Book Title: Jain Hiteshi 1913 Ank 06 07
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522795/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita maasikptr| sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premI, hirAbAga, bambaI naM. 4. dazavA~ caitra, vaizAkha 7 vA~ aNk| bhaag| zrIvIra ni0 saMvat 2440 pRSTha vissysuucii| 1 bur3hApekI bAteM .... 12 jainalAjika 3 AvaraNa 4 saMsAra aura mokSa 5 zrIkundakundAcArya 6 granthaparIkSA (jinasena trivarNAcAra ) 7 vividha prasaMga ... 8 pustaka-paricaya 9 mIThI mIThI cuTakiyA~ 10 vividhasamAcAra KWWWW 4WWWW Doln| patravyavahAra karanekA patA zrIjainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po. girgaaNv-bmbii| opcoohnnn oruvnnn irunt Printed by G. N. Kulkarni at his Karnatak Press, Kh Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chapa gayA ! chapa gayA !! chapa gayA !!! jainiyoM kI icchA pUrNa ! apUrva AviSkAra !! na bhUto na bhaviSyati !!! jainArNava arthAt 1) rupayA meM 100 jaina pustakeM / hamArI bahuta dinoMse yaha icchA thI ki eka aisA pustakoMkA saMgraha chapAyA jAya jo ki yAtrA va paradezameM eka hI pustaka pAsa rakhanese saba matalaba nikala jAyA kre| Aja hama apane bhAiyoMko khuzIke sAtha sunAte haiM ki ukta pustaka "jainArNava " chapakara taiyAra ho gayA / hamane sarva bhAiyoMke lAbhArtha ina 100 pustakoM ko ikaTThA kara chapAyA hai / tisapara bhI mUlya sirpha 1) ru0 rakkhA hai ye saba pustakeM yadi phuTakara kharIdI jAveM to karIba 3) ru0 ke hoNgii| paradeza meM yahI eka pustaka pAsa rakhanA kAphI hogA / ye dezI sapheda cikane puSTa kAgaja para sundara TAIpameM chapI hai| aura sabako milAkara Uparase majabUta aura sundara TaiTila car3hAyA hai| jaldI kIjiye kyoMki hamAre pAsa aba sirpha AdhI hI pustakeM bAkI raha gaI haiM, nahIM, to bika jAnepara pchtaaoge| kImata phI pustaka 1) rupayA / DAMka kharca ) do AnA / maMgAnekA patAH candraruhena jaina vaidy-httaanaa| rsonal Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R PROPOST jainhitaissii| nImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 10vA~ bhAga] caitra-vai0,zrI0vI0ni0saM0 2440 / [6,7 vA~ aM0 vinod-vivek-lhrii| bur3hApekI baateN| sampAdaka mahAzaya ! bhaMga nahIM pahu~cI, idhara kaI dina bar3e kaSTase bIte / AjakA yaha lekha A~kheM phAr3a phAr3a kara likhA hai| apanI buddhise likhA hai; bhaMgabhavAnIkI kRpAse nhiiN| Aja eka apane manaka duHkhakI bAta likhatA huuN| _ maiM bur3hApekI bAteM liyU~gA / livU-likhU kara rahA hU~, lekina likha nahIM pAtA / ho sakatA hai ki ye dAruNa yA karuNa bAteM mujhe bahuta hI pyArI lagatI hoM, kyoMki apane sukhadukhakI bAteM sabako. acchI mAlUma par3atI haiM; kintu yadi maiM ina bAtoMko likhUgA to dUsarA koI kyoM par3hegA ? javAna loga hI prAyaH likhate par3hate haiM, bUDhe loga nahIM / jAna par3atA hai, merI ina bur3hApekI bAtoMko par3hanevAlA eka bhI na niklegaa| ___isIse maiM ThIka buDhApekI bAteM nahIM liyU~gA / vaitaraNI ( yamalokakI eka bhayAnaka nadI ) ke kinAre lage hue antima jIvanasopAna For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para abhI maiMne paira nahIM rakkhA / kamase kama mujhe yaha pUrNa vizvAsa hai ki vaha dina abhI dUra hai / kintu javAnI para bhI aba merA kucha dAvA nahIM hai, miyAdI paTTekI miyAda pUrI ho gii| yadyapi miyAda pUrI ho gaI hai, lekina bakAyA vasUla karanA bAkI hai| usake liye abhI kucha jhagar3A banA huA hai| abhI maiM javAnIse pUrI taura para phArakhatI nahIM le sakA / isake sivA mahAjanakA bhI kucha bAkI hai; akAlake dinoMmeM bahuta karjA lekara khAyA hai| aba usa RNako cukA sakanekI na AzA hai aura na zakti hI hai| usa para, pAra pahu~cAnevAleko utarAI deneke liye kucha jamA karanekI jarUrata hai| maiM agara apane isa duHkhacintApUrNa samayakI do cAra bAteM kahU~, to kyA tuma javAnIkA sukha chor3akara eka bAra sunoge ? pahale asala bAtakA nirNaya ho jAnA cAhiye / acchA, kyA maiM bUDhA hU~ ? maiMne yaha prazna kevala apane hI liye nahIM uThAyA / maiM, bUDhA hU~ yA javAna hU~, donoMmeMse eka bAta svIkAra karaneke liye taiyAra huuN| kintu jisakI avasthA aisI hI khIMcatAna kI hai, jisakI javAnIkA sUrya Dhala cukA hai, aise hara eka AdamIse maiM yahI kahatA hU~ ki vi cAra kara dekhiye, kyA Apa bUr3he haiM ? , Apa, yA to, bAla bhauMreke aise kAle dhuMgharAle-dA~ta motIkI laMDIko bhI lajAnevAle, aura nIMda tibArA byAhakara lAI huI jorUke jagAne para ( bhI ) na khulanevAlI honepara bhI, bUr3he haiN| yA, bAla gaMgAjamunI, dAMtoMkI lar3I bIca bIcake eka do dAnoMse zUnya, aura nIMda A~khoMke liye biDambanA mAtra hone para bhI, javAna haiM / Apa kaheMge, isake kyA mAne ? maiM kahatA hU~, isake mAne yahI haiM ki bahuta loga aise haiM jo 30-35 varSa kI avasthAmeM hI apaneko bUr3hA mAna lete For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 haiM aura bahuta aise haiM jo 40-45 varSake hone para bhI apaneko javAna samajhate haiN| jo tIsa paiMtIsa varSakI avasthAmeM bUDhA bananA cAhatA hai vaha yA to bUDhA banakara apanI vijJatA prakaTa karanA cAhatA hai aura yA cirarogI athavA kisI bar3e duHkhase dabA huA hai| aise hI jo 40-45 varSakI avasthAmeM apaneko javAna batalAnA cAhatA hai usako yA to yamarAjakA bhArI bhaya hai aura yA usane tibArA kisI SoDazIse vyAha kiyA hai| -- kintu, jIvanakI isa AdhI maMjilapara pahu~cakara cazmA hAthameM le, rUmAlase matthekA pasInA poMchate poMchate ThIka ThIka batalAnA kaThina hai ki "maiM bUr3hA huA yA nhiiN|" zAyada ho gayA / athavA abhI nahIM huaa| mana kahatA hai ki A~khoMse bhale hI sAfa na dekha paDatA ho, bAla bhale hI eka Adha paka gaye hoM, lekina abhI bUr3hA nahIM huA / kyoM ? kucha bhI to purAnA nahIM huA / yaha purAnA-bahuta purAnA jagat to Aja bhI navIna hI hai ! pyArI koyalakA kuhUkuhU zabda purAnA nahIM huA, gaMgAkI ye sundara caMcala camakIlI lahareM purAnI nahIM huI, prabhAta kAlakI zItala manda sugandha havA-bakula kAminI campA camelI jUhIkI sugaMdha-vRkSoMkI zyAmala zobhA-candramAkI vimala cA~danIkucha bhI purAnA nahIM huaa| saba vaisA hI ujjvala, komala, sundara hai| kevala maiM hI purAnA hogayA ? maiM isa bAtako nahIM mAnatA / pRthvI para to isa samaya bhI vaise hI ha~sIkA phuhArA chUTa rahA hai / kevala mere hI ha~saneke dina cale gae ? pRthvIpara utsAha, krIDAkeli, raMgatamAzA Aja bhI vaise hI bharA par3A hai| kevala mere hI liye nahIM hai ? jagat prakAzapUrNa hai| kevala mere. hI liye andhakAramayI amAkI nizA AgaI ? sAlomana kampanIkI dukAnapara vajrapAta ho, maiM yaha cazmA tor3a DAlUMgA / maiM bUDhA nahIM huaa| For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 magara kaThinatA to yaha hai ki maiM mAnUM yA na mAnUM, lekina bur3hApA nahIM maantaa| vaha calA hI AtA hai| maiM lAkha dUra bhAD-para vaha pIchAnahIM chodd'nekaa| dhIre dhIre pala pala Ayu kSINa hotI jAtI hai / javAnIvAlA kinArA dUra hotA jA rahA hai| maiM lAkha kahU~ ki bUr3hA nahIM huA, lekina 'maiM bUr3hA ho calA'-isakA anubhava mujhe hara ghar3I hotA jAtA hai| loga ha~sate haiM, maiM kevala unakA mana rakhaneke liye ha~sIkI nakala kara detA huuN| loga gAte bajAte haiM, maiM kevala yaha dikhAneke liye ki maiM abhItaka bUr3hA nahIM huA-mujhameM javAnIkA ullAsa vaisA hI hai, unakI maNDalImeM zAmila hotA huuN| lekina saca pUcho to ha~sane bolane yA gAne bajAneke liye hRdaya nahIM hulstaa| mere lekhe utsAha hai hI nhiiN| AzA, merI samajhameM apane AtmAko dhokhA denA hai| kahA~, mujhameM to utsAha yA AzA-bharosA kucha bhI nahIM hai| jo hai nahIM, use khojanekI bhI koI z2arUrata nhiiN| khojanese kyA milegA ? jo phUloMkI mAlA isa jIvanavATikAko sugaMdhita aura suzobhita karatI thI, usake saba phUla eka eka karake jhar3a ge| jo sadA praphullita mukhakamala mujhe bahuta pyAre lagate the, unameM bahutase adRzya ho cuke, aura bahutase aba bhI ghAmameM murajhAe hue tIsare paharake phUlakI taraha dekha par3ate haiM; unameM vaha rasa nahIM hai| isa TUTephUTe bhavanameM, isa nirAnanda baMda nATyazAlAmeM, isa ujar3I huI mahaphilameM vaha ujjvala dIpamAlA kahA~ hai ? eka eka karake saba prakAza bujha ge| kevala mukha hI nahIM, vaha sarala snehapUrNa-vizvAsameM dRr3hasauhArdameM sthira-aparAdha karanepara bhI prasanna bandhu-hRdaya kahA~ hai ? nahIM hai| kisake doSase nahIM hai ? isameM merA doSa nahIM, bandhuoMkA bhI doSa nahIM, doSa hai avasthAkA athavA ymraajkaa| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 to isameM hAni kyA hai ? akelA AyA thA, akelA hI jaauuNgaa| isakI cintA kyA hai ? isa asaMkhyajIvaparipUrNa saMsArase merI nahIM banI, acchA, bidA / pRthvI, tU apane niyamita mArga (kakSA ) meM dhUmatI raha, maiM bhI apane manakI jagaha jAtA huuN| terA merA nAtA chUTA, to isase terI hAni kyA hai ? aura merI hI kyA hAni hai ? tU ananta kAla taka yoM hI zUnya-pathameM ghUmA kregii| aura maiM, maiM bhI kucha hI dinoMkA mehamAna hU~-phira, jisake pAsa parama zAnti milatI hai, saba jvAlAe~ miTa jAtI haiM, usIke pAsa, tujhe cakkarameM chor3a kara cala duuNgaa| _acchA, to isase yaha nizcaya huA ki eka tarahase maiM bUr3hA ho claa| aba mujhe kyA karanA cAhie ? kisI nAsamajhane likha diyA hai ki pacAsake bAda vanameM cale jAnA cAhiye-'paJcAzoz2a vanaM vrjet'| vana aura kahA~ hai ? mere liye to bastI hI vana hai / Apa saca mAniyegA- isa avasthAmeM saba bhogavilAsakI sAmagriyoMse paripUrNa bar3e bar3e mahaloMkI zobhA aura AdamiyoMkI cahalapahalase nAjavAnoMko khuza karanevAlI nagarI hI- jaMgala hai / he navayuvaka pAThakagaNa, tumhAre hRdaya aura mere hRdayase bilkula mela nahIM hai| khAsa kara tumhArA hI hRdaya mere hRdayase nahIM milatA / Izvara na kare koI Apatti Apar3e to usa samaya zAyada tumameM se koI pUchane bhI Ave ki "e buDDhe, tUne bahuta dekhA sunA hai| batA, isa vipattimeM maiM kyA karU~ ?" lekina amana cainake samaya koI nahIM kahegA ki " e bUr3he, Aja hamAre khuzIkA dina hai, A, tU bhI Ananda mnaa|" balki aise jalse tamAzemeM isa bAtakI koziza kI jAyagI ki bUr3he khUsaTako khabara na hone pAve / to batAo, jaMgalameM bAkI kyA hai ? / ... he praur3ha pAThakagaNa ! jahA~ tuma pahale snehakI pratyAzA karate the vahIM tuma isa samaya bhaya yA bhaktike pAtra ho / jo putra, tumhArI javA For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIke samaya, apane lar3akapanameM, tumhAre pAsa pala~gapara par3A huA, sote sote choTe choTe hAtha phailAkara tumako khojane laga jAtA thA, vaha isa samaya tumase milatA bhI nahIM, aura logoMke dvArA khabara letA hai ki pitAjI kaise haiM ? jisa parAe lar3akekI sundaratApara mugdha hokara tumane usako godameM lekara Adara kiyA thA, mukha cUmA thA, vahI Aja javAna hai| vaha isa samaya yA to mahApApI hai-apane kukarmoMse pRthvIkA bhAra bar3hA rahA hai-pApake sAgarameM AkaNTha nimagna hai, athavA tumhArA hI zatru bana baiThA hai| tuma kyA karate ho? kevala rokara kaha sakate ho ki ise maiMne apanI godameM khilAyA hai / tumane jise godameM biThAkara 'ka-kha' sikhalAyA hai vahI isa samaya labdhapratiSTha lekhaka aura paNDita hai, aura tumhIMko mUrkha kahakara mana-hI-mana ha~satA hai| jisako kisI samaya tuma kucha na samajhate the vahI isa samaya tumako kucha nahIM smjhtaa| to batAo, aba jaMgalameM bAkI kyA hai ? ___ bhItarI bAteM chor3akara bAhara dekhiye, vahA~ bhI aisA hI dekha pdd'egaa| jahA~ tumane apane hAthase phUlabAga lagAyA thA, cuna-cuna kara gulAba belA, camelI, jUhI Adike per3a lagAe the, ghar3A lekara apane hAthoM pAnI sIMcA thA vahIM dekhoge ki cane maTarakI khetI ho rahI hai| kallU kisAna bailoMko hA~katA huA majeMme gAgAkara hala calA rahA haiusa halakI noka mAno tumhAre hRdayameM ghusI jAtI hai| jo makAna tumane javAnImeM taraha taraha kI abhilASAe~ karake bar3e yatnase baiThakara banavAyA thA, jisameM pala~ga bichA kara, usa para apanI dharmapatnIke sAtha nayanase nayana aura adharase adhara milAkara, isa jIvanameM kabhI na miTanevAle premakI bAteM pahalepahala kI thIM, dekhogeM, usI gharakI IMTeM kisI raIsake astabalakI sursI tor3aneke liye gadhoMpara ladI calI For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 jA rahI haiM / usa tumhAre yauvana - lIlA - niketana palaMgakI 'paTTI' aura 'pAe' cUlhe meM jalAe jA rahe haiN| to batAo, aba jaMgalameM kyA bAkI rahA ? " 66 sabase bar3hakara jalanakI bAta yaha hai ki tumane yA maiMne usa javAnIke samaya jise sundara paramasundara dekhA thA vahI aba burA ( kurUpa) hai| mere pyAre mitra bAbU Anandakanda bar3e ThATake sAtha jaba javAnI meM masta ho rUpake ghamaMDameM aiMThe phirate the taba ( unhIM ke kathanAnusAra ) na jAne kitanI rasika ramaNiyA~ gaMgAtaTa para unheM dekhakara ziva para jala car3hAte samaya. namaH zivAya " kI jagaha AnandakandAya namaH kaha baiThatI thIM / isa samaya unhIM AnandakandakA hAla kyA hai ? - jAnate ho ? vaha rUpakA bAjAra luTa gayA hai, ve bar3I bar3I A~kheM baiTha gaI haiM, bAla paMka gae haiM, mu~ha meM dA~ta eka bhI nahIM rahA, khAla laTaka AI hai, laThiyA Tekakara sira hilAte -- mAno apane kiye pichale kamoM para pachatAte cale Ate haiM / AnandakandajI javAnImeM eka botala barAMDI aura tIna murgiyoM kA 'jalapAna' karate the, lekina aba ve hI laMbA tilaka lagAe, rAmanAmI cAdara oDhe, upadeza dete ghUmate haiM / unake khAneke 1 samaya agara koI madyamAMsakA nAma bhI le letA hai to ve parosI huI thAlI chor3akara uTha khar3e hote haiM aura gAliyoM kI 'phulajhar3I' bana jAte haiM / to batAo, aba jaMgalameM kyA bAkI hai ? 66 - 99 batasiyAkI mA hIrAko dekho / jaba vaha mere phUlabAga meM chipakara phUla curAne AtI thI taba jAna par3atA thA ki mAno nandanavana se calatIphiratI phUlIphalI kalpalatA lAkara chor3a dI gaI hai| usakI alakoMke sAtha havA khelA karatI thI, usake A~calako pakar3akara gulAbakA per3a cher3achAr3a kiyA karatA thA / usI hIrAko Aja dekho -- bakajhaka For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 karatI huI cAvala phaTaka rahI hai / kapaDe maile haiM, bIca bIcameM TUTe hue dA~toMne cehareko vikaTa banA rakkhA hai, zarIra dubalA aura kAlA par3a gayA hai, haDDiyA~ nikala AI haiM aura jhurriyA~ paDa gaI haiM ! yahI vaha rasaraMgataraMgavatI yuvatI hIrA hai ! tumhIM batAo, aba jaMgalameM kyA bAkI hai ? ___ to yaha bAta nizcita hai ki maiM vanako na jAU~gA ! kyoMki mere liye ghara hI vana ho rahA hai / acchA to phira kyA karU~gA ? mahAkavi kAlidAsane sarvaguNasampanna raghuvaMziyoM ke liye buDhApemeM munivRttiko vyavasthA kI hai / ve ligvate haiM zaizave'bhyastavidyAnAM yauvane viSayaiSiNAm / vArddhakye munivRttInAM yogenAnte tanunyajAm // raghuvaMzI loga bacapanameM vidyAbhyAsa, javAnImeM viSayabhoga, buDhApemeM munivRtti aura cauthepanameM yogasAdhanA dvArA zarIra tyAga karate the| maiM nizcita rUpase kaha sakatA hU~ ki kAlidAsane 50 varSako avasthA honeke pahale hI raghuvaMza likhA hai / yaha pramANita karaneke liye maiM ina donoM granthoMse do zloka uddhRta kruuNgaa| pahale raghuvaMzama ajake bilApameM Apa likhate haiM idamucchasitAlakaM mukhaM tava vizrAnta kathaM dunoti maam| - nizi suptamivaikapaMkajaM viratAbhyantaraSaTpadasvanam // arthAt he indumatI, yaha tumhArA mukha, jimakI alake havAse hila rahI haiM-kintu jisameM se koI bAta nahIM nikalatI. mujhe bahuta hI vyathita kara rahA hai / yaha vaisA hI jAna paDatA hai jaise eka kamalakA phUla rAtako mukulita hogayA ho aura usake bhItara bhauMre guMjana kara rahe hoN| yaha javAnIkA ronA hai| isake bAda kumArasambhavameM, rativilApameM, ve hI kAlidAsa likhate haiM: For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 gata eva na te nivartate sa sakhA dIpa ivaanilaahtH| ahamasya dazeva pazya mAmaviSahyavyasanena dhUmitAm // rati kahatI hai--vasanta, dekho tumhArA sakhA (kAmadeva ) havAke mAre dIpakakI taraha calA hI gayA, aba nahIM lauTanekA / maiM, dIpakakI bujhaneke pIchekI dazA aisI asahya kaSTarUpa dhue~se malina ho rahI (yA sulaga rahI ) huuN| yaha buDhApekA vilApa hai| astu, mere kahanekA matalaba yaha hai ki kAlidAsa agara ( raghuvaMza likhate samaya ) bur3hApeke gauravapUrNa kartavyako samajhate to kabhI bUDhoMke liye munivRttikI vyavasthA na krte| bismArka molTke aura phreDarika viliyama bUr3he the, agara ve munivRtti grahaNa kara lete to isa jarmananezanaliTI (Nationality) kI kalpanA kauna karatA ? Tiyara-bUr3he Tiyara agara munivRtti grahaNa kara lete to phrAnsakI svAdhInatA aura sAdhAraNa tantrakI sthApanA kahA~se hotI ? glADasTana aura DiTelI bUr3he the, agara ve munivRtti grahaNa karate to pArliyAmeMTakA riphArma (sudhAra) aura Ayariza carcakA DisesTAblizameMTa (disestablishment) kaise hotA ? merI samajhameM bur3hApA hI vAstavameM kAma karanekA samaya hai / maiM A~ta aura dA~tase hI cauthepanameM pahu~ce hue bUDhekI bAta nahIM kahatA-usakA to dubArA lar3akapana AgayA samajhanA caahiye| jo loga javAna bhI nahIM rahe, magara bUr3he bhI nahIM hue, unhIM prauDha puruSoMkI bAta kaha rahA huuN| javAnI kAma karanekI avasthA hai sahI, kintu usa samaya pUrNa aura pakkA anubhava na honese bar3e aura mahattvake kAma acchI taraha nahIM kiye jAsakate / usa samaya eka to buddhi kaccI rahatI hai, dUsare rAga dveSa aura bhogavAsanAkI mAtrA adhika hotI hai| eka do alau. kika zaktizAlI mahApuruSoMko chor3akara, hara eka AdamI javAnImeM For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 vizeSa mahattvake kAma nahIM kara sakatA / javAnI Dhalate samaya manuSya anubhavI, bahudarzI, paripakkabuddhi, labdhapratiSTha aura bhogavAsanAhIna ho jAtA hai, isa kAraNa vahI usake kAma karanekA samaya hotA hai / isI liye merI salAha hai ki apaneko bUDhA samajha saba kAmakAja chor3a munivRtti grahaNa karanA kadApi buddhimAnI nahIM / / Apa loga zAyada kaheMge ki tumhAre kahanekI koI jarUrata nahIM, zArIrika zaktike rahate koI bhI kAmakAja nahIM choDaneka! ! mAtAkA. dUdha pInese lekara antima vila ( vasIyatanAmA ) likhane taka satra loga kAmakAjakI cintAmeM lage rahate haiM / ApakA yaha kahanA saca hai, lekina maiM aise kAmakAjameM bUDhoMko lagAnA nahIM cAhatA / javAnImeM jo kucha kiyA jAtA hai so apane liye / javAnI Dhalane para jo kucha karanA cAhiye vaha parAye liye / yahI merI rAya hai / yaha kabhI na socanA ki abhItaka maiM apanA kAma hI pUrA nahIM kara sakA, parAyA kAma kyA karU~ ? bhAI, apanA kAma to agara lAkha varSakI Ayu hotI, to bhI puur| na hotA / manuSyakI svArthaparatA asIma hai, usakA anta nahIM / isIse kahatA hU~ ki bur3hApemeM, arthAt prauDhAvasthAmeM apanA kAma samApta samajhakara parAye kAma(jAti, samAja, deza aura dharmakI bhalAI aura unnati meM mana lgaao| yahI yathArtha munivRtti hai / isa samaya jaMgalameM jAkara paMcAgni tApane, jADA garmI varSAkA vega zarIra para sahane yA nirAhAra raha kara zarIra naSTa karanekI jarUrata nahIM hai| Apa agara kaheM ki buDhApemeM bhI jo apane liye yA parAye liye kAma kareMge to IzvarakA bhajana kaba kareMge : parakAla kaba banAveMge ! to maiM kahatA hU~ ki kevala bur3hApemeM kyoM; lar3akapanase hI Izvarako hRdayameM sthApita kara bhajo-apanA paraloka bnaao| isake liye For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 kisI khAsa avasthAkI AvazyakatA nahIM hai| jo kAma saba kAmoMke Upara hai use bur3hApeke liye uThA rakhanekI kyA jarUrata hai ? lar3akapanameM, asalI javAnImeM, bharI javAnImeM, bur3hApemeM, saba samaya IzvarakA dhyAna dharo, bhaktibhAvake sAtha usakA Azraya grahaNa kro| isake liye aura kAmoMke rokanekI jarUrata nahIM hai| paropakAra deza-samAja-jAti aura dharmakI bhalAI usI IzvarakI prasannatAke liye kro| yAda rahe, Izvarabhaktike sAtha, IzvaravizvAsake sAtha jisa kAmako karoge vahI susampanna hogA, maMgaladAyaka hogaa| usase tumhArA yaza bar3hegA, nAma hogA aura puNya hogaa| __ mujhe jAna par3atA hai ki bahutase pAThakoMko merI ye bAteM acchI nahIM lgtii| ve mana-hI-mana kahate hoMge ki abhI to hIrAkI bAtacIta ho rahI thI, bIcameM yaha Izvara aura paropakArakA pacar3A kyoM lagA diyA ? abhI to bur3hApekI DheMkImeM maiM 'vaMgadarzana ke liye dhAna kUTa rahA thA, bIcameM yaha IzvarakA gIta kyoM gAne lagA ? maiM una pAThakoMse isake liye kSamA mA~gatA huuN| kintu, merI samajhameM, haraeka kAmameM kucha kucha Izvarake gIta gAnA acchA hai| - acchA ho yA burA, bUDheke liye aura koI upAya nahIM hai| tumhArI hIrA caMpA jUhI belAkA jhuMDa aba merI tarapha dekhatA bhI nahIM, merI chA~ha chUnA bhI use nApasanda hai| tumhAre mila, komTa, spensara, phuara, barka merA manoraMjana nahIM kara sakate / tumhAre darzanazAstra-tumhArA vijJAna saba asAra hai-aMdhekA zikAra hai| isa varSAke durdinameM, Aja kAlarAtrike isa antima kulagnameM, isa nakSatrahIna ghoraghaTAmaNDita amAvAsyAkI AdhI rAtameM, usa Izvara, usa agatike gati, dayAsindhu, akAraNa bandhu Izvarake sivA aura kauna merI rakSA karegA ? isa saMsAra For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____332 nadIkI tapI huI bAlUmeM, isa vegase bahanevAlI vaitaraNIke AvartabhISaNa kinAremeM, isa dustara pArAvArake prathama taraMgAghAtameM aura kauna merI rakSA kara sakatA hai ? bar3e vegase jIvananadImeM tUphAna A rahA hai, cAroM ora ghora nirAzAkA aMdhakAra hai ! he nAtha ! he ArtatrANaparAyaNa | cAroM ora ghora aMdhakAra hai ! merI yaha jIrNa jarjara naukA pApake bojhase dabI jA rahI hai, bhagavan , tumhIM ise bhavasAgarake pAra lagAnevAle karNadhAra ho ! mujhe ApahIkA bharosA hai| Apake sivA aura koI rakSA nahIM kara sktaa| jagadIza, trAhi ! trAhi ! ( caubeke cirese uddhRta / ) jaina lAjika / . ( aMka 12, bhAga 9 se aage|) 92. pramANa-naya-tattvAlokAlaMkArameM nimnalikhita ATha paricche hai:-(1) pramANa-svarUpa-nirNaya; (2) pratyakSa-svarUpa-nirNaya; (3 smaraNa-pratyabhijJAna-turkAnumAna-svarUpanirNaya; ( 4 ) Agama-pramANa svarUpa-nirNaya; (5) viSaya svarUpa-nirNaya; (6) phala-pramANa-svarU pAdyAbhAsa-nirNaya; (7) nayAtma-svarUpa-nirNaya; (8) vAdi-prativAdanirNaya / yaha graMtha mANikyanaMdikRta parIkSAmukhasUtra, akalaMkakRta nyAyavinizcaya, aura siddhasenadivAkarakRta nyAyAvatArake DhaMga para likhA gayA hai / ataeva maiM samAna bAtoMko na likhakara kevala vizeSa lakSaNoMkA hI varNana kruuNgaa| 93. isameM pramANakI paribhASA yaha likhI hai ki pramANa vaha jJAna hai jo svasvarUpa aura anya padArthoke svarUpakA * nirNaya kare / indriya aura indriyagrAhya padArthoMkA pArasparika sambandha pramANa naha For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 hai, kyoMki yaha anya padArthoMke svarUpakA nirNaya to kara sakatA hai kintu svasvarUpakA nirNaya nahIM kara sakatA / kAraNa ki isameM cetanA nahIM hai / pramANa avazyameva jJAna hI honA caahie| kyoMki usameM icchitake grahaNa aura anicchitake tyAga karanekI zakti hai / usakA svarUpa bhI nizcita honA caahie| kyoMki vaha samAropake viruddha hotA hai / samAropa tIna prakArakA hotA hai:-(1) viparyaya. jaisa sIpako cA~dI samajhanA; (2) saMzaya, jaise yaha manuSya hai yA sthANu; aura (3) anadhyavasAya, jisameM manameM kevala itanA hI jJAna hotA hai ki kucha hai / 94. pramANa do prakArakA hotA hai:-(1) pratyakSa,(2) parokSa / pratyakSa pramANake do bheda haiM:-1 sAMvyAvahArika, 2 pAramArthika / sAMvyAvahArika pratyakSa pramANake punaH bheda kiye gaye haiM-eka to indriyanibaMdhana arthAt jo iMdriyoM dvArA prApta hotA hai aura dUsarA anindriyanibaMdhana arthAt jo indriyoMse nahIM kiMtu manadvArA utpanna hotA hai| inameMse pratyekameM cAra zreNiyA~ hotI haiM, arthAt ( 1 ) avagraha jisase bhedakA bodha ho, jaise ghor3A athavA manuSya, paraMtu isase lakSaNoMkA jJAna nahIM hotA; ( 2) IhA arthAt pRcchA jaise manuSya kahA~se AyA athavA ghoDA kisa dezase AyA; (3) avAya, arthAt uparyukta jJAnakA ThIka nizcaya honA, (4) dhAraNa arthAt usa vizeSa vastuko yAda karake manameM dhAraNA karanA / * * avagraha ityAdikA artha jo yahAM diyA gayA hai vaha karanala jAraiTa dvArA anuvAdita aura baMgAla eziyATika sosAyaTI dvArA prakAzita, 'AIne akabarI' jilda 3, pRSTa 190 se uddhRta kiyA jAtA hai| kyoM ki AIne akabarImeM jainadharmasaMbaMdhI paricchedameM diyA huA pramANaviSayaka bhAga pramANa-naya-tattvAlokAlaMkArake usI viSayase bahuta milatA julatA hai / paraMtu, ina zabdoMkA artha jo DA0 Ara. jI. bhaMDArakarane saMskRta hastalikhita graMthoMkI san 1883-84 kI. riporTameM pRSTa 93 para TippaNImeM diyA hai vaha isase bhinna hai| For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 pAramArthika pratyakSa pramANa AtmAke prakAzase hI utpanna hotA hai aura muktike lie lAbhadAyaka hai / isake do bheda haiM:-(1) vikala (dUSita) arthAt nikaTavartI athavA dUrakI vastuoMkA bhedarahita jJAna aura manaHparyayajJAna arthAt dUsareke vicAroMkA nizcita jJAna aura hR dayakI gupta bAtoMkA bodha jisameM sammilita haiM; 2 sakala ( sampUrNa jo kisI padArthakI samasta paryAyoMkA abAdhita jJAna hai / jise sakala pAramArthika jJAna hotA hai use arhat ( arthAt jo pUrNatayA nirdoSa tathA abAdhita ho ) kahate haiN| 95. parokSa pramANa pAMca prakArakA hai, arthAt 1. smaraNa; 2. pratyabhiH jJAna; 3. take; 4. anumAna; 5. Agama / 96 anumAna do prakArakA hotA hai:-1 svArtha, jo apane lie ho 2 parArtha, jo dUsaroMke lie ho / hetu vaha hai jo sAdhyake saMbaMdhake binA na raha sake / hetu vaha hai jisameM tIna lakSaNa hoN| yaha paribhASA tyAjya hai, kyoMki isameM AbhAsa hai / koI koI hetuke tIna lakSaNoM athavA bhedoMko mAnate haiM, parantu ve anumAnameM pakSakA prayoga AvazyakIya nahIM samajhate / aura kuchakA yaha mata hai ki bahirvyAptikA dRSTAMta vyartha hai | ___1. nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH na tu trilakSaNakAdiH / tasya hetvAbhAsasyApi sambhavAt // 11 // (pramANanayatattvAlokAlaMkAra, tRtIya pariccheda.) yaha dharmakIrti aura anya bauddha naiyAyikoMpara AkSepa hai jo hetuke tIna lakSaNoMkI paribhASA nimra rItise karate haiM:--- trairUpyaM punarliMgasya anumeye sattvameva sapakSa eva sattvam / asapakSe cAsattvameva nizcitam / (nyAyabindu, dvitIya pariccheda.) 2. trividhaM sAdhanamabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidadhAnaH kaH khalu na pakSaprayogam - aMgIkurute // 23 // (pramANanayatattvAlokAlaMkAra, tRtIya pariccheda For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 kyoMki hetu aura sAdhanakA saMbaMdha athavA saMbaMdhakA abhAva antarvyAptise prakaTa kiyA jA sakatA hai' / jaise vaha parvata (pakSa) agnisahita ( sAdhya) hai, kyoMki vaha dhUmavAn (hetu) hai jaise rasoIghara ( dRssttaant)| yahA~para parvata anumAnakA mukhya aMga hai aura usameM agni aura dhUmakA avinAbhAvI saMbaMdha mila sakatA hai / ataeva hama apane anumAnako bAharake dRSTAntase guru kyoM kareM? rasoIghara nizcaya karake usI saMbaMdhako pragaTa karatA hai / kyoMki usameM agni aura dhUma donoM sAtha sAtha milate haiM; parantu rasoIghara anumAnakA Avazyaka aMga nahIM hai, ataeva prAkarNika viSayake lie vaha saMbaMdha jisakI yaha siddhi karatA hai bahirvyApti kahA jA sakatA hai| hamako nyAyasaMbaMdhI svacchatA aura mAnasika parizramakI mitavyayitA para dhyAna rakhanA cAhie, kyoMki jaba manakI cAlameM anAvazyaka bAteM A jAtI haiM, taba vaha vyagra ho jAtA hai| 97. upanaya aura nigamanako bhI anumAnake aMga banAnA vyartha hai; parantu inakA prayoga dRSTAntasahita alpabuddhibAloMko jJAna karAneke lie kiyA jAtA hai| anumAnake avayava ye likhe hai:---- 1. pakSaprayoga-parvata agnisahita haiM / 2. hetuprayoga kyoMki vaha dhUmavAn hai / 1. antavyAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktI ca bahirvyApterudbhAvanaM vyartham // 35 // (pramANanayatattvAlokAlaMkAra, tRtIya pariccheda) 2. mandamatAstu vyutpAdayituM pRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni // 39 // (pramANanayatattvAlokAlaMkAra, tRtIya pariccheda) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 3. dRSTAnta -- jo agnisahita hotA hai, vaha dhUmavAn hotA hai / jaise rasoIghara / 4. upanaya - yaha parvata dhUmavAn hai / 5. nigamana - ataeva yaha parvata agnisahita hai / 98. abhAva athavA anupalabdhake ye bheda kiye gaye haiM-- (1) prAgabhAva; (2) pradhvaMsAbhAva; (3) itaretarAbhAva; aura (4) atyaMtAbhAva / bhinna prakAra ke AbhAsoMkA bhI varNana kiyA gayA hai| Agama aura nayake abhyaMtara saptabhaMgInayakA vistArapUrvaka varNana kiyA gaya hai / pramANake hetusahita aura heturahita phaloMkA spaSTarUpase varNana kiyA gayA hai| 99. jJAnake pariNAma aura una pariNAmoMke vyAvahArika upayoga bhrAMtijanaka ( sAMvRti ) nahIM, kintu pAramArthika batalAye gaye haiM / 100. nayake prakaraNa meM nayAbhAsoMkA isa prakAra varNana hai : - (1) naigamAbhAsa - jaise AtmAkA anumAna karanemeM hama usakI 'sattA' ( sAmAnyaguNa ) aura usakI cetanA ( vizeSaguNa) meM bheda kara dete haiM / (2) saMgrahAbhAsa - yaha usa samaya hotA hai jaba hama kisI vastukoM usameM kevala sAmAnya guNa honese hI yathArtha kahane lagate haiM, aura usake vizeSa guNoM para sarvathA dRSTipAta nahIM krte| jaise jaba hama kahate haiM ki bAMsa vRkSa dravyakI apekSA yathArtha hai, parantu usameM vizeSa guNa nahIM hai / ( 3 ) vyavahArAbhAsa -- jaise cArvAkadarzana jisameM dravya, guNa ityAdi meM azuddha bheda kiyA gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 (4) RjusUtrAbhAsa -- jaise tAthAgata darzana jo dravyakI sattAkA sarvathA niSedha karatA hai / (5) zabdAbhAsa - yaha usa samaya hotA hai, jaba hama kAlake bhUta, vartamAna aura bhaviSyabhedoM ko mAnate haiM, parantu tInoM kAloMmeM kisI zabdakA eka hI artha karate cale jAte haiM / jaise yadi hama aba zabda 'Rtu' ( yajJa ) kA prayoga zaktike arthameM jo eka sahasra varSa pahale kiyA jAtA thA, kareM / (6) samabhirUr3hAbhAsa -- yaha taba hotA hai jaba hama paryAyavAcaka zabda jaise indra, zakra, purendra ityAdikA artha eka dUsare se sarvathA bhinna kareM / . (7) evaMbhUtAbhAsa -- usa samaya hotA hai jaba hama kisI vastuko kevala isa lie asvIkAra karate haiM ki usameM tatkSaNa ve guNa nahIM pAye jAte jo usake nAma meM vidyamAna haiN| jaise rAma manuSya ( manana karane vAlA) nahIM hai / kyoMki isa samaya manana nahIM kara rahA I hai 1 101. AtmA, jo ki kartA aura bhogatA hai aura cetanasvarUpa hai, apane zarIra ke AkArakA hotA hai / pratyeka vyaktimeM eka pRthak AtmA hotA hai jo karmake baMdhana se chuTakArA pAnese mukta ho jAtA hai I 102. aMtima pariccheda meM vAda ( zAstrArtha ) kI rItikA varNana hai / kisI pratijJAko siddha karane ke lie usa pratijJAke viruddha kathanakA khaMDana karake vidhi aura niSedha karanA vAda hai / vAdI arthAt vaha puruSa jisakA vAdameM pUrva pakSa hotA hai yA to vijaya pAnekA yA satya kI khojakA icchuka hotA hai| satyakI khoja yA to apane lie hotI haiM, jaise ziSya khoja karatA hai, yA parake lie jaise guru khoja For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 karatA hai / prativAdIke viSayameM bhI yahI bAta hai| vAdasabhAke cAra aMga hote haiM, arthAt (1) vAdI; (2) prativAdI; (3) sabhya; aura (4) sabhApati / vAdI aura prativAdIkA kartavya pramANase apane pakSakA samarthana karanA aura dUsareke pakSakA khaMDana karanA hai| donoM pakSoMko yaha bAta svIkRta honI cAhie ki sabhyoMmeM unake siddhAMtoMke samajhanekI yogyatA hai / sabhyoMkI smaraNa zakti acchI honI cAhie, ve acche vidvAn hone cAhie aura unameM bar3I yogyatA saMtoSa aura niSpakSatA honI cAhie / unakA kAma yaha hai ki ve bAdake viSayake saMbaMdhameM vAdI aura prativAdIke kathana aura uttaroMko kaheM, unake vAda aura prativAdake guNoM aura doSoMkI parIkSA kareM aura kabhI kabhI unake kathanakA Azaya prakaTa karake pariNata phala sthApita kareM aura yathAsaMbhava vAdake pariNAmako prakaTa kareM / sabhApati buddhi, adhikAra, sahanazIlatA aura niSpakSatAse bhUSita honA cAhie / usakA kAma pakSoM aura sabhyoMkI vaktRtAkI parIkSA karanA aura unake jhagaDoMko rokanA hai / yadi pakSoMko kevala vijaya pAnekI icchA ho, to ve vAdako jaba taka sabhya cAheM zaktipUrvaka jArI rakha sakate haiM; parantu yadi ve satyakA anveSaNa hI karanA cAheM to jaba taka satyakA nirNaya na ho jAya athavA jaba taka ve apanI zaktiko sthiti rakha sakeM, vAdako calA sakate haiM / hemacandra sAri (I0san 1022-1117) 103. hemacandra sUri ( upanAma kalikAlasarvajJa ) ahamadAbAdameM dhaMdhukameM paidA hue the aura vajrazAkhAke devacandrake ziSya the| ve rAjA jayasiMhake samakAlIna the| kahate haiM ki lagabhaga saMvat 1177 se 1227 taka ve gujarAtake mahArAja kumArapAlake guru rhe| unhoMne For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahutase graMtha likhe; jaise kAvyAnuzAsana-vRtti, chaMdAnuzAsanavRtti, abhidhAnaciMtAmaNi arthAt nAmamAlA, anekArtha-saMgraha, dvAzrayamahAkAvya, triSaSThizalAkApuruSa-carita, yogazAstra, nighaMTuzeSa, ityAdi / 104. unhoMne nyAyakA pramANa-mImAMsA nAmaka eka atyaMta mahattvapUrNa graMtha likhA hai aura usapara unhoMne svayaM hI TIkA likhI hai / 105. unhoMne san 1088 I0 meM janma liyA, san 1093 I0 meM dIkSA grahaNa kI, san 1109 I0 meM sUrikI padavI prApta kI aura san 1172 meM svargavAsa kiyaa| candraprabha mUri ( I0 san 1102) 106. candraprabhasUrine gujarAtameM janma liyA, aura I0 san 1102 meM pUrNimA gaccha sthApita kiyaa| ve jayasiMha sUrike ziSya aura dharmaghoSake guru the| ve darzanazuddhi aura saMbhavataH nyAyake do graMtha prameyaratnakoza aura nyAyAvatAravivRttike kartA the| 107. nyAyAvatAra-vivRtti siddhasenadivAkarakRta nyAyAvatAra para uttama TIkA hai / usameM dharmottara ityAdi bauddha naiyAyikoMkA jikra AyA hai| .. nemicaMdra kavi (I0 san 1150 ke lagabhaga ) 108. nemicaMdakA janma gujarAtameM huaa| sAgarendu munike ziSya. mANikyacandrane apane pArzvanAthacaritameM, jo I0 san 1219 meM likhA gayA thA, nemicandrako vairasvAmIkA ziSya aura sAgarendu (sAgaracanda) kA guru likhA hai| kyoMki mANikyacandra lagabhaga san 1219 meM vidyamAna the, ataeva unake guru san 1150 I0 ke lagabhaga hue hoNge| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 AnandasUri aura amara caMdrasUri ( I0 sa0 1073 - 1150 ) 109. ina donoMkA janma gujarAta meM huA thA / ye bar3e bhArI naiyAyika the / kyoMki inhoMne kizora avasthA meM hI apane gajasamAna prativAdiyoMpara vijaya pAI thI, isa lie inake upanAma vyAghrazizuka aura siMhazizuka par3a gaye the / cUMki siddharAja - jinhoMne inako upanAma diye the, san 1093 I0 meM siMhAsanArUDha hue - ataeva ye avazya hI IsAkI bArahavIM zatAbdi meM hue hoMge / haribhadrasUri (1968 I0 ke lagabhaga ) 110. haribhadrasUri nAmake do zvetAmbara jainalekhakoM kA ullekha milatA hai| ekane san 478 I0 meM svargavAsa kiyA aura dUsare jo nAgendragacchake AnaMdasUri aura amaracandasUrike ziSya the, san 1968 I0 ke lagabhaga vidyamAna the| dUsare haribhadrasUri "kalikAla gautama " kahalAte the| yadi hama unako padarzanasamuccaya, dazavaikAlika niyukti, nyAyapravezikA sUtra aura nyAyAvatAra - vRttike kartA mAneM, to ve avazya prasiddha naiyAyika the / 111. yaha bahudhA kahA jAtA hai ki haribhadra sUrine arhat bhagavAnakI vANIkI 1400 graMtha likha kara mAtA ke samAna rakSA kI / unhoMne apane pratyeka graMthake aMtima padya meM 'viraha' zabdakA prayoga kiyA hai / ve jAti brAhmaNa the| kahate haiM ki unake do ziSya haMsa aura paramahaMsa jainadharmakA pracAra karaneke lie gaye, parantu unako bhoTA deza (tibbata) meM krodhita bauddhoMne - jinako ve jaina banAnA cAhate the - mAra DAlA / ina donoM ziSyoM kI mRtyukA zoka hI 'viraha' zabda ke rUpa meM prakaTa kiyA gayA hai / 112. yaha bahudhA mAnA jAtA hai ki haribhadrasUri jinake ziSya tibbata meM mAre gaye the, isa nAmake prathama lekhaka hai / parantu yadi hama For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 unako dUsare haribhadrasUri mAneM, to koI galatI na hogI ! kyoM ki bhAratavarSa aura tibbatameM dhArmikasaMbaMdha pA~cavIM zatAbdikI apekSA vArahavIM zatAbdimeM adhika thaa| __ratnaprabhasUri ( san 1181 I0 ) 113. ratnaprabhasUri zvetAmbara sampradAyake prasiddha naiyAyika the| unhoMne pramANanayatattvAlokAlakArakI choTIsI TIkA syAdvAdaratnAvatArikA likhI hai| 114. san 1181 I0 meM bhaDoMcameM azvabodhatIrtha para bhadrezvarasUrike prasanna karaneke lie upadezamAlAvRtti nAmaka graMtha likhA / usameM unhoMne bRhadgacchameM apanI dhArmika paTTAvalI isa prakAra likhI hai:(1) municandrasUri; (2) devasUri; (3) bhadrezvarasUri aura (4) ratnaprabhasUri / malliSeNamUri ( san 1292 I0) . 115. inakA saMbaMdha zvetAmbara saMpradAyake nagendra gacchase thA aura ye hemacaMdrakRta vItarAgastutikI TIkA syAdvAdamaMjarIke kartA the| isa graMthameM kaI darzanoMke khaMDana bhI kiye gaye haiM / isa graMthake aMtameM malliSaNane apaneko udayaprabhasarikA ziSya likhA hai aura graMthake racanekA samaya zAkA 1214 arthAt san 1292 likhA hai| . rAjazekhara mari ( san 1348) . . 116. rAjazekharasUri zvetAmbara sampradAyake the aura pramANanayatatvAlokAlaMkArakI upaTIkA ratnAvatArikA paMjikA aura syAdvAdakalikA aura cartuviMzatiprabaMdhake kartA the| ve hindU dArzanika zrIdharakRta nyAyakuMDalIkI eka paMjikA (TIkA ) ke bhI kartA haiN| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jJAnacandra (I0 san 1350) 117. ye zvetAmbarasaMpradAyake the ora inhoMne ratnAvatArikAkI TippaNI ratnAvatArika-TippaNa likhI; isameM dignAga ityAdike matakA khaMDana bhI hai / inhoMne apane graMthako apane guru rAjazekharasUri-jo san 1348 I0 meM vidyamAna the-kI AjJAnusAra likhA / gaNaratna ( I0 san 1409) 118 guNaratna zvetAmbarasaMpradAyaka tapagacchake the| unhoMne SaTdarzanasamuccayakI TIkA Sa darzana-samuccaya-vRtti arthAt tarkarahasya-dIpikA aura kriyAratnasamuccaya nAmaka graMtha likhe| 119 ratnazekharasUrine likhA hai ki guNaratna devasuMdarake ziSya the aura unhoMne aNahillapaTTaNameM san 1363 I0 meM sUrikI padavI prApta kii| devasamudrasUri munisundarasUrike samakAlIna the; munisuMdarasUrikRta gurvAvalI san 1407 meM likhI gaI thii| guNaratna svayaM kahate haiM ki unakA kriyAratnasamuccaya san 1409 I0 meM likhA gayA thaa| 120. guNaratnakRta SaTdarzanasamuccayakI TIkAmeM bahutase bauddha aura hiMdU naiyAyikoM aura unake graMthoMkA ullekha hai| dharmabhUSaNa (san 1600 I0 ke lagabhaga ) 121 ye eka digambara lekhaka haiN| inhoMne nyAyadIpikA 300 varSa hue likhii| thI yazovijayagaNine 'tarkAbhAsa' meM inakA ullekha kiyA hai| 122. nyAyadIpikAmeM maMgalAcaraNake atirikta tIna prakAza haiM, arthAt (1) pramANa-sAmAnya lakSaNa, (2) pratyakSa-pramANa-lakSaNa aura (3) parokSa-pramANa-lakSaNa / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123. isameM nyAyake zabdoMkI paribhASA likhI hai aura vizeSa kara bauddha naiyAyikoMke matakA khUba khaMDana kiyA gayA hai / isameM bahutase lekhakoM aura graMthoMkA ullekha hai| yazovijaya gaNi ( san 1680 I0) 124. yazovijaya zvetAmbarasaMpradAyake the| ye nyAyapradIpa, tarkA. bhAsa, nyAyarahasya, nyAyAmRtataraMgiNI, nyAyakhaMDakhAdya, anekAMtajainamatavyavasthA, jJAnabinduprakaraNa, ityAdi graMthoM ke prasiddha kartA the| inhoMne digambara graMtha aSTasahasrI para aSTasahasrIvRtti nAmaka TIkA bhI likhii| 125. inakI paramparA hIravijayasUrise hai jo akabarake samayake prasiddha sUri the| inhoMne san 1688 I0 meM baDaudA rAjyAMtargata DabhoImeM svargavAsa kiyaa| inake cirasmArtha banArasameM eka jaina yazovijaya pAThazAlA sthApita kI gaI hai, jisake saMrakSaNameM jainiyoMke pavitra graMtha jainayazovijayagraMthamAlAmeM prakAzita ho rahe haiN|* motIlAla jaina, aagraa| smaapt| aavrnn| (gatAMkase Age) isa prakArakI avasthAkA svAbhAvika pariNAma nirAnaMda hotA hai, arthAt jaba svAdhIna manuSya pustakakA manuSya bana jAtA hai, taba usake svAbhAvika AnandakA dvAra banda ho jAtA hai| * avakAzAbhAvake kAraNa maiM isa bAra lekhako svayaM na likha skaa| ise mere mitra zrIyuta bAbU motIlAlajI AgarAnivAsIne mere lie likha denekI kRpA kI hai, jisake lie maiM unakA hRdayase AbhAra mAnatA huuN| dayAcanda goyalIya / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa samaya yUropake sAhityameM aura samAjameM eka vilakSaNa prakArakI vyAdhine darzana diye haiN| usa dezavAle isa vyAdhiko World weariness kahate haiM / isakI kRpAse snAyu vikala ho gaye haiM aura jIvanakA svAda calA gayA hai / para svAda to honA hI cAhie, isa. se loga naI naI uttejanAoMkI racanA karake Apako bhulAne yA phusalAnekI ceSTAmeM laga rahe haiM / kucha samajhameM hI nahIM AtA ki yaha asukha aura vikalatA kyoM hai--isakA kAraNa kyA hai ? strI aura puruSa donoMhIko to isa avasAda yA thakAvaTane ghare liyA hai| __ svabhAvase kramazaH bahuta dUra calA jAnA-atizaya asvAbhAvika yA aprAkRtika pravRtti karane laganA hI isakA kAraNa hai / kRtrima sAdhana yA subhIte isa taraha bar3hAye jA rahe haiM-unakA jora itanA bar3ha gayA hai ki unhoMne jagatake jIvako mAno jagatake bAharakA jIva banA diyA hai| ina jagajjIvoM yA manuSyoMkA mana to pustakose DhaMka gayA hai aura zarIra kapar3e lattoM tathA aura aura cIz2oMke bhItara chupa gayA hai / isa taraha jIvAtmAke sAre darvAje aura khir3akiyA~ banda kara dI gaI haiMsvaccha vAyu aura svAdhIna prakAzako Aneke lie usameM koI mArga hI nahIM hai| jo sahaja haiM, nitya haiM aura mUlyahIna honeke kAraNa hI sabase adhika mUlyavAn haiM, una prakRta vastuoMke sAtha na to milanA julanA rahA aura na pratyakSa paricaya rahA, isase unake grahaNa karanekI zakti hI naSTa ho gaI hai| unake sthAnameM jo cIjeM uttejanAkI naI naI tADanAoMse utpanna hokara kucha dina phezanakI bha~varameM par3akara ga~dalI ho jAtI haiM aura isake bAda hI anAdara aura ghRNAke kinAre ekatrita hokara samAja--vAyuko dUSita karatI haiM, ve phira phira kara lAkha lAkhaguNI mehanata karAtI haiM aura usameM sAre samAjako jotakara use ko For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 hUke bailake samAna ghumAghumAkara mAra rahI haiM / asukha aura vikalatAkA yahI kAraNa hai| ___ eka pustakase aura eka pustaka utpanna ho rahI hai; eka kAvyagranthase aura eka kAvyagranthakA janma ho rahA hai; ekakA mata aneka mukhoMkA Azraya lekara hajAroM logoMkA mata bana rahA hai / tAtparya yaha ki nakalase nakalakA pravAha cala rahA hai / isa taraha manuSyake cAroM ora yaha pustakoM aura vacanoMkA jaMgala saghana hotA jAtA hai aura prAkRtika jagatase usakA sambandha dhIre dhIre vicchinna hotA jAtA hai / arthAt isa samayake manuSyoMke manameM jitane bhAva utpanna hote haiM, unameMse adhikAMza bhAva kevala pustakoMke sRSTa kiye hue hote haiN| isI kAraNa ve vAstavikatArahita hote haiM aura manuSyake sira para bhUtake samAna car3hakara usake mAnasika svAsthyako bigAr3a dete haiM, use atyukti yA AtizayyakI ora le jAte haiM aura dhIredhIre saba hI eka hI lakIra para calakara satyako mithyA banA DAlate haiN| udAharaNake lie 'peTriyaTijm' ( svadezAnurAga ) ko hI le lIjie / isake bhItara jitanA satya thA, use logoMne sthira na rahane diyA, usa para jisake jImeM AyA usIne roz2a roja uchala kUda macA kara usakI ruI dhuna DAlI aura antameM eka moTA tAjA jhUTha banAkara khar3A kara diyA ! aba isa banAkara taiyAra kI huI bAtako satya banAneke lie na jAne kitane banAvaTI upAya kiye jAte haiM; na jAne kitanI jhUThI uttejanAyeM dilAI jAtI haiM, na jAne kitane anucita daNDa, na jAne kitane gar3hakara taiyAra kiye hue vidveSa, na jAne kitanI kUTa yuktiyA~ aura na jAne kitane dharmake DhoMga race jAte haiM / ina saba svabhAvabhraSTa bAtoMke dhuA~dhArameM manuSya ko mArga nahIM sUjhatA-vaha sarala aura udAra, prazAnta aura sundara For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 mArga se barAbara dUra haTatA jAtA hai / para kiyA kyA jAya, svabhAvabhraSTa yA banAI huI bAtakA moha chor3anA kyA koI sahaja kAma hai ? yadi koI sthUla cIz2a ho, to vaha hAthoMse pakar3a kara aura pRthvIpara paTakakara naSTa kI jA sakatI hai; parantu 'bAta' yA vacanake zarIra para to churI bhI nahIM calatI ! isI lie mAnavasamAja meM 'bAta' ke kAraNa jitanA raktapAta huA hai, utanA rAjya aura sampatti Adike kAraNa nahIM huA ! samAjakI Adima sarala avasthAmeM dekhA jAtA hai ki rAjya jo jAnatA hai use mAnatA bhI hai / usa para usakI aTala niSThA hotI hai aura isI lie vaha usake lie sahaja hI svArthatyAga karanA yA kaSTa sahanA svIkAra kara letA hai / isake kaI kAraNa haiM / pradhAna kAraNa yaha hai ki Adima avasthAmeM manuSya ke hRdaya aura mana khule hue rahate haiM -- taraha tarahake matoM yA siddhAntoM kA paradA una para par3A huA nahIM rahatA / ataeva usake manameM jitane satyako grahaNa karanekA adhikAra yA zakti hai, utaneko hI vaha grahaNa karatA hai aura mana jise satyarUpameM grahaNa kara liyA usa para pUrA pUrA vizvAsa jamA liyA, usake lie hRdaya anAyAsa hI aneka kaSTa sahana kara sakatA hai; yaha usake lie bilakula mAmUlI bAta hai / - para jaba sabhyatAkI jaTila yA pecIdA avasthAkI ora najara daur3AI jAtI hai, taba mAlUma hotA hai ki isa avasthAmeM manuSyakA mana khulA huA nahIM hai; usapara taraha tarahake matoMkI saikar3oM taheM jama gaI haiN| koI carcakA mata hai para carcAkA mata nahIM hai; koI sabhAkA mata hai para gharakA mata nahIM hai; koI samUha yA paMcAyatakA mata hai para antaraMgakA mata nahIM hai; koI mata A~khoMmeMse A~suoM ko to bAhara kara detA hai para z2ebameMse rupayoMko bAhara nahIM hone detA; koI mata rupaye bhI For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 bAhara kara detA hai aura kAma bhI jArI kara detA hai para ( matavAleke ) hRdaya meM sthAna nahIM pAtA - usakI pratiSThA phezanakI nIva para hotI haiN| jaba matoMkI ye taraha tarahakI taheM bIca meM ApaDatI haiM, taba manuSyakA mana satyamatako aTala satyake rUpa meM grahaNa nahIM kara sakatA / yahI kAraNa hai, jo usakA AcaraNa sarvatra sarvatobhAvase satya nahIM hotaa| jaba vaha saralatA se apanI zakti aura prakRtike anukUla, kisI mArga ke nizcita karanekA avakAza nahIM pAtA hai, taba cakkara meM ur3a jAtA hai aura vAravAra dUsaroMkI hI bAtoM yA matoM kA pATha kiyA karatA hai / kintu anta meM jaba kAmakA samaya AtA hai --vizvAsako kArya meM pariNata karane kA avasara AtA hai, taba usakA prakRti ke sAtha virodha khar3A ho jAtA hai; arthAt vaha kahatA mAnatA kucha hai aura karane lagatA kucha hai| yadi usake mana para aneka matoMkI taheM na jamI hotIM, yadi vaha apane svabhAvako Apa hI pAtA - pustakoM yA dUsaroMke vacanoM dvArA nahIM, to usa svabhAva ke bhItara se jo kucha pAtA, vaha choTI bar3I cAhe jaisI hotI, para hotI zuddha vastu ( khAlisa cIz2a ) / yaha cIja use sampUrNa bala detI sampUrNa Azraya detI aura use sarvatobhAvase kAma meM lagAye binA na raha sakatI / parantu isa samaya use bar3e bhArI gar3abaDAdhyAya meM par3a jAnA paDatA hai| pustakoM kA mata, vacanoMkA mata, sabhAoM kA mata, paMcAyatiyoM kA mata : isa taraha na jAne kitane matoMkA bojhA lAdakara use sthira lakSya se bhraSTa ho jAnA par3atA hai aura kevala bar3e bar3e vacanoMkA pATha karate hue bhaTakanA par3atA hai / aura majA yaha ki isa pATha karane aura bhaTakate phirane ko vaha hitakArI kArya samajhatA hai / isake lie vaha tanakhvAha pAtA haiM; una vacanoM ko beca -- kara dhana kamAtA hai / usake ukta vacanoMse kisIne jarA bhI ivara I For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 udhara kahA ki usakA mijAja bigar3a jAtA hai, vaha tatkAla hI anya jAtiko heya aura apane sampradAyako zraddheya siddha karane lagatA hai / samAjakI jaTila avasthAmeM manuSyake mana aura hRdayakI aisI hI hAlata ho jAtI hai| manuSyake manake cAroM ora pustakoMkA eka saghana bana dUra taka phaila gayA hai / isakI masta gandhane hameM matavAlA banA diyA hai / yaha gandha hameM eka DAlIse dUsarI aura dUsarIse tIsarI para bhI laTakA kara mAratI to hai; parantu vAstavika Ananda aura gaharI tRpti nahIM detI / aura nAnA prakArake upadrava bar3hAtI tathA manovikAra utpanna karatI rahatI hai, so judA hii| . ____ jo vastu sahaja aura svAbhAvika hotI hai, usameM yaha khUbI rahatI hai ki usakA svAda kabhI purAnA nahIM hotA-usakI saralatA use sadA hI nayA banAye rakhatI hai / vAstavika svabhAvakI bAtako manuSyane Aja taka jitanI bAra kahA hai, utanI hI bAra vaha naI mAlUma huI hai / pRthvI para isa tarahakI svAbhAvika bAteM kahanevAle do tIna mahAkAvya haiM, jo hajAroM varSa bIta jAne para bhI purAne yA phIke nahIM par3e / nirmala jalakI taraha unase hamArI pyAsa bujha jAtI hai aura eka apUrva tRpti bhI milatI hai / madirAkI taraha uttejanAke zikhara para car3hAkara sUkhe avasAda yA khedakI talImeM paTakanekA guNa unameM bilakula nahIM hai| yaha sahaja svAbhAvika vastukI bAta hai / kintu sahajase jyoM hI kucha dUra par3e ki uttejanA aura avasAdake bIcameM dhAna kuTanekI DheMkI bana jAnA par3atA hai / upakaraNoM aura ADambaroMse sajIdhajI huI ati sabhyatAkI yahI to bar3I bhArI vyAdhi hai| __isa jaMgalake bhItara rAstA khojakara, isa DherakI Dhera pustakoM aura vacanoMke AvaraNako judAkara, yadi samAjake bhItara aura For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyake manake bhItara svabhAvakA pavana aura prakAza pahu~cAnA Avazyaka ho, to yaha yoM hI na pahu~ca jAyagA; isake lie yA to kisI mahApuruSako janma lenA par3egA yA kisI bar3e bhArI viplavakI AvazyakatA hogii| atyanta sahaja satyako aura atyanta sahaja bAtako bhI rakta samudra tara kara AnA hogA / jo AkAzake samAna vyApaka aura vAyuke samAna mUlyahIna hai, usake prApta karanemeM bhI bahumUlya prANoMko denA hogaa| yUropake manorAjyameM akasara bIcabIcameM jo bhUkampa aura agnyupAdakI azAnti dikhalAI detI hai, usakA kAraNa yahI hai ki vahA~ svabhAvake sAtha jIvanakA yA bahi:prakRtike sAtha antaHprakRtikA bar3A bhArI asAmaJjasya ho gayA hai / arthAt vahA~kA jJAna eka ora jA rahA hai aura caritra dUsarI ora / - yUropI isa vikRtine hamAre yahA~ bhI darzana diye haiM / kintu ise hamane kevala anukaraNake dvArA yA chUtake dvArA prApta kiyA haiyaha hamAre dezakI khAsa cIja nahIM hai / hamane jisa dina bacapanase hI vilAyatI pustakoMkA raTanA zurU kiyA, usI dinase hamAre yahA~ isakA prAraMbha huA hai / hama jina saba videzI bAtoMko sadA hI nissandeha hokara parama zraddhAMka sAtha mAnate aura vartAvameM lAte A rahe haiM, hameM cAhie thA ki unameme pratyekako avizvAsake sAtha satyakI kasauTI para ghisake jA~ca kara lete / kyoMki unakA tIna caturthAMza bhAga to aisA hai jo kevala pustakoM kI sRSTi hai-ekase dUsarI aura dUsarIse tIsarI pustakane use satya banAyA hai| pahale use daza AdamI eka dUsarekA anukaraNa karake satya kahate Ate the, dhIre dhIre aura bhI daza AdamiyoMne use dhruva satyameM pariNata kara diyA aura antameM vaha pustakoMmeM likha diyA gyaa| para isa prakArakI jA~ca karanA hameM pasanda nhiiN| kabhI For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 icchA bhI nahIM hotI / balki aba to hama usa pustakoMke satyako kaMTha karake isa taraha vyavahArameM lAne lage haiM ki mAno usake 'AviSkAraka hama hI haiM-mAnoM hama siddha karanA cAhate haiM ki vaha videzI skUlamAsTaroMke mu~hake zabdoMkI kevala jar3a pratidhvani hI nahIM hai-vaha hamAre hI kaNThakA svara hai| ___ jo loga naye pAThako raTate haiM, unakA utsAha svabhAvase hI kucha adhika huA karatA hai / sIkhA huA totA jitane U~ce svarase bolatA hai, usake sikhAnevAlekA galA utanA U~cA nahIM huA karatA / sunate haiM ki jina jAtiyoMmeM vilAyatI sabhyatAkA praveza pahale pahala hotA hai, ve isa vilAyatI madyase itanI adhika matavAlI ho jAtI haiM ki unake lie jamIna chor3anA muzkila ho jAtA haiparantu jina jAtiyoMkI nakala karake ye jAtiyA~ madyapAna karatI haiM, ve svayaM itanI kartavyavimUDha aura matavAlI nahIM dekhI jAtI / isI taraha dekhate haiM ki jina bAtoMke mohase svayaM una bAtoMke sRSTikartA mohita nahIM hote haiM-apane vizvAsameM bahuta kucha acala bane rahate haiM, unhIMkA moha hameM ekadama jamIna para sulA detA hai ! abhI thor3e hI dina hue, vilAyatameM eka sabhA huI thii| usameM ekake bAda eka isa taraha kaI bhAratavAsiyoMne uThakara kahA ki bhAratavarSa meM strIzikSAkA abhAva hai| isa abhAvakI pUrtike lie kyA karanA cAhie, isake sambandhameM ve bahutasI atizaya purAnI vilAyatI bAtoMkA toteke mAfika pATha kara gaye ! antameM eka a~garez2a sajjanane kahA"isa viSayameM mujhe bahuta sandeha hai ki bhAratavarSakI striyoMko a~garez2I kAyadese sikhalAnA hI saccI zikSA hai aura yaha zikSA hI unake lie ekamAtra kalyANakAriNI hai|" yahA~ hama isa viSayameM to kucha kahanA For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 nahIM cAhate ki ukta do prakArake kathanoM meM kaunasA saca hai aura kaunasA jhUTha: kintu yaha batalA denA cAhate haiM ki hama loga vilAyata ke pracalita ravAjoM aura matoMko jo gandhamAdana parvatake samAna nIce se Uparataka ukhAr3akara le Aneke lie tatpara ho jAte haiM aura isa bAtakA kabhI vicAra bhI nahIM karate haiM ki aisA karanA yogya hai yA nahIM so isakA kAraNa yaha haiM ki ina saba bAtoM ko hamane bacapana se hI pustakoM ke dvArA sIkhA hai aura hameM jo kucha zikSA milI hai vaha saba pustakoM kI zikSA hai| vaha udhAra lI huI cIz2a hai, svayaM apanI kamAIkI nhiiN| hamAre deza ke zikSita loga bhI pustakoM aura vacanoMke vivara meM par3e hue haiM, isalie una para bhI nirAnandakI chAyA dikhalAI de rahI hai / ina vivaravAsiyoM meM na to sahRdayatA hai, na milanA julanA hai aura na 1 * sAhajika ha~sI khelakI bAteM haiN| isake do kAraNa batalAye jAte haiMeka to yaha ki jIvana ke nirvAhakA bojhA bahuta bar3ha gayA hai, isalie inameM itanI avasannatA dikhalAI detI hai aura dUsarA yaha ki sarva prakAra sAmAjika sambandhavihIna aura mamatAzUnya rAjazaktikA koDA zikSitoM kI pITha para hamezA hI par3A karatA hai, isa lie ina para itanI udAsI chAI rahatI hai| isameM sandeha nahIM ki zikSitoM kI nirAnandatAke ye bhI kAraNa haiM; parantu inake sAtha hI unake atyanta kratrima aprAkRtika likhane paDhane kI tADanA bhI koI choTA moTA kAraNa nahIM hai - yaha bhI eka jabardasta kAraNa hai / bilakula hI bacapana se par3hane likhanekA pIsanA zurU kara diyA jAtA haiM / isa jJAnalAbhake sAtha manakA yoga yA sambandha bahuta hI kama rahatA hai aura yaha jJAna Ananda ke lie prApta bhI nahIM kiyA jAtA - yaha mukhyataH prANa yA peTake lie aura gauNarUpase For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 mAnake lie saMgraha kiyA jAtA hai| aisI dazAmeM ina jJAniyoMmeM sahRdayatA aura sAhajika ha~sI khuzIkI bAteM kahA~se Ave? . . . __jisa jJAnako hama mana lagAkara acchI taraha upArjana karate haiM, vaha hamAre raktake sAtha mila jAtA hai aura jise pustakeM raTa karake prApta karate haiM, vaha bAhara laTaka kara hameM eka taraha sabase judA kara detA haiM / isa laTakate hue jJAnako hama kisI taraha bhUla nahIM sakate, isa lie isase hamArA ahaGkAra bar3ha jAtA hai aura isa ahaGkArameM jo thoDAsA sukha hai vahI hamArA eka mAtra bharosA hai / hameM pustake jJAnase yadi kucha Ananda milatA hai, to vaha yahI hai / yadi hama jJAnake svAbhAvika Anandako prApta karate, to hamAre lAkhoM zikSitoMmeM aura kucha nahIM to dazabIsa manuSya avazya hI aise dikhalAI dete jinhoMne jJAnacarcA ke lie apane sAre svArthoMko saMkucita kara liyA hai| hama dekhate haiM ki loga idhara to sAyansakI parIkSAmeM pratiSThAke sAtha uttIrNa hote haiM aura udhara DipuTI majisTreTa banakara apanI sArI vidyAko AIna aura adAlatakI gaharI nirarthakatAmeM sadAke lie visarjana kara deneke lie taiyAra ho jAte haiM ! bahutase yuvaka bar3I bar3I DigariyA~ kevala kanyAoMke hatabhAge pitAoMko RNakI gaharI kIcaDameM Duba mAraneke lie prApta karate haiM ! mAno, apane jIvanameM ve isase adhika sthAyI kIrti aura kucha bhI lAbha nahIM kara sakate ! dezameM isa tarahake zikSita kahalAnevAle vakIla vairisTara jaja klarka Adi to Dherake Dhera haiM; parantu jJAnatapasvI kahA~ haiM ? unake to darzana hI nahIM hote| ___ bAtoM hI bAtoMmeM bAta bahuta bar3ha gaI / zikSAke viSayameM hamArA jo kucha kAvya hai usakA sAra yaha hai-bAlakoMke manameM isa prakArakA For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 andha saMskAra jamane hI na denA cAhie ki pustakeM par3hane ko hI sIkhanA kahate haiM / yaha bAta unheM pada pada para jatalAte rahanA cAhie ki pustakoM meM jo kucha jJAna saMcita hai vaha prakRtike akSaya bhANDArameMse hI haraNa kiyA gayA hai| arthAt manuSya, prakRtike pratyakSa paricayase jo kucha jAnatA hai, use hI pustakoMmeM likha jAtA hai / isa samaya pustakoMkA upadrava bahuta hI adhika bar3ha gayA hai, isalie ise bahuta hI bar3hAkara samajhA denekI bhI jarUrata hai / ati prAcIna kAlameM lipikA pracAra ho jAne para bhI tapovanoM meM pustakoMkA vyavahAra na huA thaa| usa samaya guru maukhika (javAna ) zikSA dete the aura ziSya usa zikSAko noTa buka yA pAkeTa buka nahIM, kintu manameM likha liyA karate the / isa taraha eka dIpazikhA se dUsarI aura dUsarIse tIsarI dIpazikhAke jalanekA krama jArI rahatA thA / yadyapi isa samaya ThIka vaisAkA vaisA nahIM ho sakatA hai, to bhI jahA~ taka bane vidyArthiyoMko pustakoM ke AkramaNa se bacAye rakhanA cAhie / bana sake to chAtroMko dUsaroMkI racanA par3haneko dI hI na jAya. ve guruke pAsa jo kucha sIkheM, usIkI unase racanA karAI jAya / arthAt jina bAtoMke unhoMne bhalI bhA~ti hRdayastha kara liyA ho, unhIMko unakI bhASAmeM lipibaddha karAyA jAya - basa, yahI racanA unheM par3hane ke lie dI jAya / aisA honese yaha bAta unake manameM bhI kabhI na AyagI ki grantha AkAzase par3e hue vedavAkya haiM / ve samajhane lageMge ki jisa taraha hamane apane vicAra lipibaddha kara liye haiM, usI taraha prAcIna kAlake vidvAn bhI apane vicAroMko likha gaye haiM-grantha Izvarake banAye hue nahIM hai / " bhAratavarSa ke mUlanivAsI anArya loga haiM / Arya loga yahA~ madhya eziyAse Aye haiM / " " IsAke janmake do haz2Ara varSa pahale vedoMkI racanA huI thI / " ye saba bAteM hamane pustakoMse sIkhI For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 haiN| pustakoMke akSara kATAkUTIse rahita nirvikAra hote haiM / ve bacapana meM hama logoM para eka prakArake sammohana maMtrakA prayoga karate haiM aura isI lie hama logoMke samIpa ukta saba bAteM devavANIke samAna sarvathA vizvAsa yogya bana gaI haiN| baccoMko pahalehIse yaha samajhA denA cAhie ki, ye saba AnumAnika bAteM haiM aura thoDIsI yuktiyoM para ina sabakA dAromadAra hai| yadi bana sake, to ina saba yuktiyoMke mUla upakaraNa chAtroM ke Age rakhakara unakI khudakI anumAnazaktiko uttejita karanA cAhie / arthAt unheM isa yogya banA denA cAhie ki ve svayaM bhI isa tarahake naye naye anumAna kara sakeM / yadi ve pahalehIse apane manameM dhIre dhIre thoDA thoDA isa bAtakA anubhava karate raheMge ki pustakeM kisa taraha aura kaise kaise anumAna pramANoMse taiyAra kI jAtI haiM, to avazya hI ve pustakoMkA yathArtha phala pAleMge aura unake andhazAsanase apanA chuTakArA karA skeNge| sAtha hI apane svAdhIna udyamake dvArA jJAna prApta karanekI jo unakI svAbhAvika mAnasika zakti hai, vaha gardanake Upara bAharase bojhA lAda denevAlI vidyAke dvArA Acchanna aura mUrchita na hone pAvegI-pustakoMke Upara unake manakA svAmitva pUrA pUrA banA rahegA / bAlaka thor3A bahuta jo kucha sIkheM, yadi sIkhate samaya usakA prayoga karanA bhI sIkha leM, to zikSA unake Upara na car3ha pAvegI-ce hI zikSAke Upara car3ha baiTheMge / isameM sandeha nahIM ki hamArI isa bAtakA anumodana karanemeM loga AnAkAnI na kareMge; parantu jaba isake anusAra kAma karanekA maukA AyagA, taba ThaMDe ho jAveMge / ve soceMge ki bAlakoMko zikSA isa tarahase dI hI nahIM jAsakatI / yaha bilakula asaMbhava hai| ThIka hI hai-ye loga jise zikSA samajhate haiM, vaha isa taraha sacamuca hI nahIM dI jAsakatI / thoDIsI pustakeM tathA thoDese For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 viSaya niyata kara denA aura niyata samayake bhItara niyata praNAlIse parIkSA le lenA, isIko ye loga vidyA sikhalAnA kahate haiM aura jahA~ isa praNAlIse zikSA dI jAtI hai, usIko vidyAlaya kahate haiM / unakI samajhake anusAra mAno vidyA eka svatantra (judA) padArtha hai; use yadi dekhanA ho to unakI buddhike anusAra bAlakake manase alaga-kucha antara para dekhanA cAhie / arthAt pustakoMke patra athavA akSaroMkI saMkhyA ginakara bAlakoMkI vidyAkA hisAba lagAnA caahie| bhale hI isa vidyAse chAtroMkA mana picala jAya, bhale hI ve pustakoMke gulAma bana jAya~, bhale hI unakI svAbhAvika buddhi mUchita ho jAya, bhale hI ve apanI svAbhAvika zaktiyoMke dvArA jJAnako adhikRta karanekI zaktiko anAbhyAsa aura kaSTakara zAsanake vaza sadAke lie kho beThe, para kaheMge ise vidyA / ___ bAlakoMkA mana jitanI zikSAke Upara apanA svAmitva jamA sake, utanI hI zikSA-cAhe vaha thor3I hI kyoM na ho-saccI zikSA hai / aura jo ' zikSA ' nAma dhAraNa karake bhI unake manako DhaMka detI hai use par3hAnA bhale hI kaha lIjie, para zikSA yA sikhAnA to use nahIM kaha sakate / vidhAtAne jAna liyA thA ki Age manuSya svayaM apane hI Upara aneka atyAcAra karegA / isa lie usane manuSyako pahalehIse bahuta majabUta banA diyA hai / isI kAraNa gurupAka akhAdya khAkara ajIrNa bhogakara bhI manuSya bacA rahatA hai aura bacapanase zikSAke asahya kaSTa sahana karake bhI bahuta vidyA prApta kara letA hai aura usake kAraNa garva taka karane lagatA hai ! arthAt hamArI zikSApraNAlI itanI kaSTakara hai ki usase hamArI mAnasika zaktiyoMkA jIvita rahanA hI kaThina thA, parantu vidhAtAne hamArI isa zaktiko For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 aisI majabUta banAI hai ki isa dazA meM bhI hama thor3I bahuta vidyA sIkha lete haiM ! isa tADanA aura pIDanase kitanI hAni uThAnI paDatI hai. ise bahuta loga to samajhate hI nahIM hai, bahuta loga samajhakara svIkara nahIM karate haiM aura bahuta loga aise haiM jo samajhate haiM tathA svIkAra bhI karate haiM, parantu kAmake vakta, jaisA calA A rahA hai vaimA hai calAye jAnA pasanda karate haiM / * saMsAra aura mokss| jainadharma ke anusAra saMsAra aura mokSa donoM anAdi kAlase haiN| isa dharmake siddhAntakI apekSA saMsAra aura paramAtmA ye donoM hI sadaivase vidyamAna haiN| koI samaya aisA nahIM huA ki jisameM koI na koI jIva saMsArI aura koI na koI jIva mukta arthAt paramAtmAkI dazAmeM na ho| kucha matAvalambiyoMkA yaha siddhAnta hai ki prArambhameM kevala eka brahma hI thA, pazcAt usane yaha samasta saMsAra apanI icchA va mAyAse utpanna kiyA / parantu jainadharmAvalambiyoMkA yaha