Book Title: Dhaval Jaydhaval Sara
Author(s): Jawaharlal Shastri
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004020/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAnamAlA - 1 dhavala-jayadhavala sAra vyAkhyAnakartA paNDita javAharalAla zAstrI prakAzaka si0 paM0 phUlacandra zAstrI phAunDezana, rur3akI ke sahayoga se zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI-5 Education International For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza varNI di0 jaina granthamAlA ke antargata siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI smRti vyAkhyAnamAlA - 1 rajata jayantI varSa prakAzana dhavala - jayadhavala sAra vyAkhyAnakartA paNDita javAharalAla zAstrI prakAzaka si0 paM0 phUlacandra zAstrI phAunDezana, rur3akI ke sahayoga se zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI - 5 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAnamAlA saMyojaka : DaoN0 phalacandra jaina premI, vArANasI prakAzaka: zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI - 221005 (c) zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, vArANasI prathama saMskaraNa, sitambara 1996 mUlya - ru0 25.00 mudraka : varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara, vArANasI. For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Under Shree Ganesh Varni Dig. Jain Granthmala Sidhantacharya Pt. Phoolchandra Shastri Memorial Lecture. Series-1 DHAWAL-JAIDHAWAL SARA Vu Pt. Jawahar Lal Shastri, Bhinder. namra sUcana isa grantha ke abhyAsa kA kArya pUrNa hote hI niyata samayAvadhi meM zIghra vApasa karane kI kRpA kareM. jisase anya vAcakagaNa isakA upayoga kara sakeM. Published by Shree Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan Naria Varanasi. With the help of Sidhantacharya Pt. Phool Chandra Shastri Foundation, Roorkee For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lecture Series Convener Dr. Phoolchandra Premi, Varanasi. Published by Shri Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan, Varanasi. First Edition, September 1996 Price: Rs. 25.00 Printed at Vardhman Mudranalaya, Jawahar Nagar, Varanasi-10. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyojakIya yaha prasannatA kA viSaya hai ki zrI gaNeza varNI di 0 jaina saMsthAna kI ora se siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI smRti vyAkhyAnamAlA ke antargata Ayojita vyAkhyAna aba sArvajanIna upayogitA kI dRSTi se "dhavalajaya dhavala sAra" nAma se pustakAkAra rUpa meM Apake sammukha haiN| prastuta vyAkhyAna jainadharma aura siddhAnta tathA karaNAnuyoga ke viziSTa vidvAn paM0 javAharalAla jI, bhINDara ( udayapura - rAjasthAna) ne saMsthAna bhavana meM dinAMka 29 se 3 agasta 1993 ko prastuta kiye the / isa prathama vyAkhyAnamAlA kA udghATana suprasiddha vidvAn padmabhUSaNa paM0 baladeva upAdhyAya ne kiyA thA / vaidika paramparA ke inhIM utkRSTa vidvAn ne isa bAta ko apane udghATana bhASaNa meM khulakara kahA thA ki isa deza kA bhArata nAma prathama jaina tIrthaMkara RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata ke nAma se hI pracalita huA / sAtha hI "bhArata" nAma ke pUrva isa deza kA sarva prAcIna nAma " ajanAbhavarSa " bhI RSabhadeva ke pitA ke nAma para pracalita thA, jisakA ullekha prAcIna zAstroM meM milatA hai / prastuta vyAkhyAnoM meM yadyapi himAlaya jaise vizAla siddhAnta granthoM ke sabhI viSaya