetra hai| yahAM jainiyoM kI saMkhyA pratyalpa hai| prati varSa phAlguna mAsa meM rathotsava bhI hotA hai| zrI sonAgiri siddha kSetra lalitapura se sonAgiri paave| yaha parvata rAja sTezana se tIna mIla dUra hai| kaI dharmazAlAyeM haiN| nIce talahaTI meM 18 maMdira haiM aura parvata para 77 mandira haiN| bhaTTAraka harendrabhUSaNa jI kA maTha aura bhaNDAra bhI hai| yaha parvata choTA sA atyanta ramaNIka hai| yahAM se naMga-pranaMga kumAra sAr3he pAMca karor3a muniyoM ke sAtha mukti gae haiN| parvata para sabase bar3A prAcIna aura vizAla mandira zrI candraprabhu svAmI kA hai| isameM 7 / / phITa UMcI bha0 candraprabhu ko atyanta manojJa khaGgAsana pratimA virAjamAna haiN| isameM eka hindI kA lekha kisI prAcIna lekha ke AdhAra se likhA gayA hai| jisase pragaTa hai ki isa mandira ko saM0 335 meM zrI zravaNasena kanakasena ne banavAyA thaa| isakA jINoddhAra saM0 1883 meM . .. .. S T -4.3 ":".. yAmA . . . . . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 111 ] nambara par3e hue haiM, jisase vandanA karane meM galatI nahIM hotii| yahAM kI yAtrA karake gvAliyara jAnA cAhiye / gvAliyara sTezana se do mIla dUra campA bAga aura cauka bAjAra meM do paMcAyatI mandiroM meM citrakArI kA kAma acchA haiM / yahA~ 20 di0 jaina maMdira aura caityAlaya haiN| gvAliyara se lazkara eka mIla kI dUrI para hai| vahA~ jAte huye mArga meM do phalA~ga ke phAsale para eka pahAr3a hai, jisameM bar3I 2 guphAyeM banI huI haiM / unameM vizAla pratimAyeM haiN| yahAM se gvAliyara kA prasiddha kilA dekhane jAnA cAhie / kile meM aneka aitihAsika cIjeM dekhane kAbila haiM / gvAliyara ke purAtana rAjAnoM meM kaI jaina dhamAMnuyAyI the / kcch| vAhA rAjA sUrajasena ne san 275 meM gvAliyara basAyA thA / vaha gopagiri prathamA gopadurga bhI kahalAtA thA / tomara vaMzI rAjA DUMgara siMha aura unake putra rAjA kIrtisiMha jI ke samaya meM yahAM jainiyoM kA prAbalya thA / uparAMta parihAra vaMza ke rAjA gvAliyara ke adhikArI huye / unake samaya meM bhI di0 jaina bhaTTArakoM kI gaddI vahAM vidyamAna thii| usa samaya ke bane hue aneka jaina mandira aura mUrtiyAM milatI haiN| unako bAbara ne naSTa kiyA thaa| phira bhI katipaya mandira aura mUrtiyAM prakhaNDita pravaziSa haiN| saba se prAcIna pArzvanAtha jI kA eka choTA sA mandira hai| pahAr3I caTTAnoM ko kATa kara aneka jina mUrtiyAM banAI gaI haiN| yahAM adhikAMza mUrtiyA~ zrI prAdinAtha bhagavAna kI haiN| eka pratimA zrI neminAtha jI kI 30 phITa U~cI hai| yahAM se icchA ho to bhelasA jAkara bhaddalapura ( udayagiri) ke darzana kare / bhelasA kaI jaMnI bhelasA ko hI dasaveM tIrthaGkara zrI zItalanAtha jI, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [112 ] kA janma sthAna anumAna karate haiN| unakA vArSika melA bhI yahAM hotA hai| kintu vAstava meM zItalanAtha jI kA janma sthAna kulahA pahAr3a ke pAsa bhoMdala gA~va haiN| yahA~ eka bar3A bhArI zikharabanda mandira prAcIna hai| isake atirikta aura bhI kaI mandira aura caityAlaya haiN| yahAM sTezana ke pAsa