zraddhAna nahIM hai / jainadharmakA upadeza hai ki jo kucha isa saMsAra meM hai, vaha sadAsa hai aura sadA rhegaa| isa dharmakA siddhAnta yaha hai ki astise nAsti aura nAstima amtikA prAdu rbhAva kadApi nahIM hotA / jisa vastukA astitva hai, usakA kI nAza nahIM hotA aura jo nAstirUpa hai, usakA kabhI astitva nahIM ho sktaa| koI vastu kabhI utpanna nahIM huI / jo vastu hai vaha sadAse hai aura sadA rhegii| kevala usakI paryAyameM parivartana hotA : ravIndrabAbUke baMgalA nivandhakA anuvAda / 1 noTa- bAbU RSabhadAsa jI vI, e. ke udai lekha kA janapradIpa se anuvAda kiyA gyaa| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 rahatA hai / isIkA nAma hama saMsAriyoMne janma maraNa rakha chor3A hai; parantu isa parivartanakA kAraNa paramAtmA nahIM hai isakA kAraNa vastusvabhAva aura eka vastukA dUsarI vastu para prabhAva hai| saMsAra aura jo kucha saMsArameM hai, saba dravyakA banA huA hai| dravyakA svarUpa jainasiddhAntAnusAra sat hai| "sadravyalakSaNaM" jainadharmakA sUtra hai| sat , utpAda vyaya aura dhrauvyarUpa hotA hai / ye tInoM guNa dravyameM pAye jAte haiN| dravyakI paryAyoMkA sadaiva utpAda vyaya hotA rahatA hai; parantu dravya sadA jyoMkA tyoM rahatA hai| isa prakAra dravyameM utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM guNa sadaiva pAye jAte haiN| isakA udAharaNa isaprakAra hai,-svarNa eka dhAtu hai| usake bhinna bhinna AbhUSaNa bana sakate haiN| kar3e banA liye / phira unako galA kara hAra banA liyaa| phira hArako galAkara kuMDala banA liye / garaja yaha ki usa sonekI paryAyake parivartanase usameM utpAda aura vyayakA honA kaha sakate haiM, parantu svarNadhAtukA pratyeka avasthAmeM astitva hai| ataeva svarNakI apekSA usameM dhruvatA hai| isa prakAra svarNameM utpAda, vyaya dhrauvya tInoM guNa pAye gaye / isI taraha AtmA dravya hai| yaha kabhI naraka paryAyameM jAtA hai, kabhI vanaspatike rUpameM utpanna hotA hai, kabhI pazupakSIkI yonimeM janma letA hai, kabhI manuSya ho jAtA hai aura kabhI deva banakara svargameM pahu~ca jAtA hai| isa prakArase eka paryAyameM maratA hai, dUsarI paryAyameM janma letA hai; parantu vAstavameM jIva sadaivase hai, na kabhI maratA hai aura na kabhI paidA hotA hai, yaha utpAda, vyaya kevala jIvakI paryAyoMmeM hotA hai| kevala vyavahAra rUpase jIvakA janma: maraNa kahA jA sakatA hai / nizcayase jIva ajara, amara, anAdi, For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaMta hai; parantu cU~ki paryAya jIvase pRthak nahIM hai isa kAraNa jaba utpAda vyaya paryAyase hotA hai taba usake kAraNa utpAda vyayakA jIvameM kahanA bhI anucita nahIM hai| bhAvArtha-nizcaya, vyavahAra nayakI apekSAse jIvadravyameM utpAda, vyaya, dhrauvya tInoM guNa pAye jAte haiM aura dravya paryAya guNako liye hotA hai / jaise pItavarNa svarNakA guNa hai aura kar3e va hAra ityAdi usakI paryAyeM haiM / isI prakAra jJAna jIvakA guNa hai aura pazupakSI manuSya, devAdi jIvanI, paryAyeM haiN| sArAMza yaha hai ki jainadharmAnusAra samasta saMsAra dravyase banA huA hai aura dravya sat rUpa hotA hai aura guNa va paryAyako liye hotA hai aura utpAda, vyaya aura dhrauvya usameM pAye jAte haiN| ___ aba prazna yaha hotA hai ki dravya.eka hai yA aneka haiN| isakA uttara jainadharma yaha detA hai ki dravya eka bhI hai aura aneka bhI haiN| dravya honekI apekSAse dravya eka hai| dravya jahA~ taka usake saddharmakA sambandha hai eka hai / agara dravyako usake dravyatvakI apekSAse dekhA jAya to eka hai, parantu jaba anya guNoMkI apekSAse dekhA jAtA hai, to usake anya bheda ho jAte haiN| jaise jaba jJAna va cetanAzaktikA apekSA vicAra karate haiM, taba dravyake jIva va ajIva ye do bheda ho jAte haiN| jisa dravyameM jJAna va cetanA pAI jAtI hai, vaha jIva hai aura jisameM ye guNa nahIM pAye jAte, vaha ajIva hai| ajIvake anya guNoMkI apekSA pA~ca bheda haiM:-pudgala, kAla, AkAza, dharma aura adhrm|| jIva yA aatmaa| . . jIva yA Atmadravya akRtrima, avinAzI, anAdinidhana, akhaMDa hai| yaha saMsArI aura mukta do avasthAoMmeM pAyA jAtA For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 hai| saMsArI jIvake bhI usakI avasthApekSayA bahirAtmA aura anta. rAtmA ye do bheda haiN| jo jIva rAga, dveSa, kAma, krodha, lobha, mAna, mAyAmeM adhika pha~sA hai, jisase bure vicAra, bure zabda aura bure kArya adhika hote haiM, vaha bahirAtmA hai / isase viparIta jo sva aura parake bhedako jAnatA hai, jisakI icchAyeM va kaSAyeM manda haiM, zubha vicAroM aura zubha kAryoMmeM jisakA mana lagA rahatA hai vaha antarAtmA hai / mukta jIva yA paramAtmA ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya aura ananta sukhakA dhAraka hai, amUrtIka hai, avyAbAdha hai / aguralaghu hai, arthAt halkA bhArI nahIM hai / ataeva usako kisI Tevila va kursIkI jarUrata nahIM hai aura avagAhana zaktikA dhAraka hai arthAt kisI vastuse vaha ruka nahIM sakatA aura koI vastu usako kATa nahIM sktii| vaha vItarAga, sarvajJa aura paramAnanda hai| ___ saMsArI jIva upayogamayI, amUrtIka, kartA, dehaparimANa arthAt zarIrake barAbara rahanevAlA, bhoktA arthAt karmaphalakA bhoganevAlA aura janmamaraNa karanevAlA hai| __ jIvakA svabhAva jJAna hai / svabhAva vastuke usa guNako kahate haiM ki jisase vastukA astitva hai, jo vastuse kabhI pRthak nahIM hotA aura jo kabhI aura vastumeM nahIM pAyA jaataa| ataeva jJAna jIvakA aisA guNa hai jo jIvake astitvako pragaTa karatA hai, jo jIvase kabhI pRthak nahIM hotA aura jo aura kisI vastumeM bhI nahIM pAyA jAtA / jJAnake kAraNahIse jIva anya dravyoMse pRthak pahacAnA jAtA hai / jJAna pratyeka jIvameM-cAhe vaha saMsArI ho cAhe mukta-pAyA jAtA hai| antara kevala itanA hai ki mukta jIvameM For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 . pUrNa jJAna arthAt kevalajJAna pAyA jAtA hai| muktajIva eka hI samayameM samasta saMsArakI bhUta, bhaviSyat, vartamAna samasta vastuoMko jAnatA hai| mukta jIva sarvajJa hai; parantu saMsArI jIva sarvajJa nahIM hai / vaha iMdriyoMdvArA padArthako jAnatA aura dekhatA hai| usakA jJAna parimita hai | mukta jIvakA jJAna ananta, aparimita hai / samasta brahmANDakI vastuoM meM phailA huA hai / saMsArI jIvako kevala utanA hI jJAna hai jitanA indriyoMdvArA usako gamya hai / usakI A~khoM se bacAkara yadi koI padArtha rakkhA jAya, to vaha yaha nahIM batalA sakatA ki vaha kyA padArtha hai / vAstavameM pratyeka jIva meM sarvajJa honekI zakti hai / nija svabhAvakI apekSA jIva mAtra sarvajJa hai / mukta jIvameM yaha svabhAva vyaktarUpa hai / saMsArI jIvameM kevala zaktirUpa hai; vyaktarUpa nahIM / arthAt chipA huA hai / aba dekhanA yaha hai ki saMsArI jIvakI yaha dazA kyoM ho rahI hai aura jisa kAraNa se usakI yaha dazA ho rahI hai, vaha kisI upAyase dUra bhI ho sakatA hai / isase pUrva ki isa viSayapara vizada rUpase vivecana kiyA jAya yaha Avazyaka hai ki ajIva dravyake guNa svabhAvakA jJAna ho jAya / jaisA Upara kaha Aye haiM, ajIva dravyake pA~ca bheda haiM - arthAt pudgala, kAla, AkAza, dharma, adharma / '' pudgala / pudgala vaha dravya hai ki jisameM jJAna nahIM hai| cetanAzakti se rahita hai, mUrtIka hai aura milane bichur3ane kI yogyatA rakhatA hai / arthAt kabhI to pudgalase pudgala milakara koI eka padArtha bana jAtA hai aura kabhI pudgalase pudgala pRthaka hokara usa padArthake khaMDa khaMDa ho jAte haiM / pudgala dravya bhI apane dravyatvakI apekSA avinAzI hai / usake For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 kisI bhI paramANukA abhAva nahIM ho sakatA / sparza, rasa, gandha, varNa pudgala dravyakke astitvako pragaTa karate haiM / ye guNa aise haiM ki jo aura dravyameM nahIM pAye jAte / ye pudgala ke svabhAva haiM / sparzake ATha bheda haiM:- kar3A, narma, rUkhA, cikanA, ThaMDA, garma, halkA, bhArI / pratyeka pudgalameM kucha na kucha sparza avazya hogA, kucha na kucha rasa avazya hogA, sugandhi va durgandhi avazya hogI aura eka na eka varNa bhI hogaa| garaja yaha ki pudgala sparza, rasa, gandha, aura varNa ina cAra guNoM se rahita kabhI nahIM ho sakatA / isameM sandeha nahIM ki kucha padArtha aise haiM aura ve aise paramANuoMse bane hue haiM ki jinameM cAroM guNoMkI adhikatA hai aura kucha padArtha aise paramANuoM se bane hue haiM ki jinameM tIna va do va eka hI guNakI adhikatA hai| jaise dhAtu, pASANa, miTTI aise padArthoM se bane hue haiM ki jinameM sAdhAraNataH sparza, rasa, gandha, varNa cAroM guNoMkI adhikatA hai / jalameM sparza, rasa, varNakI adhikatA hai / vAyumeM kevala sparzakI adhikatA hai| zuddha pudgala paramANu hai / paramANu itanA choTA hotA hai ki usake aura khaMDa nahIM ho sakate / paramANu akhaMDa hai / paramANumeM ye cAroM guNa arthAt sparza, rasa, gandha, varNa hote haiN| kisI meM koI guNaM nyUna koI adhika yA kisI meM eka guNa jaise sparzake bhedoM meM se koI bheda kama aura koI adhika hotA hai / paramANuoMke saMyoga se skandha va samasta padArtha pRthvI, jala, agni, vAyu Adi banate haiM / paramANu itanA sUkSma hai ki hamako A~khase dikhAI nahIM detA / hama kevala skandhako dekhate haiM / aba prazna yaha hotA hai ki paramAoMkA kisa kAraNa se milanA bichuranA hotA hai| isakA kAraNa sparzake do guNa haiM - 1 cikanAhaTa aura 2 khuradarApana / para For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANuoMkA milanA, bichuranA isa cikanAhaTa aura khuradarepanake kAraNase hI hotA hai| jina do paramANuoMmeM ye donoM guNa samAna ekahI prakArake hote haiM, ve paramANu ApasameM nahIM milate / arthAt yadi eka paramANumeM itanA cikanAhaTa hai jitanA dUsaremeM hai, to ve donoM paramANu eka sAtha nahIM mileMge aura yadi eka paramANumeM itanA khuradarApana hai ki jitanA dUsaremeM to ve paramANu bhI ApasameM | nahIM mileMge aura yadi eka paramANu itanA "cikanAhaTa hai ki : jitanA dUsaremeM khuradarApana hai to bhI unakA ApasameM mela nahIM ho sakegA; parantu yadi ekakI cikanAhaTa dUsareke khuradarepanase do guNa (darne ) adhika hai, to ye donoM paramANu eka dUsarekI ora AkarSita hoMge aura mila jAyeMge / saMsArameM samasta padArthoMkA . bananA aura bigaDanA isI siddhAnta para nirbhara hai aura samasta padA- . thoMke paramANuoMkA ApasameM milA rahanA va judA judA honA isI siddhAntake AdhAra para hai| ___ pudgalaskandha chaha prakArake haiM:-- 1 vAdaravAdara jaise patthara, lakar3I, miTTI vagairaha / 2 bAdara jaise dUdha, pAnI vagairaha / 3 bAdarasUkSma jaise dhUpa, cA~danI vagairaha / 4 sUkSma bAdara jesai zabda, gandha Adi / 5 sUkSma jaise AThaHprakArake jJAnAvaraNIya Adi karma arthAt vaha sUkSma pudgala ki jisakA bandhana AtmAke sAtha AtmAke rAgadveSake kAraNa hotA hai| 6 sUkSma sUkSma jaise paramANu / __ hama saMsArameM jo bhA~ti bhA~tike nIle, pIle raMga dekhate haiM, khaTTe, mIThe, kaDave Adi rasa cakhate haiM, taraha tarahakI gandha sUMghate haiM, komala, kaThora, zIta, uSNAdikA jo anubhava karate haiM aura mIThe, surIle jo zabda sunate haiM, yaha saba pudgala dravyakA khela hai / ye For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba guNa aura paryAyeM pudagalakI hI haiM / zabda bhI pudgala dravyakI paryAya hai / kucha matAvalambiyoMne zabdako AkAzakA guNa mAnA hai, parantu jainadharmameM isako AkAzakA guNa nahIM kahA hai| kyoMki AkAza amUrtIka dravya hai aura zabda mUrtIka nahIM hai / kAraNa ki zabda bhIta Adi paudgalika padArthoMse ruka jAtA hai| isa hetuse aisI vastu jo svaMya mUrtIka ho, amUrtIkakA guNa nahIM ho sktii| jainadharmAvalambI zabdako pudgalakI eka paryAya vizeSa batalAte haiN| jaba eka pudgala skandha dUsare pudgalaskandhase TakarAtA hai, taba kucha paramANu eka paryAyavizeSako dhAraNa kara lete haiM ki jisakA nAma zabda hai| kaal| dUsarA ajIva dravya kAla hai| kAla bhI anAdi aura avinAzI hai / isakA svabhAva anya dravyoMko pravartAnekA hai| vartanA isakA lakSaNa hai / naI vastuko purAnI aura purAnIko naI karanA, isakA kAma hai / jainadharmake anusAra kAlake do bheda haiM / nizcayakAla aura vyavahAra kAla, parantu vyavahAra kAla vAstavameM koI pRthak dravya nahIM hai-nizcayakAlakI hI paryAya hai| nizcayakAla samasta lokameM vyApta hai / nizcayakAla una kAlake aNuoMkA nAma hai, jo sampUrNa brahmANDameM bhare hue haiM aura jinakA kAma padArthoMko badalanekA hai / AkAzake pratyeka pradeza ( AkAzakA vaha choTese choTA bhAga jisakA phira bhAga na ho sake )para eka kAlANu sthita hai| yaha kAlANu bhI atyaMta sUkSma amUrtIka padArtha hai ki jisako hama iMdriyoM dvArA nahIM jAna sakate / kAlANuke Tukar3e bhI nahIM ho sakate / nizcaya kAla dravya yaha hai / isIkI bhinna bhinna For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 paryAyoMkA nAma vyavahAra kAla hai ki jinako hama ghaMTA, dina, mahinA, sAla vagairaha karate haiM / pudgala paramANu jitanI dera meM atyanta sUkSma gati se eka kAlANu se dUsare kAlANu para jAtA hai, utanI derakA nAma samaya hai / samaya vaktakA sabase choTese choTA bhAga hai / vyavahAra kAlakA hisAba pudgalakI kriyA para kiyA gayA hai / saMkhyAta samayakI eka AvalI hotI hai aura tIna hajAra sAta sau tehattara (3773 ) usvAsoM kA eka muhUrta hotA hai / 30 muhUrtakA eka dina hotA hai / 15 dinakA eka pakSa, do pakSakA eka mahInA aura 12 mahIne kA eka varSa hotA hai| varSoMkI eka gaNanA vizeSakA -- jisakI saMkhyA jaina zAstroM meM likhI huI hai - eka palya hotA hai / 10 karor3a palyakA eka sAgara aura dasa kor3Akor3I sAgarakA eka avasarpiNI vA utsarpiNI kAla hotA hai| eka avasarpiNI aura eka utsarpiNI milakara arthAt vIsa kor3Ikor3I sAgarakA eka kalpakAla hotA hai / anAdi kAla se isa tarahake anantA - nanA kalpa bIta gaye aura Ageko bIteMge / bhAvArtha, kAla anAdi ananta hai| na isakA Adi hai na ant| isakI kucha saMkhyA vA sImA nahIM ho sktii| AtmA jaba pUrNa jJAna prApta kara letA haiM arthAt paramAtmA ho jAtA hai, usa samaya usakI pUrNatA usake jJAnameM jhalakatI hai| buddhi aura zabdake dvArA to jitanA kathana ho sakatA hai, utanA hI kathana kiyA jAtA hai| usakA pUrA jJAna to kevalajJAna prApta hone para hI hotA haiM / AkAza / tIsarA ajIva dravya AkAza hai / AkAzaM bhI anAdi, avinAzI, ananta aura akhaMDa hai / isakA svabhAva anya dravyoM aura For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoMko sthAna denekA hai| saMsArakI samasta vastuyeM isake andara samAI huI haiM / isakI koI sImA nhiiN| yaha hara tarafako behada calA gayA hai| AkAza sarvatra phailA huA hai aura jIva, pudgala, kAla, dharma, adharma sabako apanemeM samAye hue hai / yaha jJAnarahita hai arthAta isameM jAnane, dekhanekI zakti nahIM hai.| jIva hI isako va anya padArthoM ko jAnatA hai| dharma / yaha bhI eka sUkSma dravya hai jo sarvatra phailA huA hai| isakA svabhAva yaha hai ki yaha jIva aura pudgalakI gatimeM udAsIna rUpase sahAyatA detA hai| jisa taraha dariyAmeM pAnI machalIko calanemeM madada detA hai, usI prakAra yaha dharma dravya jIva aura pudgalako madada detA hai| adhrm| yaha dravya bhI atyaMta sUkSma hai aura samasta saMsArameM phailA huA hai| isakA svabhAva yaha hai ki jIva pudgalake ThaharanemeM sahAyatA detA hai / jisa taraha musAphira ( pathika ) dhUpameM calate calate kisI vRkSakI chAyAke nIce Thahara jAtA hai aura chAyA usako ThaharanemeM sahAyatA detI hai, usI taraha jaba jIva, pudgala aura AkAzameM kriyArahita hokara Thaharate haiM, taba yaha adharma dravya ThaharanemeM sahAyaka hotA hai| isa prakAra jaina dharmAnusAra ye chaha dravya sAre jagatako banAye hue haiN| ye chahoM dravya kisI samayavizeSameM utpanna nahIM hue, kintu akRtrima, anAdi aura avinAzI haiN| arthAt na kabhI inakA abhAva thA aura na kabhI inakA abhAva hogaa| sadAse haiM aura sadA rheNge| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM se jIvakA svabhAva anya pA~coM dravya aura svaya~ apaneko jAnanekA hai / anya pA~coM dravya na apaneko jAna sakate haiM aura na kisI dUsarehIko / jIva jJAtA hai aura zeSa pA~ca dravya jJeya haiN| jIvakA yaha svabhAva hai ki apane Apako, zeSa pA~coM dravyoMko aura chahoM dravyoMkI bhUta, bhaviSyat, vartamAna kAlakI samasta paryAyoM aura guNoMko eka hI samayameM jaane| svabhAva sarvajJatA hai, parantu saMsArI jIvakA yaha svabhAta chi teha- . hai, pragaTa nahIM hai / saMsArI jIvakA svabhAva vibhAvarUpa ho rahA hai. saMsArI jIvako jo kucha jJAna hotA hai, vaha indriyoMke dvArA hI hotA hai| saMsArI jIva indriyoM ke adhIna haiN| vaha A~khake binA kisI cIjako nahIM dekha sakatA, kAnake binA koI zabda nahIM suna sakatA, jihvA para rakkhe binA kisI cIz2akA svAda nahIM jAna sakatA, nAkake binA sugandhi durgandhikI pahacAna nahIM kara sakatA aura sAmane rakkhI huI, cIjako jabataka hAthase nahIM chUtA, yaha nahIM batalA sakatA ki yaha kar3I hai yA narma, ThaMDI hai yA garma / kisI AdamIko eka aise makAnameM banda kara diyA jAya ki jo hara taraphase banda ho aura jisameM kevala choTe choTe chidra hoM jinameM hokara kucha kucha havA aura rozanI jAtI ho / aba anumAna kiyA jA sakatA hai ki usako bAharakI duniyAkA kitanA jJAna hogA aura vahA~ banda rahanese usakA svAsthya kaisA rahegA / yahI hAla isa saMsArI jIvakA hai| yaha karmoM ke bandhanameM ba~dhA huA hai, isI kAraNa apane guNa ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya, anaMta sukhako khoye hue haiN| aba dekhanA yaha hai ki jIvake sAtha karmoMkA bandhana kisa prakAra ho rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdi kAlase yudgalakA jIvase sambandha hai aura saMsArI jIvameM moha aura rAga dvepa pAyA jAtA hai ! saMsArI AtmA eka vastuse gaga karatA hai aura dUsarIse dvepa karatA hai / kisI padArthako apanA hitakArI samajhatA hai, kimIko hAnikara jAnatA hai ! kisIko apanA mitra samajatA hai, kisIko zatra mAnatA hai / isa prakAra apane asalI guNako bhUle hue hai| para padArthako apanA mAnatA hai| jitane kAma, krodha, lobha, mAna, mAyA Adi bure vicAra hote haiM, ve saba gama dvepake hI kAraNa hote haiN| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla Adi jitane bure kAma hote haiM una sabakI jaDa bhI rAga dveSa hai / isa rAga dvepake kAraNa hI pudalakA jIvake sAtha saMyoga hai| vAstavameM karma do prakArakA hai-bhAva karma aura dravyakarma / rAgadveSa-- rUpa jo jIvake bhAva haiM, ve bhAvakarma haiN| pudgala paramANu jo AtmAke sAtha aghanarUpa ho rahe haiM, ve dravyakarma hai| bhAvakarma, aura dravyakarmameM nimitta naimittika saMbaMdha hai / bhAvakarma dravyakarmake kAraNa aura vyakarma bhAvakarma ke kAraNa haiM / jIvakA asalI svabhAva jJAna hai; parantu dravyakarma ke prabhAvase yaha nAna rAgadveSarUpa ho rahA hai aura rAgadvepake kAraNa navIna vyakarma AtmAkI tarapha khiMcakara usake mAtha vaidhatA hai ! davyakarma mAma paTalaparamANuoMkA anudAya hai jipakA svabhAva yaha hai ki jIvake asalI svabhAvako naSTa karake usameM taraha tarahaka para deza ke bhAva paidA kara detA hai ! yaha mudala paramANuoM kA samudAya aneka prakArakA hai / saMsArI jIyoM kI samasta payAyoM kA yahIM kAratA hai / karmoM ke mukhya ATha bheda haiN| pahalA meDa lAnAvaraNIya karma hai yaha vaha karma hai ki jisakA svabhAva AtmAke vAstavika jJAna aura parvajapaneko rokane DhaMkanekA hai| yadi AtmAmeM usa karmakI adhikatA hai. to AtmAke jJAnameM nyUnatA hogI aura yadi usa karmakI AtmAmeM nyUnatA hai, to usake jJAnameM For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 adhikatA hogii| arthAt AtmAmeM jJAnakA nyUna vA adhika honA AtmAmeM jJAnAvaraNIya karmake nyUna yA adhika honepara nirbhara hai / dUsarA karma darzanAvaraNIya hai| isakA yaha svabhAva hai ki yaha AtmAkI dekhanekI zaktiko rokatA hai| AtmAmeM dekhanekI zaktikA nyUnAdhika honA isI karmake nyUnAdhika hone para nirbhara haiN| tIsarA karma mohinIya hai / isakA svabhAva yaha hai ki / AtmAko saMsArake mohameM pha~sAkara AtmAnubhava aura Atma sukhase vaMcita rakhatA hai| cauthA karma antarAya hai / isakA para svabhAva hai ki yaha AtmAko usakI zaktiyoMko svatantratApUrvaka vyavahArameM lAnese rokatA hai-unameM bAdhA DAlatA hai / ye cAra karma ghAtiyA karma kahalAte haiM / kyoMki ye jIvake asalI svabhAva aura usakI asalI zaktiko naSTa karate haiM / pA~cavA~ karma Ayu hai / isakA yaha yaha svabhAva hai ki yaha jIvako kisI zarIrameM niyata samayataka rakhatA hai| AyukI saMkhyA isI karmaprakRtike paramANuoMkI saMkhyA para nirbhara hai / chaTThA karma vedanIya hai / isakA kAma AtmAke lie duniyA sukhadukhakI sAmagrI ikaTThA karanA hai / koI AdamI to duniyAmeM bar3e dhanI aura sukhI dekhe jAte haiM, koI koI duHkhI, rogI aura nirdhana dekhane meM Ate haiN| yaha saba isa vedanIya karmakA khela hai| sAtavA~ karma nAma hai| isake udayase zarIrake agopAMga, AkRti, rUpa, raMga Adi banate haiN| AThavA~ karma gotra hai jisake udayase ucca, nIca kulameM janma hotA hai| isa prakAra jIvakI samasta saMsArI avasthAyeM ina karmoM ke kAraNa hota haiN| jaba jIva rAga dveSako naSTa karake karmoM para vijaya pAtA hai usa samaya yaha nijasvarUpa arthAt paramAtmapadako prApta kara leta hai| isI kA nAma mokSa hai| dayAcaMdra goyalIya, bI. e.| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 shriikundkundaacaary| "hue, na haiM, na hohiMge, munIMdra kuMdakuMda se|" -vRndaavn| digambarajainasampradAyameM sabase adhika pUjyatA aura mahattA zrIkundakundAcAryako prApta hai| bar3e bar3e vidvAnoM aura AcAryone jahA~ jahA~ apanA paricaya diyA hai, vahA~ vahA~ yaha kahanemeM apanA saubhAgya samajhA hai ki hama kundakundake anvayameM, vaMzameM, yA unake anuyAyI haiN| hamAre sampradAyameM unheM vahI pratiSThA prApta hai, jo kisI tIrthapravartaka yA dharmasaMsthApakako dI jAtI hai| jainadharmake asalI uddezyoMkI aura usakI pavitratAkI rakSA karanevAloMmeM bhagavAn kundakunda sarvapradhAna haiM / isa samaya digambara sampradAyakA sabase adhika bhAga kundakundakI hI AmnAyakA anuyAyI hai / yaha saba hone para bhI bar3e hI khedakA viSaya hai ki hama-kundakundasvAmI kauna the, kaba hue haiM aura kahA~ hue haiM-yaha bhI nahIM jAnate / unake viSayameM hameM jo kucha jJAna paramparAse prApta huA hai, vaha bahuta hI bhramapUrNa hai / vidvAnoMko isa ora sAvazeSa lakSya denA cAhie aura parizrama karake kunkundasvAmIkA vAstavika paricaya prakaTa karanA caahie| isa viSayameM hamane jo kucha chAnabIna kI hai, usakA sArAMza isa lekhake dvArA prakaTa kara diyA jAtA hai| . naamvicaar| __ AcAryapravara kundakundakA mukhya aura prathama nAma padmanandi thaa| parantu inakI sabase adhika prasiddhi -- koNDakunda' yA 'kundakunda' ke nAmase hai| ye koNDakuNDa nAmaka nagarake rahanevAle the| isIlie jAna For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 par3atA hai ki inakA yaha nAma prasiddha ho gayA hai / ' koDakuNDa zabda kanaDI bhASAkA hai| yaha kucha karNakaTu mAlUma hotA hai / ise saMskRtakaviyoMne zrutimadhura kundakundake rUpameM badala diyA hai / zrIindranandisUrikRta zrutAvatArameM likhA hai kiH-- evaM dvividho dravyabhAvapustakAtaH samAgacchan / guruparipATyA jJAtaH siddhAntaH kuNDakuNDapurezrIpadmanandimuninA so'pi dvaadshshsrprimaannH| granthaparikarmakartA SaTkhaNDAyatrikhaNDasya // 161 // ina zlokoMse zrIpadmanandimunikA nivAsasthAna 'kuNDakuNDapura' mAlUma hotA hai / karNATakameM aura bhI kaI AcArya aise hogaye haiM jo apane nivAsasthAnake nAmase prasiddha haiN| jaise ki tumbulUrAcArya / inakA vAstavika nAma saMbhavataH vardhadeva thA; parantu tumbulUra grAmameM nivAsa honeke kAraNa ye isI nAmase adhika prasiddha haiN| zrutAvatArameM inakA ullekha karate samaya likhA hai:--"atha tumbuluurnaamaa'caaryosbhuuttumbuluursgraame|" zravaNabelagulake 9 veM aura 10 veM zilAlekhameM kundakundAcAryakA jikra AyA hai| unameM inakA sirpha inhIM do nAmoMse ullekha kiyA hai / aura bhI kaI granthoMmeM inake ye hI do nAma milate haiM / parantu nandisaMghakI paTTAvalImeM inake pA~ca nAma batalAye gaye haiM:-1 kundakunda, 2 vakragrIva, 3 elAcArya, 4 gRdhrapiccha, aura 5 padmanandi / yathAH ...................... tato'bhavatpaJcasumAmadhAmA zrIpadmanandImunicakravartI // AcAryo kundakundAkhyo, vakragrIvo mhaamtiH| elAcAryo gRdhrapicchaH, padmanandIti tnnutiH||4|| . arthAt paTTAvalImeM gRdhrapiccha, vakragrIva aura elAcArya ye tIna nAma adhika haiN| For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 paTTAvaliyoMmeM jagaha jagaha sandeha hote haiM / aisA mAlUma hotA hai ke prAcIna paTTAvaliyA~ lupta ho gaI haiM aura unake sthAnameM abhI sau do mI varSa pahaleke bhaTTArakoMne kucha anamAnase, kucha kalpanAse aura kucha purAne noToMse ye paTTAvaliyA~ gar3ha lI haiM / isa lie inameM bIsoM bAteM yathArthatAse bilakula viruddha pAI jAtI haiM / nandisaMghakI paTTAvalI bhI aisI hI hai / isameM batalAyA huA -- gRdhrapiccha' nAma kundakundakA nahIM, kintu umAsvAmi yA umAsvAtikA dUsarA nAma hai / isakI sAkSImeM bIsoM pramANa diye jA sakate haiM / yathA2--tatvArthasUtrakartAraM gRdhrapicchopalakSitam / banda gaNIndrasaMjAtamumAsvAmimunIzvaram // -tattvArthaprazasti / 2-tasyAnvaye bhRvidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkundakundAdimunIzvarAkhyaH stsNymaadudgtcaarnnrddhiH||4|| abhUdumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaradhrapicchaH / tadanvaye tatsadRzosti naanystaatkaalikaashesspdaarthvedii||5|| -zravaNabelagulakA 40 vA lekha / 3-tadIya vaMzAkarataH prasiddhAdabhUdadeSA yatiratnamAlA // babhau yadantarmaNivAnmunIndragsa kunnddkunnddoditcnndddnnddH||10 abhUdumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii|| sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuNgven|| 11 // sa prANisaMrakSaNasAvadhAno babhAra yogI kila gRdhrapakSAnU tadA prabhRtyeva budhA yamAhurAcAryazabdottaragRdhrapiccham // 12 // -maMgarAjakavikRta zilAlekha / inake sivA aura bhI kaI pramANa haiM jo Age anyAnya prasaMgoMmeM diye jaayeNge| isase sApha mAlUma hotA hai ki kundakundakA nAma gRdhrapiccha nahIM thaa| For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vakragrIva' nAmakA ullekha bhI paTTAvalIko chor3akara anyatra kahIM nahIM milatA hai / isa nAmake eka aura atyanta prasiddha AcArya ho gaye haiM, jinakA ulekha zravaNabelagulakI malliSeNaprazastimeM milatA hai: vakragrIvamahAmunerdazazatagrIvo'pyahIndro yathAjAtaM stotumalaM vacau balamasau kiM bhagnavAgmivrajam // yo'sau zAsanadevatAbahumato hIvakravAdigraha- . grIvo'sminnathazabdavAcyamavadanmAsAnsamAsena SaT // ____arthAt " mahAmuni vakragrIvake bar3e bar3e vaktAoMko haTA denevAle vacana balakI stuti hajAra prIvAvAlA dharaNendra bhI nahIM kara sakatA hai| zAsanadevIne unheM bahuta mAnA thaa| unhoMne lagAtAra chaha mahIne taka 'atha' zabdakA artha kiyA thA / usa samaya bar3e bar3e . vAdiyoMkI grIvAyeM (gardaneM) lajAke mAre vakra ( Ter3hI) ho gaI thiiN|" ukta : maliSeNa prazastimeM pahale "vandyo vibhurbhuvi na kairiha koNDakundaH", ityAdi zlokameM kundakundakA varNana ho cukA hai| unake bAda samantabhadra aura siMhanandIkA ullekha karake phira vakragrIvakI prazaMsA kI gaI hai| isase mAlUma hotA hai ki vakragrIva kundakundase pRthak dUsare eka mahAn vidvAn ho gaye haiM aura paTTAvalIke lekhakake kathanAnusAra kundakundakA hI nAma vakragrIva na thaa| / isa bAtakA bhI kahIM ullekha nahIM milatA ki elAcArya kundakundakA nAma thA / isa nAmake bhI eka dUsare atizaya prasiddha AcArya ho gaye haiN| ve citrakUTapurake rahanevAle the aura bhagavajinasenake guru vIrasenane unake nikaTa jAkara siddhAnta zAstroMkA adhyayana kiyA thaa| yathAH* kAle gate kiyatyapi tataH punaashcitrkuuttpurvaasii| zrImAnelAcAryo babhUva siddhAntatattvajJaH // 177 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373. tasya samIpe sakalaM siddhAntamadhItya vIrasenaguruH / uparitamanibandhanAdyadhikArAnaSTa ca lilekha // 178 kundakunda aura umAsvAmi / kundakunda aura umAsvAmikA paraspara kyA sambandha thA, isa viSayameM tIna mata haiM-1 kundakunda umAsvAmike guru the, 2 ve umAsvAmike ziSya the aura 3 donoM eka hI the| merI samajhameM inameM se pahalA mata ThIka mAlUma hotA hai| kyoMki eka to zravaNabelagulake jina sAta ATha zilAlekhoMmeM kundakundakA ullekha hai, unameM yahI likhA hai ki umAsvAmi kundakundake ziSya the / dUsare paTTAvalIke lekhaka bhI isI matako puSTa karate haiM aura kundakundake gurukA nAma jinacandra batalAte haiN| tIsare kaI granthoMmeM kundakundake gurukA nAma umAsvAmi na batalAkara aura hI kucha batalAyA hai| - yazodharacaritakI bhUmikAmeM kisI granthake nimnalikhita do zloka uddhRta kiye gaye haiM: zrImAnumAsvAtirayaM yatIzastattvArthasUtraM prakaTIcakAra / yanmuktimArge caraNodyatAnAM pAtheyamayaM bhavati prajAnAm / tasyaiva ziSyo'jani gRdhrapiccho dvitIyasaMjJAsya balAkapicchaH yatsUktiratnAni bhavanti loke muktyaMganAmohanamaNDanAni // arthAt ." umAsvAti munirAjane tattvArthasUtrakI racanA kii| unake ziSya gadhrapiccha the aura unakA dUsarA nAma balAkapiccha thaa|" 1- zrImUlasaMghe'jani nandisaMghastasminbalAtkAragaNotiramyaH / tatrAbhavatpUrvapadAMzavedI zrImAghanandI naradevavanyaH // pade tadIye munimAnyavRtto jinAdicandrassamabhUdatandraH / tato'bhavatpaJcasunAmadhAmA zrIpadmanandI municakravartI // .. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina zlokoMse yaha bhrama ho jAtA hai ki 'gRdhrapiccha ' yaha nAma umAsvAtikA nahIM, kintu unake ziSyakA thA aura ve saMbhavataH kundakunda hI hoMge / kyoMki paTTAvalIke lekhakane unakA eka nAma yaha bhI batalAyA hai / parantu yaha kevala bhrama hI hai / umAsvAtike ziSyakA balokapiccha nAmaka pradhAna ziSya thaa| isakA varNana aneka sthAnoMmeM AyA hai / cU~ki umAsvAtikA nAma gRdhrapiccha thA, isalie saMbhava hai ki ziSyatvake kAraNa use bhI loga gRpiccha kahane lage hoN| __tIsare matakA ullekha paM0 kallApA bharamApA niTavene saMskRta sarvAthasiddhikI bhUmikAmeM kiyA hai| parantu yaha bilakula hI vizvAsake yogya nahIM hai| kyoMki eka to isa viSayameM unhoMne koI pramANa nahIM diyA hai aura dUsare ina donoM vidvAnoMkI racanAyeM judA judA DhaMgakI haiN| eka saMskRtake aura dUsare prAkRtake lekhaka haiM; eka gUr3ha darzanazAstrake praNetA haiM aura dUsare zuddha adhyAtmako saralase sarala bhASAmeM samajhAnevAle haiN| isa kalpanAkI utpatti ki donoM eka hI the, saMbhavataH donoMkI videhagamanakI kathAoMse tathA gRdhrapiccha nAmake bhramase huI jAna par3atI hai| - kundakundake guru kauna the ? isa viSayameM bhI matabheda hai / paTTAvalIke do zlokoMse-jo pUrvameM / uddhRta ho cuke haiM-mAlUma hotA hai ki AcArya mAghanandike ziSya jinacandra aura jinacandrake ziSya yA unake uttarAdhikArI kundakundAcArya the| zrIbrahmadevane paMcAstikAyasamayasArakI eka saMskRtaTIkA likhI hai / usakI utthAnikAmeM ve likhate haiM:1- zrIgRdhrapicchamunipasya balAkapicchaH ziSyo'janiSTa bhuvanatrayavartikIrtiH cAritracaJcurakhilAvanipAlamaulimAlAzilImukhavirAjitapAdapadmaH // -zra0 be0 kA 40 vA~ lekha : For Personal & Private Use Only ___ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "atha zrIkumAranandisaiddhAntikadevaziSyaiH prasiddha kathAnyAyena pUrvavidehaM gatvA vItarAgasarvajJasImandharasvAmitIrthakaraparamadevaM dRSTvA ca tanmukhakamalavinirgatadivyavarNazravaNAdavadhAritapadArthasamUhaiH buddhAtmatattvAdisArArtha gRhItvA punarapyAgataiH zrImatkundakundAcAryadevaiH padmanandyaparanAmadheyairantastattvavAhastattvagauNamukhyapratipatyartham athavA zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuciziSyapratibodhArtha viracite paMcAstikAyaprAbhRtazAstre yathAkrameNAdhikArazuddhipUrvakaM tAptaryArthavyAkhyAnaM kthyte|" / isase mAlUma hotA hai ki kundakundAcArya-jinakA ki dUsarA nAma padmanandi thA-kumAranandi saiddhAntikadevake ziSya the, parantu ye donoM mata itane arvAcIna haiM ki inakI satyatAke viSayameM nizcayapUrvaka kucha bhI nahIM kahA jAsakatA / zrutAvatArameM arhadvalike bAda mAghanandi aura phira dharasenAdi guruoMkA varNana kara diyA hai-mAghanandike bAda na jinacandrakA ullekha hai aura na kumAranandikA / zravaNabelagulake lekhoMmeM bhI kundakundake gurukA kahIM ullekha nahIM hai / jagaha jagaha bhadrabAhu aura candraguptakA varNana karake phira kundakundakA varNana kiyA gayA hai aura usa varNanameM AcArya paramparAkA prAraMbha kundakundase hI kiyA jAtA hai / nandisaMghake ve sabase pahale AcArya gine jAte haiM / yaha kisIko bhI mAlUma nahIM hai ki unake guru kauna the / unake 1-arthAt kundakundAcArya kumAranandike ziSya the / unakA dUsarA nAma padmanandi thaa| unake viSayameM yaha kathA prasiddha hai ki ve eka bAra pUrva videhako gaye / vahA~ sImandharasvAmIke darzana karake aura unakI vANI sunakara unhoMne padArthoM kA svarUpa smjhaa| AtmatattvakA sAra grahaNa karake ve lauTa Aye aura taba unhoMne antastattva bahistattvako gauNamukhyarUpameM pratipAdana karaneke lie athavA zivakumAra mahArAjAdi saMkSeparuci ziSyoMko samajhAneke lie paMcAstikAya prAbhRtakI racanA kii| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 banAye hue aneka grantha pracalita haiM; parantu unameM maMgalacaraNAdimeM apane gurukA ullekha unhoMne kahIM bhI nahIM kiyA hai / ziSyaparamparA / . AcArya kundakunda nandisaMgha yA nandigaNake prathama acArya the| zravaNabelagulameM 47 naM0 kA eka vizAla zilAlekha hai| vaha I0, sa0 1115 ke lagabhagakA likhA huA hai isameM unakI ziSyaparamparAkA vistRta ullekha hai / sthAnAbhAvase ra ddhRta na kara usake prAraMbhake aMzakA sAra de diyA jAtA hai - "zrIpamanandikA dUsarA nAma kundakundAcArya thA / ucca cAritrake prabhAvase unheM cAraNa Rddhi prApta ho gaI thI / unake ziSya umAsvAti the, jinakA dUsarA nAma gRdhrapicchAcArya thaa| unakI ( padmanaMdikI ) anvayameM umAsvAtike samAna dUsarA vidvAn na thA / gRdhrapicchake ziSya balAkapiccha hue / bar3e bar3e rAjA unheM namaskAra karate the| unake ziSya guNanandi paNDita yati hue, jo tarka, vyAkaraNa, sAhitya Adike dhurandhara vidvAn the| unake 300 ziSya the jinameM 72 pradhAna the| unameM bhI devendra muni sarvazreSTha hue / ve bar3e bhArI vyAkhyAtA, naya pramANake jJAtA aura saiddhAntika the| unake ziSya kaladhautanandi (kanakanandi ? ) siddhAntacakravartI aura vAkkAminIvallabha hue / unake putra madanazaMkara yA mahendrakIrti hue| unake ziSya vIranandi hue| ve bar3e bhArI kavi, gamaka, mahAvAdI aura vAgmI the / ityAdi / " - yahI paramparA 42 veM lekhameM tathA aura bhI kaI lekhoMmeM milatI ... maMgarAja (tRtIya)kRta zilAlekhameM padmanandi, umAsvAti, aura balAkapicchake varNanake bAda samantabhadra, pUjyapAda, akalaMka, AdikI : For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 stuti kI gaI hai / parantu usameM yaha nahIM likhA hai ki balAkapicchake ziSya samantabhadra the / arthAt samantabhadrAdi unakI vaMzaparamparAmeM to the, para unake bAda hI nahIM hue haiN| isI prakArase 40 3 zilAlekhameM bhI balAkapicchakA varNana karake samantabhadra aura pUjyapAda AdikA stavana kiyA hai aura spaSTa zabdoMmeM yaha likha diyA hai ki ye balAkapicchakI AcArya paramparAmeM hue haiN| . paTTAvalIkI paramparA ina lekhoMse bilakula nahIM miltii| usake anusAra kundakundake bAdakI paramparA isa prakAra hai-umAsvAti, lohAcArya, yazaHkIrti, yazonandi, devanandI (pUjyapAda ) aura guNanandi ityAdi / Azcarya nahIM ki paTTa yA gaddIke bhedase yaha antara par3a gayA ho / athavA paTTAvalIke karttAne anumAnase hI yaha krama likha diyA ho| . sthAna / zrutAvatArake lekhAnusAra kundakundAcArya kuNDakundapurake rahanevAle the aura yaha sthAna saMbhavataH karNATaka prAntameM hai / bhadrabAhuke samayameM jo dvAdazavarSavyApI bar3A bhArI akAla par3A thA, usameM bhadrabAhu svAmI ke sAtha muniyoMkA bar3A bhArI saMgha karNATaka dezameM calA gayA thA aura usake bAda hI digambara aura zvetAmbara do judA judA bheda ho gaye the / aisA mAlUma hotA hai ki ukta bheda ho jAneke bAda digambarAcAoMne dakSiNa karNATakako aura zvetAmbarAcAryoMne gujarAta tathA uttara bhAratako apanA kendrasthala banA liyA thaa| isa phUTaphATake kucha hI samaya pachi kundakundAcArya hue haiM / isase unakA nivAsa karNATaka prAntameM hI saMbhavita jAna par3atA hai / unakI ziSyaparaMparAke AcArya For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 guNanandi, devendrAdi bhI karNATakameM hI hue haiM, isa lie bhI anumAna hotA hai ki ve karNATaka prAntake hI hoNge| zrIyukta tAtyA nemInAtha pAMgalane kisI 'jJAnaprabodha' nAmaka bhASAgranthake AdhArase kundakundAcAryakI eka kathA likhI hai / usameM unheM mAlavaprAntAntargata bArApura (bArA~) ke rahanevAle batalAyA hai aura ujjayinI paTTakA adhikArI batalAyA hai / parantu ukta kathAko chor3akara isa bAtakA aura koI vizvasta pramANa nahIM hai| smyvicaar| nandisaMghakI paTTAvalImeM likhA hai ki pauSa vadI 8 vikrama saMvat 49 meM kundakundAcArya paTTa para baiThe / usa samaya unakI avasthA 33 varSakI thii| 51 varSa 10 mahIne saMghakA zAsana karake ve saMvat 101 ke lagabhaga svargavAsI hue / parantu vicAra karanese yaha samaya bilakula kalpita pratIta hotA hai| indranandikRta zrutAvatArake matase bhagavAn mahAvIrake nirvANake 683 varSa taka aMgajJAnakI pravRtti rahI-isake bAda usakA lopa ho gyaa| 683 varSAkA hisAba isa prakAra hai:iMdrabhUti gaNadhara (kevalI) .... 12 varSa sudharmAcArya , .... .... 12 varSa jambUsvAmI , .... viSNu Adi pA~ca zrutakevalI . 100 varSa vizAkhadattAdi gyAraha-aMga-dazapUrva-pAThI 183 varSa nakSatrAdi gyAraha aMgake pAThI 220 varSa subhadrAdi AcArAMgake pAThI 118 varSa 683 varSa 38 varSa For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 harivaMzapurANakI prazastimeM bhI yahI bAta likhI hai ki nirvANake 683 varSa bAda taka aMgajJAnakI pravRtti rahI hai / tathA:trayaH kramAkevalino jinAtpare dviSaSTivarSAntarabhAvino bhavat / tataH pare paMca samastapUrviNastapodhanA vaSezatAntare gtaaH|| tryazItike varSazate tu rUpayuka dazaiva gItA dazapUrviNaH shte| dvaye ca vizegabhRto'pi paMca te zate ca sASTAdazake caturmuniH // ___ bhagavajinasenakRta AdipurANake dvitIya parvameM bhI ( dekho zloka 139 se 150 taka) isI matako puSTa kiyA hai / tInoM hI grantha prAcIna aura prAmANika haiM, isalie isa viSayameM koI sandeha nahIM rahA ki vIranirvANa saMvat 683 taka arthAt vikrama saMvat 213 taka aMgajJAnakA astitva rahA hai| - zrutAvatArake anusAra " isake bAda vinayadhara, zrIdatta, zivaitta aura arhaddatta aMgapUrvake kucha aMzoMke jJAtA hue / inake pIche puNTavardhanameM aMgapUrvAzake eka zAkhAke jAnakAra zrIarhadvali hue / inhoMne nandi, senAdi saMghoMkI sthApanA kii| inake bAda mAghanandi muni bhI aMgapUvAMzadezajJa hue aura samAdhipUrvaka svargavAsI hue| phira karmaprAbhRtake jJAtA dharasenAcArya hue| unhoMne bhUtabali aura puSpadantako par3hAyA / phira ina donoMne karmaprAbhUtake SaTkhaNDazAstroMkI racanA kii| 1 isa viSayameM aba koI mandeha nahIM rahA hai ki vikramAdityase 470 varSa pahale mahAvIra bhagavAnakA nirvANa huA thA / trailokyasArAdi kaI granthoMke pramANoMse yaha bAta siddha ho cukI hai / zvetAmbara granthoMse bhI yahI samaya nizcita hotA hai| 2 paTTAvalIke lekhakake matase lohAcAryake bAda arhadali, mAdhanandi, dharasena, bhUtabali aura puSpadanta bhI aMgajJAnI haiM / parantu yaha ThIka nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380. " eka gaNadhara nAmake AcArya hue / unhoMne, yativRSabhane aura uccAraNacAryane kramazaH kaSAyaprAbhRtakI gAthA, cUrNi aura vRttikI racanA kI / " ye donoM karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta siddhAnta guruparipATIse kuNDakundapurameM padmanandi muniko prApta hue / " arthAt indranandisUri ke mata se bhUtibali puSpadantake aura uccAraNAcArya ke bAda kundakundAcArya hue haiM / kitane bAda hue haiM, yaha nahIM kahA; parantu nimnalikhita lokase mAlUma hotA hai. ki ve ukta AcAryoMkI mRtyuke kucha varSa bAda hue haiM / yadi aisA -na hotA, to aisA nahIM kahA jAtA ki unheM donoM siddhAnta gurupari - pATIse prApta hue| vaha zloka yaha hai: " evaM dvividho dravyabhAvapustakagataH samAgacchan / guruparipATyA jJAtaH siddhAntaH kuNDakundapure // 160 zrIpadmanandimuninA.... "" khedakA viSaya hai ki zrutAvatAra ke karttAko guNadhara aura dharasena AcAryakA pUrvApakrama mAlUma nahIM thA - yadi unhoMne unakI guruparipATI batalA dI hotI, to kundakundakA samaya sahaja hI nizcita ho jaataa| to bhI unake kathanase yaha to nissandeha kahA jAsakatA hai aMgapUrva aura unake aMzoMkA jJAna dhIre dhIre barAbara kama hotA - jAtA thA aura isa krama meM dharasena aura guNadharAcArya sabase pichale the, jinheM agrAyaNI pUrvAntargata paMcamavastu ke cauthe karmaprAbhRtakA tathA jJAnapravAda pUrvAntargata dazama vastuke tRtIya kaSAyaprAbhRtakA jJAna thA / 1 guNadharadharasenAnvayagurvoH pUrvAparakramo'smAbhiH na jJAyate tadanvayakathakAgamamunijanAbhAvAt // 151 // For Personal & Private Use Only - zrutAvatAra / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 arthAt ye donoM usa samaya hue haiM, jaba antima aMgajJAnI lohAcArya ho cuke the, unake bAda cAra ArAtIya muni ho cuke the aura unake. . bAda arhadvali aura mAghanandi ho cuke the| lohAcAryakI mRtyu vikramasaMvat 213 ke lagabhaga huI hai| antima aMgajJAniyoMke samAna yadi vinayadharAdi cAra ArAtIya muni bhI kevala 18 varSake bhItara hue mAna liye jAveM, unake bAda arhadvali aura mAghanandike 10-12 varSa gina lie jAveM aura unake bAda dharasena, bhUtabali, puSpadanta, guNadhara, yativRSabha, uccAraNa Adi AcAryoMke honemeM aura unake granthoMke guruparipATIdvArA kundakundataka AnemeM kevala 50 hI varSa mAne jAveM, to kundakundasvAmIkA samaya dhikramakI tIsarI zatAbdike antima pAdake lagabhaga nizcita hotA hai| ___ kundakundasvAmI nandisaMghake eka sAtizaya prasiddha AcArya hue haiM, isa bAtako prAyaH sabhI mAnate haiM aura prAcIna granthoMse bhI yaha bAta saca mAlUma hotI hai| arthAt unake samayameM nandisaMgha sthApita ho cukA thA aura saMghoMke sthApaka arhadvali hue haiM / nandisaMghakI gurvAvalIse yaha bhI mAlUma hotA hai ki kundakunda nandisaMghake tIsare AcArya the, arthAt unake pahale mAghanandi aura jinacandra ho cuke the| isalie aura nahIM to kamase kama arhadvali aura mAghanandike bAda to kundakundako mAnanA hI par3egA aura yaha samaya tIsarI zatAbdike uttarArdha taka avazya jA phuNcegaa| eka kathA prasiddha hai ki giranAra parvata para kundakundasvAmI aura ..zvetAmbarAcAryoMke bIca vivAda huA thA aura usa samaya svAmIne pASA NakI sarasvatIko vAcAla kara diyA thaa| yathAH-- For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 padmanandigururjAto balAtkAragaNAgraNIH / pASANaghaTitA yena vAditA zrIsarasvatI // 26 // -gurvAvalI / kundakundagaNI yenojyntigirimstke| . sovatAdvAditA brAhmI pASANaghaTitA klau||14|| -zubhacandrakRta pAMDavapurANa / isase mAlUma hotA hai ki kundakundasvAmIke samayameM jainadharmameM digambara zvetAmbara bheda ho cuke the| kundakundasvAmIke SaTpAhuDagranthameM bhI isa bAtakA AbhAsa pAyA jAtA hai ki usa samaya zvetAmbara sampraH dAya thaa| yathAH Navi sijaI vacchadharo jiNasAsaNe jaivi hoi ticchayaro Naggo vimokkhamaggo sesA ummaggayA svve|| jai daMsaNeNa suddhA uttA maggeNa sAvi sNjuttaa| ghoraM cariya carittaM icchIsu Na paviyA bhaNiyA // -suutrpaahudd| arthAt jinazAsanameM kahA hai ki vastradhArI muni-cAhe vaha tIrthakara hI kyoM na ho-sIjha nahIM sakatA-mukta nahIM ho sktaa| nagna yA nirgrantha mArga hI mokSamArga hai, zeSa saba unmArga haiN| samyagdarzanase zuddha strIko mokSamArga saMyukta kahI hai| vaha ghora cAritrakA AcaraNa kara sakatI hai, to bhI use mokSaprAptike yogya dIkSA nahIM dI jaasktii| aba yaha dekhanA cAhie ki digambara saMpradAyameM zvetAmbarasaMghakI utpatti kaba mAnI hai / devasenasUrine apane darzanasArameM nimnalikhita gAthA dI hai ekasaye chattIse vikkamarAyassa maraNapattassa / . soraTe balahIye uppaNNo sevaDo sNgho|| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 arthAt vikrama rAjAkI mRtyuke pazcAt 136 veM varSameM saurASTrake vallabhIpurameM zvetAmbarasaMghakI utpatti huii| bhadrabAhucaritameM ratnanandine bhI yahI samaya batalAyA hai| ___darzanasArameM jisa vikramakA saMvat diyA hai, vaha saMbhavataH zaka vikrama yA zAlivAhana hai| jainagranthoMmeM zAlivAhana zakako bhI vikrama saMvat likhanekI paripATI hai| isalie yadi yaha 136 zaka hai, to isameM 135 jor3anese 271 vikrama saMvatke lagabhaga zvetAmbara saMghakI utpatti mAnI jAsakatI hai aura isake bAda tIsarI zatAbdike antameM-jaisA ki zrutAvatArase siddha ho cukA hai-kundakundAcAryakA samaya nizcita hotA hai| kamase kama vi0 saM0 213 ke pahale to unakA honA mAnA hI nahIM jaasktaa| jiivnkthaa| zrIyuta tAtyA neminAtha pAMgaLane marAThImeM kundakundAcAryakA carita likhA hai| usameM unhoMne jJAnaprabodha nAmaka bhASAgranthake AdhArase eka kathA dI hai, jisakA sArAMza yaha hai:___" mAlavAke bArApura yA bArA~ nAmaka nagarameM kumudacandra rAjA rAjya karatA thA / rAnIkA nAma kumudacandrikA thA / usake rAjyameM kundazreSTI nAmaka dhanika vyApArI apanI strI kundalatAke sAtha nivAsa karatA thA / kundalatAko eka putra huaa| usakA nAma rakkhA gayAkundakunda / putrakI prAptise seTha aura seThAnIke harSakI sImA na rhii| "eka dina kundakumAra apane sAthI lar3akoMke sAtha khelatA khelatA nagarake bAhara udyAnameM calA gayA / vahA~ eka muni virAjamAna the aura bahutase zrAvaka unakA pUjana arcana bandana kara rahe the| kucha samayameM munirAja dharmopadeza dene lge| bAlaka dhyAnapUrvaka sunane lagA / unake For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 vacanoMkA aura U~ce caritrakA usa para bahuta bar3A prabhAva par3A / use saMsArase virakti ho gii| usake hRdayameM mokSamArgake anveSaNakI icchA prabala ho uThI / vaha jinacandramunikA ziSya ho gayA aura unake saMghake sAtha jJAnArjana karatA huA bhramaNa karane phi| isa samaya usakI avasthA kevala 11 varSa kI thI ! mAtApitAko bahuta duHkha huA, parantu vecAre karate kyA ? - "kundakundakI gaNanA jinacandrake mukhya ziSyoMmeM homantameM 33 varSakI avasthAmeM unheM AcAryapada mila gyaa| ye hotA hai ta hue aura AtmanirIkSaNa karate hue yatastataH vihAra karane lge| eka bAra unheM jainadharmake kucha siddhAntoMke viSayameM kucha zaMkAyeM utpanna huI, parantu usasamaya unakA nivAraNa karanevAlA koI na thaa| isa lie nirupAya hokara ve tapasyA karane lage aura dhyAnakA vizeSa abhyAsa karane lge| ___ "eka bAra dhyAnastha hote samaya unhoMne sImaMdharasvAmIko trikaraNa zuddhise namaskAra kiyaa| sImaMdhara svAmI videhakSetrameM samavasaraNasabhAmeM virAjamAna the| unakI divyadhvanimeM usI samaya 'saddharmavRddhirastu' yaha vAkya nikalA / kisIke prazna karane para-ki yaha ArzIvAda kisake diyA gayA-utara milA ki bharatakSetrake amuka sthAnameM kundakunda muni haiN| unheM kucha zaMkAyeM ho rahI haiN| unhoMne isI samaya mujhe namaskAra kiyA hai, jisakA yaha ArzIvAda diyA gyaa| ___ "yaha bAta do bhAiyoMne sunii| ve kundakundake pUrvajanmake mitra the / isa lie vahA~se calakara ve bArA~ke udyAnameM kundakundake svAmIke pAsa Aye aura saba samAcAra sunAkara unheM apane vimAnameM biThAkara videhakSetrako le gye| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 "mArgameM munimahArAjakI mayUrapicchi gira gaI aura talAza karane para bhI na milI / lAcAra usasamaya eka gRdhrapicchise kAma calAnA par3A ! isI ghaTanAke kAraNa pIche gRdhrapicchAcAryake nAmase unakI khyAti ___ "videha kSetrake manuSyoMkA zarIra 500 dhanuSyakA thA aura kundakundAcArya 3|| hAthake the ! isalie vahA~kI samavasaraNa sabhAmeM inheM loga bar3e kutUhalakI dRSTise dekhane lage / bhagavAnake kahane para logoMko mAlUma huA ki ye bharatakSetrake eka mukhya AcArya haiM / ___ " kundakundAcArya vahA~ ATha dina taka rahe / isa bIcameM unhoMne apanI zaMkAoMkA samAdhAna kara liyA aura bahutasA navIna jJAna sampAdana kiyA / lauTa kara Ate samaya ve eka grantha sAtha lete Aye, jisameM rAjanIti, maMtra Adi nAnA vidyAoMkA bhaNDAra thaa| parantu durbhAgyavaza vaha lavaNasamudrameM girakara naSTa ho gayA! ve aneka tIthoMkI bandanA karate hue apane mitroMkI sahAyatAse jahA~ke tahA~ A pahu~ce / ___" isake bAda ve dharmopadeza karate hue dharmakA prasAra karane lge| lagabhaga 700 puruSoMne aura bahutasI striyoMne unake nikaTa jinadIkSA dhAraNa kI / kucha samaya pIche giranAra parvata para zvetAmbariyoM aura digambariyoMkA vivAda huaa| usameM kundakundasvAmIne vahA~kI brAhmI devIke mu~hase yaha kahalavA diyA ki-'satya paMtha niragraMtha digambara ' aura digambara mata hI prAcIna mata hai / ___" antameM umAsvAmIko apane pada para sthApita karake ve tapasyA karane lage aura eka dina dhyAnastha avasthAmeM hI paralokavAsI ho gaye / " For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 - isa kathA kundakundake mAtApitAke tathA sthAnAdike jo nAma diye haiM, kaha nahIM sakate ki ve kahA~ taka ThIka haiM / kyoMki eka to yaha kathA kisI Adhunika lekhakakI likhI huI, aura dUsare kumudacadra rAjA kumudacandrikA rAnI; kundazreSThI aura kundalatA seThAnI, ye nAma bilakula kalpita jaise mAlUma hote haiN| Azcarya nahIM, jo seTha aura seThAnIke nAma kevala ' kundakunda ' nAmako anvarthaka siddha karaneke lie hI gar3he gaye hoM / tattvArthAdhigama bhASyakI prazastimeM umAsvAtikI mAtAkA nAma umA aura pitAkA nAma svAti likhA hai aura isIlie unakA nAma umAsvAti par3a gayA batalAyA hai / kunda zreSThI aura kundalatAke nAma isIkI chAyA para gar3he gaye jAna par3ate haiN| vAstavameM kuNDakunda grAmake kAraNa hI padmanandikA nAma kundakunda prasiddha huA hai jaisA ki pahale likhA jA cukA hai| kundalatA aura kundazreSThIke nAmoMkA ullekha kisI prAcIna granthameM yA zilAlekhAdimeM bhI nahIM miltaa| ___ isa kathAke isa aMzakI sAkSI aura bhI kaI sthAnoMmeM milatI hai ki kundakundasvAmI videha kSetrako gaye the| devasenasUrikA darzanasAra saMvat 909 kA likhA huA hai| usameM eka jagaha likhA hai:-- jai paumaNaMdiNAho sImaMdharasAmidivvaNANeNa / Na vivohai to samaNA, kahaM sumaggaM payANaMti // . / arthAt yadi padmanandinAtha, sImaMdhara svAmIke divyajJAnake dvArA upadeza na dete-na samajhAte, to zramaNa yA munijana sumArgako kaise jAnate ? isase mAlUma hotA hai ki Ajake samAna navavIM dazavIM zatAbdImeM bhI yaha videhakSetragamanakI bAta prasiddha thii| paMcAstikAya TIkAkI utthAnikAmeM brahmadevane bhI isa prasiddha kathAkA ullekha kiyA hai| (yaha utthAnikA isI lekhake pRSTha (37475) meM uddhRta kI jA cukI hai|) For Personal & Private Use Only . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanaDI bhASAmeM 'rAjAvalI' nAmakA eka grantha hai| usameM isI DhaMgakI eka kathA pUjyapAda yA devanandisvAmIke viSayameM bhI likhI hai / arthAt usake matase pUjyapAda bhI apanI zaMkAoMkA nirasana karaneke lie sImaMdhara jinake samavasaraNameM gaye the aura isI kAraNa loga unase 'jinendrabuddhi ' kahane lage the| umAsvAmIke viSayameM bhI yahI kathA prasiddha hai / vAstavameM gRdhrapicchAcArya inhIMkA nAma thA aura isa kathAmeM jo gRdhrake paMkhoMkI pichI le lenekI bAta hai, vaha inhIMke nAmakA kAraNa batalAneke lie kahI gaI hai / kundakundAcAryakA nAma gRdhrapiccha na thaa| mAlUma hotA hai, isa bAtako na jAnakara isa kathAkA ukta aMza umAsvAtikI kathAse hI le liyA hai| .. isa samaya yaha nirNaya karanA kaThina hai ki videha kSetrameM jAnekI bAta kisI ekake viSaya sahI hai, athavA tInoMke viSayameM sahI hai| __ brahmadevane paMcAstikAyakI utthAnikAmeM kahA hai ki yaha grantha zivakumAra mahArAjAdi saMkSeparuci ziSyoM ke lie banAyA gayA hai / pravacanasAraM TIkAkI utthAnikAmeM zrIjayasenAcAryane bhI zivakumAra mahArAjake lie grantha nirmita honekA ullekha kiyA hai| mAlUma nahIM, rAjA zivakumAra kaba aura kahA~ hue haiN| pro0 pAThakane kucha pramANa aise saMgraha kiye haiM jinase mAlUma hotI hai ki zivakumAra rAjA guptavaMzI rAjAoMke samayameM hue haiN| saMbhavataH unakA samaya IsAkI cauthI zatAbdI hogaa| grnthrcnaa| bhagavAn kundakundake jitane grantha upalabdha haiM, ve saba prAkRta bhASAmeM haiM / saMskRtameM unhoMne koI grantha likhA hai yA nahIM, isakA For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 patA nahIM calatA / unakA yaha prAkRtaprema dikhalA rahA hai ki unaka lakSya apanA pANDitya prakaTa karanekI ora nahIM, kintu sarvasAdhAraNakA, upakAra karanekI ora thA / kyoM ki usa samayakI sAdhAraNajanatA saMskRtakI apekSA prAkRtako sugamatAse samajha sakatI thii| unake banAye hue nIce likhe grantha upalabdha haiM:-- 1 samayasAra prAbhRta ( pAhuDa ), 2 paMcAstikAya prAbhRta, 3 pravacanasAra prAbhRta, 4 SaTprAbhRta yA SaTpAhur3a ( 1 darzana pAhuDa, 2 2 sutta pAhur3a, 3 cAritta pAhur3a, 4 bodha pAhur3a, 5 bhAva pAhur3a, 6mokkha pAhur3a), 5 rayaNasAra, 6 bAraha aNubekkhA (dvAdazAnuprekSA) aura 7 niyamasAra / inameMse pahale chahoM grantha chapa cuke haiM / sAtavA~ prantha niyamasAra saMskRtaTIkA aura zrIyukta brahmacArI zItalaprasAdajIkRta bhASATIkA sahita chapa rahA hai| ___SaTkhaNDa siddhAntake Adike tIna khaNDoMkI eka bar3I bhArI TIkA bhI kundakundasvAmIkI banAI huI hai / isa TIkAkA pramANa 12 hajAra zloka hai| isakA ullekha zrutAvatArameM kiyA gayA hai; parantu isa samaya upalabdha nahIM hai| aisA prasiddha hai ki kundakunda bhagavAnane saba milAkara 84 pAhuDa yA prAbhatoMkI racanA kI thii| inameM se kuchakA ullekha to Upara ho cukA hai, zeSameMse itane pAhur3oMkA nAma aura bhI mAlUma huA hai: 1 joNIsAra, 2 kriyAsAra, 3 ArAhaNAsAra, 4 labdhisAra, 5 chapaNAsAra, 6 baMdhasAra, 7 tattvasAra, 8 aMgasAra, 9 dravyasAra, 10 kramapAhuDa, 11 payapAhur3a, 12 vidyApAhur3a, 13 ughAtapAhur3a, 14 dRSTipAhur3a, 15 siddhAMtapAhur3a, 16 toyapAhur3a, 17 caraNapAhur3a 18 samavAyapAhur3a, 19 nayapAhur3a, 20 prakRtipAhur3a, 21 cUrNIpAhuDa, 1 dekho, isa lekhake prAraMbhake 'evaM dvividho ' Adi zloka / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paMcavargapAhuDa, 23 karmavipAkapAhur3a, 24 vastupAhur3a, 25 buddhipAhur3a 26 payaddhapAhur3a, 27 utpAdapAhur3a, 28 divvapAhur3a, 29 sikkhApAhuDa, 30 jIvapAhur3a, 31 AcArapAhur3a, 32 sthAnapAhur3a, 33 pramANapAhur3a, 34 AlApapAhur3a, 35 cUlIpAhur3a, 36 SaTdarzanapAhur3a, 37 nokammapAhuDa, 38 saMThANapAhur3a, 39 nitAyapAhur3a, 40 eyaMtapAhur3a, 41 vihayapAhuDa, 42 saalmiipaahudd'| kundakundazrAvakAcAra nAmakA saMskRta grantha bhI kundakundasvAmIke nAmase prasiddha thA; parantu jA~ca karanese mAlUma huA ki yaha unakA banAyA huA nahIM hai| kisI dhUrtane apane kisI prayojanakI siddhike lie 'vivekavilAsa' nAmaka zvetAmbara sampradAyake granthake do cAra zloka kATa chA~Ta kara use ukta nAmase prasiddha kara rakkhA thA / kundakundasvAmIke jitane grantha upalabdha haiM, ve saba bahuta hI sugama aura sarala bhASAmeM likhe gaye haiM / aisA mAlUma hotA hai ki ve nirantara hI isa bAtakA dhyAna rakhate the ki merI racanA bahuta hI sahaja aura bodhagamya ho| __ ApakI racanAmeM pahale tInagrantha (samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra ) sarvaziromaNi haiN| inheM prAbhUtatraya, yA nATakatraya kahate haiN| jainadharmakA vedAnta yA adhyAtma inhIM tIna granthoM meM hai| ina granthoMko yadi jainadharmakA jIva yA prANa kaheM, to bhI atyukti na hogii| inakA svAdhyAya aura manana kiye binA koI yaha nahIM kaha sakatA ki maiMne jainadharma jAna liyA / . (sanAtanajainagranthamAlAke lie likhA gayA / ) For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 grnthpriikssaa| (3) jinsen-trivrnnaacaar| isa trivarNAcArakA dUsarA nAma 'upAsakAdhyayanasAroddhAra' bhI hai; aisA isa graMthakI pratyeka saMdhise pragaTa hotA hai / yaha graMtha kisa samaya banA hai aura kisane banAyA hai, isakA pRthakarUpase koI spaSTolekha isa graMthameM kisI sthAna para nahIM kiyA gayA hai| koI ' prazasti' bhI isa graMthake sAtha lagI huI nahIM hai / graMthakI saMdhiyoMmeM graMthakartAkA nAma kahIM para ' zrIjinasenAcArya ' kahIM ' zrIbhagavajinasenAcArya' kahIM ' zrIjinasenAcArya nAmAMkita vidvajjana' aura kahIM ' zrIbhaTTArakavarya jinasena ' diyA hai| ina saMdhiyoM se pahalI saMdhi isa prakAra hai: __"ityAce zrImadbhagavanmukhAravindAdvinirgate zrIgautamarSipadapadmArAdhakena zrIjinasenAcAryeNa viracite trivarNAcAre upAsakAdhyayanasAroddhAre zrIzreNikamahAmaMDalezvarapraznakathanazrImavRSabhadevasya paMcakalyANakavarNanadvijotpattibharatarAjadRSTaSoDazasvapnaphalavarNanaM nAma prathamaH prvH| saMdhiyoMko chor3akara kisI kisI parvake antima padyoMmeM graMthakartAkA nAma 'muni jainasena' yA ' bhaTTAraka jainasena ' bhI likhA hai| parantu isa kore nAmanirdezase isa bAtakA nizcaya nahIM ho sakatA ki yaha graMtha kaunase 'jinasena' kA banAyA huA hai / kyoMki jaina samAjameM 'jinasena ' nAmake dhAraka aneka AcArya aura graMthakartA ho gaye haiN| jaisA ki AdipurANa aura pAbhyudaya Adi graMthoMke praNetA bhagavajinasena; harivaMza purANake racayitA dUsare jinasena; harivaMpurANakI ' prazasti ' meM jinakA jikara hai ve tIsare jinasena; For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 zrImaliSeNAcAryapraNIta mahApurANakI ' prazasti ' meM jinakA ullekha hai ve cauthe jinasena aura jainasiddhAntabhAskara dvArA prakAzita pA~caveM jinasena, ityAdi / aimI avasthAmeM vinA kisI vizeSa anusaMdhAnake kisIko ekadama yaha kahanekA sAhasa nahIM ho sakatA ki yaha trivarNAcAra amuka jinasenakA banAyA huA hai| yaha bhI saMbhava hai ki jinasenake nAmase kisI dUsare hI vyaktine isa graMthakA sampAdana kiyA ho / isalie anusaMdhAnakI bahuta bar3I jarUrata hai | graMthameM graMthakartAke nAmake sAtha kahIM kahIM bhaTTAraka ' zabdakA saMyoga pAyA jAtA hai; para yaha saMyoga isa anusaMdhAna meM kucha bhI sahAyatA nahIM detA / kyoMki 'bhaTTAraka' zabda yadyapi kucha kAlase zithilAcArI aura parigrahadhArI sAdhu oM- zramaNAbhAmoM ke lie vyavahRta hone lagA hai; parantu vAstavameM yaha eka baDA hI gauravAnvita pada hai / zAstroMmeM bar3e bar3e prAcIna AcAryoM aura tAthakarI taka ke lie isakA prayoga pAyA jAtA hai / AdipurANameM bhagavajinasenane bhI -- zrIvIrasenaityAtta bhaTTArakapRthuprathaH' isa paTake dvArA apane guru 'vIrasena' ko ' bhaTTAraka ' padavIse vibhUpita varNana kiyA hai / bahutase logoMkA aisA khayAla hai ki yaha trivagAcAra AdipurANaka praNetA zrIjinasenAcAryakA, jinheM isa lekhameM Age barAbara bhagavajinasena' likhA jAyagA.