to nahIM A sake kintu unake kucha pramukha viSayoM ko vidvAn vaktA ne jisa prAmANikatA ke sAtha prastuta kiyA hai, isase unake ina siddhAnta viSayoM ke jJAna kI gahanatA aura sUkSmatA kA patA calatA hai / nirantara asvasthatA aura kRzakAya Adi bAdhAoM ke bAvajUda unake andara kSayopazama ke sAtha hI agAdha dRr3hatA aura zraddhA vidyamAna hai| zraddheya paM0 phUlacandra jI zAstrI se bhI Apako ina siddhAnta granthoM kA sAkSAt adhyayana karane aura svAdhyAya ke daurAna samAgata zaMkAoM kA samAdhAna prApta karane kA saubhAgya prApta huA hai / prastuta vyAkhyAnoM kA saMbaMdha mUlataH zaurasenI prAkRta bhASA ke zreSTha mUla jainAgama se hai / inameM prathama zatI ke AcArya puSpadanta-bhUtabali dvArA racita " SaTkhaNDAgama" para AcArya vIrasena svAmI (navIM zatI kA pUrvArddha) ne maNiprabAla nyAya se prAkRta saMskRta mizrita bhASA meM bahattara hajAra zloka pramANa For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizAla "dhavalA" nAmaka TIkA likhI tathA inhIM ne AcArya guNadhara (vikrama pUrva prathama zatI) dvArA likhita kasAya pAhuDa sutta tathA cUrNi sUtroM para "jayadhavalA" nAmaka vizAla TIkA likhI / yaha TIkA sAta hajAra zloka pramANa hai / A0 vIrasena isa TIkA kA prArambhika bhAga arthAta lagabhaga bIsa hajAra zloka pramANa likha pAye the ki inakA svargavAsa ho gayA jise inake suyogya ziSya AcArya jinasena (navIM zatI kA uttarArddha) ne pUrA kiyaa| ___ itane mahAn aura mahattvapUrNa siddhAnta granthoM aura inakI vizAla TIkAoM ke ine-gine vidvAnoM meM paM0 phUlacandra jI zAstrI kA nAma agraNI rahA hai / jinheM ina durUha siddhAnta granthoM kA talasparzI jJAna thA aura jinhoMne ina mahAn granthoM aura inakI TIkAoM kI hRdayasparzI vyAkhyA tathA anuvAda Adi kArya rASTrabhASA hindI meM jisa utkRSTatA aura prAmANikatA se prastuta kiyA hai, isake lie hama sabhI yugoM-yugoM taka unake AbhArI rheNge| kaTanI (madhya pradeza) meM di0 25-10-91 ko sva0 zraddheya paM0 jaganmohanalAla jI zAstrI ke sAnidhya aura zrImAna sva0 savAI siMghaI dhanyakumAra jI jaina kI adhyakSatA meM saMsthAna kI baiThaka meM isa vyAkhyAnamAlA ke prativarSa Ayojana kA prastAva svIkRta kiyA gayA thaa| taba se aba taka isake antargata aneka vidvAnoM ke vyAkhyAna ho cuke haiM / inake prakAzana kI yojanA jaba banI taba saMsthAna ke upAdhyakSa evaM paM0 phUlacandra zAstrI phAuNDezana, rur3akI ke adhyakSa baMdhuvara DaoN0 azoka kumAra ne phAuNDezana ke Arthika sahayoga se inake prakAzana kI svIkRti pradAna kI isake lie saMsthAna phAuNDezana tathA Apake prati hArdika kRtajJatA jJApita karatA hai| isa vyAkhyAnamAlA ke Ayojana evaM prakAzana meM saMsthAna ke samasta adhikAriyoM ke prati hama hArdika kRtajJatA jJApita karate haiN| vArANasI. aSTAhnikA parva 25-7-1996 phUlacandra jaina premI upAdhyakSa saMyojaka, vyAkhyAnamAlA For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 10 -22 11 1 . 