dAnavIra seTha lakSmIcandra jI kI dharmazAlA hai| seTha jI ne bhelasA meM zitAbarAya lakSmIcanda jaina hAI skUla bhI sthApita kiyA hai| yahAM se cAra mIla dUra udayagiri parvata prAcIna sthAna hai| vahA~ kaI guphAye haiM, jinameM se naM0 10 jainiyoM kI hai| isa guphA ko gupta vaMza ke rAjAoM ke samaya meM unake eka jainI senApati ne jaina muniyoM ke lie nirmANa karAyA thaa| vahAM pArzvanAtha jI kI pratimA aura caraNa cinha bhI haiM / yahAM se bauddhoM kA sAMcI stUpa bhI najadIka hai| bhelasA se vApasa nAgarA jaave| yahA~ se mahAvIra jI jAve / zrI mahAvIra jI atizayakSetra zrI mahAvIra jI kSa etra mahAvIra jI sTezana se cAra mIla dUra hai| yahAM eka vizAla di0 jaina mandira hai, jisameM mUlanAyaka bha0 mahAvIra kI pratizaya yukta padmAsana pratimA virAjamAna hai / yaha pratimA jIrNa ho calI hai, isIlie unhIM jaisI eka aura pratimA virAjamAna kI gaI hai| mUla pratimA nadI kinAre jamIna ke andara se kisI gvAle ko milI thii| jahAM se pratimA jI upalabdha huI thIM, vahAM para eka chatrI aura pAdukAyeM banI huI haiM / pahale yahA~ para di0 jainAmnAya ke bhaTTAraka jI saba prabandha karate the, parantu unakI mRtyu ke bAda jayapura rAjya dvArA niyukta di0 jainoM kI prabandhaka kameTI saba dekha-bhAla karatI hai| jaba se kameTI kA prabandha huA hai, taba se kSa etra kI vizeSa unnati huI hai aura hajAroM kI saMkhyA meM yAtrI pahuMcatA hai| uttara bhArata meM isa kSa etra kI bahuta Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [113] mAnyatA hai| mukhya mandira ke alAvA bra0 kRSNAbAI kA mandira zAnti vIranagara ke mandira aura bra0 kamalAbAI kA caityAlaya haiN| yAtriyoM ke Thaharane ke lie yahAM kaI dharmazAlAyeM haiN| savAI mAdhopura (camatkAra jI) ... mahAvIra jI se savAI mAdhopura jaave| yahAM para sAta zikharabanda di jaina mandira aura caityAlaya haiM / yahAM se karIba 12 mIla kI dUrI para raNathaMbhora kA prasiddha kilA hai, jisa ke andara eka prAcIna jaina maMdira hai| usameM mUlanAyaka candraprabhu bhagavAna kI pratimA manojJa aura darzanIya hai| savAI mAdhopura vApasa pAkara camatkAra jI atizaya kSetra ke darzana karanA caahie| yaha kSetra vahA~ se do mIla hai| isameM eka vizAla mandira aura naziyAM jI haiM / kahate haiM ki samvat 1686 meM bha0 AdinAtha kI sphaTika maNi kI pratimA (6 iMca kI) eka bagIce meM milI thii| usa samaya yahAM kesara kI varSA hUMI thii| isI kAraNa yaha sthAna camatkAra jI kahalAtA hai| yahAM se yAtriyoM ko jayapura jAnA caahiye| jayapura ... / jayapura bahata ramaNIka sthAna hai aura jainiyoM kA mukhya kendra hai / yahA~ di. jaina zikharabanda maMdira 52, caityAlaya 68 aura 18 naziyA~ bastI ke bAhara haiM / kaI maMdira prAcIna, vizAla aura . atyanta sundara haiN| bAbA dulIcanda jI kA vRhad zAstra bhaNDAra hai . jana saMskRta kAleja ke kanyAzAlAdi saMsthAyeM bhI haiN| jayapura ko rAjA savAI jayasiMha jI ne basAyA thaa| basAne ke samaya rAva kRpArAma jI (bhAvagI) dillI darabAra meM the| unhIM kI salAha se yaha zahara basAyA gayA / yaha apane DhaGga kA nirAlA zahara hai| pahale yahA~ ke rAja darabAra meM jainiyoM kA prAbalya thaa.