--banAyA huA hai / parantu yaha kevala unakA gvayAla hI gvayAla hai| unake pAsa isake samarthanameM graMthI maMdhiyA meM diye hue ' ityA ' aura ' bhagavajinasena,' ina zabdoMko choDakara aura koI bhI pramANa maujUda nahIM hai| aise nAmamAtrake pramANoMse kucha bhI siddha nahIM ho sakatA / bhagavajinasenake pAche honevAle kisI mAnanIya AcAryakI kRtimeM bhI isa graMthakA kahIM nAmollekha nahIM miltaa| isalie graMthake sAhityakI jA~cako For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 392 chor3akara koI bhI upayukta sAdhana isa bAtake nirNayakA nahIM hai ki ya graMtha vAstavameM kaba banA hai aura kisane banAyA hai| .. jisa samaya isa graMthako parIkSA dRSTise avalokana kiyA jAtA hai, usa samaya isameM kucha aura hI raMga aura gula khilA huA mAlUma hotA hai| sthAna sthAna para aise padyoM yA gadyoMke Dherake Dhera najara par3ate haiM, jo bilakula jyoMke tyoM dUsare graMthoMse uThAkara hI nahIM kintu curAkara rakkhe hue haiN| graMthakartAne unheM apane hI prakaTa kiye haiN| aura to kyA, maMgalAcaraNa taka bhI isa graMthakA apanA nahIM hai| vaha bhI puruSArthasiddhayupAya graMthase uThAkara rakkhA gayA hai / yathAH-- tajayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaiH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra // 1 // paramAgamasya jIvaM niSiddhajAtyandhasindhurAvidhAnam / / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // 2 // pAThakagaNa isIse samajha sakate haiM ki yaha graMtha bhagavajinasenakA banAyA huA ho sakatA hai yA ki nhiiN| jainasamAjameM bhagavajjinasena eka bar3e bhArI vidvAn AcArya ho gaye haiM / unakI anupama kAvyazakti aura agAdha pAMDityakI bar3e bar3e vidvAnoM, AcAryoM aura kaviyoMne mukta kaMThase stuti kI hai| jina vidvAnoMko unake banAye hue saMskRta AdipurANa aura pAzcAbhyudaya kAvyAdikoMke par3hanekA saubhAgya prApta huA hai, ve acchI taraha jAnate haiM ki bhagavajjinasena kitane bar3e pratibhAzAlI vidvAn hue haiM / kavitA karanA to unake lie eka prakArakA khela thA / taba kyA aise kaviziromaNi maMgalAcaraNa taka bhI apanA banAyA huA na rakhate ? yaha kabhI ho nahIM sakatA / pAThakoMko yaha jAnakara aura bhI Azcarya hogA ki jisa graM For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L 393 thase uparyukta maMgalAcaraNake donoM padya uThAkara rakkhe gaye haiM, usa graMthakA bhagavajjinasenake samaya meM astitva bhI na thA / bhagavajjinasena vikramakI 9 vIM zatAbdI meM hue haiM aura 'puruSArthasiddhayupAya' graMtha zrIamRtacaMdrasUridvArA vikramakI 10 vIM zatAbdIke lagabhaga banA hai / trivarNAcAra ke sampAdaka ne isa puruSArthasiddhayupAyase kevala maMgalAcaraNake do padya hI nahIM liye, balki ina padyoMke anantarakA tIsarA padya bhI liyA hai, jisameM graMthakA nAma dete hue paramAgamake anusAra kathana karanekI pratijJA kI gaI hai / yathA: "lokatrayaikanetraM nirUpya paramAgamaM prayatnena / asmAbhirupodhriyate viduSAM puruSArthasiddhayupAyo'yam // 3 // isa padyase sApha taura para corI pragaTa ho jAtI hai aura isameM koI saMdeha bAkI nahIM rahatA ki ye tInoM padya puruSArthasiddhyupAya graMthase uThAkara rakkhe gaye haiN| kyoMki isa tIsare padyameM spaSTarUpase graMthakA nAma ' puruSArthasiddhayupAya ' diyA hai / yadyapi isa padyako uThAkara rakhane se graMthakartAkI yogyatAkA kucha paricaya jarUra milatA hai / parantu . vAstava meM isa trivarNAcArakA sampAdana karanevAle kaise yogya vyakti the, isakA vizeSa paricaya, pAThakoMko isa lekhameM, Age calakara milegA / yahA~ para, isa samaya, kucha aise pramANa pAThakoMke sanmukha upasthita kiye jAte haiM, jinase yaha bhale prakAra spaSTa ho jAya ki yaha graMtha (triva - cAra ) bhagavajjinasenakA banAyA huA nahIM hai aura na harivaMzapurANake kartA dUsare jinasena yA tIsare aura cauthe jinasenakAhI banAyA huA ho sakatA hai: ( 1 ) isa graMtha ke dUsare parvameM dhyAnakA varNana karate hue yaha pratijJA kI hai ki maiM jJAnArNava graMthake anusAra dhyAnakA kathana karatA hU~ / yathA: 1 AcArya amRtacandra kaba hue haiM, isakA koI sudRDha pramANa nahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 " dhyAnaM tAvadahaM vadAmi viduSAM jJAnArNave yanmatam (2-3 jJAnArNava graMtha, jisameM dhyAnAdikA vistArake sAtha kathana hai, zrami zubhacaMdrAcAryakA banAyA huA hai / zubhacaMdrAcArya vikramakI 11 vIra zatAbdImeM dhArAdhIza mahArAja bhojake samayameM hue haiN| isase svayaM va graMthamukhase hI pragaTa hai ki yaha trivarNAcAra jJAnArNavake pIche banA hai aura isalie bhagavajinasenakA banAyA huA nahIM ho sktaa| aura na harivaMzapurANake kartA dUsare jinasena yA tIsare jinasenakA hI banAyA huA ho sakatA hai| kyoMki harivaMzapurANake kartA zrIjisenAcArya bhagavajinasenake prAyaH samakAlIna hI the| unhoMne harivaMzapurANako zaka saMvat 705 (vi0 saM0 840 ) meM banAkara samApta kiyA hai| jaba harivaMzapurANase bahuta pIche bananeke kAraNa yaha graMtha harivaMzapurANake kartAkA banAyA huA nahIM ho sakatA, taba yaha svataHsiddha hai ki harivaMzapurANakI prazastimeM harivaMzapurANake kartAse pahale honevAle jina tIsare jinasenakA ullekha hai, unakA bhI banAyA huA nahIM ho sktaa| (2) granthake cauthe parvameM eka padya isa prakAra diyA hai:__ " prApadaivaM tava nutipadairjIvakenopadiSTaiH / pApAcArI maraNasamaye sArameyo'pi saukhyam // kaH saMdeho yadupalabhate vAsavazrIprabhutvam / jalpaM jApyamaNibhiramalaistvannamaskAracakram // 127 // " yaha padya zrIvAdirAjasUriracita 'ekIbhAva ' stotrakA hai / vahIMse uThAkara rakkhA gayA hai| vAdirAjasUri vikramakI 11 vI 1 jJAnArNavake prAraMbhameM jinasena svAmIko namaskAra kiyA gayA hai| -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 zatAbdAma hue haiN| unhoMne zaka saMvat 948 (vi. saM. 1013 ) meM pArzvanAthacaritakI racanA kI hai| isa lie yaha trivarNAcAra unase pIchekA banA huA hai aura kadApi do zatAbdI pahale honevAle bhagavajjina senAdikA banAyA huA nahIM ho sakatA / ( 3 ) isa graMtha meM aneka sthAnoM para gommaTasArakI gAthAyeM bhI pAI jAtI haiM / 14 parva meM AI huI gAthAoM meM se eka gAthA isa prakAra haiM: " eyaMta buddhadarasI vivarIo vaMbhatAvasI viNao / satar saMsadi makkaDio caiva aNNANI // 12 // yaha gAthA gommaTasArameM nambara 16 para darja hai / gommaTasAra graMtha zrI nemicaMdra siddhAntacakravartIkA banAyA huA hai; jo ki mahArAjA cAmuMDarAya ke samaya meM vikramakI 11 vIM zatAbdI meM hue haiM / mahArAjA cAmuMDarAyakA janma zaka saMvat 900 (vi. saM. 2035 ) meM huA thaa| isase bhI yaha trivarNAcAra bhagavajinasenAdise bahuta pIchekA banA huA siddha hotA haiN| ( 4 ) isa graMtha ke cauthe parva meM, eka sthAna para granthoM ko aura dUsare sthAnapara RSiyoMko tarpaNa kiyA hai| graMthoMke tarpaNa meM AdipurANa, uttarapurANa, harivaMzapurANa, aura gommaTasArako bhI alaga alaga tarpaNa kiyA hai / RSiyoM ke tarpaNa meM prathama to lohAcArya ke pazcAt 'jinasena' ko tarpaNa kiyA hai ( jinasenastRpyatAM / ); phira vIrasena ke pazcAt 'jinasena'kA tarpaNa kiyA hai aura phira nemicandra tathA guNabhadrAcAryakA bhI tarpaNa kiyA hai / 10 veM parva meM jinasena munikI stuti bhI likhI hai aura cauthe parva ke eka zloka meM jinasenakA havAlA diyA haiN| yathA:--- For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 " sakalavastuvikAza divAkaraM bhuvibhavArNavatAraNanIsamaM / suranarapramukhairupasevitaM sujinasenamuniM praNamAmyaham // 10-2 // vAcikastveka eva syAdupAMzuH zata ucyte| sahasramAnasaH prokto jinasenAdisUribhiH // 4-133 // isa saba kathanase bhI yahI pragaTa hotA hai ki yaha pratha bhagavaninasena yA harivaMzapurANake kartA jinasenakA banAyA huA nahIM hai| bhagavajinasenake samayameM AdipurANa adhUrA thA. uttarapurANakA bananA prAraMbha bhI nahIM huA thA aura gommaTasAra tathA je jamita zrInemicaMdakA astitva hI na thaa| (6) isa graMthameM aneka sthAnoM para ekasaMdhi bhaTTArakakRta 'jinasaMhitA se maikaDoM zoka kara vyoM ke tyo rakkhe hue haiM / eka sthAna para ( pA~ca parvameM ) ekasaMdhi bhaTTArakakI banAI huI saMhitAke anusAra homakuMDoMkA lakSaNa varNana karanekI pratijJA bhI kI hai aura sAtha hI tadviSayaka kucha zloka bhI uddhRta kiye haiN| vaha pratijJAvAkya aura saMhitAke do zloka namUneke taura para isa prakAra haiM: lakSaNaM homakuMDAnAM vakSye zAstrAnusArataH / bhaTTArakaikasaMdhezca dRSTvA nirmalasaMhitAm // 103 // trikoNaM dakSiNe kuMDaM kuryAdvartulamuttare / tatrAdimekhalAyAzcApyavaseyAzca pUrvavat // (5-120) atha rAjan pravakSyAmi zRNu bhoH jAtinirNayam / yasminneva parijJAnaM syAt traivarNikazUdrayoH // (11-2)" (6) antake donoM zoka 'jinamaMhitAmeM ' kramaza: nambara 210 aura 43 para darja haiN| ekasaMdhibhaTTAraka bhagavajinasenase bahuta pIche hue haiN| unhoMne khuda apanI saMhitAmeM bahutame zloka AdipurANase uThAkara rakkhe haiN| unameMse do zloka namUneke taura para isa prakAra haiM - For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " vAMchantyo jIvikA deva tvAM vayaM zaraNaM shritaaH| tannastrAyasva lokeza tadupAyapradarzanAt // 47 // zrutveti tadvaco dInaM karuNApreritAzayaH / manaH praNidhAvevaM bhagavAnAdipUruSaH // 48 // ye donoM zloka AdipurANake 16 veM parvake haiM / isa parvameM inakA nambara kramazaH 136 aura 142 hai| isase bhI pragaTa hai ki yaha graMtha bhagavajinasenakA banAyA huA nahIM hai / .. (6) zrIsomadevasUriviracita 'yazastilaka ' zrIhemacaMdrAcAryapraNIta ' yogazAstra' aura zrI jinadattasUrikRta 'vivekavilAsa'ke padya bhI isa graMthameM pAye jAte haiM, jinakA eka eka namUnA isa prakAra hai: ka-zraddhA tuSTirbhaktirvijJAnamalubdhatA kSamAzaktiH / __ yatraite sapta guNAstaM dAtAraM prazaMsanti // 14-119 // yaha zloka yazastilakake AThaveM AzvAsakA hai| kha-ahno mukhevasAne ca yo dve dve ghaTike tyajan / nizAbhojanadoSajJo'znAtyasau puNyabhAjanam 14-87 // yaha yogazAstrake tIsare prakAzakA 63 vA~ padya hai| ga-zAzvatAnaMdarUpAya tamastomaikabhAsvate / ___ sarvazAya namastasmai kasmaicitparamAtmane // 9-1 // yaha zloka vivekavilAsakA Adima maMgalAcaraNa hai| ...zrIsomadevasUri vikramakI 11 vIM zatAbdImeM hue haiN| unhoMne vikrama saMvat 1016 (zaka saMvat 881) meM yazastilakako banAkara samApta kiyA hai| zvetAmbarAcArya zrIhemacaMdrajI rAjA kumArapAlake samayameM arthAt vikramakI 13 vIM zatAbdImeM (saM0 1229 taka) vidyamAna the aura zvetAmbarAcArya zrIjinadattasUri bhI vikramakI For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 13 vIM zatAbdI meM hue haiN| ina AcAryoMke uparyukta graMthoMse jaba padya liye gaye haiM, taba sApha pragaTa hai ki yaha trivarNAcAra unase bhI pIche banA hai aura isa lie zrImalliSeNAcAryakRta ' mahApurANa ' kI prazastimeM ullikhita malliSeNake pitA cauthe zrIjinasenasUrikA banAyA huA bhI yaha graMtha nahIM ho sktaa| kyoMki maliSeNane zaka saMvat 969 (vi. saM. 1104) meM ' mahApurANa'ko banAkara samApta kiyA hai| (7) isa graMthake cauMthe parvameM eka sthAna para 'siddhabhaktividhAna / kA varNana karate hue dasa padyoMmeM siddhoMkI stuti dI hai| isa stutikA pahalA aura antakA padya isa prakAra hai: "yasyAnugrahato durAgrahaparityaktAdirUpAtmanaH, sadvyaM cidacitrikAlaviSayaM svaiHsvairabhIkSNaM guNaiH / / sArtha vyaMjanaparyayaiH samabhavajAnAti bodhaH svayaM, tatsamyaktvamazeSakarmabhiduraM siddhAH paraM naumi vaH // 1 // utkIrNAmiva vartitAmiva hRdi nyastAmivAlokaya- . netAM siddhaguNastuti paThati yaH zAzvacchivAzAdharaH rUpAtItasamAdhisAdhitavapuH pAtaHpataduSkRtavrAtaH so'bhyudayopabhuktasukRtaH siddhe tRtIye bhave // 10 // yaha stuti paMDita AzAdharakRta 'nityamahodyota' graMthase, jise bRhacchAMtikAbhiSeka vidhAna bhI kahate haiM, jyoMkI tyoM uThAkara rakkhI huI hai| isake dasaveM padyameM AzAdharajIne yuktike sAtha apanA nAma bhI diyA hai| sAgAradharmAmatAdi aura bhI aneka graMthoMmeM unhoMne isa prakArakI yuktise (zivAzAdharaH yA budhAzAdharaH likhakara) apanA nAma diyA hai| nitya mahodyota graMthase aura bhI bahutasA gadya padya uThAkara rakkhA huA hai| isake sivAya unake banAye hue 'sAgaradharmAmRta' . For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se bhI pacAsoM zloka uThAkara rakkhe gaye haiN| unameMse do zloka namUneke taura para isa prakAra haiM:__"naratve'pi pazUyante mithyaatvgrstcetsH| pazutve'pi narAyante samyaktvavyaktacetanAH // 14-9 // kudharmastho'pi sadUdharma lghukrmtyaa'dvissn| 'bhadraH sa dezyo dravyatvAnnAbhadrastadviparyayAt // 14-11 // ye donoM zloka sAgAradharmAmRtake pahale adhyAyameM kramazaH nambara 4 aura 5 para darja haiN| AzAdhara vikramakI 13 vIM zatAbdImeM hue haiN| unhoMne anagAradharmAmRtakI TIkA vi0 saM0 1300 ke kArtika mAsameM banAkara pUrNa kI hai / aisA ukta TIkAke antameM unhIMke vacanoMse prakaTa hai| paMDita AzAdharajIke vacanoMkA isa graMthameM saMgraha honese sApha jAhira hai ki yaha trivarNAcAra 13 vIM zatAbdIke pIche banA hai| aura isa lie zatAbdiyoM pahale honevAle bhagavajinasenAdikA banAyA huA nahIM ho sktaa|| (8) anyamatake jyotiSa graMthoMmeM 'muhUrtacintAmaNi' nAmakA eka prasiddha graMtha hai / yaha graMtha nIlakaMThake anuja rAmadaivajJane zaka saMvat 1522 (vikrama saM0 1657) meM nirmANa kiyA hai / * isa graMtha para saMskRtakI do TIkAyeM haiN| pahalI TIkAkA nAma 'pramitAkSarA' hai, jisako svayaM graMthakartAne banAyA hai aura dUsarI TIkA 'pIyUSadhArA' nAmakI hai, jisako nIlakaMThake putra govinda daivajJane zaka saMvat 1525 (vi. saM. * yathAH- "tadAtmaja udaardhaarvibudhniilkNtthaanujo| gaNezapadapaMkajaM hRdi nidhAya rAmAbhidhaH // girIzanagare vare bhujabhujeSu caMdramite (1525) / ... zake viniramAdimaM khalu muhUrtacintAmaNim // 14-3 // " For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1660) meM banAkara samApta kiyA hai / * isa muhUrtacintAmaNike saMskAra prakaraNase bIsiyoM zloka aura una zlokoMkI TIkAoMse bahutasA gadyabhAga aura pacAsoM padya jyoMke tyoM uThAkara isa trivarNAcArake 12 veM. aura 13 veM parvameM rakkhe hue haiM / mUla graMtha aura usakI TIkAse uThAkara rakkhe hue padyoMkA tathA gadyakA kucha namUnA isa prakAra hai: "viprANAM vratabandhanaM nigaditaM garbhAjanervASTame / varSe vApyatha paMcame kSitibhujAM SaSThe tthaikaadshe|| vaizyAnAM punaraSTamepyatha punaH syAdUdvAdaze vatsare / kAle'tha dviguNe gate nigaditaM gauNaM tadAhurbudhAH // 13-8 // kavijya caMdralagnapA ripo mRtau vrate'dhamAH vyayebjabhArgavau tathA tanau mRtau sute khalAH // 13-19 // "garbhASTameSu brAhmaNamupanayedgabhaiMkAdazeSu rAjanyaM garbhadvAdazeSu vaizyamiti bahutvAnyathAnupapatyAgarbhaSaSTagarbhasaptamagarbhASTameSu sauravarSeSviti vRttikRdyAkhyAnAttrayANAmapi nitykaaltaa|" ... Uparake donoM padya muhUrtacintAmANike pA~caveM prakaraNameM kramazaH nambara 29 aura 41 para darja haiM aura gadyabhAga pahale padyakI TIkAse liyA gayA hai / muhUrtacintAmaNi aura usakI TIkAoMse isa prakAra gadyapadyako uThAkara rakhane meM jo cAlAkI kI gaI hai aura jisa prakArase, andhakArake jamAnemeM, logoMkI A~khoMmeM dhUla DAlI gaI hai, pAThakoMko usakA digdarzana Age calakara karAyA jAyagA / yahA~ para sirpha itanA batalA denA kAphI hai ki jaba isa trivarNAcArameM muhUrtacintAmaNi* jaisA ki TIkAke antameM diye hue isakA padyase pragaTa hai: "zAke tattvatithImite (1525) yugaguNAbdo nIlakaMThAtmabhUdugdhAbdhi nikhilArthayuktamamalaM mauhUrtacintAmaNim / kAzyAM vAkyavicAramaMdaranagenAmathya lekhapriyAm / govindo vidhividvaro'tivimalAM pIyUSadhArAM vydhaat||6-5||" For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 ke padya aura usakI TIkAoMkA gadya bhI pAyA jAtA hai, taba isameM koI bhI saMdeha bAkI nahIM rahatA ki yaha graMtha vikrama saMvat 1660se bhI pIchekA banA huA hai| (2) vAstavameM, yaha graMtha somasenatrivarNAcAra (dharmarasikazAstra) se bhI pIchekA banA huA hai / somasena trivarNacAra bhaTTAraka somasenakA banAyA huA hai / * aura vikramasaMvat 1667 ke kArtika mAsameM bana kara pUrA huA hai; jaisA ki usake nimnalikhita padyase pragaTa hai: "abde tatvarasartucaMdra (1667) kalite zrIvikramAdityaje / mAse kArtikanAmanIha dhavale pakSe zaratsaMbhave // .... bAre bhAsvati siddhanAmani tathA yoge supUrNAtithau / nakSatre'zvaninAni dharmarasiko grnthshcpuurnniikRtH||13-216|| jinasena-trivarNAcArameM 'somasenatrivarNAcAra' prAyaH jyoMkA tyoM uThAkara rakkhA huA hai| kaI parva isa graMthameM aise haiM jinameM somasena - trivarNAcArake adhyAya maMgalAcaraNasahitaM jyoMke tyoM nakala kiye gaye haiM / somasenatrivarNAcArakI zlokasaMkhyA, usI graMthameM antima padyadvArA, do hajAra sAtasau (2700) zloka pramANa varNana kI hai| isa saMkhyAmeMse sirpha 72 padya chor3e gaye haiM aura bIsa bAIsa padyoMmeM kucha thoDAsA nAmAdikakA parivartana kiyA gayA hai| zeSa kula padya jinasenatrivarNAcArameM jyoMke tyoM, jahA~ jaba jImeM AyA, nakala kara diye haiN| .. somasenatrivarNAcArameM, pratyeka adhyAyake antameM, somasena bhaTTArakane padyameM apanA nAma diyA hai / ina padyoMko jinasenatrivarNAcArake kartAne kucha kucha badala kara rakkhA hai| jaisA ki nIceke udAharaNoMse pragaTa hotA (1)."dhanyaH sa eva puruSaH samatAyuto yH| prAtaH prapazyati jineMdramukhAravindam // . . . * isa somasenatrivarNAcArakI parIkSA bhI eka svataMtra lekha dvArA kI jaaygii| -lekhaka / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjAsudAnatapasi spRhaNIyacittaH / sevyaH sadassu nRsurairmunisomsenaiH|| (somasena tri0 a0 1 zlo0 116) jinasenatrivarNAcArake dUsare parvameM yahI padya nambara 92 para diyA hai| sirpha 'munisomasenaH' ke sthAnameM 'munijainasenaiH badalA huA haiN| (2) zaucAcArAvidhiH sucitvajanakaH prokto vidhAnAgame puMsAM sadUvratadhAriNAM guNavatAM yogyo yuge'sminkalau // zrIbhaTTArakasomasenamunibhiH stoko'pi vistArataH prAyaH kSatriyavaizyavipramukhakRt sarvatra zUdro'priyaH // (soma0 tri0 a0 2 zlo0 115) jinasenatrivarNAcArameM yahI padya tIsare parvake antameM diyA hai| kevala ' somasena ' ke sthAnameM usIke vajanakA 'jainasena' banAyA gayA hai / isI prakAra nAmasUcaka sabhI padyoMmeM ' somasena ' kI jagaha 'jainasena ' kA parivartana kiyA gayA hai| kisI bhI padyameM 'jinasena' aisA nAma nahIM diyA hai / jinasenatrivarNAcArameM kula 1.8 parva haiM aura somasenatrivarNAcArake adhyAyoMkI saMkhyA 13 hai| pAThakoM. ko yaha jAnakara Azcarya hogA ki jinasenatrivarNAcArake ina 18 parvomeMse jina 13 pauMmeM somasenatrivarNAcArake 13 adhyAyoMkI prAyaH nakala kI gaI hai, unhIM 13 parvoke antameM aise padya Aye haiM jinameM graMthakartAkA nAma ' somasena ' ke sthAnameM 'jainasena ' diyA hai; anyathA zeSa pAMca pAmeM-jo somasena trivarNAcArase adhika haiM-kahIM bhI graMthakartAkA nAma nahIM hai| somasena bhaTTArakane, apane trivarNAcArameM, aneka sthAnoM para yaha pragaTa kiyA hai ki merA yaha kathana zrIbrahmasUrike vacanAnusAra hai For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhIMke graMthoMko dekhakara yaha likhA gayA hai / jaisA ki nimnalikhita padyoMse pragaTa hotA hai:-- " zrIbrahmasUridvijavaMzaratnaM zrIjainamArgapravivuddhatattvaH / vAcaM tu tasyaiva vilokya zAstraM kRtaM vishessaanmunisomsenaiH|| (soma0 tri. 3-149 ) "karma pratItijananaM gRhiNAM yduktN,shriibrhmsuurivrviprkviishvrenn| samyak tadeva vidhivatpravilokya sUktaM, zrIsomasenamunibhiH zubhamaMtrapUrvam // " ( so0 tri0 a0 5 zlo0 antima) vivAhayuktiH kathitA samastA saMkSepataH zrAvakadharmamArgAt / zrIbrahmasUriprathitaM purANamAlokya bhttttaarksomsenH|| (soma0 tri. 11-204 ) vAstavameM somasenatrivarNAcArameM brahmamUritrivarNAcAra ' se bahuta kucha liyA gayA hai aura jo kucha uThAkara yA parivartita karake rakkhA gayA hai, vaha saba jinasenatrivarNAcArameM bhI usI kramase maujUda hai / balki isa trivarNAcArameM kahIM kahIM para sIdhA brahmasUritrivarNAcArase bhI kucha majamUna uThAkara rakkhA gayA hai jo somasena trivarNAcArameM nahIM thA; jaisA ki chaThe parvameM ' yaMtralekhanavidhi,' ityAdi / parantu yaha saba kucha hote hue bhI jinasenatrivarNAcArameM uparyukta tInoM padyoMko isa prakArase badala kara rakkhA hai:-- "zrIgautamarSidvijavaMzaratnaM zrIjainamArga prvivuddhtttvH| vAcaM tu tasyaiva vilokya zAstraM kRtaM vishessaanmunijainsenaiH|| (parva 4 zlo0 antima ) karma pratItijananaMgRhiNAM yaduktaM zrIgautamarSigaNaviprakavIzvareNa samyak tadevavidhivatpravilokya sUktaM zrIjainasenamunibhiH zubhamaMtra pUrvam / ( parva 7 zlo0 antima ) . . .1 isa brahmasUri trivarNAcArakI parIkSA bhI eka svataMtra lekhadvArA kI jaaygii| -lekhaka / For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 vivAhayuktiH kathitA samastA saMkSepataH zrAvakadharmamArgAt / zrIgautamarSiprathitaM purANamAlokya bhaTTArakajainasenaiH // " ... (parva 15 zlo. antima) ina tInoM padyoMmeM somasenake sthAnameM 'jainasena' kA parivartana to vahI hai, jisakA jikara pahale AcukA hai| isake sivAya 'zrIbrahmasUri ke sthAnameM ' zrIgautamarSi ' aisA vizeSa parivartana kiyA gayA hai / yaha vizeSa parivartana kyoM kiyA gayA hai aura kyoM 'brahmasUri' kA nAma ur3AyA gayA hai, isake vicArakA isa samaya avasara nahIM hai| graMthakartAne isa parivartanase itanA sUcita kiyA hai ki maiMne zrIgautamasvAmIke kisI graMtha yA purANako dekhakara isa trivarNAcArake ye tInoM parva likhe haiN| zrIgautamasvAmIkA banAyA huA koI bhI graMtha jainiyoMmeM prasiddha nahIM hai| zrIbhUtabali Adi AcAryoMke samayameM bhI, jisa vakta graMthoMke likhe jAnekA prAraMbha honA kahA jAtA hai-gautama svAmIkA -- banAyA huA koI graMtha maujUda na thA aura na kisI prAcIna AcAryake graMthameM unake banAye hue graMthoMkI koI sUcI milatI hai| hA~, itanA kathana z2arUra pAyA jAtA hai ki unhoMne dvAdazAMgasUtroMkI racanA kI thI / parantu ve sUtra bhI lagabhaga do haz2Ara varSakA samaya huA taba lupta hue kahe jAte haiN| phira nahIM mAlUma jinasena trivarNAcArake kartAkA gautamasvAmike banAye hue kaunase gupta graMthase sAkSAtkAra huA thA jisake AdhAra para unhoMne yaha trivarNAcAra yA isakA 4 thA, 7 vA~ aura 15 vA~ parva likhA hai / ina parvoko to dekhanese aisA mAlUma hotA hai. ki inameM AdipurANa, padmapurANa, ekIbhAvastotra, tattvArthasUtra, padmanaMdipaMcaviMzatikA, nityamahAdyote, jinasaMhitA aura brahmasUritrivarNAcArAdika tathA anyamatake bahutase graMthoMke gadyapadyakI eka vicitra khicar3I pakAI gaI hai / parivartanAdikakI ina saba bAtoMse sApha jAhira For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 1 hai ki yaha graMtha somasenatrivarNAcArase arthAt vikramasaMvat 1667 se bhI pIchekA banA huA haiM / vAstavameM, aisA mAlUma hotA hai ki graMthakartAne somasenatrivarNAcArako lekara aura usameM bahutasA majamUna idhara udharase milAkara usakA nAma jinasenatrivarNAcAra rakha diyA hai / anyathA jinasena trivarNAcArake kartA mahAzaya meM eka bhI svataMtra zloka banAnekI yogyatAkA anumAna nahIM hotA / yadi unameM itanI yogyatA hotI, to kyA ve pA~ca parvoMmeMse eka bhI parvake antameM apane nAmakA koI padya na dete aura maMgalAcaraNa bhI dUsare hI graMthase uThAkara rakhate ? kadApi nahIM / unheM sirpha dUsaroMke padyoMmeM kucha nAmAdikA parivartana karanA hI AtA thA aura vaha bhI yadvA tadvA / yahI kAraNa hai ki ve 13 parvoM ke antima kAvyoMmeM ' somasena' ke sthAnameM 'jainasena' hI badala kara rakha sake haiN| jinasenakA badala unase kahIM bhI na ho sakA / yahA~ para jinasenatrivarNAcArake karttAkI yogyatAkA kucha aura bhI digdarzana karAyA jAtA hai, jisase pAThakoM para unakI sArI kalaI khula jAyagI : ( ka ) jinasena trivarNAcArake prathama parvameM 459 padya haiN| jinameMse Adike pA~ca padyoMko chor3akara zeSa kula padya (446 zloka) bhagavajjinasenapraNIta AdipurANase lekara rakkhe gaye haiM / ye 446 1 zloka kisI eka parvase silasilevAra nahIM liye gaye haiM, kintu aneka parvoMse kucha kucha zloka liye gaye haiM / yadi jinasenatrivarNAcAra ke kartA meM kucha yogyatA hotI, to ve ina zlokoMko apane graMtha meM isa DhaMga se rakhate ki jisase majamUnakA silasilA (krama) aura sambaMdha ThIka ThIka baiTha jAtA / parantu unase aisA nahIM ho sakA / isase sApha z2Ahira hai ki ve uThAkara rakkhe hue ina zlokoMke arthako bhI acchI For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraha na samajhate the / udAharaNake taura para kucha zloka nIce uddhRta kiye jAte haiM: tato yugAnte bhagavAnvIraH siddhArthanandanaH / vipulAdrimalaM kurvantekadAstAkhilArthadRk // 6 // athopasRtya tatrainaM pazcimaM tiirthnaaykm| . papracchAmuM purANArtha zreNiko vinayAnataH // 7 // taM pratyanugrahaM bharturavabudhya gaNAdhipaH / purANasaMgrahaM kRtsnamanvocatsa gautmH||8|| atrAntare purANArthakovidaM vadatAM vrN| papracchurmunayo namrA gautamaM gaNanAyakam // 9 // bhagavanbhArate varSe bhogbhuumisthiticyutau| karmabhUmivyavasthAyAM prasRtAyAM yathAyatham // 10 // tadA kuladharotpattistvayA prAgeva vrnnitaa| nAbhirAjazca tatrAntyo vizvakSatragaNAgraNIH // 11 // ina zlokoMmeMse zloka naM0 6 maMgalAcaraNake bAdakA sabase pahalA zloka hai| isIse graMthake kathanakA prAraMbha kiyA gayA hai| isa zlokameM 'tato' zabda AyA hai jisakA artha hai 'usake anantara'; parantu usake kisake ? aisA isa graMthase kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| isa lie yaha zloka yahA~ para asambaddha hai| isakA 'tato' zabda bahuta hI khaTakatA hai| AdipurANake prathama parvameM isa zlokakA nambara 196 hai| vahA~ para isase pahale kaI zlokoMmeM mahApurANake avatArakA-kathAsambaMdhakA-silasilevAra kathana kiyA gayA hai| usIke sambandhameM yaha zloka tathA isake bAdake do zloka naM. 7 aura 8 the| antake tInoM zloka ( naM.9-10-11 ) AdipurANake 12 veM parvake haiM / unakA pahale tInoM zloMkoMse kucha sambaMdha nahIM miltaa| For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 zloka naM. 9 meM 'atrAntare' aisA pada isa bAtako batalA rahA hai ki gAtamasvAmi kucha kathana kara rahe the jisake daramyAnameM muniyoMne unase kucha savAla kiyA hai| vAstavameM AdipurANameM aisA hI prasaMga thaa| vahA~ 11 veM parvameM vajranAbhikA sarvArthasiddhigamana varNana karake 12 veM parvake prathama zlokameM yaha prastAvanA kI gaI thI ki aba vajranAbhike svargase pRthvI para avatAra lene AdikA vRttAnta sunAyA jAtA hai| usake bAda dUsare nambara para phira yaha zloka naM. 9 diyA thaa| parantu - yahA~ para vajranAbhike sarvArthasiddhigamana AdikA vaha kathana kucha bhI na likhakara ekadama 10-11 parva chor3akara 12 veM parvake isa zlokase aise kaI zloka vinA soce samajhe nakala karaDAle haiM jinakA mela pahale zlokoMke sAtha nahIM miltaa| antake 11 veM zlokameM tvayA prAgeva varNitA' isa padake dvArA yaha pragaTa kiyA gayA hai ki kulakaroMkI utpattikA varNana isase pahale diyA jA cukA hai / AdipurANameM aisA hai bhI / parantu isa graMthameM aisA nahIM kiyA gayA / isa lie yahA~ rakkhA huA yaha zloka trivarNAcArake kartAkI be samajhI jAhira kara rahA "devAdya yAminIbhAge pazcime sukhnidritaa| adrAkSaM SoDazasvapnAnimAnatyadbhutodayAn // 73 // vadeteSAM phalaM deva zuzrUSA me vivrddhte| apUrvadarzanAtkasya na syAnkautukavanmanaH // 74 // " ina donoM zlokoMmeMse pahale zlokameM 'imAn' zabdadvArA Age svapnoMke nAmakathanakI sUcanA pAI jAtI hai| aura dUsare padyameM 'eteSAM' zabdase yaha jAhira hotA hai ki una svapnoMkA nAmAdika kathana kara diyA gayA; aba phala pUchA jAtA hai| parantu ina donoM zlokoMke madhyameM 16 svapnoMkA nAmollekha karanevAle koI bhI padya nahIM . For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 haiN| isase ye donoM padya paraspara asambaddha mAlUma hote haiM / AdipurANake 12 veM parvameM ina donoM zlokoMkA nambara kramazaH 147 aura 153 hai / inake madhya meM vahA~ pA~ca padya aura diye haiM; jinameM 16 svapnoMkA vivaraNa hai / graMthakartAne unheM chor3a to diyA, parantu yaha nahIM samajhA ki unake chor3anese ye donoM zloka bhI paraspara asambaddha ho gaye haiN| " mahAdAnAni dattAni prINitaH praNayajinaH / nirmApitAstato ghaMTAjinavimbairalaMkRtAH // 331 // carkavartI tamabhyetya triprarItya kRtaH stutiH mahAmahamahAM pUjAM bhaktayA nirvartayansvayam // 332 // caturdazadinAnyevaM bhagavantamasevata // (pUrvArdha) 333 // * ina padyoMmeMse pahela padyakA dUsare padyase kucha sambaMdha nahIM milatA / dUsare padyameM ' cakravartI tamabhyetya' aisA pada AyA hai, jisakA artha hai ' cakravartI usake pAsa jAkara' / parantu yahA~ isa 'usa' (tam) zabdase kisakA grahaNa kiyA jAya ? isa sambandhako batalAnevAlA koI bhI padya isase pahale nahIM AyA hai / isalie yaha padya yahA~ para bahuta bhaddA mAlUma hotA hai / vAstavameM pahalA padya AdipurANake 41 veM parva hai, jisameM bharatacakravartIne duHsvapnoMkA phala sunakara unakA zAntividhAna kiyA hai| dUsarA padya AdipurANake 47 veM parvakA hai aura usa vaktase sambaMdha rakhatA hai, jaba bharatamahArAja AdIzvarabhaga I * padya. naM. 331 AdipurANake 41 veM parvake zloka naM. 86 ke uttarArdha aura naM. 87 ke pUrvArdhako milakara banA hai| zloka naM. 332 parva naM. 47 ke zloka naM. 337 aura 338 ke uttarArdha aura pUrvAdhoMko milAnese banA hai / aura zloka naM. 333 kA pUrvArdha ukta 47 veM parvake zloka naM. 338 kA uttarArdha hai| For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 vAnkI sthitikA aura unakI dhvanike banda hone AdikA hAla sunakara unake pAsa gaye the aura vahA~ unhoMne 14 dina taka bhagavAnkI sevA kI thii| graMthakartAne AdIzvarabhagavAn aura bharatacakravartIkA isa avasarasambandhI hAla kucha bhI na rakhakara ekadama jo 41 veM parvase 47 veM parvameM chalA~ga mArI hai aura eka aisA padya uThAkara rakkhA hai jisakA pUrva padyoMse kucha bhI sambaMdha nahIM milatA, usase sApha jAhira hai ki graMthakartAko AdipurANake ina zlokoMko ThIka ThIka samajhanekI buddhi na thii| (kha) isa trivarNAcArakA dUsarA parva prAraMbha karate hue likhA hai ki "praNamyAtha mahAvIraM gautamaM gaNanAyakam / provAca zreNiko rAjA zrutvA pUrvakathAnakam // 1 // tvatprasAdAcchrataM deva trivarNAnAM samudbhavam / athedAnI ca vaktavyamAhnikaM karmaprasphuTam // 2 // " arthAt rAjA zreNikane pUrvakathAnakako sunakara aura mahAvIrasvAmI tathA gautama gaNadharako namaskAra karake kahA ki, he deva ! Apake prasAdase maiMne trivarNoM kI utpattikA hAla to sunA; aba spaSTa rUpase Ahnika karma (dinacaryA) kaMthana karane yogya hai / rAjA zreNikake isa nivedanakA gautama svAmIne kyA uttara diyA, yaha kucha bhI na batalAkara, graMthakartAne ina donoM zlokoMke anantara hI, 'atha krameNa sAmAyikAdikathanam, ' yaha eka vAkya diyA hai aura isa vAkyake Age yaha padya likhA hai:." dhyAnaM tAvadahaM vadAmi viduSAM jJAnArNave yanmatamAta raudrasadhaya'zuklacaramaM duHkhAdisaukhyapradam // piMDasthaM ca padastharUparahitaM rUpasthanAmAparam / teSAM bhinnacatuzcaturviSayajA bhedAH pare santi vai||3||" For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Uparake donoM zlokoMke sambaMdhase aisA mAlUma hotA ki gautama svAmIne isa padyase Ahnika karmakA kathana karanA prAraMbha kiyA hai aura isa padyameM AyA huA ' ahaM' (maiM) zabda unhIMkA vAcaka hai| parantu isa padyameM aisI pratijJA pAI jAtI hai ki maiM jJAnArNava graMthake anusAra dhyAnakA kathana karatA huuN| kyA gautama svAmike samayameM bhI jJAnArNava graMtha maujUda thA aura Ahnika karmake pUchane para gautamasvAmIkA aisA hI pratijJAvAkya ho sakatA hai ? kadApi nahIM / isa lie Adike donoM zlokoMkA isa tIsare padyase kucha bhI sambaMdha nahIM milatA-uparyukta donoM zloka bilakula vyartha mAlUma hote haiM aura ina zlokoMke rakhanese graMthakartAkI yogyatAmeM vaTTA lagatA hai| yaha tIsarA padya aura isase Ageke bahutase padya, vAstavameM, somasenatrivarNAcArake pahale adhyAyase uThAkara yahA~ rakkhe gaye haiN| (ga) isa trivarNAcArake 13 veM parvameM saMskAroMkA varNana karate hue eka sthAnapara ' atha jAtivarNanamAha .' aisA likhakara nambara 23 se 59 taka 37 zloka diye haiN| ina zlokoMmeMse pahalA aura antake do zloka isa prakAra haiM:-- . "zUdrAzcAvaravarNAzca vRSalAzca jaghanyajAHAcaMDAlAttu saMkIrNA ambaSThakaraNAdayaH // 23 // pratimAnaM pratibimbaM pratimA pratiyAtanA prticchaayaa| pratikRtirarcA puMsi pratinidhirUpamopamAnaM syAt // 58 // vAcyaliMgAH samastulyaH sadRkSaH sadRzaH sadRk / sAdhAraNaH samAnazca syuruttarapade tvamI // 59 // " isa saba zlokoMko dekara antameM likhA hai ki, ' iti jAtikathanam' isase vidita hotA hai ki ye saba 37 zloka graMthakAne jAtiprakaraNake samajha kara hI likhe haiN| parantu vastutaH ye zloka aise For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 nahIM haiM / yadi Adi ke kucha zlokoMko jAtiprakaraNasambaMdhI mAna bhI liyA jAya, to bhI zeSa zlokoMkA to jAtiprakaraNake sAtha kucha bhI sambaMdha mAlUma nahIM hotA; jaisA ki antake donoM lokoM se pragaTa hai ki eka 'pratimA' zabdake nAma ( paryAyazabda ) diye haiM aura dUsare meM ' samAna' zabdake / vAstavameM ye kula zloka amarakoza dvitIya kAMDake 'zUdra' ' vargase uThAkara yahA~ rakkhe gaye haiM / inakA viSaya zabdoMkA artha hai, na ki kisI khAsa prakaraNakA varNana karanA | mAlUma nahIM, graMthakartIne ina aprAsaMgika zlokoMko nakala karane kA kaSTa kyoM uThAyA / (gha) isa trivarNAcAra ke 12 veM parvameM eka sthAna para, ' atha prasUtisnAnaM ' aisA likhakara nIce likhe do loka diye haiM:" lokanAthena saMpUjyaM jinedrpdpNkjm| vakSye kRto'yaM sUtreSu graMthaM svarmuktidAyakam // 1 // prasUtisnAnaM yatkarma kathitaM yajjinAgame / procyate jinaseno'haM zRNu tvaM magadhezvara // 2 // ye donoM zloka bar3e hI vicitra mAlUma hote haiM / graMthakartAne idhara udhara se kucha padoMko jor3akara eka bar3A hI asamaMjasa dRzya upasthita kara diyA hai| pahale zlokakA to kucha artha hI ThIka nahIM baiThatA, - usake pUrvArdhakA uttarArdhase kucha bhI sambandha nahIM milatA rahA dUsarA zloka usakA artha yaha hotA hai ki, 'prasUtisnAna nAmakA jo karma jinAgamameM kahA gayA haiM, maiM jinasena kahA jAtA hai, hai zreNika rAjA tU suna / ' isa zloka meM 'procyate jinaseno'haM ' yaha pada bar3A vilakSaNa hai | vyAkaraNa zAstra ke anusAra ' procyate' kriyAke sAtha. ' jinaseno'haM' yaha prathamA vibhaktikA rUpa nahIM AsakatA aura ' jinaseno'ha' ke sAtha 'procyate' aisI kriyA nahIM bana sakatI / isake For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivAya jinasenakA rAjA zreNikako sambodhana karake kucha kahanA bhI nitAnta asaMgata hai| rAjA zreNikake samayameM jinasenakA koI astitva hI na thA / graMthakartAko zabdazAstra aura arthazAstrakA kitanA jJAna thA aura kisa rItise unheM zabdoMkA prayoga karanA AtA thA, isakI sArI kalaI Uparake donoM zlokoMse khula jAtI hai / isI prakArake aura bhI bahutase azuddha prayoga aneka sthAnoM para pAye jAte haiN| cauthe parvameM, jahA~ nadiyoMko argha caDhAye gaye haiM vahA~, bIsiyoM jagaha 'nabaiko'rghaH' 'suvarNakUlAyako'rghaH' tIrthadevatAyaiko'rghaH, ityAdi azuddha pada diye gaye haiM; jinase graMthakartAkI saMskRta-yogyatAkA paricaya milatA hai| (Ga) isI 12 veM parvameM, 'prasUtisnAna' prakaraNase pahale mUla aura azleSA nakSatroMkI pUjAkA vidhAna varNana karate hue isa prakAra likhA hai:---- 'OMThAThaH svAhA' e maMtra bhaNI sarSapa tathA suvarNasUM abhiSeka kIje / pAchai disi bAMdhi tatra bhaNanaM 'U~ namo disi vidisi Adiso / ThaU