2 22 OM OM W 13 (viSaya-sUcI) 1. sva0 paM0 phUlacandra zAstrI vyaktitva/kRtitva 2. paNDita jI ke dhavala, jayadhavala tathA mahAdhavala kA varNya viSaya (ka) dhavala Adi ke amRta bindu i dhavala-1 se dhavala 16 taka ii. dhavala-2 iii. dhavala-3 iv. dhavala-4 v. dhavala-5 vi. dhavala-6 vii. dhavala-7 viii. dhavala-8 ix. dhavala-9 x. dhavala-10 xi. dhavala-11 xii. dhavala-12 xiii. dhavala-13 xiv. dhavala-14 xv. dhavala-15 xvi. dhavala-16 mahAdhavala pu0 1 mahAdhavala pu0 2 mahAbandha pu0 4-6 (gha) jayadhavala pu0 1-16 16 17 18 * 23-25 25-31 3. vyAkhyAna - 2 Ayukarma : eka anuzIlana 3 . For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) 1. Ayukarma kA lakSaNa ii. Ayukarma ke bheda va bandha-udaya iii. Ayu bandha kA kAraNa iv. gatiyoM meM Ayu parimANa V. Ayu sambandhI viziSTa niyama vi. samIkSA (ka) (kha) 4. vyAkhyAna 3 1. kSAyika samakita - kSAyika samyaktva svAmitva kSAyika samakitI ke bhava 3. kSAyika samakita saba dina eka samAna vyAkhyAna 4 kadalIghAta ke lie do bAra Ayu baMdha nahIM hotA - vIrasena svAmI kA mata 54 merI katipaya zaMkAe~ / guruvarya zrI paM0 phUlacandra jI ke samAdhAna paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI ke samAdhAna m x 8 % * 32 For Personal & Private Use Only 32 33 34 41 48 kSAyika samyaktva kA kAla baddhAyuSka kSAyika samakitI kA janma paMcamakAla meM kSAyika samaqita nahIM 62 kSAyika samyaktvI saMyatAsaMyata kauna 62 striyoM meM kSAyika samyaktva nahIM hotA 62 kSAyika samakitI uttamabhoga bhUmi meM hI utpanna ho, aisA nahIM hai / (ja) off is s 59 59 60 60 61 61 63 70 75 84 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita jI evaM dhavala, jayadhavala tathA mahAdhavala kA varNya viSaya evaM sAra. sva. paM. phUlacandra si. zAstrI vyaktitva/kRtitva o v jIvana-jhAMkI evaM vyaktitva - 1. janma - vaizAkha kRSNA 4, vi.saM. 1958, IsvI kA dinAMka : 11-4-1901 I. / 2. janma sthAna - silAvana (bundelakhaNDa), yaha gAMva lalitapura se 16 ki.mI. dUra hai| 3. pitR-nAma - siMghaI darayAvalAla jI, vaMza - barayA 4. mAtR-nAma - jAnakI bAI 5.. patnI kA nAma - putalI bAI 6. guru (zikSA guru) - paM. devakInandana jI si. zAstrI, paM. baMzIdhara jI nyAyAlaMkAra, paM. _____ mANikacandra jI kaundeya nyAyA, pUjya gaNezaprasAda jI varNI Adi adhyayana - nyAya sAhitya siddhAntazAstrI taka / vyAkaraNa meM mdhymaa| paNDita jI ke putra - ekamAtra pro. DaoN0 azoka jaina, putravadhU nIrajA (ema.esa.sI.), putriyA~ - DaoN0 zAMti jaina, zrImatI suzIlA jaina, zrImatI puSpA jaina 9. paNDita jI ke pautra - ci. animeSa, ci. namana 10. paNDita jI kA svargaprayANa - 31-8-91 IsvI : prAta: 10.30 baje, rur3akI (haridvAra) jIvana-yAtrA - tIna-cAra varSa kI vaya meM A~khoM kI pIr3A / gurjara strI gIjarana bAI kI sevA se lAbha / khajUriyA meM prAimarI pAThazAlA meM pahalI kakSA taka adhyayana / kakSA meM sarvaprathama zreNi se uttIrNa / phira apanI mausI ke putra rajju lAla baraiyA ke pAsa 'tattvArthasUtra' par3hanA siikhaa| baMbaI meM bahina ke yahA~ bhaktAmara' par3hanA sIkhA / yaha san 1915-16 kI bAta hai / 16 varSa kI Ayu meM sara seTha sA. ke vidyAlaya meM (indaura) paM. manoharalAla jI tathA amolakacandra jI ke pAsa eka-Der3ha varSa taka saMskRta tathA chahaDhAlA par3he / isa samaya ApakI pozAka paiNTa koTa kamIja belTa tathA hAtha meM char3I thI (aMgreja aphasara ke smaan)| phira sAdamala meM paM. ghanazyAmadAsa jI se madhyamA taka adhyayana kiyA / san 1920 se hI AparASTriya kSetra meM Ae, svatantratA Andolana meM bhAga lene lge| phira murainA meM Apane zikSA 11. jAva For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA prApta kI / jahA~ paM. jaganmohanalAla siddhAntazAstrI tathA sva. kailAzacandra si. zAstrI Apake sahAdhyAyI the tathA sva.paM. baMdhIdhara jI nyAyAlaMkAra Apake adhyApaka the| phira banArasa meM 2-3 mAsa taka sevA kI, 25/- mAsika meM / phira inakA vivAha huA, putalI bAI ke sAtha / bAda