| zrI zramara canda jI prAdi kaI mahAnubhAva yahAM ke dIvAna hue the| prajikala cho Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 114 ] bhIM yahAM kaI jainI ucca padoM para niyukta haiN| madhyakAla meM jaina dharma kI vivekamaI unnati karane kA zreya jayapura ke svanAmadhanya prAcArya tulya paMDitoM ko hI prApta hai| yahA~ hI prAtaH smaraNIya paMDita dIpacandazAha, paM0 ToDaramala jI, paM0 jayacanda jI, paM0 mannAlAla jI, paM0 sadAsukha jI saMghI, pannAlAla jI prabhRti vidvAna hue haiM, jinhoMne saMskRta, prAkRta bhASAoM ke granthoM kI TIkAyeM karake jainiyoM kA mahAna upakAra kiyA hai| jayapura ke maMdiroM meM adhikAMza pratimAyeM pra yaH saMvat 1816 18511862 praura 1863 kI pratiSThita virAjamAna haiN| ghI vAloM ke rAste meM terApaMthI paMcAyatI maMdira saM0 1763 kA banA hai, parantu usameM pratimAyeM 14 vIM 15 vIM zatAbdI kI virAjamAna haiM / saM0 1851 meM jayapura ke pAsa phAgI nagara meM bimbapratiSThotsava hunA thaa| usa / prajamera ke bha0 bhuvanakIrti, gvAliyara ke bha0 jinendrabhUSaNa aura dillI ke bha0 mahendrabhUSaNa sammilita hue the / unakI pratiSThA karAI huI pratimAyeM jayapura meM virAjamAna haiN| eka pratimA se pragaTa hai ki saM0 1883 meM mAgha zukla saptamI guruvAra ko bha0 zrI "mundrakIti ke tatvAvadhAna meM eka bimbapratiSThotsava khAsa jayapura nagara meM huA thaa| isa utsava ko chAvar3A gotrI dIvAna bAlacandrarja ke saputra zrI saMghavI rAmacandra jI praura dIvAna bhramaracandra jI ne sampanna karAyA thA / sAMgAnera, cAksU mAdi sthAnoM meM bhI nayAbhirAma mandira haiN| jayapura ke darzanIya sthAnoM ko dekhakara vApasa dillI meM prAkara sAre bhArata varSa ke tIrthoM kI yAtrA samAp karanI cAhie / isa yAtrA meM prAyaH saba hI pramukha tIrtha sthAna mA gaye haiM phira bhI kaI tIrtho kA varNana na likhA jAnA sambhava hai| 'digam bara jaina DAyarekTarI' meM saba tIrthooM kA paricaya diyA huA hai vizeSa vahAM se dekhanA cAhie Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 115] praznAvalI (1) hastinApura, mathurA, ayodhyA, banArasa aura paTanA kA kucha ' hAla likho? (2) kuNDalapura, rAjagRha aura pAvApura kA saMkSepa meM varNana karo? (3) sammedazikhara jainiyoM kA mahAna tIrtha kyoM kahalAtA hai ? isa tIrtha ke bAre meM jo kucha tuma jAnate ho vistAra se likho| (4) udayagiri aura khaNDagiri tIrthoM ke viSaya meM tuma kyA jAnate ho? khArabela kA saMkSipta hAla likho ? (5) bAhubalI aura bhadrabAhu svAmI ke bAre meM tuma kyA jAnate ho ? zravaNabelagola aura mUDabadrI tIrthoM kA hAla likho| (6) kArakala, kunthalagiri, ilorA kI guphAoM, mAMgItugI aura gajapaMthA kA saMkSipta varNana likho? (7) pAvAgar3ha, pAlItAnA, zatrujaya, girinArajI, tAraMgAjI aura prAbU parvata ke tIrthoM ke bAre meM tuma kyA jAnate ho? (8) zrI kezariyAnAtha, bIjolyA pArzvanAtha, siddhavarakUTa, pAvA giriM, bAvanagajA jI, maksI pArzvanAtha, antarIkSa pArzvanAtha muktAgiri, droNagiri, nainAgiri khajurAhA, devagar3ha, caMderI, papaurA, prahAra, kuNDalapura atizaya kSetra, kampilA, sonAgiri aura mahAvIra jI atizaya kSetra kahAM haiM ? unakA saMkSita paricaya likho? (9) jaina sAhitya ke pracAra meM jayapura ke vidvAna paMDitoM ne jo bhAga liyA usakA saMkSepa meM likho| (10) tIrthakSetra kameTI-zilAlekha-mAnastambha aura bhaTTAraka se tuma kyA samajhate ho? Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 116 ] (11) jIrNoddhAra kise kahate haiM ? kina-kina jaina tIrthoM ke jIrNodvAra kI vizeSa prAvazyakatA hai? jIrNoddhAra kA kArya naye mandira banavAne kI apekSA adhika prAvazyaka zraura mahAn puNyabandha kA kAraNa hai - isake pakSa meM kucha likho / (12) tIrthakSetroM kI unnati ke kucha upAya batAo ? (13) tIrthayAtrA meM eka yAtrI kI dinacaryA aura vyavahAra kaisA honA cAhie ? use yAtrA meM kyA-kyA sAvadhAnI rakhanI cAhiye ? (14) aprakaTa tIrtha kauna-kauna se haiM aura unakA patA lagAnA kyoM zrAvazyaka hai ? (15) tIrtha kSetroM kI vandanA karate hue pratyeka yAtrI ko kaisI pavitratA rakhanI cAhie, jisase vaha apanI antarAtmA ko pavitra banA sake / upasaMhAra " zrI tIrthapAntharajasA virajI bhavanti, tIrtheSu vibhramaNato na bhave bhramanti / tIrthavyayAdiha narAH sthirasampadaH syuH, pUjyA bhavanti jagadIzamathArcayantaH // " tIrtha kI pavitratA mahAna hai| AcArya kahate haiM ki- zrI tIrtha ke mArga kI raja ko pAkara manuSya raja rahita arthAt karmamala rahita ho jAtA hai| tIrtha meM bhramaNa karane se vaha bhava-bhramaNa nahIM karatA hai| tIrtha ke lie dhana kharca karane se sthira sampadA prApta hotI hai| maura jagadIza jinendra kI pUjA karane se vaha yAtrI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 117 ] jagatapUjya hotA hai| tIrtha yAtrA kA yaha mIThA phala hai| isakI upalabdhi kA kAraNa tIrtha - prabhAva hai / tIrtha vandanA meM vivekazIla manuSya hamezA sadAcAra kA dhyAna rakhatA hai| yadi sambhava huA to : vaha ekadaphA hI bhojana karatA hai bhUmipara sotA hai paidalayAtrA karatA hai, sarva saMcita kA tyAga karatA hai aura brahmacarya pAlatA hai / jina mUrtiyoM kI zAnta aura vItarAga mudrA kA darzana karake apane samyaktva ko nirmala karatA haiM, kyoMki vaha jAnatA hai ki vastutaH prazama: rUma ko prApta huA AtmA hI mukhya tIrtha hai| bAhyatIrtha vandanA usa Abhyantara tIrtha - zrAtmA kI upalabdhi kA sAdhana mAtra hai| isa prakAra ke vivekabhAva ko rakhane vAlA yAtrI hI saccI tIrtha yAtrA. karane meM kRtakArya hotA hai| use tIrtha yAtrA karane meM Arambha se nivatti milatI hai aura dhana kharca karate huye use Ananda AtA hai, kyoMki vaha jAnatA hai ki merI gAr3hI kamAI aba saphala ho rahI hai / saMgha ke prati vaha vAtsalya bhAva pAlatA hai aura jIrNa caityAdi ke uddhAra se vaha tIrtha kI unnati karatA hai| isa puNya pravRti se vaha apanI AtmA ko U~cA uThAtA hai aura sadvRttiyoM ko prApta hotA hai / madhyakAla meM jaba Ane jAne ke sAdhanoM kI subidhA nahIM thI aura bhArata meM suvyavasthita rAjazAsana kAyama nahI thA, taba tIrtha