dizau bhyaH svaahaa|' e maMtra traNa bAra bhaNIyaM tAlI 3 dIjai / ASAMDa chAlI bhaNIiM pahilo kahyo te evi. dhi karIne mAtA pitA bAlakanuM hAtha divArI saghalI vastanaI dAna dIje / pAchai aThAvIsa nakSatra ane nava grahanA maMtra bhaNIiM mAne kholai bAlaka baisAriye / pitA jimaNe hAtha vaisaariiiN| pitAnai mAtAnA hAthamAMhi jvAranA dANA deIna maMtra bhaNIiM / pahilo kahyo te maMtra bhaNIiM / e vidhi karIne mAtA bAlakanuM hAtha divArI saghalI vastunai dAna dIje / pUjAnA karaNahAranai sarva vastu dIje / pAchai 'OM tadulaH'e maMtra bhaNI zAMti bhaNIiM / pAchai jimaNa deIneM vAlIi / iti mUla azleSA pUjAvidhi smaaptH|" For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 saMskRta graMtha meM isa prakArakI gujarAtI bhASAke Ane se sAfa yaha mAlUma hotA hai ki graMthakartAko svayaM saMskRta banAnA na AtA thA aura jaba unako uparyukta pUjAvidhi kisI saMskRta graMthameM na mila sakI, taba unhoMne use apanI bhASAmeM hI likha DAlA hai / aura bhI do eka sthAnoM 1 para aisI bhASA pAI jAtI hai, jisase graMthakartAkI nivAsabhUmikAanumAna honA bhI saMbhava hai / yogyatAke isa digdarzanase, pAThakagaNa svayaM samajha sakate haiM ki jinase - trivarNAcAra ke katIko eka bhI svataMtra zloka banAnA AtA thA ki nhiiN| yahA~ takake isa samasta kathanase yaha to siddha hogayA ki, yaha - graMtha (jinasenatrivarNAcAra) AdipurANake kartA bhagavajjinasenakA banAyA huA nahIM hai aura na harivaMzapurANake kartA dUsare jinasena yA tIsare aura cauthe jinasenakA hI banAyA huA hai / balki somasenatrivarNAcArase bAdakA arthAt vikramasaMvat 1667 se bhI pIchekA banA huA hai / sAtha hI graMthakartAkI yogyatAkA bhI kucha paricaya mila gayA / parantu yaha graMtha vi0 saM0 1667.se kitane pIchekA banA huA hai aura kisane banA-yA hai, itanA savAla abhI aura bAkI raha gayA hai / jainasiddhAntabhAskaradvArA prakAzita huI aura puSkaragacchase sambandha rakhanevAlI senaguNakI paTTAvalIko dekhanese mAlUma hotA hai ki bhaTTAraka zrIguNabhadrasUrike paTTa para eka somasena nAmaka bhaTTAraka hue haiM / somasenatrivarNAcAra meM bhaTTAraka somasena bhI apaneko puSkaragaccha meM guNabhadrasUrike paTTa para pratiSThita hue batalAte haiN| isase . paTTAvalI aura trivarNAcAra ke kathanakI samAnatA pAI jAtI hai / arthAt yaha mAlUma hotA hai ki paTTAvalImeM guNabhadrake paTTa para jina somasena For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTArakake pratiSThita honekA kathana hai unhIMkA somasena trivarNAcAra banAyA huA hai| ina somasenake paTTa para ukta paTTAvalImeM jinasena bhaTTArakake pratiSThita honekA kathana kiyA gayA hai| ho sakatA hai ki jinasenatrivarNAcAra unhIM somasena bhaTTArakake paTTa para pratiSTita honecAle jinasena bhaTTArakakA sampAdana kiyA huA ho aura isa lie vikramakI 17 vIM zatAbdIke aMtameM yA 18 vIM zatAbdIke AraMbhameM isa graMthakA avatAra huA ho / parantu paTTAvalImeM ukta jinasena bhaTTArakakI yogyatAkA paricaya dete hue likhA hai ki, ve mahAmohAndhakArase Dhake hue saMsArake janasamUhoMse dustara kaivalya mArgako prakAza karanemeM dIpakake samAna the aura bar3e durdharSa naiyyAyika kaNAda vaiyyAkaraNarUpI hAthiyoMke kuMbhotpATana karanemeM lampaTa buddhivAle the, ityAdi / yathAH "tatpaTTe mahAmohAndhakAratamasopagUDhabhuvanabhavalagnajanatAbhi dustarakaivalyamArgaprakAzakadIpakAnAM, karkazatArkikakaNAdavaiyyAkaraNabRhatkuMbhikuMbhapATanalampaTadhiyAM, nijasvasyAcaraNakaNakhaMjAyinacaraNayugAdekANAM, zrImadbhaTTArakavarya sUryazrIjinasenabhaTTArakANAm // 48 // " yadi jinasena bhaTTArakakI isa yogyatAmeM kucha bhI satyatA hai to kahanA hogA ki yaha 'jinasena trivarNAcAra' unakA banAyA huA nahIM hai / kyoMki jinasenatrivarNAcArake kartAkI yogyatAkA jo digdarzana Upara karAyA gayA hai usase mAlUma hotA hai ki ve eka bahuta mAmUlI adUradarzI aura sAdhAraNa buddhike AdamI the| aura yadi somasena bhaTTArakake paTTa para pratiSThita honevAle jinasena bhaTTArakakI, vAstavameM, aisI hI yogyatA thI jaisI ki jinasenatrivarNAcArase jAhira hai-paTTIvalImeM dI huI __ 1 senagaNakI paTTAvalIkA kevala saMskRta gadya hI acchA hai / itihAsakI dRSTise usakA kucha adhika mUlya nahIM mAlUma hotA hai| usake kartA cAhe jisako cAhe jitanA bar3A banA de sakate haiM / guNabhadrAcAryako unhoMne dvAdazAMgakA jJAtA batalA diyA hai!! -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 yogyatA nitAnta asatya hai to kaha sakate haiM ki unhIM bhaTTArakajIne yaha jinasenatrivarNAcAra banAyA hai| parantu phira bhI itanA jarUra kahanA hogA ki unhoMne somasena bhaTTArakake paTTa para honevAle jinasena bhaTTArakakI haisiyatase isa graMthako nahIM banAyA hai / yadi aisA hotA to ve isa graMthameM kamase kama apane guru yA pUrvaja somasena bhaTTArakakA jarUra ullekha karate, jaisA ki Ama taura para saba bhaTTArakoMne kiyA hai / aura sAtha hI una padyoMmeMse brahmamurikA nAma ur3Akara unake sthAnameM 'gautamarSi' na rakhate jinako unake pUrvaja somasenane bar3e gauravake sAtha rakkhA thA; valki apanA kartavya samajhakara brahmasUrike nAmake sAtha sAtha somasenakA nAma bhI aura adhika dete / parantu aisA nahIM kiyA gayA, isase jAhira hai ki yaha graMtha ukta bhaTTArakakI haisiyatase nahIM banA hai| bahuta saMbhava hai ki jinasenake nAmase kisI dUsare hI vyaktine isa graMthakA sampAdana kiyA ho; parantu kucha bhI ho,-bhaTTAraka jinasena isake vidhAtA hoM yA koI dUsarA vyakti isameM sandeha nahIM ki jisane bhI isa trivarNAcArakA sampAdana kiyA hai, usakA AbhiprAya jarUra rahA hai ki yaha graMtha somasena aura brahmasUrike trivarNAcAroMse pahalA, prAcIna aura adhika prAmANika samajhA jAya / yahI kAraNa hai jo usane somasena trivarNAcArake aneka padyoMmeMse 'brahmasUri' kA nAma uDAkara usake sthAnameM gautama svAmIkA gIta gAyA hai aura somasena trivarNAcArakA-jisakI apane isa graMthameM nakala hI nakala kara DAlI hai-nAma taka bhI nahIM liyA hai| isI prakAra eka sthAnapara paM0 AzAdharajIkA nAma bhI ur3AyA hai; jisakA vivaraNa isa prakAra ___somasenatrivarNAcArake 10 veM adhyAyameM nimnalikhita cAra padya paMDita AzAdharake havAlese 'athAzAdhara ' likhakara uddhRta kiye gaye haiM / yathAH For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 416 athAzAdharaH svayaM samupaviSTo'dyAtpANipAtre'tha bhAjane / sa zrAvakagRhaM gatvA pAtrapANistadaGgaNe // 146 // sthitvA bhikSAM dharmalAbhaM bhaNitvA prArthayeta vA / maunena darzayitvAMgaM lAbhAlAbhe samo'cirAt // 147 // nirgatyAnyad gRhaM gacchedbhikSodyuktazca kenacit / bhojanAyArthito'dyAttadbhuktvA yadbhikSitaM manAk // 148 prArthayetAnyathA bhikSAM yAvatsvodarapUraNIm // labheta prAsupAtrAntastatra saMzodhya tAM caret // 142 // jinasenatrivarNAcArake 14 veM parva meM somasenatrivarNAcArake dasaveM adhyAyakI maMgalAcaraNasahita nakala honese ye cAroM padya bhI usameM isI kramase darja haiM / parantu inake AraMbha meM ' athAzAdharaH ' ke sthAna meM ' atha samaMtabhadra: ' likhA huA hai / vAstavameM ye cAroM pa paM0 AzAdharaviracita 'sAgAradharmAmRta ke 7 veM adhyAyake haiM; jisameM inakA nambara kramazaH 40, 41, 42, 43 hai / zrIsamaMtabhadrasvAmI ke ye vacana nahIM haiM / svAmI samaMtabhadrakA astitva vikramakI dUsarI zatAbdI ke lagabhaga mAnA jAtA hai / aura paM. AzAdharajI vikramakI 13 vIM zatAbdI meM hue haiN| mAlUma hotA hai ki jinasena trivarNAcArake banAnavAlene isI bhayase ' AzAghara' kI jagaha samaMtabhadra kA nAma badalA hai ki, kahIM AzAdharakA nAma AjAne se usakA yaha graMtha AzAdharase pIchekA banA huA arvAcIna aura Adhunika siddha na ho jAya / yahA~ para pAThakoM ke hRdaya meM svabhAvataH yaha savAla utpanna ho sakatA hai ki graMthakartAko samaMtabhadrasvAmIkA jhUThA nAma likhanekI kyA jarUrata thI, vaha vaise hI AzAdharakA nAma chor3a sakatA thA / parantu aisA savAla karane kI jarUrata nahIM hai| vAstava meM graMthakartAko apane gharakI itanI akala hI nahIM thii| usane jahA~se jo vAkya 6 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uThAkara rakheM haiM, unako usI tarahase nakala kara diyA hai| sirpha jo nAma use aniSTa mAlUma huA, usako badala diyA hai aura jahA~ kahIM usakI samajhameM hI nahIM AyA ki yaha 'nAma' hai, vaha jyoMkA tyoM raha gayA hai| isake sivAya graMthakartAke hRdayameM isa bAtakA jarA bhI bhaya na thA ki koI usake graMthakA milAna karanevAlA bhI hogA yA ki nhiiN| vaha ajJAnAndhakArase vyApta jainasamAja para apanA svacchaMda zAsana karanA cAhatA thaa| isIlie usane A~kha banda karake aMdhAdhuMdha, jahA~ jaisA jImeM AyA, likha diyA hai| pAThakoM para AgAmI aMkameM isakA saba hAla khula jAyagA aura yaha bhI mAlUma ho jAyagA ki isa trivarNAcArakA kartA jainasamAjakA kitanA zatru thaa| yahA~ para isa samaya sirpha itanA aura pragaTa kiyA jAtA hai ki isa trivarNAcArake cauthe parvameM eka saMkalpa maMtra diyA hai, jisameM saMvat 1731 likhA hai| vaha saMkalpa maMtra isa prakAra hai:___ "oM atha traikAlyatIrthapuNyapravartamAne bhUloke bhavanakoze madhyama loke adya bhagavato mahApuruSasya zrImadAdibrahmaNo mate jambUdvIpake tatpuro merodakSiNe bhAratavarSe AryakhaMDe etadavasarpiNIkAlAvasAnapravartamAne kaliyugAbhidhAnapacamakAle prathamapAde zrImahati mahAvIravarddhamAnatIrthakaropadiSTasaddharmavyatikare / zrIgautamasvAmIpratipAditasanmArgaprarvatamAne zrIzreNikamahAmaMDalezvarasamAcarita. sanmArgavizeSe samvat 1731 pravartamAne a0 saMvatsare amukamAse amukapakSe amukatithau amukavAsera..............." ___ mAlUma hotA hai ki yaha saMkalpamaMtra kisI aisI yAdadAzta (smaraNapatra ) parase utArA gayA hai, jisameM tatkAlIna vyavahArake lie kisIne saMvat 1731 likha rakkhA thA / nakala karate yA karAte samaya granthakartAko isa saMvatake badalanekA kucha khayAla na rahA aura isa lie vaha Jain Education Yernational For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barAbara graMthameM likhA calA AtA hai| kucha bhI ho, isa samvatse itanA patA jarUra calatA hai ki yaha graMtha vi0 saMvat 1667 hI nahIM, balki saMvat 1731 se bhI pIchekA banA huA hai| jahA~ taka maiMne isa viSaya para vicAra kiyA hai, merI rAyameM yaha graMtha vikramakI aTThArahavIM zatAbdIke antakA yA usase bhI kucha bAdakA banA huA mAlUma hotA hai aura isakA banAnevAlA avazya hI koI dharta vyakti thaa| jugalakizora mukhtAra tA. 12-6-14. devabaMda, ji0 sahAranapura / - vividha prsNg| jaina aura vaiSNava agravAloMkA sambandha / . ____ jainamitrake jyeSTha zuklA 2 ke aMkameM sampAdaka mahAzayakA eka lekha prakAzita huA hai| usameM unhoMne isa bAtakA upadeza diyA hai ki-"jaina aura vaiSNava agravAloMmeM jo paraspara beTIvyavahAra hotA hai vaha banda kara diyA jAya / jaina agravAloMkI saMkhyA bhI thoDI nahIM hai| prAntIyatA aura pahanAva uDAvake kAraNa unhoMne jo apane hI bhItara kaI bheda kara rakkhe haiM, unheM miTA denA cAhie aura eka chorase dUsare chora takake jaina agravAloMmeM paraspara beTIvyavahAra jArI kara denA caahie| vaiSNavoMke sAtha sambandha karanese jaina kanyAyeM vaiSNava ho jAtI haiM aura vaiSNava kanyAyeM jaina gharameM apanA vaiSNava dharma sAtha liye AtI haiM aura kucha samayameM usa gharako vaiSNava banA DAlatI haiM / isase jainiyoMkI saMkhyA ghaTatI jA rahI hai|" hamArI samajhameM brahmacArIjIne isa viSaya para acchI taraha vicAra nahIM kiyaa| jaina vaiSNava agravAloMke purAne sambandhako tor3anemeM sivA hAnike kucha lAbha nahIM hai / prAcIna bhAratakI For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 dhArmika sahiSNutAkA yaha eka bacA bacAyA namUnA hai| yaha batalA rahA hai ki pahale hama apane judA judA dhamoMko pAlate hue bhI ekatA, prIti aura sahAnubhUtike sAtha rahate the-hamArA pAralaukika dharma hamAre aihika sAmAjika kAmoMmeM bAdhaka na hotA thaa| rASTrIyatAkI dRSTi se yaha sambandha bahuta hI mahattvakA hai / ise toDanekA vicAra bhI na karanA cAhie, balki kahIM kahIMke agravAloMne jo ise banda kara diyA hai unameM phirase jArI karA denA caahie| jainadharmako isase koI hAni nahIM pahu~ca sakatI aura jainiyoMkI saMkhyA ghaTanese isakA koI sambandha nahIM hai| kyoMki jisa taraha isa sambandhase bahutase jaina kuTumba vaiSNava ho jAte haiM, usI taraha bahutase vaiSNava bhI to jaina ho sakate haiM / yadi jainIkI laDakI vaiSNavake yahA~ jAkara vaiSNava bana jAtI hai, to vaiSNavakI laDakI bhI to jainIke yahA~ Akara jainI bana jAtI hai-aise udAharaNoMkI bhI to kamI nahIM hai / vaiSNava dharmameM aisI koI khAsa khabI nahIM hai ki usake saMsargase jainI balAt vaiSNava bana jAya aura jainadharmameM aisI koI kamI nahIM hai ki usake saMsargase koI jainI na bane / aisI bhI koI bAta nahIM hai ki vaiSNavoMmeM dhArmika carcA kucha adhikatAse hotI ho aura jainiyoMmeM na hotI ho aura isake kAraNa loga vaiSNava bana jAte hoM, para jaina na banate hoM / aura thor3I derake lie yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki vartamAnameM jainiyoMse vaiSNava bahuta bana gaye haiM, to isake lie aura bahutase prayatna ho sakate haiM-jAtisambandha toDanekI kyA z2arUrata hai ? jainI agravAla bhAIyoMko cAhie ki ve apanI laDakiyoMko jainadharmakI U~ce darjekI zikSA deM-unake hRdayameM zraddhAkA cirasthAyI bIja DAla deM aura aisI pakkI banA deM ki vaiSNava gharameM jAkara bhI majabUta banI raheM; balki apane acche svabhAva aura acche vicAroMse usa sAre gharako hI mugdha karake jaina banA leM / hamAre hAthameM to dharmapracA For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 rakA yaha bar3A bhArI jariyA hai-isase to hama apane dharmakI AzAtIta unnati kara sakate haiM aura hamameM yadi kucha karatUta ho, to sAre apravAloMko jaina banA sakate haiM / bar3e aphasosakI bAta hai ki isa bahuta hI acche dvArako hama apane hAthase banda kara denA cAhate haiN| isI taraha yadi hama apane kuTumboMko zikSA, sadAcAra Adi guNoMse Adarza banA deM, sacce jainadharmakA rUpa apane gharameM khar3A kara deM, to kaTTarase kaTTara vaiSNava kanyA Akara bhI hamAre Age sira jhukA degI / jainI agravAla kucha nirdhana bhI nahIM hai| yadi Dara hai ki jainI vaiSNava bana -- jAveMge, to unheM cAhie ki isake lie khAsa taurase do cAra upadezaka rakha leM, jagaha jagaha dharmazikSA denekI vyavasthA kara deM aura dhArmika sAhityakA vizeSa prayatnase pracAra kareM / __ isa viSayameM eka bAta hameM avazya yAda rakhanA cAhie ki yadi yaha sambandha cirasthAyI rakhanA hai to hameM, isa dhArmika mAmalemeM - kisI strI puruSa para anucita dabAva na DAlanA cAhie / hama sirpha upadeza de sakate haiM, samajhA sakate haiM aura apane caritrakA prabhAva DAla sakate haiM parantu kisI bahU beTIko jabardastI kisI dharma para ArUDha nahIM kara sakate haiN| yaha bAta jaina aura vaiSNava donoMhIko sadA smaraNa rakhanA caahie| isa bAtako hama bhI Avazyaka aura ucita samajhate haiM ki jaina agravAloMmeM prAntIyatA yA pozAkake kAraNa jo sambandha nahIM hotA hai, vaha jArI kara diyA jAya aura isake lie jalda udyoga kiyA jAya / parantu vaiSNavoMkA sambandha kadApi na tor3A jAya / yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki isa sambandhake TUTanese agravAla bhAIyoMkA vivAhakSetra bahuta hI saMkucita ho jAyagA aura phira unheM aura aura alpasaMkhyaka jAtiyoMke samAna hI varakanyAnirvAcanakA kaSTa bhoganA pdd'egaa| For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 brahmacArIjIne eka jagaha likhA hai ki-"pahale bhI aise dRSTAnta milate haiM jinameM dharmakA khayAla bahudhA rahA karatA thA aura prAyaH mithyAtIse sambandha na kiyA jAtA thA / " isake viruddha saikar3oM aise pramANa bhI milate haiM, jinameM jainiyoMne ajainoMko apanI laDakiyA~ dI haiM aura ajainoMse lI haiM / hamAre kaI kathAgranthoMmeM hI aisI kaI ghaTanA oMkA ullekha hai / dakSiNa aura karNATakake pichale rAjAoMke itihAsameM aise bIsoM udAharaNa haiM, jo AvazyakatA hone para prakaTa kiye jA sakate haiM / vAstavameM samAna varNakI jAtiyoMmeM pArasparika sambandhake samaya dharmakI ora kvacit hI lakSya diyA jAtA thaa| antameM hama agravAla bhAIyoMko Adhunika samayake isa niyamakA smaraNa karAke isa lekhako samApta karate haiM ki 'saMsArameM nirbaloMko jInekA koI AdhikAra nahIM hai|' yadi tuma balavAn bana sako-apanI durbalatAke kAraNoMko dUra kara sako, to isa prAcIna sambandhase DaranekI koI AvazyakatA nahIM haiM aura yadi nirbala bane rahanA hai, to sambandha tor3a denese bhI kucha na hogA-vaiSNavoMse bacoge, to aura koI tIsarA hI Akara tumheM haz2ama karanekA yatna kregaa| 2 jaina lAjikakI samApti / . isa lekhakA prArambha 2438 ke jyeSThameM kiyA gayA thA aura isa aMkameM yaha pUrA hotA hai / arthAt lagabhaga do varSameM isakI samApti huii| yaha DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa ema. e, pI. eca. DI. ke 'hisTrI Apha di miDivala skUla oNpha iMDiyana lAjika,' nAmaka granthake eka bhAga ( jaina bhAga ) kA anuvAda hai / mitravara bAbU dayAcandrajI goyalIyane jainahitaiSI para anugraha karake bar3e parizramase isa kaThina kAryako samApta kiyA hai, isalie hama ApakA hRdayase AbhAra mAnate haiN| yadi For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa kRpA na karate, to hamAre pAThaka una mahattvakI bAtoMse ajJAta rahate, jo isa lekhake dvArA prakaTa huI haiN| jo sajjana itihAsa aura ' nyAyameM thor3I bahuta gati rakhate haiM, unhoMne isa lekhako bahuta hI mahattvakA batalAyA hai aura vAstavameM hai bhI yaha aisA hI / yadi yaha grantha itanA acchA na hotA, to 'DAkTara Apha philAsaphI' ke kArsameM kabhI na rakkhA jAtA / isa lekhameM nyAyAcAryoMkA jo aitihAsika paricaya diyA gayA hai, usake aneka sthala hamAre kaI pAThakoMko arucikara hue haiM, balki kisI kisIne to AkSepa bhI kara DAle haiM; parantu yaha pahale hI sUcita kara diyA gayA thA ki isameM jo kucha likhA jAyagA, vaha saba mUla lekhakakA abhiprAya hogA; anuvAdaka yA sampAdaka usakA jimmevAra nahIM / aba rahA yaha ki aise sthaloM para anuvAdaka yA sampAdaka apanA noTa lagA detA, so hamArI samajhameM eka nAmI vidvAnakI nizcaya kI huI bAtakA khaNDana karanA sahaja kAma nahIM- isake lie pANDitya aura parizrama donoMkI jarUrata hai / 'ThIka nahIM hai ' kaha denA to sahaja hai, para 'kyoM ThIka nahIM hai ?' yaha likhanA kucha kAma rakhatA hai / aba lekha sampUrNa ho gayA hai, isakI jo jo bAteM ThIka na hoM, vidvAnoMko cAhie ki parizrama karake unakA uttara likheM aura pAThakoMkA bhrama dUra kara deM / isa lekhako, vizeSa karake isake nyAyavicArako par3hate par3hate sAdhAraNa pAThaka Uba gaye the aura dina bhI bahuta ho gaye the, isa lie hamane ise zIghra samApta kara denA ucita samajhA aura isase isa aMkameM hama AcArya hemacandrake Ageke kevala utane hI aMzakA anuvAda prakAzita karate haiM, jo itihAsase sambandha rakhatA hai---granthoMke 'nyAyavicAra'kA aMza chor3a dete haiM / yadi kabhI koI dharmAtmA mahAzaya ise judA pustakAkAra prakAzita karanekI udAratA dikhalAveMge, to usa.. For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 samaya anuvAdaka mahAzaya isake chor3e hue aMzako bhI likha denekA vizvAsa dilAte haiN| - 3 purAne purANoM meM naI milAvaTa / hinduoMke aThAraha purANa suprasiddha haiN| sAdhAraNa loga ina sabako zrIvyAsajIke banAye hue samajhate haiN| bahutase zraddhAlu loga to yahA~ taka mAnate haiM ki ukta purANa jisa rUpameM isa samaya milate haiM, ThIka isI rUpameM vyAsajIke dvArA race gaye haiM-unakI racanAmeM jarA bhI nyUnAdhikatA nahIM kI gaI hai| parantu purANoMkA vicArapUrvaka svAdhyAya karanese isa bAtapara vizvAsa nahIM hotA-unameM aise saikar3oM pramANa milate haiM jinase mAlUma hotA hai ki yA to ve bane hI bahuta pIche haiM, yA unameM bahutasA bhAga pIchese milA diyA gayA hai| dharmapranthoMmeM isa taraha kI milAvaTeM bahuta kI gaI haiM / prasiddha prasiddha mahAtmAoM aura granthakartAoMke nAmase logoMne apane saikar3oM bhale bure vicAra ina granthoMmeM ghuser3a diye haiN| mahAbhAratakI zlokasaMkhyA isa samaya lagabhaga eka lAkha hai| parantu svargIya bAbU baMkimacandrane apane 'kRSNa carita'meM aneka yuktiyA~ dekara acchI taraha siddha kiyA hai ki mUla mahAbhArata paccIsa hajAra zlokoMse adhikakA na thA ! unhoMne yaha batalAnekI bhI ceSTA kI hai ki prakSipta bhAgakA amuka aMza amuka samayameM banA hogA aura amuka amuka samayameM / aThAraha purANoMmeM 'bhavipyapurANa' bhI eka prasiddha purANa hai / yaha bhI vyAsajIkA banAyA huA kahalAtA hai / ise yadi hama nirantara vRddhizIla sacetana purANa kaheM, to kaha sakate haiN| kyoMki isakA zarIra barAbara vRddhiko prApta hotA jAtA hai / sunate haiM ki pratyeka saMskaraNameM isakA kucha bhAga bar3ha jAtA hai aura saMskaraNasamaya takakA bhaviSyakathana usameM zAmila ho jAtA For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 hai| marAThI vividhajJAnavistArakI maIkI saMkhyAmeM 'bhaviSyapurANa va mleccha' isa nAmakA eka lekha prakAzita huA hai / usase mAlUma hotA hai ki vyAsajI mahArAja isa vicitra purANameM bauddha, zaka, musalamAna, chatrapati zivAjI, a~garez2a, aura do cAra vAyasarAyoM takakA varNana likha gaye haiM ! isAIyoMkI bAyabilameM jo Adama aura havvAke dvArA sRSTikI utpattikA varNana hai, vaha isa purANameM jaisAkA taisA nakala kara diyA gayA hai / Adamako adama, havvAko havyavatI, adanake bAgako pradAnakA ramya mahAvana, sethako zveta, isa taraha ukta IsAI kathAke nAmoMko saMskRtakI pozAka pahanA dI gaI hai / IsA masIhakI utpatti bhI kucha pheraphAra karake likha dI gaI hai| 'muhammada'ko Apane 'mahAmada' aura unake ' madInA'ko 'madrahIna' banA DAlA hai / musalamAna zabdakA artha Apa yaha karate haiM ki jisakA saMskAra musalase (mUsalase) ho, vaha musalamAna hai / a~garejoMkA. ullekha Apane 'guruMDa' nAmase kiyA hai| unake mu~ha Apa bandaroM jaise batalAte haiM ! mahArANI vikToriyAkA smaraNa Apane 'vikaTAvatI' nAmase kiyA hai| guruMDa vaMzake sAta rAjAoMkA (vAyasarAyoMkA ?) bhI ullekha hai / Apane eka jagaha mleccha bhASAoMkA bhI varNana kiyA hai aura usameM bar3e bhArI AzcaryakI bAta yaha hai ki brajabhASA aura marAThIko bhI mleccha bhASAkI padavI de DAlI hai ! (brajabhASAkI kavitAke pRSThapoSakoMko vyAsajIkI jalda khabara lenI caahie|) isameM sandeha nahIM ki purANAnuyAyI logoMkI apane pUrvajoMke bhaviSyakathana para itanI pragADha zraddhA hai ki ve isa avasthAmeM bhI bhaviSyapurANako jAlI yA banAvaTI kahaneke lie taiyAra na hoMge aura isalie isa viSayameM unase kucha kahanA na kahanA barAbara hogA; to For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 bhI jo sajjana vivekI aura vicArazIla haiM, unheM sAvadhAna ho jAnA cAhie aura paurANika sAhityakA adhyayana kevala zraddhA dRSTise nahIM; kintu vivekayukta zraddhAdRSTise karanA caahie| 4 bhAratIya sabhyatAke prAcIna cihna / tivvata, cIna, jApAna, zyAma, kamboDiyA, anAma, jAvA, bAlI Adi deza aura dvIpa kisI samaya bhAratakI sabhyatAse hI sabhya hue the| isa bAtake aba taka aneka pramANa mila cuke haiN| aba yaha bhI patA lagA hai ki kisI samaya madhyaeziyAke pradezoMmeM bhI yahIMkI sabhyatAkI tUtI bolatI thii| vikhyAta paryaTaka aura AviSkAraka 'DA0 van le kak' kucha samayase cIna-turkasthAnameM jamanike bhItarase prAcIna itihAsakI sAmagrIkI khoja karanemeM laga rahe the| unhoMne aba taka marAlavAzIke nikaTake kUvA aura TUmazuga nAmaka sthAnoMmeM apanA kArya kiyA hai| isa prayatnameM unheM AzAtIta saphalatA prApta huI hai| apanI saMgrahakI huI sAmagrIko ve bar3e bar3e 152 bAksoMmeM banda karake dezako bheja cuke haiM ! isa sAmagrImeM gAndhAra takSaNazilpaka bIsoM namUne mile haiM / ve pattharoMpara nahIM ukIre gaye haiM, kintu miTTIse banAye gaye haiM aura una para Uparase retacUnekA Astara car3hAyA gayA hai| bahutoMke Upara aba bhI raMga aura soneke patra lage hue haiN| bahutasI hastalikhita pustakeM bhI prApta huI haiM jinameM kucha saMskRtabhASAmeM likhI huI haiM aura kucha IrANakI bhaassaameN| isa samAcArako likhate hue pravAsIke sampAdaka mahAzaya likhate haiM ki " hamAre pUrva puruSoMne pahADa parvata samudra marubhUmi pAra karake na jAne kitane dezoMmeM hindU-sabhyatA phailAI thI aura unake vaMzaja hama aise haiM ki apane dezake hI ajJAnako dUra nahIM kara sakate haiM!" For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 siddhAntapAThazAlAkA sthAyI bhaannddaar| morenAkI siddhAntapAThazAlAkA naye sirese paricaya karAnekI jarUrata nhiiN| sabhI jAnate haiM ki yaha saMsthA jainasamAjakI eka bar3I bhArI kamIko pUrA kara rahI hai aura apane DhaMgakI advitIya hai| jaina dharmako sthAyI banAye rakhaneke lie jarUrata hai ki usake vAstavika tattvoM yA siddhAntoMkA paThanapAThana hotA rahe aura unake jAnanevAle, carcA karanevAle aura pracAra karanevAle vidvAn banate rheN| ukta pAThazAlA isI uddezyase sthApita kI gaI hai aura apanI choTIsI zaktike anusAra vaha kAma bhI kara rahI hai| aba taka isa pAThazAlAkA koI sthAyI bhaNDAra yA dhruvaphaNDa na thA--khAsa khAsa logoMkI sahAyatAse hI calatI thii| para aba isa taraha kAma nahIM cala sktaa| isakI prasiddhi adhika ho cukI hai, isalie dUradUrake vidyArthI par3haneke lie Ane lage haiN| unakI saMkhyA bar3ha jAnese aura kaI naye adhyApakoMke rakhanese kharca bahuta bar3ha gayA hai / aba Avazyaka hai ki isake calAnekA sthAyI prabandha kara diyA jAya / isake lie eka sthAyI phaNDa honA cAhie jisakA ki prAraMbha indaurake utsavameM ho cukA hai| eka lAkha rupayeke phaNDase pAThazAlAkA kAma acchI taraha calane lgegaa| phaNDakI rakSAke lie eka TrasTa kameTI banA dI gaI hai jisakI ki zIghra hI rajisTarI karA dI jaaygii| AzA hai ki jainasamAjake dhanikagaNa isa ora dhyAna deMge aura bahuta jaldI isa rakamako pUrI kara deNge| sarvasAdhANa loga bhI isa phaNDameM sahAyatA de sakeM, isake lie pAThazAlAke maMtrI mahAzayane 'eka rupayA phaNDa' kholA hai| pratyeka dharmAtmA bhAIko isa phaNDake sau sau pacAsa pacAsa TikaTa ma~gA lenA cAhie aura apane nagara grAmoMmeM jitane TikaTa bika sakeM utane, becakara pAThazAlAkI sahA For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 yatA karanI caahie| eka eka rupayese hajAroM rupaye ekaDe ho jAte haiN| . 6 saMskRtaprAkRtasAhityakA prakAza-kArya / / ' hama isa bAtako to bahuta abhimAnake sAtha kahane lage haiM ki hamAre prAcIna RSimuni aura vidvAn hajAroM uttamottama grantha banAkara rakha gaye haiM aura unameM aneka aise haiM jinakI joDake grantha dUsare. kisI sAhityameM nahIM hai| parantu yaha kabhI nahIM kahate ki una granthoM'kA uddhAra karaneke lie, unako sarva sAdhAraNakI dRSTi taka pahu~cAneke lie aura unake paThanapAThanakA subhItA kara deneke lie hamane kyA kiyA hai / apane isa pramAda para hameM saMkoca bhI nahIM hotaa| hama bar3e bar3e vidyAlaya aura skUla sthApita karanekA udyoga to karate haiM, para yaha kabhI nahIM socate ki vidyArthiyoMke par3haneke lie Avazyaka grantha kahA~se prApta hoMge? yUnIvarsiTiyoMko darakhvAsteM to dete haiM ki auroMke samAna jainoMke sAhityake bhI saMskRta prAkRta grantha bharatI honA cAhie, para isakI cintA kabhI nahIM karate ki kAlejoMke vidyArthI ukta pAThya. pranthapAveMge kahA~se ? kyA unake lie IDara aura nAgaurake bhaTTAraka apane bhaNDAra khAlI karanA pasanda kareMge? hamArA digambara samAja to granthaprakAzanake kAryameM sabase pIche par3A huA hai| saca pUchA jAya, to usane apane sAhityake prakAza karanemeM utanA bhI prayatna nahIM kiyA hai-jitanA ki jainasAhityake rAsika anya ajaina sajjanoMne kiyA hai| aba taka prakAzita hue uccazreNIke digambara jainagranthoMkA yadi hisAba lagAyA jAya, to mAlUma hogA ki isa kAryameM nirNayasAgara presake svAmI, zrIyukta TI. esa. kuppUsvAmI zAstrI, baMgAla eziyATika susAiTI, Adi jainetara mahAzayoMke dvArA jitane grantha mudrita hue haiM, For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 unake barAbara bhI janasamAjake dvArA nahIM hue haiN| kyA hamAre lie yaha lajjAkA viSaya nahIM hai ? gatavarSa jaba sanAtanajainagraMthamAlAkA nikalanA zurU huA, taba hamane samajhA thA ki yaha mAlA sthAyI ho jAyagI aura isake dvArA dhIre dhIre saikar3oM graMtha prakAzita ho jAveMge / jaba hamAre zvetAmbarI bhAIyoM dvArA 'zrIyazovijaya granthamAlA' Adi aneka granthamAlAyeM prakAzita ho rahI haiM, taba hamArA apanI isa digambara samAjakI ikalautI granthamAlAke sthAyIrUpase cala nikalanekI AzA karanA svAbhAvika thaa| parantu granthamAlAke sampAdaka mahAzayase mAlUma huA ki isa kAmake calAneke lie eka udAra mahAzayane jo do hajAra rupayekI rakama dI thI, vaha prAyaH kharca ho cukI hai-usase kevala eka aMka aura nikala sakegA / aba taka mAlAke 8 aMka nikale haiM, kisI taraha 4 aMka aura nikAlakara isakI 'iti zrI' kara denI pdd'egii| jaina samAjakA dhyAna isa ora bahuta kama hai aura isakA sabase bar3A pramANa yaha hai ki aba taka isake kula 60 grAhaka hue haiM aura sau sau rupaye dekara pandraha pandraha prati lenevAle kevala 3 grAhaka haiM / aba batalAie ki lagabhaga 100 grAhakoMke bharose -yaha kaSTasAdhya aura dravyasAdhya kAma kaise cala sakatA hai ? kyA hama apane pAThakoMse isa viSayameM kucha udyoga karanekI AzA kara sakate haiM ? yadi isa kAryakI AvazyakatA samajhI jAya, to jainasamAja ise bar3I AsAnIse jArI rakha sakatA hai aura thoDe hI dinoMmeM saikar3oM grantha prakAzita kara sakatA hai / nIce likhe upAya dhyAna dene yogya haiM: 1. brahmacaryAzrama hastinApura, syAdvAdavidyAlaya kAzI, seTha tilokacanda hAIskUla indaura, seTha hukamacanda saMskRta vaTAlarA rahadai , For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 siddhAntapAThazAlA morenA, sattarkasudhAtaraMgiNI pAThazAlA sAgara, jaina pAThazAlA aura borDiMga zolApura, Adi kaI saMsthAyeM aisI haiM jahA~ ke paTha-nakramameM saMskRta grantha z2ArI haiM aura jinameM tIna hajAra se lekara ATha haz2Ara rupayA takakA vArSika qharca hotA hai / kyA ina saMsthAoM kA yaha kartavya nahIM hai ki saMskRta granthoMke prakAzakArya meM kucha sahAyatA deM ? yadi inake saMcAlaka cAheM, to unake lie apanI saMsthAkI ora se varSa bhara meM do sau cAra sau rupaye lagAkara eka grantha prakAzita karA denA- koI bar3I bAta nahIM hai / jahA~ logoM se kaI haz2Ara rupayA mA~gate haiM, vahA~ do sau cAra sau rupayA aura bhI mA~ga leNge| isake sivAya isa kArya meM ghATA bhI nahIM hai / Aja nahIM, to pA~ca varSameM lAgata ke dAma z2arUra uTha AveMge / yadi ye saba saMsthAyeM isa kAryako Avazyaka samajha leM, to sanAtana granthamAlA ke tamAma grantha kevala inhIMkI sahAyatAse prakAzita ho sakate haiM aura logoMse sahAyatA lene kI yA grAhaka bar3hAnekA judA prayatna karanekI z2arUrata hI nahIM rahatI hai| hama samajhate haiM, ina saMsthAoM meM jo loga dhanakI sahAyatA dete haiM, ve bhI isa kAryako burA na samajheMge / 2. jo dhanI aura samartha loga harSa zokake avasaroM para saikar3oM hajAroM rupayA nAmavarIke lie kharca karate haiM, unheM isa ora dhyAna denA cAhie / granthamAlAke eka grantha, eka aMka, athavA eka granthakI do sau cAra sau pratiyoMkI chapAIkA kharca de denA unake lie koI bar3I bAta nahIM hai / jitanI pratiyoMkA kharca ve degeM, utanI pratiyoM para unakA smAraka patra chapA diyA jAyagA / isase unakA zikSita logoM meM nAma hogA aura sAtha hI una granthoMke vitaraNa karanekA puNya bhI hogA / gujarAta prAnta meM isa paddhati se prativarSa saikar3oM grantha prakAzita hote haiM / 3. granthamAlAke lagabhaga 100 grAhaka ho cuke haiM / DhAI sau sau grAhaka aura ho jAveM, to isakA kAma maz2emeM cala sakatA hai / yadi daza For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daza pratiyoMke daza, pA~ca pA~ca pratiyoMke bIsa, dodo pratiyoMke paccIsa grAhaka bana jAveM, to bAtakI bAtameM DhAI sau grAhaka ho sakate haiM / aise grAhakoMke nAma granthamAlAke AvaraNa pRSTha para sahAyakoMke rUpameM hamezA chape raheMge / grAhakagaNa cAhe to apanI pratiyoMko jainasaMsthAoMko bheTa de diyA kareM, cAhe vidvAnoMmeM vitaraNa kara diyA kareM aura cAhe sarvasAdhAraNakI lAyabreriyoM meM bheja diyA kreN| . sanAtanagranthamAlAke viSayameM 'paM0 pannAlAlajI jaina, maidAginI jainamandira, banArasa siTI, ke patese patravyavahAra karanA cAhie / pustk-pricy| 16 gRhiNIbhUSaNa-lekhaka, paM0 zivasahAya caturvedI / prakAzaka hindIhitaiSI kAryAlaya; devarI jilA sAgara / pRSTha saMkhyA 126 / mUlya ATha aanaa| kanyAyeM jaba patnI banatI haiM, tabase lekara jaba ve gRhiNI mAtA aura santAnarakSikA bana jAtI haiM, tabataka kAmameM AnevAlI saba prakArakI acchI bAteM sikhalAneke lie yaha pustaka likhI gaI hai| strIke patike prati, mAtApitAke prati, santAnake prati, sambandhiyoMke prati, par3ausiyoMke prati kyA kyA kartavya haiM, use apanA svabhAva, rahana sahana, vartAva Adi kaisA rakhanA cAhie; satItva, vinaya, ziSTAcAra, lajjAzIlatA, gaMbhIratA, saMtoSa, sadbhAva, carita Adi guNoMkI vyAkhyA; zarIrarakSA, hisAbakitAba, garbharakSA, santAnapAlana, gRhakarma, jAnanekI AvazyakatA; Adi sabhI upayogI viSayoMkA isameM saMgraha hai| bhASA bhI zuddha aura sugama hai| jainasamAjakI striyoMmeM isa prakArakI pustakoMke pracArakI bahuta AvazyakatA hai| hamane isa pustakako Adyanta par3hA hai-prAyaH koI bAta aisI nahIM, jo jaina-vicAroMse pratikUla ho| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 . 