meM sADhUmala vidyAlaya meM dharma pradhAnAdhyApaka bne| phira 1924 I. se 1928 taka banArasa meM dharmAdhyApaka rhe| phira bInA meM dharmAdhyApaka bane / vahIM rahate kAMgresa Andolana meM bhI sammilita hote rahe / bInA ke bAda 6 varSa nAtepute (solApura) rahe / vahA~ bhI rahate hue Apa kAMgresa kameTI ke sadasya hone se tatsaMbaMdhI kriyAkalApoM meM bhI lipta rahe / vahIM para Apane zAnti sindhu patrikA kA do varSa taka saMpAdana/prakAzana kiyaa| san 1936-37 meM (vi.saM. 2463) dravyamana/bhAvamana saMbaMdhI vivAda suljhaayaa| nAtepute se bInA aae| phira amarAvatI jAkara Apane dhavala pu. 1 kA anuvAda kiyaa| cAra pustakoM kA prakAzana Apake vahA~ rahate huA / san 1938 meM gajaratha virodhI AMdolana bhI Apane prAraMbha kiyaa| isake lie Apane kevalArI meM upavAsa bhI kiyaa| bhArata chor3o Andolana meM Apa jhAMsI jela meM bhI 41 dina taka rhe| 1941 I. meM banArasa Akara Apa ne kaSAyapAhuDa (jayadhavalA) kA sampAdana prAraMbha kara diyaa| isI bIca aisI bhI sthiti AI ki paM.sA. livara kI vyAdhi se pIr3ita hue| artha vipannatA vaza gahane beca kara Apane kAma claayaa| pUjyapAda bar3e varNI jI ne isa ApattikAla meM Apako bar3A hI sahayoga diyaa| phira eka samaya SaTakhaNDAgama sat prarUpaNA ke 93veM sUtra meM saMjada(pramatasaMyata) pada ko lekara vivAda calA / yaha pada vahA~ nahIM honA cAhie, isa pakSa meM paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, paM. makkhanalAla jI zAstrI, paM. rAmaprasAda si. zAstrI Adi the| saMjada pada honA cAhie, isa pakSa meM gurujI, paM. phUlacandra jI, paM. kailAzacandra jI tathA baMzIdhara jI nyAyAlaMkAra the| isa vivAda ne bahuta bar3A rUpa liyA thaa| aMta meM paM. phUlacandra jI ke pakSa kI bAta hI satya sAbita huii| isake bAda Apane mahAdhavalA kA sampAdana anuvAda kArya bhI prArambha kara diyaa| san 1949 se 51 taka Apane bhAratIya jJAnapITha se prakAzita mAsika patrikA "jJAnodaya" kA bhI sampAdana kiyaa| apane jIvanadAtA pUjya mahApuruSa 105 bar3e varNI jI ke smAraka ke rUpa meM Apane gaNezavarNI granthamAlA kI sthApanA kI jo Aja gaNezavarNI zodha saMsthAna ke nAma se vikhyAta hai / san 1946 meM Apane lalitapura meM gaNezavarNI iNTara kaoNleja kI sthApanA meM yoga diyaa| bAda meM jayapura khAniyA tattvacarcA huI, jisameM Apa agraNI For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 3 1 vidvAn ke rUpa meM rahe / phira yaha carcA inhIM ke dvArA sampAdita hokara prakAzita bhI huii| dhavala, mahAdhavala kA kArya Apane 1958 I. meM pUrA kiyA, tathA jayadhavala kA kArya Apane jUna, 1988 meM pUrA kara diyA / paM. merA saubhAgya hai ki isa pUrNikA meM saMzodhaka ke rUpa meM maiM bhI zAmila huA tathA guru sva. ratanacandra mukhtAra dvArA pradarzita sUkSmatama saiddhAntika saMzodhana bhI isameM gurujI phUlacandra ne lie| jayadhavala 16 ke anta meM pradatta 16 bhAgoM ke zuddhAzuddhapatraka meM sva.bra. ratanacandra mukhtAra ke dvArA darzita azuddhi zuddhi 648 tathA mere dvArA darzita zuddhAzuddha 213 mudrita hue haiN| isI vizAla evaM sUkSma zuddhipatraka ko taiyAra karane hetu mArca 88 I. meM gurujI ke pAsa hastinApura gayA thA tathA 0 dina vahA~ rahA thaa| gurujI ko aba (pharavarI 88 meM) sunAI denA bhI manda par3a gayA thA tathA svAsthya bhI girA-girA sA rahane laga gayA thA / smRti bahuta zithila ho gaI thii| sAtha hI mAtAjI bhI vRddha, andhI tathA phraikcaravaza svayaM calane meM asamartha ho cukI