yAtrA karanA atyanta kaThina thA / kintu bhAvuka dharmAtmA sajjana usa samaya bhI bar3e bar3e saMgha nikAla kara tIthayAtrA karanA sabake lie sulabha kara dete the aura samaya bhI adhika lagatA thA / isalie yaha saMgha varSoM bAda kahIM nikalate the / isa prasuvidhA aura avyavasthA kA hI yaha pariNAma hai ki Aja kaI prAcIna tIrthoM kA patA bhI nahI hai aura tIrtho kI bAta jAne dIjie, zAsanadeva tIrthaGkara mahAvIra ke janma, tapa / ina saMghoM meM bahuta rupayA kharca hotA thA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] aura jJAna kalyANaka sthAnoM ko le liijiye| kahIM bhI unakA patA nahIM haiM -janmasthAna kuNDalapura batAte haiM jarUra, parantu zAstroM ke anusAra vaha kuNDalapura rAjagRha se dUra aura vaizAlI ke nikaTa thaa| isalie vaha vaizAlI ke pAsa honA caahie| Adhunika khoja se vaizAlI kA patA mujaphpharapura jile ke basAr3ha grAma meM calA hai| vahIM basukuNDa grAma bhI hai| ataeva vahAM para zodha karake bha0 mahAvIra ke janma sthAna kA ThIka patA lagAyA jA cukA hai| bhagavAna ne vahIM nikaTa meM tapa dhAraNa kiyA thA, parantu unakA kevalajJAna sthAna janma sthAna se dUra jambhaka grAma aura RjakUlA nadI ke "kinAre para vidyamAna thaa| Aja unakA kahIM patA nahIM hai / baMgAlI vidvAna sva0 nandUlAlaDe ne samneda zikhara parvata se 25-30 mIla kI dUrI para sthita jhariyA ko jambhaka grAma siddha kiyA hai aura barAbara nadI ko RjakUlA nadI batAyA hai| jhariyA ke pAsa pAsa zoSa karake purAtatva kI sAkSI ke prAdhAra se kevalajJAna sthAna ko / nizcita karanA atyantAvazyaka hai| isI prakAra kaliMga meM koTi zilA kA patA lagAnA Avazyaka hai| tIrthayAtrA kA yaha mahAn / kArya hogA, yadi ita bhulAye huye tIrthoM kA uddhAra ho ske| sArAMzataH tIrthoM aura unakI yAtrA meM hamArA tana, mana, ghana sadA nirata raheM, vahI bhAvanA bhAte rahanA caahiye| "bhavi jIva ho saMsAra hai, dukha-khAra-jala-darayAva / tuma pAra utArana ko yahI hai, eka sugama upAva / / ramAko matlAha kAra, nija rupa soM lavalAva / paragautA, yahI mAtA nAva / / " Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [116] pariziSTa 1 yAtriyoM ko sUcanAyeM 1. yAtriyoM ko yAtrA meM kisI ke hAtha kI vastu na khAnI cAhie paura na pratyeka para vizvAsa karanA caahie| 2. relave sTezana para gAr3I pAne ke pahale pahuMca kara itmInAna se TikaTa le lenA cAhiye aura usake naM0 noTa buka meM likha lenA caahie| apane sAmAna ko bhI gina lenA cAhie aura kulI kA naM0 bhI yAda rakhanA caahiye| 3. chumAchUta kI bImAriyoM se apane ko bacAte huye svayaM sApha suthare rahakara yAtrA karanI cAhiye / 4. baccoM kI sAvadhAnI rakhanI cAhiye-unheM khir3akI ke bAhara nahIM jhAMkane denA cAhiye aura na hI pleTa phArma yA bAjAra meM chor3a denA cAhiye / unako jevara nahI pahanAnA caahiye| 5. apane sAtha rozanI TArca, lAlaTana pravazya rkkheN| sAtha hI loTA, Dora, cAkU, char3I, chatrI Adi jarUrI cIjeM bhI rkkheN| 6. zuddha sAmagrI aura 'jinavANI saMgraha prAdi pUjA stotra ko pustakeM avazya rakhanI caahiye| 7. yAtrA meM