17 mere gurudeva-lekhaka aura prakAzaka vahI jo isake pahalekI pustakake haiN| jisa samaya zrIyukta svAmI vivekAnandajI amerikAmeM the, usa samaya unhoMne nyUyArka zaharameM apane guruvarya zrIrAmakRSNa paramahaMsakA paricaya deneke lie eka vyAkhyAna diyA thaa| isa pustakameM usI vyAkhyAnakA hindI anuvAda hai| vyAkhyAna bahuta pANDityapUrNa aura prabhAvazAlI hai| jainIbhAI bhI ise par3hakara lAbha uThA sakate haiM / 48 pRSTakI pustakakA mUlya cAra AnA kucha adhika mAlUma hotA hai| 18 dAsabodha-anuvAdaka, paM0 mAdhavarAva sapre bI. e. aura paM0 lakSmIdhara vAjapeyI / prakAzaka, citrazAlA presa, pUnA / pRSTha saMkhyA lagabhaga 600 / mUlya do rupyaa| chatrapati mahArAja zivAjIke samayameM samartha rAmadAsa nAmake eka suprasiddha sAdhu ho gaye haiN| zivAjI mahArAja unheM apanA guruM mAnate the aura unake ananya bhakta the| mahArASTra dezakA uddhAra karake use svataMtra rASTrake rUpameM khar3A karanemeM samartha rAmadAsake upadezoMne bar3A kAma kiyA thaa| samartha kore sAdhu hI na the-ve bar3e bhArI vedAntI honeke sAtha hI bar3e bhArI rAjanItijJa bhI the| unhoMne apane upadezoM, granthoM aura ziSyoMke dvArA sAre mahArASTrameM svAdhInatAke bhAvoMkI-dharmarAjya sthApita karaneke vicAroMkI rUha phUMka dI thii| unhoMne marAThI bhASAmeM aneka granthoMkI racanA kI hai, jinameMse dAsabodha sabase prasiddha hai / yaha usI marAThI granthakA hindI anuvAda hai / anuvAda bar3I hI sAvadhAnI aura vidvattAse kiyA gayA hai| granthakartAkA jIvanacarita khUba vistArase aura khojase likhA gayA hai| 'dAsabodhakI AlocanA' 30 pRSThoMmeM likhI gaI hai| isake par3hanese granthakA mahattva, usakI vizeSatAyeM, usameM nirUpaNa kiye hue Jair Education International For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 viSaya Adi sabhI bAtoM kA jJAna ho jAtA hai / AlocanA par3hane se mAlUma hotA hai ki vaha dIrghakAlavyApI adhyayana manana aura anvepaNakA phala hai / isa granthase hindI sAhitya meM eka bahumUlya ratnakI vRddhi huI hai| isakA sampAdana baDe hI parizrama se kiyA gayA hai / isake dhArmika vicAroMse bhale hI koI sahamata na ho, parantu isameM sandeha nahIM ki isake svAdhyAya se hara koI lAbha uThA sakatA hai aura eka rASTranirmAtA kavikI pratibhAse paricita ho sakatA hai / chapAI, saphAI, kAgaja, jilda Adi sabhI bAteM acchI haiM / itane para bhI mUlya bahuta kama rakkhA gayA hai 19 vidUSaka -- prakAzaka, adhyakSa eMglo oriyaNTala presa lakhanau / pRSTha saMkhyA 132 / mUlya chaha Ane / lakhanauke nAgarI pracAraka meM samaya samaya para vidUSakakI sahIse vinodapUrNa lekha yA cuTakilaM chapA karate the| unameM se cune cune lekhoMkA saMgraha isa pustakameM kara diyA gaya hai| saba milAkara 21 lekha haiM / sabahI lekhoM meM vinoda aura manoraMjana ke sAtha kucha na kucha zikSA hai| kisI kisI lekhameM to bahuta hI vicAra yogya bAteM kahI gaI haiN| saba hI lekha maulika haiM- nakala yA anuvAda nahIM hai / isa dRSTi se hama isa pustakako vizeSa AdaraNIya samajhate haiM / 20 bhAratagItAJjali -- lekhaka, paM0 mAtra zukla / prakAzaka, paM0 rAmacandra zukla vaidya, kUcA zyAmadAsa, prayAga / mUlya cAra Ane / dezabhaktipUrNa kavitAoMke likhane meM zuklajI baDe siddhahasta haiN| isa viSaya meM Apane bar3I prazaMsA prApta kI hai| hindI ke aneka patroM meM ApakI kavitAyeM prakAzita huA karatI haiN| isa pustaka meM ApakI cunI huI 75 racanAoM kA saMgraha hai / koI koI racanA to pratidina pATha karane yAgya hai| hama cAhate haiM ki ina gItoMkI pavitra dhvanise For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratakA pratyeka ghara zabdAyamAna ho / namUneke taura para eka hama gajalako yahA~ uddhRta kiye binA nahIM raha sakate: vahI dhana haiM jinheM dhuna dezakI dilameM samAI hai| hai jinakA dezahI mAtA pitA bhAI lugAI hai| jinheM paravA na khAnekI na pInekI na sudha tnkii| jinhoMne chor3a ghara dara dezahita dhUnI ramAI hai| satAve lAkha cAhe koI para unako sadA sukha hai| jinheM Adara nirAdara ekasA detA dikhAI hai|| rulAtI haiM jinheM nita dezabandhoMkI girI haalt| madada unakI karo pyAro! isImeM hI bhalAI haiN| - 21 sAmAnyanIti kAvya-racayitA paM0 haradIna tripAThI / prakAzaka, granthaprakAzaka samiti kAzI / mUlya tIna Ane / isameM dIna mahAzayakI racI huI 108 kuNDaliyA~ haiN| kavitA uthalI aura nIrasa hai / bhASA bhI acchI nahIM / acchA hotA yadi samiti giradharakI kuNDaliyoMkA saMgraha chapA kara apane uddezyakI pUrti karatI / 22 vanavAsinI-lekhaka, paM0 udayalAlajI kAzalIvAla / prakAzaka, hindI jainasAhityaprasAraka kAryAlaya bambaI / mUlya cAra AnA / choTAsA sundara aura zikSAprada upanyAsa hai| isakA kathAbhAga bhI sarasa aura kutUhalavardhaka hai / hamane ise gujarAtImeM par3hA thaa| isakA mUla nAma RSidattA hI rakkhA jAtA, to acchA hotA / kyoMki isaka kathAbhAga eka zvetAmbara granthake AdhArase likhA gayA hai| mUlya kucha adhika mAlUma hotA hai| 23 jainasAhityasIrIja-satyavAdIke sampAdaka paM0 udaya. lAlajI kAzalIvAlane bAbU bihArIlAlajIke sAtha milakara isa grantha Jain Educatiog International For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maulAke nikAlanekA prAraMbha kiyA hai| hameM isake yazodharacarita aura nAgakumAracarita ye do kAvya samAlocanArtha prApta hue haiN| pahalA grantha zrIvAdirAjasUrike yazodhara kAvyakA aura dUsarA malliSeNasUrike nAgakumAra kAvyakA bhASAnuvAda hai / sAthameM mUla grantha nahIM hai| anuvAda sarala aura manoraMjaka karanekI koziza kI gaI hai| prayatna acchA hai| hameM AzA hai ki jainasamAja isa sIrIjako avazya Azraya degaa| mUlya kramase cAra aura chaha AnA hai / chapAI acchI hai| 24 rUpiNI-lekhaka va prakAzaka, zrIyukta dattAtraya bhImAjI raNadive, vrdhaa| zreNikacaritakI eka choTIsI AnuSaMgika kathAke AdhArase isa choTese upanyAsakI racanA huI hai| " kisI kisAnakI eka rUpiNI nAmakI strI thii| vaha bahuta hI caMcala aura caritrahIna thii| use apanA pati pasanda na thA / bastIke eka badamAzane usako apane hAthameM kara liyA aura usake sAtha dezAntarameM bhAga jAnA caahaa| nizcaya ho gayA ki amuka samaya amuka sthAna para donoM mileM aura paradezako cala deN| rUpiNIko saMketa sthalakI ora jAte samaya eka yuvA munike darzana hue| vaha una para mohita ho gaI aura premabhikSA mA~gane lgii| munine use prabhAvazAlI upadeza diyaa| vaha usake marma marmameM bhida gyaa| usane dRDha pAtivrata grahaNa kara liyA aura apane ghara lauTa gii| pIche badamAzane usakI prAptike lie aneka upAya kiye, para saphalatA na huii| antameM eka mahAtmAke pAsase eka guTikA prApta karake usane apanA rUpa badala liyA aura vaha rUpiNIkA pati banakara usake pAsa gyaa| parantu usake hAva bhAvAdi dekhakara rUpaNIko sandeha ho gyaa| itanemeM pati bhI aagyaa| jhagar3A hone lgaa| mAmalA zreNikake darabArameM pahu~cA aura buddhimAn abhayakumArane apanI vila For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 kSaNa caturAIse dUdhakA dUdha aura pAnIkA pAnI kara diyA / rUpiNI apane pati ke sAtha Ananda se rahane lagI / " basa yahI isa pustakake AkhyAnakA sAra hai / pustaka bahuta acche DhaMgase likhI gaI hai / isakI racanA mUla kathAse bhI adhika bhAvapUrNa aura zikSAprada ho gaI hai / eka purAnI kathAkA aisA acchA rUpAntara jainasAhitya meM zAyada yahI sabase pahalA hai / eka atizaya patitA strI bhI yadi ghRNA kI dRSTise na dekhI jAya aura dayApUrNa hRdayase samajhAI jAya, to eka Adarza strI bana sakatI hai aura apane pUrvakRta pApoMkA prAyazcita karane kA avasara pA sakatI hai / yaha isa pustakakI pradhAna dikSA hai | mAlUma nahIM, AjakalakA samAja isako mAnegA yA nahIM / jo bhAI 1 marAThI bhASA samajha sakate haiM, unheM yaha pustaka avazya par3hanI caahie| 64 pRSThakI pustakakA mUlya chaha AnA adhika hai / 25 Rgvedake banAnevAle RSi --- sampAdaka, bAbU sUrajabhAnu vkiil| prakAzaka, bAbU jyotIprasAda e. je. devabanda jilA shaarnpur| mUlya chaha aane| chApeMkI kRpAse atra vedoMkI prApti bahuta sulabha ho gaI hai| adhikArakA bandhana bhI TUTa gayA hai - jisake jImeM Ave vahI vedoMko ma~gAkara par3ha sakatA hai| isalie Ajakala par3he likhe logoM meM vedoMkI khUba carcA hai| jainasamAja meM bhI kucha samaya se vedoMkI carcA hone lagI hai / parantu yaha carcA kevala khaNDana maNDanake abhiprAya se hotI hai aura vaha khaNDana maNDana bhI bahuta uthalA aura halakA hotA hai| yadi aisA na hotA, to isa carcAse bahuta lAbha hotaa| loga yaha jAnane lagate ki veda kyA haiM, unameM kyA likhA hai aura unakA itanA mahattva kyoM hai / harSa hai ki yaha pustaka khaNDana maNDanake DhaMgase nahIM likhI gaI hai / isake par3hane se hamArA veda For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaka jJAna bar3hegA aura hama jAna sakeMge ki vedoMke banAnevAle kauna the| veda apauruSeya nahIM haiM-IzvarapraNIta nahIM haiN| ve prAcIna kAlake RSiyoMke banAye hue maMtroM chandoM yA bhajanoMke saMgraha haiN| kauna maMtra kisa RSikA banAyA huA hai, yaha usI maMtrase mAlUma ho jAtA hai| isa pustakameM Rgvedake jitane bhAgakA bhASya svAmI dayAnandajIkA kiyA huA hai, utane bhAgake RSiyoMke nAma aura unake maMtra batalAye gaye haiN| isakI bhUmikA yadi kucha vistRta hotI aura isameM vedako apauruSeya kyoM mAnate haiM, isake lie kyA hetu diye jAte haiM, ina hetuoMmeM kyA kyA doSa Ate haiM, vartamAna samayake vidvAnoMkI vedoMke viSayameM kyA rAya hai, judA judA bhASyakAra kyA kahate haiM, maMtroMmeM jo prArthanAyeM kI gaI haiM, unase pauruSeyatva siddha hotA hai yA nahIM; Adi bAtoMkA spaSTIkaraNa kara diyA jAtA, to pustaka aura bhI upayogI ho jaatii| 112 pejakI pustakameM 14 pejakA zuddhipatra bahuta burA mAlUma hotA hai| saMzodhanameM itanA pramAda na honA cAhie thaa| 26 zANI-sulasA-lekhaka, munirAja, zrIvidyAvijayajI / prakAzaka, zAha harSacandra bhUrAbhAI, jainazAsana Aphisa bhAvanagara / mahAvIra bhagavAnake samayameM zreNikarAjAkA 'nAga' nAmaka dharmAtmA sArathI thaa| isakI sulasA nAmakI pativratA aura pragADhazraddhAvAlI patnI thii| sulasAke koI putra na thaa| eka bAra usakI dharmazraddhAkI svargalokameM prazaMsA huii| use sunakara eka deva usake darzanake lie martyalokameM aayaa| usane sulasAse vara mA~ganeko kahA / sulasAne putraprAptikI icchA prakaTa kI / deva 32 goliyA~ dekara calA gayA aura kaha gayA ki eka eka golIke khAnese eka eka pratApa'zAlI putra hogaa| sulasA eka hI dhIra vIra guNI putra cAhatI thI, For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie usane isa icchAse battIsoM goliyA~ eka sAtha khAlI ki inase 32 lakSaNayukta eka hI putra utpanna ho / parantu usake eka hI sAtha 32 putra utpanna ho gaye ! jaba zroNika cillaNA yA celanIke haraNa karaneke liyA gayA thA, taba ye saba putra yuddhameM mAre gye| isase sulasA aura nAga bar3e hI dukhI hue| dharmopadezase unheM zAnti milii| isake bAda eka mAyAvIne sulasAkI dharmazraddhAkI parIkSA lI / vaha usameM acchI taraha uttIrNa huii| antameM 'paNDitamaraNa' karake sulasAne zarIra tyAga kiyA / zvetAmbara granthoMke AdhArase ukta kathAko lekara isa upanyAsakI racanA kI gaI hai| zvetAmbara sampradAyakI bahuta hI kama pustakeM acchI hindImeM likhI jAtI haiM, parantu isakI hindI prAyaH zuddha hai| isameM saMdeha nahIM ki isase dharmopadeza acchA milegA; . parantu ise hama upanyAsa nahIM kaha sakate; yaha sirpha prAcIna kathAkA vartamAna DhaMgameM DhAlA huA rUpAntara hai| sulasAke sAtha jo 'zANI' vizeSaNa lagA huA hai, usakA artha pUrI pustaka par3ha jAne para bhI hamArI samajhameM na aayaa| pustakakI chapAI aura kAg2aja acchA hai| 72 pRSThakI pustakakA mUlya do AnA bahuta hI kama hai| .. 27 paM0 munnIlAlajIkI pustakeM / paM0 jI pahale sivanI (ma0 pra0) kI jainapAThazAlAmeM adhyApaka the; parantu aba adhyApakI chor3akara vardhAke jaina borDiMga hAusake supariMTeMDeMTa ho gaye haiN| Apane eka 'jainadharmapracAraka' nAmakA pustakAlaya bhI khola rakkhA hai| usaMkI orase Apa jainadharmakI pustakeM chapAyA karate haiM aura idhara udharakI pustakeM bhI becA karate haiN| Apane hamAre pAsa 1 jinedradarzana pATha, 2 samavazaraNadarpaNa aura 3 vaizya kaumakI hAlatakA phoTU ye tIna pustakeM samAlocanArtha bhejanekI kRpA kI hai| For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pustakeM acchI haiM aura chapAI bhI sundara hai; parantu mUlya rakhanemeM Apane sabakA nambara le liyA hai| pahalI pustaka 32 pejakI (jainahitaiSIke sAiz2akI) aura dUsarI 25 pejakI hai| inakA adhikase adhika mUlya do AnA aura DeDa AnA honA cAhie thA; parantu Apane pA~ca AnA aura cAra AnA rakha diyA hai ! tIsarI pustakakA bhI yahI hAla hai| eka rupaye para cAra AnA kamIzana denekA kyA yahI matalaba hai ki mUlya pahale hI kaI gunA rakha liyA jAve ? acchA hai| kamIzanakI cATavAle grAhaka binA isa hikamatake durusta bhI na hoNge| 'vaizya kaumakA phoTa meM Apane use hindImeM kyA tarjumA kiyA hai so samajhameM na aayaa| urdU lipise nAgarI lipimeM chapA leneko hI to Apa tarjumA nahIM kahate ? para lAlA jyotIprasAdajI e. je. se Apane isa tarjumekI AjJA bhI le lI hai ? samavasaraNadarpaNako Apane dharmasaMgrahazrAvakAcAra parase uddhata kara liyA hai; para yaha to kahie ki zlokoMkA artha ApahIne kiyA hai, yA vahIMse jaisAkA taisA uThAkara rakha liyA hai ? yadi uddhRta kiyA thA, to pahale artha likhanevAle mahAzayake prati kucha kRtajJatA hI prakAza kara dI hotI! 28 zrIpAlacaritra, jambUsvAmIcaritra, kundakundAcArya caritra-ye sUratake digambara jainake sAtaveM varSakI cauthI, chaThI aura pahalI bheTakI pustakeM haiN| pahalI do pustakeM hindImeM haiM aura unheM paM0dIpacandajI paravArane likhA hai| purAne padyagranthoMko gadyameM parivartana kara diyA hai| acchA hotA, yadi kucha DhaMga badala diyA jAtA aura kathAbhAga rocaka banAnekA bhI prayatna kiyA jaataa| prAraMbhameM, antameM tathA aura bhI kahIM kahIM jo padya diye haiM, ve na diye jAte to acchA hotA-unakI racanA acchI nahIM / tIsarI pustaka For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 zrIyukta tAtyA neminAtha pAMgalakI marAThI pustaka kA gujarAtI anuvAda hai / isakA aitihAsika bhAga kathAgraMthoMke AdhArase likhA gayA hai jo bahuta kucha bhramapUrNa hai / usakI satyatA siddha karaneke liye koI vizeSa prayatna nahIM kiyA gayA hai / sAdhAraNa kathApremiyoMko yaha avazya rucikara hogii| tInoM pustakoMkI chapAI acchI hai| judA kharIdanevAloM ke lie kramase 10),) aura =) mUlya hai| digambara jainake dvArA pustakapracAra khUba ho rahA hai| yadi pustakoMkA cunAva kucha vicAra kara kiyA jAya, to aura acchA ho / nIce likhI pustakeM bhI prApta ho cukI haiM 1 mAMsabhakSaNa para vicAra-prakAzaka, bhArata jainamahAmaNDala, lalitapura / 2 zvetAmbara ejyukezana borDano riporTa aura 3 jaina rAsamAlAprakAzaka zve. jai0 kAnphareMsa bambaI / 4 zrAvikAzrama bambaIkI riporTa / 5 RSabhabrahmacaryAzrama hastinApurakI dvitIya varSakI riporTa / 6 jainagItAvalI-pra0 jaina audyogika kAryAlaya, candAbADI bambaI / 7 svargake ratna ( caturtha khaNDa ) svargamAlA kAryAlaya, banArasa siTI / mIThI mIThI cuttkiyaaN| 1 TAiTila beca diyA hai| lAlA jyotIprasAdajI jisa samaya 'jainapracAraka' ke sampAdaka the, usa samaya ve apane nAmake sAtha 'e. je.' kA TAiTila lagAyA karate the| isa samaya ve 'jainapradIpa' ke sampAdaka haiM aura jainapracArakake sampAdaka nirapuDA nivAsI muMzI pyArelAlajI banA For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 diye gaye haiM / khabara hai ki lAlA jyotIprasAdajIne apanA TAiTila ukta muMzIjI ke hAtha gAlI sunAne kI evajImeM beca diyA hai / mubArika ho / 2 aphasosa hai / jaina pracAraka ke vartamAna sampAdakane kisI pichale aMka meM likhA thA ki "maiM sampUrNa jaina patroMke badale meM apanA patra bheja rahA hU~; magara aphasosa hai ki mere pAsa badale meM koI bhI patra nahIM AtA / " aura patroMke viSayameM to bandA kucha kaha nahIM sakatA ki ve kyoM Apase badalA nahIM karanA caahte| ho sakatA hai ki Apake patrameM hI koI aisI khUbI ho, jo unheM badalA na karaneke lie lAcAra karatI ho / parantu bambaI ke jainahitaiSI, satyavAdI aura jainamitra ke daphtara meM yadi koI urdUkA patra bhUlA bhaTakA A pahu~catA hai to, usakA nAma hI jAnane ke lie bar3I bar3I kozizeM karanI par3atI haiM - phira bhI nirAza honA par3atA hai / acchA ho, yadi Apa apane patrake sAtha ekAdha urdU par3hanevAlA bhI yahA~ bheja diyA kareM / 3 vilAyatI tIrthaMkara | paMcamakAlameM tIrthakara nahIM hoMge / isakA matalaba yaha nahIM hai ki tIrthakara hoMge hI nahIM / nahIM, hoMge to avazya, para bharatakhaNDameM na hoMge; vilAyatoM meM hoMge / bharatakhaNDake tIrthakaroMke pA~ca kalyANaka hote the; parantu vilAyatavAloMke lie yaha niyama na hogA- unake cAra, tIna, do, eka kalyANaka bhI ho sakeMge / yahA~ pichale tIna kalyANakoMmeM jJAnake sAtha cAritrakA anivArya niyama hai, parantu vilAyatavAsI isase bhI mukta raheMge / kAladoSase ye saba niyama logoM ko vismRta ho gaye the; parantu bhAratajainamahAmaNDalane apane daphtara meM se inakA punaruddhAra kara For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 DAlA hai / DAkTara harmana jaikobI vilAyatake pahale aura bhAratake 26 veM tIrthakara haiN| bhAratake prAcIna vidyApITha kAzImeM unakA 'jJAnakalyANaka' huA aura usI samaya ve -- jainadarzanadivAkara' arthAt ' kevalI' ke padase vibhUSita kiye gaye / jaina zAstroMke anusAra jainadarzanadivAkara aura kevalI yA kevalajJAnI paryAyavAcI zabda haiM / isa jJAnakalyANakake utsavameM devoMke avatArasvarUpa pAzcAtya paNDita yA grejyueTa vizeSatAse sammilita hue the / kucha logoMne pUchanA cAhA thA ki jaikobI sAhaba zarAba aura mAMsase paraheja karate haiM yA nahIM? parantu isake uttarameM maNDalane kaha diyA ki karate haiM yA nahIM, yaha to hama nahIM jAnate, parantu naI niyamAvalImeM tIrthaMkaroMke lie isa tarahakA koI niyama nahIM hai| tIrthakara bhagavAnakI rAjapUtAnA aura mAravADake vihArameM jo divya.. dhvani khirI thI, usa para sthAnakavAsI aura zvetAmbarI zrAvakoMmeM pratimA pUjAko lekara eka bar3A bhArI vivAda khar3A ho gayA hai / gaNadhara to aneka the, parantu sunate haiM unameM bhI matabheda ho gayA hai / mAlUma nahIM, vilAyatI tIrthakara ciTThI patrIse apane upAsakoMkA samAdhAna karate haiM yA nahIM! .. - 4 chajjekI rahanevAlI jIne para A gii| kalakattekI jainapAThazAlAke vidyArthiyoMko pAritoSika vitaraNa karaneke lie eka sabhAkI gaI thI aura usake sabhApati rAyabahAdura seTha mevArAmajI banAye gaye the / kahate haiM ki isa mauke para sabhApati sAhabane apane karakamaloMse jainadharma kI kSatracUDAmaNi, saptavyasanacarita, sUktamuktAvalI, gRhasthadharma Adi chapI huI pustakeM bA~TI thiiN| isa khabarako par3hakara chApevAloMkI khuzIkA kucha ThikAnA nahIM rahA hai / parantu bandA to ise bahuta hI mAmUlI bAta samajhatA hai-yaha to usa dina khuza hogA, For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiMsa dina seTha mevArAmajI svayaM hI eka acchA presa kholakara usake dvArA jainagranthoMko chapAnekA kAma jArI kara deMge aura yaha bilakula saMbhava bAta hai| pAThaka vizvAsa rakheM ki merI yaha bhaviSyadvANI avazya saca nikalegI / abhI seThajI apanI jagahase thoDese khisake haiM-dhIre dhIre apane pAsa taka bhI A phuNcege| kisI zAyarane kyA acchA kahA hai: chajjekI rahanevAlI jIne para A gii| rafate raphate apane karIne para A gaI // -lAla bujhkkdd'| vividha smaacaar| paTTAbhiSeka ho gayA -Akhira zrImatI maNIbAIkI kRpAse jyeSTha vadI 2 ko paM0 sundaralAlajIkA sUratakI bhaTTArakakI gaddI para paTTAbhiSeka ho gyaa| sUratake aura bAharake bhAiyoMne bahuta kucha uchalakUda macAI; parantu paNDitajI to bhaTTAraka mahArAja bana hI gaye ! ApakA nayA nAma huA hai 'bhaTTAraka surendrakIrtijI mahArAja' / jaba taka sundaralAlajI jaise sadAcArI aura vidvAn jainasamAjameM pUjya samajhe jA rahe haiM, taba taka majAla nahIM ki unnati usakI ora A~kha uThAkara bhI dekha ske| sAdhuoMke lie kAnUna-mAlUma hotA hai jodhapura rAjya sAdhuoMkI zaitAnIse taMga A gayA hai| vahA~ jarA jarAse bacce mUDa lie jAte haiM aura sAdhu banA diye jAte haiN| Age yuvAvasthAmeM unake caritra itane bigar3ate haiM ki logoMko sAdhu zabdase hI ghRNA hone lagatI hai| vAstavameM yaha bAta prakRtike niyamase viruddha hai / jodhapura For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya isake lie eka kAnUna banAyA cAhatA hai| usake anusAra 18 varSase nIcekA koI bhI nAbAliga sAdhu na ho skegaa| jo banA-- yagA, vaha kaThina daNDakA bhAgI hogaa| jainiyoMke lie saste makAna-bambaIzaharameM jainI bhAIyoMkI bahuta bar3I vastI hai| unameM saikar3e pIche 5 svatantra vyApAra karanevAle, 3 dalAlI karanevAle, 22 sAdhAraNa naukarI karanevAle aura 70 aisI naukariyA~ karanevAle haiM jinameM bar3I kaThinAIse khAne pInekI gujara hotI hai-becAre DhAvoMmeM yA vIsiyoMmeM khAte haiM aura jahA~ jagaha milatI hai vahA~ so rahate haiM / yahA~ makAnoMkA kirAyA itanA sakhta hai ki acche svAsthyaprada havAdAra jagaha milanA unake lie duzvAra hai-isase becAre bImAra hote haiM aura ilAjakA intajAma na kara sakanake kAraNa cala basate haiN| ina saba kaSToM para zvetAmbara samAjake kucha sajjanoMkI dRSTi gaI hai| ve prayatna kara rahe haiM ki eka kampanI khar3I karake usakI orase acchI jagahoMmeM makAnAta banavAye jAveM aura unameM jainI bhAI. yoMko saste kirAye para acchI havAdAra koThariyA~ dI jAveM / isa kAmameM munAphA bhI hogA aura garIboMko bar3A bhArI lAbha hogaa| mandiroMkI rakameM isa kAmameM vyAjake Upara lagAnekI bhI koI koI bhAI salAha de rahe haiN| hamAre digambarI bhAIyoMko bhI isa kAryameM yoga denA caahie| jainiyoMmeM punarvivAha-jainiyoMmeM eka 'jaisavAla' nAmakI jAti hai| susanera ( gvAliyara ) meM jaisavAla bhAIyoMkI acchI bastI hai| vahA~ke caudharI cainasiMhajIkI kanyAkA vivAha eka yuvakake sAtha ho cukA thA; parantu vivAhake dUsare hI dina vaha yuvaka mara gayA / caudharIjIse apanI laDakIkA yaha duHkha dekhA na gayA, isalie unhoMne ekahI mahInA For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pIche eka dUsarA vara talAza karake usake sAtha usakI zAdI kara dii| isa para jAtimeM bar3I halacala macI hai| caudharIjIko sabane jAtise alaga kara diyA hai, parantu lagabhaga 20 gharake jaisavAla unameM zAmila ho gaye haiM / idhara bambaIke navIna marAThI patra 'lokasevaka ' meM eka noTisa prakAzita huA hai, jisameM eka dazAhUmaDa kisI digambara jaina jAtikI vidhavAke sAtha vivAha karanA cAhate haiM ! ApakI umra 30 varSakI hai / ye bar3I cintAjanaka khabareM haiM / __ zikSAke lie dAna-TiparAke jamIMdAra zrIyukta Anandamohana rAya caudharIne raMgapurameM eka prathama zreNIkA kAleja sthApita karaneke lie eka lAkha rupayekA dAna kiyA hai| vilAyatameM baMgAlI vaijJAnika-baMgAlake vizvavikhyAta vijJAnAcArya jagadIzacandra vasukA AksaphorDa vizvavidyAlayameM tA020 maIko vanaspatiyoMkI uttejanapravaNatAke viSayameM atizaya gaveSaNApUrNa vyAkhyAna huA / Apane apane nirmANa kiye hue yantrAdi bhI vahA~ke vidvAnoMke sAmane peza kiye the| Apake pANDityako dekhakara vilAyatavAsI vaijJAnika camatkRta ho gaye haiM / ravIndrabAbUke granthoMkA videzoMmeM Adara-kavivara ravIndranAtha ThAkurakA Gardener nAmaka a~garejI kAvya abhI kucha hI mahIne pahale prakAzita huA hai| usake prakAzaka mekamilana kampanIke sabhApati jArja breTane apane vyAkhyAnameM kahA hai ki akele amerikA dezameM hI isa pustakakI eka lAkhake adhika kApiyA~ bika cukI haiM / ravibAbUke citrAGgadA kAvyakA bhI a~garejI anuvAda prakAzita ho cukA hai| isakI bhI khUba vikrI ho rahI hai| ___ ATA aura maidA--sAdhAraNa logoMkA vizvAsa hai ki ATese maidA adhika puSTikara hai| parantu yaha kevala bhrama hai| vAstavameM maidAse For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATA adhika puSTikara hai, kalake ATese cakkIkA ATA adhika balakArA hai aura chAne hue ATekI apakSA binA chAnA huA-cApar3a bhUsIyukta ATA adhika guNakArI hai / Ajakalake zaukInoMko mailApana jarA bhI pasanda nahIM / isalie ve ATeko jitanA. bana sakatA hai, utanA sapheda banAnekI koziza karate haiM / ve nahIM jAnate ki sAde ATemeM jo mailApana rahatA hai, vaha usake tailAkta aMza, phAsapharasa aura nAiTrojanake melake kAraNa rahatA hai| saphedIkI bar3hatIke sAtha sAtha dhe cIjeM kama hotI jAtI haiM aura manuSya gehU~ke asalI pauSTika bhAgase vaMcita holA jAtA hai / gehU~kA chilakA yadi alaga na kiyA jAya, to pAcana zaktiko bahuta lAbha hotA hai / yaha aMza puSTikara bhI hai| kalake ATekA svatva aura svAda gharSaNakI tIvra uSNatAse naSTa ho. jAtA hai| - zokajanaka mRtyu-indaurake suprasiddha seTha rAyabahAdura kastUracandajIkI dharmapatnI zrImatI anUpabAIkA ASADhavadI 12 ko svargavAsa ho gyaa| kaI mahInoMse Apa bImAra thiiN| seThajIne bahuta prayatna kiyA-koI eka lAkha rupayA kharca kara diyA- parantu lAbha na huA seThAnIjIkA svabhAva dharmAla thA, vidyAse bhI Apako prIti thii| mRtyuke| samaya Apa 31 hajAra rupayoMkA dAna kara gaI haiM / isa dAnase koI vidyAzikSAsambandhI saMsthA khulegI / hamArI ekAnta icchA hai ki seThAnIjIke, sadgati prApta ho aura seThajI apane isa patnIviyogaduHkhase zAnti lAbha kreN| ___ eka majisTreTakA krodha--belArI jilAke harapanahallI nAmaka nagarameM 'yUniyana kameTI' nAmakI saMsthA hai| usake sabhApatike pAsa vahA~ke sAhaba majisTreTane eka pharamAna bhejA ki bhaTakate hue lAvArisa kutte mAra DAle jAveM / sabhApati mahAzaya jainI haiM, to bhI sAhabake For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 hukmakI beadabI na ho, isa lie unhoMne apane hAtha nIceke naukaroMko vaha pharamAna de diyaa| para unhoMne apane jaina sabhApatiko prasanna rakhaneke lie athavA aura kisI kAraNase usa hukmakI tAmIlI na kii| taba sabhApatine eka musalamAnako yaha kAma soMpA, parantu usane bhI iMkAra kara diyA / isa para sAhababahAdurakA mijAja betaraha bigar3A / Apane pablika sar3aka para-jahA~ saikar3oM AdamI ekaTe ho rahe the-sabhApatiko bulAyA aura hukma diyA ki tuma khuda apane hAthase kuttoMko mAro! sabhApatine isake pAlana karanese iMkAra kara diyA / taba majisTreTa sAhaba lAla tAte hote hue aura yaha kahate hue ki isakA pariNAma bahuta burA hogA-apane ghara cale gaye / dUsare dina Apane sabhApatiko 'eka noTisa de DAlA ki tumane eka ucita AjJAkA anAdara kiyA, isa lie tumapara mukaddamA kyoM na calAyA jAya ? hama AzA karate haiM madrAsa gavarnameMTa isa mAmalekI acchI taraha jA~ca karegI aura sAhaba bahAdurake vikRta mastakako ThikAne lA degii| isa tarahake mAmaloMse rAjA aura prajAke bIca dveSakA bIja boyA jAtA hai / . seThIjIkA samAcAra-bAbU arjunalAlajI seThI, bI. e. ke kaSToMkA abhI taka anta nahIM aayaa| pUre tIna mahIne indaurakI havAlAtameM rakhakara aba unheM tA0 23 jUna ko jayapurakI havAlAtameM bheja diyA hai| unapara na koI jurma lagAyA jAtA hai-na mukaddamA calAyA jAtA hai aura na ve chor3e hI jAte haiN| mAlUma nahIM, sarakAra aparAdha siddha kiye binA unako yaha havAlAtakI sajA kyoM de rahI hai| sunate haiM pulisase pUchanese mAlUma huA ki una para koI rAjanaitika aparAdha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka suucnaayeN| 1. karNATaka jaina-kavi-jainahitaiSImeM isa viSayake jo lekha prakAzita hue the, ve aba saMgraha karake judA chapA liye gaye haiN| isake chapAnemeM eka dharmAtmA seThane 42) kI sahAyatA kI hai, isa lie lAgatameMse ukta sahAyatA bAda dekara isakA dAma sirpha AdhA AnA rakkhA gayA hai| sAhityaseviyoMmeM vitaraNa karaneke lie isakI daza daza pA~ca pA~ca pratiyA~ sabako ma~gA rakhanI caahie| . 