thiiN| maiM dekha-dekha kara rotA thA / meM isake sivA sva. gurujI ke sAnnidhya meM rahane kA saubhAgya mujhe akTu. san 81 banArasa meM, jUna 84 meM jabalapura vAcanA meM tathA aprela se jUna 87 meM sampanna lalitapura vAcanA meM bhI kramazaH prApta huA thA / ataH maiM apane Apako bhAgyazAlI mAnatA hU~ / Aja jo kucha maiM hU~ vaha sva.bra. ratanacandra mukhtAra (sahAranapura) tathA sva. guru paM. phUlacandra jI kI hI parama kRpA kA phala hai / 11. avasAna - jinavANI kI sampUrNa manoyoga se sevA karate-karate vaha dubalA-patalAlaMbA va vRddha, dhotI jabbe vAlI deha meM sthita mahAtmA, Akhira di. 31-8-91 ko prAta: 10.30 baje para isa saMsAra se cala bsaa| Apake carama dinoM meM Apake putra DaoN0 azoka jI tathA putravadhU zrImatI nIrajA ne paryApta sevA kI thI, isameM zaMkA koI avakAza nahIM hai / pUjya gurujI apane putra meM una zreSTha saMskAroM ko chor3a gae haiM jinake phalasvarUpa Aja bhI DaoN0 azoka jI unakI smRti meM jinavANI kI jyoti jagAne meM barAbara tatpara haiM / paM.sA. bar3e hI sajjana, sarala tathA sAde jIvanamaya the / jhagar3oM se dUra tathA AgamasevA meM anavarata anurakta rahate the / vistRta vyaktitva unake abhinandana grantha se jJAtavya 1 hai / pramukha sammAna va puraskAra 1. san 1962 meM jaina siddhAnta bhavana, ArA kI hIraka jayantI ke upalakSya meM bihAra For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. sana paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA ke tatkAlIna rAjyapAla DaoN0 ananta zayanama ayaMgAra dvArA "siddhAntAcArya" kI upAdhi pradAna kI gii| san 1974 meM bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa-mahotsava para vIra-nirvANa bhAratI dvArA tatkAlIna uparASTrapati DaoN0 vI.DI. jattI ke karakamaloM se "siddhAntaratna" kI upAdhi pradAna kI gii| ' san 1987 meM akhila bhAratavarSIya di. jaina mahAsaMgha dvArA zrI mahAvIrajI meM cAMdI kA prazasti patra bheMTa kiyA gyaa| prathama rASTrIya prAkRta sammelana, baiMgalora, 1990 ke avasara para prAkRta jJAna bhAratIya puraskAra pradAna kiyA gyaa| akhila bhAratavarSIya mumukSu samAja dvArA jayapura paMcakalyANaka pratiSThA 1990 ke avasara para eka lAkha rupae kI rAzi se sammAnita kiyA gyaa| san 1985 meM 108 AcArya zrI vidyAnanda jI mahArAja ke sAnnidhya meM Ayojita eka samAroha meM eka bRhad abhinandana grantha bheMTa kara sammAna kiyA gyaa| saMsthApita saMsthAe~ 1. anyatama saMsthApaka tathA kAryakArI prathama saMyukta maMtrI, 1944 akhila bhArata varSIya di. jaina vidvat pariSada saMsthApaka sadasya evaM maMtrI, 1946, zrI sanmati jaina niketana, nariyA, vArANasI saMsthApaka saM. maMtrI evaM granthamAlAsaMpAdaka, 1944, zrI gaNeza prasAda varNI jaina granthamAlA, vArANasI-5 saMsthApaka evaM sadasya, 1946, zrI gaNezavarNI digambara jaina iMTara kaoNleja, lalitapura, u.pra. 5. adhyakSa, 1955, akhila bhAratavarSIya di. jaina vidvat pariSada, droNagiri 6. saMsthApaka, 1971, zrI gaNezavarNI di. jaina (zodha) saMsthAna, nariyA, vArANasI-5 saMpAdita patrikAe~ :1. zAnti-sindhu - AcArya zAnti sAgara sarasvatI bhavana, nAtepute (solApura), san 1935-37 2. jJAnodaya - bhAratIya jJAnapITha, san 1949-52 vArANasI, 1949 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA maulika kRtiyA~ 1. jainadharma aura varNa-vyavasthA - bhAratavarSIya di. jaina pariSada, pabliziMga hAusa, dillI, 1945 vizvazAnti aura aparigrahavAda - zrI gaNeza prasAda varNI granthamAlA, vArANasI, 1949 3. 