kisI bhI prANI kA jI mata dulaamo| lUle, laMgar3oM mora pAhijoM ko karuNA dAna do| tIrthodvAra meM bhI dAna do| kisI se bhI jhagar3A na kro| 8. parvata para car3hate hue bhagavAna ke caritra bhaura parvata kI pavitratA ko yAda rakhanA caahie| isase car3hAI khalatI nahIM hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 120 ] 6. Trena meM bephikrI se nahI sonA cAhiye aura na apanA rupayA kisI ke sAmane kholanA cAhiye aura saba sAmAna apane pAsa rakkhe / 10. sAtha meM majabUta tAlA rakkheM, jo Thaharane ke sthAna meM lagAveM / 11. khAne pIne kA samAna dekhakara vizvAsapAtra manuSya se kharIdeM / striyoM aura baccoM ko akele mata jAne do / 12. yAtrA meM bahuta sAmAna mata kharIdo, yadi kharIdo to pArsala se ghara bheja do / 13. yadi saMyoga se koI yAtrI raha jAya to dUsare sTezana para utara kara tAra karanA cAhiye, use sAtha lekara calanA caahiye| 14. yadi kisI Dibbe meM apanA sAmAna raha jAya to Dibbe kA naM0 likhakara tAra karanA cAhiye jisase agale sTezana para vaha "utAra liyA jaave| pramANa dekara use vApisa le lenA cAhie / 15. kisI bhI paMDe yA badamAza kA vizvAsa nahIM karanA cAhiye / 16. kucha jarUrI prauSadhiyA~ aura amRtadhArA, spriMTa, TincaraprAyoDIna bhI sAtha rakhanA caahiye| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ murAdAbAda gorakhapura hApara IQBUNY nonavAra goDAz2AbAda ayodhyA bindaurA AN+ nAjiyAbAda M samaga kAyamagaja 1 kaharavAvAda laravana 4T hAtharasajana ulA SO44444 / Hor TION phirojAbAda mAhogada MAM 1000++ kAnapata ilAhAbAda mmetermmmNOMAamme 125 svara pradeza ke vIrya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyagara bhUla rAjagRha giriDIha para sammeda zikhara pArasanA -- - omtammam mugalasarAya [12 // khar3agapura 1.kaTaka GAAN udayagirI DAgirI. vanezvara bihAra, baMgAla aura ur3IsA ke tIrtha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -vArAMga kalpI upaDI AkanimamadAsa pUjAviDe maMgalaTa (benUra) rrorjfganapaTa yaNa gola jamArapeTa ++++MRTM jAnI roDa aitamannara DAvanamA [123] khamaMgalama manArAma dakSiNa bhArata ke vIrya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. JRAAT NCP lA. (kummAja) kAlasApaDa mista nepAmA dhAvAmI " mahArASTra rAjya ke tIrtha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUnAgar3ha AbU vIramagAma mehasAnA tAraMgA sihora [ 125 ] pAlItAnA AbUroDa ahamadAbAda bar3odA bhIlavAr3A udayapura gujarAta va rAjasthAna ke tIrtha * bijoliyA pArasa nAtha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barAho 0pannA TIkamagar3ha "papoya hIrApura / dopagirI / / valapatapura 0 sAgara nAgarI pAra jaina makaso 0 jabalapura [126 ] 0 vasavanI indaura 5 siddhavarakara moraTakakA hindavAr3A maga rAmaTeka . bAvanagajarA / bar3avAnArana nAgapura amarAvatI pAlana bhalA kharagona . madhya pradeza ke tIrtha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda [ 127] tIrtha sthAnoM kI anukramaNikA * bhayodhyA kArakala ahicchatra rAmanagara kiSkindhApura ajamera kukubhagrAma prAbU parvata kulapAka (zrI kSetra) ahamadAbAda kuNDalapura (damoha) 105 appAkama (kAMjIvaram) kuNDalapura paTanA 36 aMtarikSa pArzvanAtha kunthalagiri prahAra jI ... 