2. zramaNa nArada-jainahitaiSIke pichale aMkameM kara bhalA hogA bhalA' ke nAmase jo choTAsA upanyAsa prakAzita huA thA, vaha bahuta hI zikSAprada aura paropakArabhAvoMko bar3hAnevAlA hai| isalie hamane usakI 3000 pratiyA~ muphta vitaraNa karaneke lie judA chapA lI haiN| jo bhAI cAheM, AdhA AnekA TikaTa bhejakara ma~gA lenekI kRpA kreN| Adha AnemeM cAra pratiyA~ bhejI jA sakatI haiM / unheM jaina 'ajaina cAhe jise par3haneke lie denA cAhie / 3 jainahitaiSIkA yaha aMka bhI Dabala nikAlA jAtA hai| hitaiSI apane samayase bahuta pichar3a gayA thA, isa lie isake do aMka saMyukta nikAlanA pdd'e| AgAmI aMka judA judA hI nikAle jAveMge aura isa bAtakI koziza kI jAyagI ki jisa mahInekA jo aMka ho, vaha usI mahIneke bhItara nikala jAve / .4 hindIgrantharatnAkara sIrIz2a-lagabhaga do varSase hama isa granthamAlAko nikAlane lage haiM / itane hI samayameM sarvasAdhAraNameM isakI bahuta prasiddhi ho gaI hai| hindIkI yaha sarvottama granthamAlA samajhI jAne lagI hai / isake granthoMko sabhIne pasanda kiyA hai; parantu kheda hai ki hamAre jainI bhAIyoMmeM isake bahuta hI kama ( na honeke barAbara ) grAhaka hue haiN| hameM apane bhAIyoMse isa kAmameM bahuta kucha sahAyatA milanekI AzA hai| unheM isake sthAyIgrAhaka avazya bananA caahie| namUneke lie isakA ekAda grantha ma~gAkara dekha lenA caahie| For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthoMkA noTisa judA diyA hai| 'caubekA cihA' nAmaka granthameMse uddhRta karake 'buDhApekI bAteM' zIrSaka lekha isa aMkake prAraMbhameM prakAzita kiyA gayA haiM / use par3hakara ukta granthake lekhoMkA anumAna kiyA jA sakatA hai| eka grantha abhI hAla hI chapakara prakAzita huA hai jisakA nAma hai mitavyayitA yA gRhaprabandhazAstra / ise bAbU dayAcandrajI jainI, bI. e. ne likhA hai| yaha grantha pratyeka jainakuTumbameM avazya rahanA cAhie aura pratyeka puruSa strIko isakA svAdhyAya karanA caahie| digambara jaina ddiraikttrii| chapakara taiyAra hai| zIghra mNgaaie| mUlya,ATha rupyaa| lagabhaga 15 hajAra rupayoMke kharcase yaha bar3I bhArI pustaka taiyAra huI hai| sAre hindusthAnameM kahA~ kahA~, kitane kisa kisa jAtike jainI basate haiM, kyA dhaMdA karate haiM, mandira kitane haiM, mukhiyA kauna kauna haiM, kisa gAMvakA kaunasA DA~kakhAnA, sTezana Adi hai, digambariyoMkI kula sakhyA kitanI hai, kauna kauna jAtike kitane kitane ghara haiM, siddhakSetra atizaya kSetra Adi kahA~ kahA~ haiM, unakA aura bar3e bar3e zaharoM sthAnoMkA prAcIna itihAsa kyA hai, ityAdi saikar3oM jAnane yogya bAtoMkA isameM saMgraha hai| vyApAriyoM aura noTisa bA~TanevAle logoMke lie to bar3e hI kAmakI cIja hai| zrIpAlacarita hindI vacanikAmeM chapAyA gayA hai| chapAI bahuta acchI hai / bhASA sarala hai| pakkI jilda ba~dhI hai| eka rupayA do AnemeM ma~gA liijie| jambUsvAmI caritra bhI hindI vacanikAmeM chapA hai| mUlya / ) / jainArNava bhI jisameM-100 pustakoMkA saMgraha hai- hamAre yahA~ milatA hai / mUlya eka rupyaa| mainejara,-jainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva, bmbii| For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagrantharatnAkara kAryAlayakI chapI huI pustkeN| ly ly t mokSamArgaprakAza 1 // | bhaktAbharastotra-sAnvayArtha zAkaTAyana prakriyAsaMgraha aura bhASApadya (saMskRta) 3 // sUktamuktAvalI pradyumnacaritra bhASAvaca- zrutAvatArakathA - nikA 2 // bhUdharajainazataka banArasIvilAsa (kavitA) 1 // kSatracUDAmaNi kAvya pravacanasAra paramAgama upamiti bhavaprapaMcAkathA (kavitA) 1 prathama prastAva vRndAvanavilAsa (kavitA) // upamitibhavaprapaMcAkathA dhUrtAkhyAna advitIya prastAva nityaniyamapUjA . " jainavivAhapaddhati bhASApUjAsaMgraha bArasa aNubekkhA manoramA upanyAsa bhASAnityapAThasaMgraha-reza jJAnasUryodaya nATaka mIjildakA // saadaa| tattvArthasUtrakI bAlabo- prANapriya-kAvya dhinI bhASA TIkA kiyAmaMjanI jainapadasaMgraha pahalA bhAga / sajjanacita vallabha jainapadasaMgraha dUsarA bhAga 5 saptavyasana caritra jainapadasaMgraha cauthA bhAga // paMcendriyasaMvAda jainapadasaMgraha pAMcavAM bhAga / jainasiddhAnta pravezikA / jJAnadarpaNa jainabAlabodhaka prathama bhAga // ratnakaraNDazrAvakAcAra bAlabodhajainadharma prathama bhAga // sAtvayArtha . bAlavodhajainadharma dvi0 bhAga dravyasaMgraha anvaya artha bAlabodha jainadharma tR. bhAga sahita bAlabodha jainadharmaca0 bhAga / = tly tk DD) -) . For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlakathA dAnakathA darzanakathA nizibhojanakathA ravivratakathA diyAtale aMdherA sadAcArI bAlaka samAdhimaraNa- do tarahakA - samAdhimaraNa aura mRtyu mahotsava arahaMtapAsAkevalI bhaktAmara - mUla aura bhASA paMcamaMgala darzanapATha 1] sAmAjika citra * binatIsaMgraha s) jinendraguNAnuvAda paccIsI AptaparIkSA - mUla pAThamAtra J AptamImAMsA J 1 || jinasahasranAma cu // dyAnatavilAsa carcAzataka nyAyadIpikA bhASATI0sa0|||| i 5 // // // chahaDhAlA- daulatarAma kRta ] // chahaDhAlA- budhajanakRta chahaDhAlA-dyAnatarAya kRta ] chattIsI mokSazAstra ( tattvArthasUtra ) // mUla munivaMza dIpikA paramArtha jakar3I saMgraha ko ] vRhadravyasaMgraha - puruSArthasiddhaya pAya - jJAnArNava zikharamAhAtmya - bhA0 va0 nirvANakAMDa -) J sAmAyika aura AlocanA - sAmAyika pATha bhA0TI0 kalyANamandira aura ekI bhAvastotra AratI saMgraha " dUsaroMkI chapAI huIM pustakeM | AtmakhyAti samayasAra bhagavatI ArAdhanAsAra sarvArthasiddhi bhASAvaca nikA vizvalocanakoSa dhanyakumAracaritra bhadrabAhucaritra -] | SaTapAhur3a dharmasaMgrahazrAvakAcAra dharmaratnodyota syAdvAdamaMjarI traivarNikAcAra ( marAThI ) // indriyaparAjayazataka zu // anubhavaprakAza For Personal & Private Use Only Tvn 2 q w 4 4] 4] kh khr khy ag myN sy myN kh 91= 3) zu 1} Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l l t l l l | saMzayatimira pradIpa paMcastotra bhASA vAgbhaTTAlaMkAra saMskRta paMcastotra saMskRta aura bhA0 TI0 mAnikavilAsa paramAtma prakAza | dravyasaMgraha-sUrajabhAnu kRta puruSArtha siddhacapAya- dhamoMmRta rasAyaNa saMkSipta artha lAvanI ratnamAlA devaguru zAstra pUjA-sArtha caubola caubIsI sukhAnanda manoramA nATaka // varSa prabodha (jyotiSa) aMjanA sundarI nATaka AryamatalIlA somAsatI nATaka | jainasampradAya zikSA 3 // zrAvaka banitA bodhinI / caubIsa tIrthakara pUjA kAtaMtrapaMca saMdhi-bhA0 TI. ) manaraMgalAla kRta // amarakoza mUla / ArAdhanA sAra kathAkoza 34] amarakoza bhA0 TI0 1 // jinendra guna gAyana hindIkI pahalI pustaka | jaina upadezI gAyana hindIkI dUsarI pustaka 5 gRhasthadharma hindIkI tisarI pustaka / jainadharmakA mahattva hindIkI tIsarI pustaka anubhavAnanda nAthUrAma premIkRta vidvad ratnamAlA zIla aura bhAvanA - jinendramata darpaNa prathamabhAga vasunandi zrAvakAcAra | jaina jagadutpatti . bhASA TIkA sahita .kyA Izvara jagatakartA hai // strIzikSA.prathama bhAga pradyumnacaritra (sAra) strIzikSA dvitIya bhAga yazodhara carita yazodharacaritra-prAkRta nAgakumAra carita aura bhASA TIkA sahita 2]| pavanadUta jainaniyama pothI // dharmapraznottara sRSTi kartRtva mImAMsA yAtrAdarpaNa khaMDelavAla itihAsa // hanumAnacaritra l = l pustaka t l l by byty aly bh bh al For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w m t Baa j l m pravacanasAra 33 pAMDava carita . gommaTasAra karmakANDa 2 hIrasaubhAgya saMskRta grantha / sanAtana jainagranthamAlA subhASita ratnasaMdoha __ prathama gucchaka jIvandhara campU alaMkAra cintAmaNi neminirvANakAnya pAzrvAbhyudaya saTIka candrapramacarita parIkSAmukha dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya ? gommaTTasAra jIvakAMDa mUla / dvisaMdhAna mahAkAvya 1 // jIvaMdhara caritra yazastilakacampU mahAkAvya zAkaTAyana prakriyA saMgraha prathamakhaMDa 3] AptaparIkSA , uttarakhaMDa 2 AptamImAMsA kAvyamAlA saptamagucchaka 1 mozazAstra mUla kAvyAnuzAsana vAgbhaTakRtAsahasranAma kAvyAnuzAsana-hemacandrA- . jainastotra saMgraha cAryakRta 20 gaNaratna mahodadhi adhyAtmakalpadruma jinakathA dvAviMzati jayantavijaya jainanityapATha saMgraha yazodhara carita kAvya paMcastotra jainendra paMcAdhyAyI tilaka maMjarI jainendra prakriyA prabhAvaka carita Apta parIkSA patra parIkSA 1 sarvasAdhAraNopayogI pustakeM / upanyAsa aura kahAniyA~ / AdarzadampatI candralokakI yAtrA AzcaryaghaTanA (naukADUbI) 17 ThokapITakara vaidyarAja kAdambarI duHkhinIvAlA y = f al ` l l = ly = ` y = = = my For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'devarAnIjiThAnI devI upanyAsa do bahana dharmadivAkara 'dhokhekI TaTTI niHsahAya hindU nUtanacaritra praNayimAdhava pRthvI parikramA premaprabhAkara - pArasyopanyAsa mahArASTrajIvana-prabhAta - mAdhavIkaMkaNa (iMDiyana presakA ) mAdhavIkaMkaNa ( veMkaTezvara presakA ) mukuTa yugalAMgulIya ramAmAdhava -rAjapUtajIvana saMdhyA vicitravadhUrahasya - vIra mAlojI bhoMsale zivAjIvijaya zekhacillIkI kahAniyA~ 1] kiMgaliyara nATaka 17} 1) 1] ||| || S 1) premalIlA nATaka nATaka | 1] 1) prabhAsamilana nATaka Shi Shi Sor3azI - svarNalatA 1 samAja ( ramezacandradattakRta ) | sAsapatohU hindU gRhastha mahArANA pratApasiMha venisakA vyApArI zakuntalA nATaka bAlakopayogI | karttavyazikSA kahAniyoMkI pustaka baccoMkA khilaunA khelatamAsA lar3akoMkA khela prabodhacandrikA pratyeka bhAgakA 2) bAlanibaMdhamAlA 1] bAlanItimAlA OODRAM b kh t shu|| 10 !!] | bAla AravyopanyAsa cAra bhAgoM meM U J. Ke !!!] bAlapaMcataMtra |||] bAlahitopadeza // ] | bAlavinoda pahalA bhAga -1 dUsarA bhAga - // tIsarA bhAga cauthA bhAga 1] pAMcavAM bhAga 1 | bAlahitopadeza bAlahindI vyAkaraNa bAla svAsthya rakSA bhASApatrabodha // ] | bhASAvyAkaraNa For Personal & Private Use Only ECE zaruta Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * e) hindIvyAkaraNa hindI zikSAvalI pahalA bhAga -] dUsarA bhAga - tIsarA bhAga bhAga // pAMcavAM bhAga // cauthA striyopayogI pustakeM | AryalalanA gRhiNI bhUSaNa pativratA pAkaprakAza bAlApatra vodhinI 1-J dUsarA bhAga bAlA vodhinI pahalA bhAga -] // tIsarA bhAga / ] cauthA bhAga 1] pAMcavAM bhAga 1 ] bhAratIya viduSI svAmI aura strI sItAcarita suzIlA caritra saubhAgyavatI kavitAkI pustakeM | jayadratha-vadha padya - prabaMdha raMgameM bhaMga hammIra haTha hindI meghadUta itihAsa | iMgleMDakA itihAsa jarmanIkA itihAsa jApAnakA itihAsa 15] // 7 || // jApAnakA udaya jApAna darpaNa nepAlakA itihAsa phrAMsakA itihAsa rAjasthAna ( rAjapUtAne ) kA itihAsa pra0 bhAga 10 " 97 rUsakA itihAsa siMdhakA itihAsa jIvana carita / >> n gAraphIlDa 1] | dazakumAra carita abdularahamAnakhAM itihAsa gurukhAlasA ummedasiMha carita auraMgajebanAmA pra0 bhA0 dvi0 bhA0 dU0 bhA0 10 buddhakA jIvana carita rAbinsana kaso hindI kovidaratnamAlA vaidyaka / CEEE Shi 1 kRta / . || arthazAstra pravezikA For Personal & Private Use Only kh } 1531 272PDra27 zu 1] b 1 ArogyavidhAna paricaryA praNAlI sukhamArga kSayaroga Men paM0 mahAvIraprasAda dvivedI cu U Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l kumArasaMbhavasAra(kavitA) / candrakAnta (vedAnta ) kAlidAsakI niraMkuzatA jAnasTuarTa blaikI jalacikitsA / navajIvanavidyA nATyazAstra nATyaprabaMdha mahAbhArata (sacitra) 3] pazcimItarka - raghuvaMza mahAkAvya 2) bhAratabhramaNa (pAMcabhAga) bekanavicAra ratnAvalI // manovijJAna zikSA 2 // mAnasadarpaNa hindIbhASAkI utpatti rAjyaprabaMdhazikSA vividha viSayoMkI pustkeN| rASTrIyasandeza insAphasaMgraha vyavahArapatradarpaNa upadezakusuma svargIyajIvana karmayoga svAdhInavicAra Thaharo (upadezadarpaNa) samAja (ravIndranAthakRta) " = m m =t = t = t = l l l naye jainagrantha / dyAnatavilAsa yA dharmavilAsa-kavivara dyAnatarAyajIkI kavitAkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM / saba hI jainI usase paricita haiM / unakA yaha grantha jisameM unakI prAyaH saba hI kavitAoMkA saMgraha hai bar3IhI mihanata, zuddhatA aura sundaratAse chapAyA gayA hai| isameM sAre jainasiddhAntakA rahasya bharA huA hai| mUlya sirpha 1 ru0 / ( isameM caracAzataka, dravyasaMgraha zAmila nahIM hai kyoMki ye prantha judA chapa cuke haiN|) carcAzataka-mUlapadya aura sarala hindI TIkA sahita / mUlya / / nyAyadIpikA-mUla saMskRta aura sarala hindI bhASATIkA / mUlya // . gRhastha dharma-zrAvaka dharmakA khulAzA varNana hai / mUlya 13) . . 'jainadharmakA mahattva--ajaina vidvAnoM, lekhakoM, vAkhyAtAyoM dvArA jainadharmakA mahattva dikhalAyA gayA hai| mUlya bAraha Ane / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavAnanda-brahmacArI zItalaprasAdajI racita adhyAtmakA manana karane yogya grantha hai| mUlya ATha aane| vidvadratnamAlA--jinasena, guNabhadrAcArya AzAdhara, amitagatisUri, vAdirAja sUri, mahAkavi malliSeNa, aura samantabhadrAcArya itane vidvAnoMkA bar3I khojase likhA huvA itihAsa / mUlya daza Ane / jinendramata darpaNa prathama bhAga-brahmacArI zItalaprasAdajI racita / mUlya eka aanaa| jaina jagadutpatti--sRSTi kartA khaNDana viSayaka eka lekha / mUlya // ... kyA Izvara jagatkartA hai--aneka yuktiyoMdvArA jagatkA koI kartA nahIM / hai yaha batalAyA hai / mUlya // upamiti bhavaprapaMcA kathA dvitIya prastAva--cAroMgatiyoMke duHkhoMkA varNana hai| mUlya pAMca Ane / pradyumna caritra pradyumnakA kathA kA saMkSepameM varNana / mUlya chaha Ane / yazodhara carita kAvya-ekIbhAva stotrake kartA vAdirAja sUrine yazodhara mahArAjakA sundara carita varNana kiyA hai / grantha mUla saMskRtameM hai / mUlya ATha aane| yazodhara carita-uparyukta granthakA hindI anuvAda / mUlya cAra Ane nAgakumAra carita-sarala hindImeM nAgakumArakA carita hai / mUlya chaha aane| pavanadUta-mUla saMskRta aura hindI anuvAda sahita / mUlya cAra Ane / dharmapraznottara-sakalakIrti AcArya kRta mUla granthakI yaha hindI bhASATIkA hai / isameM praznottara rUpase zrAvakAcArakA varNana kiyA gayA hai| mUlya do ru0 / __ yAtrA darpaNa-yaha abhI hAlahImeM chapA hai| tIrthakSetroMke sivA aura bhI prasiddha prasiddha sthAnoMkA varNana hai / eka tIrthasthAnoMkA nakazA bhI alaga diyA gayA hai jisase yAtriyoMko bar3A subhItA ho gayA hai / mUlya do ru0 / hanumAna caritra hanumAnajIkA saMkSipta carita sarala bhASAmeM likhA gayA hai / mUlya chaha aane| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana sAra--mUla saMskRta, chAyA amRtacandra sUri aura jayasena sUriM kRta do saMskRta TIkA aura-paM. manoharalAlajI kRta bhASATIkA sahita / mUlya tIna ru| gommaTasAra karmakANDa--mUla, saMskRta chAyA aura paM0manoharalAlajIkI banAI huI saMkSipta bhASA TIkAsahita / mUlya do rupyaa| saMtyArtha yajJa--dUsarA nAma manaraMgalAlajI kRta caubIsa tIrthakara pUjA / yaha vidhAna abhI hAla hI meM chapA hai / mUlya ATha Ane / yazodhara carita--mUla prAkRta aura bhASATIkA sahita / mUlya 2] - ArAdhanAsAra kathA koza--isameM 108 kathAyeM kavitAmeM varNana kI gaI haiM / mUlya 3 // . jinendraguNagAyana--isameM nATakakI cAlake hujUrI naI tarjake pada, bhajana, dAdarA, ThumarI, gajala, rekhatA ityAdi haiM / mUlya do aane| jaina upadezI gAyana-isameM naI tarjake nATakAdike 53 bhajanoMkA saMgraha hai| mUlya DhAI Ane / hitopadeza vaidyaka--jainAcArya zrIkaNThasUri racita / murAdAbAda nivAsI paM0 zaMkaralAlajI jaina vaidyane isakI bhASA TIkA kI hai| mUlya 1] samarAdityasaMkSipta--zvetAmbarAcAryakRta prasiddha saMskRta grantha / isakA kathAbhAga aura kavitva bahuta sundara hai / mUlya DhAI rupyaa| jainendra paMcAdhyAyI-mUla sUtra pATha mAtra / mUlya cAra Ane / jainendra prakriyA--purvArddha, AcArya varya guNanandi racita vyAkaraNa graMtha mUlya bAraha aane| sanAtana jaina graMthamAlA--prathama khaNDa, AptaparIkSA aura patraparIkSA saMskRta TIkA sahita haiN| mUlya eka ru0 . anyAnya sthAnoMkI pustkeN| . . svargIya jIvana-amerikAke prasiddha adhyAtmika vidvAna rAlpha vAlDo TrAInakI aMgrejI pustakakA anuvAda / anuvAdaka, sukhasampattirAya bhaMDArI upasampA. daka saddharma pracAraka / pavitra, zAnta, nirogI, aura sukhamaya jIvana, kaise bana For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA hai, mAnasika pravRttiyoMkA zarIrapara aura zArIrika pravRttiyoMkA manapara kyA prabhAva par3atA hai Adi bAtoMkA isameM bar3A hI hRdayagrAhI varNana hai / pratyeka * sukhAbhilASI strIpuruSako yaha pustaka par3hanA cAhie / mUlya // y svAmI aura strI-isa pustakameM svAmI aura strIkA kaisA vyavahAra honA cAhie isa viSayako bar3I saralatAse likhA hai| apar3ha strIke sAtha zikSita svAmI kaisA vyavahAra karake use manonukUla kara sakatA hai aura zikSita strI apaDha pati pAkara use kaise manonukUla kara letI hai isa viSayakI acchI zikSA dI gaI hai| aura bhI gRhasthI saMbandhI upadezoMse yaha pustaka bharI hai / mUlya daza aanaa| gRhiNIbhUSaNa--isa pustakameM nIce likhe adhyAya haiM- 1 patike prati patnIkA kartavya, 2 pati patnIkA prema, 3 caritra, 4 sItva eka anamola ratna hai, 5 patise bAtacIta karanA, 6 lajjAzIlatA, 7 guptabheda aura bAtoMkI capalatA, 8 vinaya aura ziSTAcAra, 9 striyoMkA hRdaya, 10 par3osiyoMse vyavahAra, 11 gRhasukhake zatru, 12 AmadanI aura kharca, 13 vadhUkA kartavya, 14 lar3akiyoMke prati kartavya, 15 gaMbhIratA, 16 sadbhAva, 17 santoSa, 18 kaisI strIzikSAkI jarUrata hai, 19 phurasatake kAma, 20 zarIrarakSA, 21 santAna pAlana, 22 gRha karma, 23 garbhavatIkA kartavya aura navajAta zizupAlana, 24 vividha upadeza, pratyeka par3hI likhI strI isa pustakase lAbha uThA sakatI hai / bhASA bhI isakI sabake samajhane yogya sarala hai / mUlya ATha Ane / kahAniyoMkI pustaka--lekhaka lAlA munzIlAlajI ema. e. gavarnameMTa penzanara laahaur| isameM choTI choTI 75 kahAniyoMkA saMgraha hai / bAlakoM aura vidyArthiyoMke bar3e kAmakI hai| isakI pratyaka kahAnI manoraMjaka aura zikSAprada hai suprasiddha nirNayasAgara presameM chapI hai| mUlya pAMca aanaa| samAja-baMga sAhityasamrAT kavivara ravIndranAtha ThAkurakI baMgalA pustakakA hindI anuvAda / isa pustakakI prazaMsA karanA vyartha hai / sAmAjika viSayoMpara pANDityapUrNa vicAra karanevAlI yaha sabase pahalI pustaka hai / pustakameMke samudrayAtrA, ayogyabhAkti, AcArakA atyAcAra Adi do tIna lekha pahale jainahitaiSImeM prakAzita ho cuke haiM / jinhoMne unheM par3hA hogA ve isa granthakA mahattva samajha sakate haiM / mUlya ATha aanaa| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 rASTrIya sandeza - paramahaMsa zrIsvAmI rAmatIrthajI em. e. ke aMgrejI lekhoMkA anuvAda / anuvAdaka bAbU nArAyaNaprasAdajI aror3A bI. e. kAnapura / isa pustaka svAmI rAmatIrthajIke uttama uttama lekha aura unakI saMkSipta jIvanI hai / inameM se adhikatara lekha svAmIjIne amerikAmeM yA amerikA se Aneke pazcAt likhe the isameM svAmIjIkA amerikAkA anubhava bhI maujUda hai / ina lekhoM se svAmIjIkA deza prema aura asalI vedAnta TapakatA hai / pRSTha saMkhyA 96 mUlya chaH Ane / svAdhIna vicAra - zrIyukta lAlA haradayAlasiMhajI em. e. ke nAmase dezakA - zikSita samudAya aparicita nahIM / Aja kala Apa saMyukta rAjya amerikAke bar3e bhArI vizvavidyAlaya meM hindU darzana zAstra ke adhyApaka haiM / isa pustakameM Apake hI lekhoMkA saMgraha hai / isameM nimna likhita 9 viSaya haiM 1 paMjAbameM hindI ke pracArakI jarUrata, 2 bhASA aura jAtikA sambandha, 3 dharmakA pracAra, 4 amerikAmeM bhAratavarSa, 5 yUropakI nArI, 6 rASTrakI sampatti, 7 kucha bhAratIya AndolanoMpara vicAra, 8 bhAratavarSa aura saMsArake Andolana, 9 mahApuruSa / pRSTha saMkhyA 94 mUlya sirpha cAra AnA / TrAkora, bar3odA, ? rAjyaprabaMdha zikSA -- yaha suprasiddha dezI rAjanItijJa indaura ke bhUtapUrva dIvAna sara TI. mAdhavarAvake a~garejI grantha mAinara hiTekA hindI anuvAda hai / kAMzI nAgarI pracAriNI sabhAne chapavAyA hai / isameM dezI rAjAoM aura jamIdAroMko apanI riyAsatoMkA prabandha kaise karanA cAhie, prajAke ' prati unakA kyA kartavya hai Adi bAtoM kA bar3I sarala bhASA meM varNana hai / mUlya || pazcimItarka - ise DI. e. bI. kAleja lAhaurake prophesara lAlA dIvAnacanda ema. e, ne likhA hai / isameM pAzcAtya saMsArake darzanazAstrakA prAraMbha se lekara abataka kA iMtihAsa, usakA vikAza, usake siddhAnta aura dArzanikoMkA iti - hAsa Adi hai / pustaka itanI acchI hai ki paMjAba ke zikSAvibhAgane lekhakakA prasanna hokara 1500) pAritoSika diyA hai / mUlya eka rupayA / premaprabhAkara -- rUsa ke prasiddha vidvAn mahAtmA TAlsaTAyakI 23 kahAniyoMkA hindI anuvAda / pratyeka kahAnI dayA, karuNA, vizvavyApI prema, zraddhA aura bhaktike tattvoM se bharI huI hai / bAlaka striyA~ javAna bUDhe saba hI inase lAbha uThA sakate haiM / mUlya 1) For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmadivAkara-isameM manuSyake jIvanakA Adarza batalAyA gayA hai| -saMsArameM kitanA duHkha hai aura paropakAra svArthatyAga premameM kitanA sukha hai, yaha usameM eka kathAke bahAne dikhalAyA hai / mUlya / navajIvanavidyA-jinakA vivAha ho cukA hai athavA jinakA vivAha honevAlA hai una yuvakoMke lie yaha bilakula naye DhaMgakI pustaka hAla hI chapakara taiyAra huI hai / yaha amerikAke suprasiddha DAkTara * kAvinake 'dI sAyansa Apha e nyU lAIna' nAmaka granthakA hindI anuvAda hai| isameM nIce likhe adhyAya haiM-1 vivAhake uddezya aura lAbha, 2 kisa umarameM vivAha karanA cAhie, 3 svayaMvara, 4 prema aura anurAgakI parIkSA, 5 strIpuruSoM kI pasandagI, 7 santAnotpattikAraka avayavoMkI banAvaTa, 9 vIryarakSA, 10 garbha rokaneke upAya, 11 brahmacarya, 12 santAnakI icchA, 13 garbhAdhAnavidhi, 14 garbha, 15 garbhapara prabhAva, 16 garbhasthajIvakA pAlanapoSaNa, 17 garbhAzayake roga, 18 prasavakAlake roga, ityAdi pratyeka zikSita puruSa aura strIko yaha pustaka par3hanA cAhie / hama vizvAsa dilAte haiM ki ise par3hakara ve apanA bahuta kucha kalyANa kara skeNge| pakkI jilda mUlya paune do rupyaa| candrakAMta pra0 bhA0-( vedAnta jJAnakA mukhyagraMtha ) bambaIprAntake suprasiddha 'gujarAtI ' sAptAhika patrake gujarAtI graMthakA anuvAda, aneka graMthoMkA sAra lekara isa graMthakI racanA huI hai / vedAnta jaise kaThina viSayako bar3I sahaja rItise samajhAyA hai / mUlya 2 // vidyArthIke jIvana kA uddeza-kyA honA cAhie usakA eka greTueTa dvArA likhita iMgliza lekhakA hindI anuvAda / mUlya eka AnA / vicitravadhUrahasya-baMgasAhityasamrATa kavivara ravIndranAtha ThAkurake baMgAlI upanyAsakA hindI anuvaad| ravIndrabAbUke upanyAsoMkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM karuNArasapUrNa upanyAsa hai / mUlya // ) svarNalatA-bahuta hI zikSAprada sAmAjika upanyAsa hai| baMgAlI bhASAmeM yaha caudaha bAra chapake chapake vika cukA hai| hindImeM abhI hAla hI chapA hai| mUlya 11) __ mAdhavIkaMkaNa-bar3odA rAjyake bhUtapUrva dIvAna sara ramezacandradattake baMgalA upanyAsakA hindI anuvAda / mUlya // For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sor3azI-baMgalAke suprasiddha galpalekhaka bAbU prabhAtakumAra mukhyopAdhyAya bairisTara eNTalAkI pustakakA anuvAda / isameM choTe choTe 16 khaNDa upanyAsa haiN| mUlyaM 1] mahArASTrajIvanaprabhAta-sara ramezacandra dattake vaMgalA granthakA nayA hindI anuvAda, iMDiyana preskaa| vIra rasapUrNa bar3A hI uttama upanyAsa hai // rAjapUtajIvanasandhyA -yaha bhI ukta granthakArakA hI banAyA huA hai| isameM rAjapUtoMkI vIratA kUTa kUTa kara bharI hai| mUlya bAraha aane| suzIlAcarita-striyopayogI bahuta hI sundara grantha / mUlya eka rupayA - zekha cillIkI kahAniyA~ / purAne DhaMgakI manoraMjaka kahAniyA~ hAla hI chapI haiM / bAlaka yuvA vRddha sabake par3hane yogya / mUlya // ) Thoka pITakara vaidyarAja / yaha eka sabhya hAsyapUrNa prahasana hai / eka prasiddha phrAMsIsI granthake AdhArase likhA gayA hai| haMsate haMsate ApakA peTa phUla jaaygaa| Ajakala vinA par3he likhe vaidyarAja kaise bana baiThate haiM, sobhI mAlUma ho jaaygaa| mUlya sirpha cAra aanaa| AryalalanA--sItA, sAvitrI Adi 20 AyastriyoMkA saMkSiptajIvana crit| mUlyaM / / bAlAbodhinI-pA~ca bhAga / lar3akiyoMko prAraMbhika zikSA denekI uttama pustaka / mUlya kramase - ), ), I), -),) / ArogyavidhAna--Arogya rahanekI sarala rItiyAM / muu0)|| arthazAstrapravezikA--sampattizAstrakI prAraMbhika pustaka / mUlya / ) sukhamArga-zArIrika aura mAnasika sukha prApta karaneke sarala upAya / muu0|) kAlidAsakI niraMkuzatA--mahAkavi kAlidAsake kAvyadoSoMkI samAlocanA / paM0 pahAvIraprasAdajI dvivedIkRta / mUlya / ) hindIkovidaratnamAlA--hindIke 40 vidvAnoM aura sahAyakoMke carita / mU0 1 // ) ___ kartavyazikSA-lArDa cesTara phIlDakA putropadeza / mUlya 1) raghuvaMza-mahAkavi kAlidAsake saMskRta raghuvaMzakA sarala, sarasa aura bhAvapUrNa hindI anuvaad| paM. mahAvIraprasAdajI dvivedI likhita / mUlya 2) For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI grantharatnAkara -sIrIz2a | hamane zrIjainagrantharatnAkarakI orase hindI sAhityako uttamottama grantharatnoMse bhUSita karaneke lie ukta granthamAlA nikAlanA zurU kI hai / hindIke nAmI nAmI vidvAnoMkI sammatise isake lie grantha taiyAra karAye jAte haiM / pratyeka granthakI chapAI, saphAI, kAgaz2a, jilda Adi lAsAnI hotI hai / sthAyI grAhakoM ko saba grantha paunI kImata meM diye jAte haiM / jo grAhaka honA cAheM unheM pahale ATha AnA jamA karAkara nAma darja karA lenA cAhie / sirpha 500 grAhakoM kI jarUrata hai / aba taka isameM jitane grantha nikale haiM, una sabahI kI prAyaH saba hI patroMne eka svarase prazaMsA kI hai / hamAre jainI bhAiyoMko bhI isake grAhaka banakara apane jJAnakI vRddhi karanI cAhie / nIce likhe grantha prakAzita ho cuke hai: 1 svAdhInatA / yaha hindI sAhityakA anamola ratna, rAjanaitika sAmAjika aura mAnasika svAdhInatAkA acUka zikSaka, ucca svAdhIna vicAroMkA koza, akATya yuktiyoMkA Akara aura manuSya samAjake aihika sukhoMkA pathapradarzaka grantha hai / ise sarasvatIke dhurandhara sampAdaka paM0 mahAvIra prasAdajI dvivedIne a~grejIse anuvAda kiyA hai / mUlya do ru0 / 2 jaoNna sTuarTa milakA jIvana carita / svAdhInatA ke mUla lekhaka aura apanI lekhanIse yuropameM nayA yuga pravartita kara denevAle mila sAhabakA bar3A hI zikSAprada jIvana carita haiM / ise jainahitaiSI - ke sampAdaka nAthUrAma premIne likhA hai | mU0 cAra Ane. / 3 pratibhA / mAnava caritako udAra aura unnata banAnevAlA, Adarza dharmavIra aura karmavIra banAnevAlA hindImeM apane DhaMgakA yaha pahalA hI upanyAsa hai / isakI racanA bar3I hI sundara prAkRtika aura bhAvapUrNa hai / mUlya kapar3ekI jilda 1|], sAdI 1 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 A~khakI kirakirI / jinheM abhI hAla hI savAlAkha rupayekA sabase bar3A pAritoSika ( nauba prAija ) milA hai jo saMsArake sabase zreSTha mahAkavi samajhe gaye haiM, una bAba ravIndranAtha ThAkurake prasiddha baMgalA upanyAsa ' cokhera vAlI ' kA yaha hindI anuvAda hai / isameM mAnasika vicAroMke, unake utthAna patana aura ghAta prati ghAtoMke bar3e hI manohara citra khIMce haiM / bhAva saundaryameM isakI jor3akA dUsarA koI upanyAsa nahIM / isakI kathA bhI bahuta hI sarasa aura manohAriNI hai / mUlya pakkI jildakA 1|||] aura sAdhIkA 1 // ru0 5 phUloMkA gucchA / 15. isameM 11 khaNDa upanyAsoM yA galpoMkA saMgraha hai / isake pratyeka puSpa sugandhi, saundarya aura mAdhurya se Apa mugdha ho jAveMge / pratyeka kahAnI jai sundara aura manoraMjaka hai vaisI hI zikSAprada bhI hai / mUlya daza Ane / 6 mitavyayitA / 6 yaha pustaka pratyeka bhAra yaha prasiddha a~gareja lekhaka DA0 semavala smAilsa sAhabakI a~garejI pustaka thiripR ' kA hindI anuvAda hai / isake lekhaka haiM bAbU dayAcandajI goyalIya bI. e. / isa phijUla kharcI aura vilAsitA ke jamAne meM tavAsI bAlaka yuvA vRddha aura strIke nitya svAdhyAya karane yogya hai / isake paDhane se Apa cAhe jitane apavyayI hoM, mitavyayI saMyamI aura dharmAtmA bana jAveMge / bar3I hI pANDitya pUrNa yuktiyA~sa yaha pustaka marI hai| isameM sAmAjika, naitika, dhArmika aura rASTrIya Adi sabhI dRSTiyoM se dhana aura usake sadupayoga vicAra kiyA gayA hai / skUlake vidyArthiyoMko inAma meM deneke lie yaha bahuta hI acchI hai / jUna mahIne meM taiyAra ho jAyagI / 7 caubekA ciTThA / vaMgabhASA ke suprasiddha lekhaka bAbU baMkimacandra caTarjI ke likhe hue ' kamalAkA ntera daphtara, ' kA hindI anuvAda | anuvAdaka paM0 rUpanArAyaNa pANDeya / isa pustakake 5-6 lekha jainahitaiSI meM 'vinoda viveka - laharI ' ke nAma se nikala For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / cuke haiN| jina pAThakoMne unheM par3hA hai ve isa pustakakI uttamatAko jAma kate haiM / ha~sI dillagI aura manoraMjanake sAtha isameM U~cese U~ce darjekI zikSA dI hai| dezakI sAmAjika dhArmika aura rAjanaitika bAtoMkI isameM bar3I hI marmabhedI AlocanA hai| hindImeM to isakI joDakA parihAsamaya kintu zikSA pUrNa grantha hai hI nahIM, para dUsarI bhASAoMmeM bhI isa zreNIke bahuta kama grantha haiM / ekabAra par3hanA zuru karake phira Apa ise muzkilase chor3a sakeMge ! mUlya gyAraha aane| svadeza ( ravIndra bAbUkRta), zikSA ( ravIndrakRta ) Adi aura kaI grantha taiyAra ho rahe haiN| / kyA Izvara jagatkA kartA hai ? - dUsarI bAra chapakara taiyAra hai / isake lekhaka bAbU dayAcanda jaina bI. e. ne isa choTese lekhameM aneka yuktiyoM dvArA isa bAtako siddha kiyA hai ki isa jagatakA koI kartA hartA nahIM hai / Izvarako jagatakA kartA mAnanevAle AryasamAjI Adi matAvalambiyoMmeM bAMTaneke lie yaha TrekTa bar3A acchA hai / mUlya ) // saikar3A 2 // maMgAnekA patA-ajitAzrama-lakhanaU milane kA patA jainagrantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, po0 giragAMva-bambaI / muMbaIvaibhava presa. For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai| " ilesTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAija meM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiN| citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiN| sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara alabama bana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| raMgIna citra bhI isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DA0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai| sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / ) // hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsArabharameM nAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa peparapara pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNa. ke haiN| rAjA sAhakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai / mUlya hai sirpha 1) ru0|| citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka avvala nambarake ArTa pepara para chapI hai| mUlya eka rupyaa| sacitra akSarabodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAne meM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai| akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra bar3A hai| jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha paDate haiN| mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroMke sAtha sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiN| avazya dekhiye| phI seTa cAra aane| sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uparyukta "sacitra akSarabodha" ke DhaMgakI hai| isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiN| vastucitra saba raMgIna haiN| AkAra ukta pustakase choTA hai| isIse isakA mUlya do Ane hai| For Personal & Private Use Only www.jainelibrary or Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTI hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopI canda, AhilyA, zakuntalA, manakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajadramokSa, harihara / bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citr| AkAra 745, mUlya prati citra eka paisaa| zrI sayAjIrAva gAyakavADa bar3odA, mahArAja paMcama jAja aura mahArAnI merI kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDake raMgIna citra, AkAra 8x10 mUlya prati saMkhyA eka aanaa|| lithoke baDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAhna sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ), nAnaka paMthake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jAja. mahArAnI merii| AkAra 16x20 mUlya prati citr|) aane| anya sAmAnya-isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde svadezI baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelaneke tAza, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA. gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mUlya para milate haiN| skUloMmeM kiMDaragArDana. rItise zikSA dene ke liye jAnavaroM Adike citra saba prakArake raMgIna nakaze, DrAIgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI keshr| kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI phasalakI umdA kezara zIghra maMgAIye / dara 1) tolA / sUtakI maalaayeN| sUtakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI haiN| jina bhAiyoMko sUtakI mAlAoMkI jarUrata hove hamase mNgaaveN| hara vakta taiyAra rahatI haiN| dara eka rupayemeM daza maalaa| menejara, jenagrantharatnAkara kAyAlaya, bambaI /