104 kuNDala zrI kSetra pArA 37.. kumbhoja (zrI kSetra) 75 pArasI kerI kezariyAnAtha61 prAgarA kolhApura belagAMva 70 pASTe zrI vighnezvara pArzvanAtha khajurAho atizayakSetra 100 ilAhAbAda-phaphosA jI khanDagiri udayagiri 46 indaura 62 khandAra jI 102 ilorA guphA mandira gajapaMthA jI ujjana gayA (kuluhA pahAr3a) 42 ukhalada atizaya kSetra giranAra (jUnAgar3ha) 81 udayapura guNAvA Una (pAvAgiri) gvAliyara kampilA jI (pharrukhAbAda) 31 candrapurI kAnapura ___ cittaur3agar3ha kalakattA 46. canderI 102 kozambI (kosama) 33 camatkArajI savAImAdhopura 113 51 74 9 32 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 128] 100 . .... .. 42 lapura 68 bAdAmI guphA mandira vInA jI 96 raMgA jI "87 vijolyA pArzvanAtha na jI - 103 - bUr3hI canderI 75 __ baTezvara-zorIpura 26 bIjApura 101 bambaI pagiri baMgalora ziva kI guphAyeM bhelasA 111.. ziri rezaMdigiri bhopAla IjI bhAgalapura bhAtukulI 18 nigara maisUra rAI jI 108 madrAsa 46 rAjI 104 mathurA 38 ... mahAvIra jI 112 107 maksI pAzvanAtha 415 manAragur3I (zrI kSetra) gar3ha (siddhakSetra) 78 . maMdAragiri / mAMgItuMgI " madhuvana (sammedazikhara) ra tirUmalaya tAnA (zatrunjaya) 80 mUDabadrI jAbAda candAvara 30 ratnapurI nI (cUlagiri) 14 35 rAjagRha (paMcala) lakhanaU muktAgiri rAmaTeka Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitapura vAraMga kSetra [12] 102 zravaNabelagola 4 zrAvastI veNura sonAgiri (siddhakSetra) 110 sirona 106 siddhavarakUTa 63 siMhapurI sivanI 98 sAgara EL sUrata-vighnahara pArzvanAtha 77 zrI kSetra sitAmura halevir3a hubalI-mAraTAla hastinApura trilokapura stavanidhi TIkamagar3ha 3654 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra 2500 sarasparopakAhI jIvAbAma nirvANa mahotsava dIpAvalI 1974 se dIpAvalI 1975 taka (13-11-14 se 16-11-15 taka) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Famous Jain Literature By Champat Rai Jain Bar-At-Law and Other Prominent Writers. Rs. P. The Key of Knowledge C. R. Jain 25.00 Practical Dharma 1.50 House Holder's Dharma 1.50 Sanyas Dharma 1.50 Faith, Knowledge and Conduct 0.50 "Atam Dharma 0.50 Rishabh Deva, the founder of Jainism 3.37 The Jaipa Logic . 0.25 The Jaina Psychology 0.75 Jainism and World Problems 2.00 Omniscience 0.25 The Mystery of Revelation 0.50 The Origin of the Swetambra Sect. 0.25 Appreciation end Reviews 0.50 The Confluence of Opposites 2.50 Christianity from the Hindu Eye." 1.50 Lifting of the Veil or The Gems of Islam" 2.00 " " " (Urdu) " 1.12 The Change of Heart 2.50 A Scientific Interpretation of Christianity (Elisabeth Frasher) Jainism not Atheism (Mr. H. Warren) 0.25 Gosmology Old and New (G. R. Jain M .Sc.) Tatvartha Sutram (Edited by J. L. Jaini, Bar-At-Law) . Ta be had fram : A. I. Digambar Jain Parisbad Publishing House, 204, Dariba Kalan. Delhi-110106. 3.00 5.00 5.00