4. 5. 6. (pR. 214) akiMcitkara: : eka anuzIlana - azoka prakAzana mandira, vArANasI, 1990 (pR. 110) paravAra jAti kA itihAsa- prakAzaka- paravAra sabhA, jabalapura, 1992 zaMkA-samAdhAna jayapura (khAniyA) tattvacarcA, pustaka 1 - paM. ToDaramala granthamAlA, jayapura, 1967 (pR. 375) jayapura (khAniyA) tattvacarcA, pustaka 2- paM. ToDaramala granthamAlA, jayapura, 1967 (pR. 471) saMpAdita/anuvAdita/vyAkhyAyita grantha 10. prameya ratnamAlA - caukhambA saMskRta sIrIja, banArasa, san 1928 11. AlApa-paddhati - zrI sakala di. jaina paMcAna, nAtepute (solApura) san 1934 12. SaTkhaMDAgama (dhavalA) - bhAga 1 - 16, jaina darzana ke siddhAnta graMtha, AkAra 20x30 se.mI., lagabhaga 8000 pRSTha, prAcIna tAr3apatrIya pAMDulipiyoM ke AdhAra para pahalI bAra prakAzita, sahasaMpAdana tathA 6 bhAgoM kA anuvAda, jaina sAhityoddhAraka phaMDa, vidizA tathA jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura dvArA prakAzita, san 1939-59 tathA 1973-1990, aneka bhAgoM ke saMzodhita saMskaraNa bhI prakAzita 13. mahAbaMdha - bhAga 2 - 7, jaina darzana ke siddhAMta grantha, AkAra 20x30 se. mI. lagabhaga 7. 8. jainatattvamImAMsA - azoka prakAzana maMdira, vArANasI, 1960 (pR. 315) saMzodhita tathA parivarddhita saMskaraNa, pR. 422, azoka prakAzana maMdira, vArANasI, 9. 1978 varNa, jAti aura dharma - bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1963, dvitIya saMskaraNa, 1989 (pR. 455) jainatattva - samIkSA kA samAdhAna paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, 1987 - For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 3000 pRSTha tAr3apatrIya pAMDulipiyoM ke AdhAra para pahalI bAra prakAzita, saMpAdana tathA anuvAda, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, san 1944-1970 14. kaSAyapAhuDa (jaya dhavalA) - bhAga 1-16, jaina darzana ke siddhAnta grantha, AkAra 20430 se.mI. lagabhaga 8000 pRSTha, prAcIna tAr3apatrIya pAMDulipiyoM ke AdhAra para pahalI bAra prakAzita, mUla prAkRta se anuvAda tathA saMpAdana, bhAratavarSIya digaMbara jaina mahAsaMgha, mathurA dvArA prakAzita, san 1941-82, aneka bhAgoM ke saMzodhita saMskaraNa bhI prakAzita saptatikA prakaraNa - hindI anuvAda sahita, AtmAnanda jaina pracAraka pustakAlaya, AgarA, 1948 16. tattvArthasUtra - saMpAdana aura hindI vivecana, pR. 400, zrI gaNeza prasAda varNI granthamAlA, vArANasI, 1958 / nayA saMdhodhita saMskaraNa, zrI gaNezavarNI saMsthAna, nariyA, vArANasI dvArA prakAzita, 1991 17. sarvArthasiddhi - AkAra 20430 se.mI., pR.500, vistRta prastAvanA tathA TippaNa ke sAtha, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, 1960 18. paMcAdhyAyI - AkAra 20430 se.mI., pra. 500 vistRta prastAvanA ke sAtha saMpAdana, zrI gaNeza prasAda varNI graMthamAlA, vArANasI, 1960 19. jJAnapITha pUjAMjali - pR. 550, sahasaMpAdana tathA anuvAda, bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, 1960 samayasAra kalaza, pR. 450, bhAvArtha sahita, zrI di. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha, 1964 21. zrI kAnajI svAmI abhinandana graMtha - saMpAdana, hiMdI vibhAga, pR.644, di. jaina mumukSu maMDala, baMbaI, 1964 22. samyagjJAna dIpikA- sampAdana va anuvAda, di. jaina mumukSu maMDala, bhAvanagara, 1970 23. labdhisAra - kSapaNAsAra - zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, 1980 24. jJAnasamuccayasAra - vistRta prastAvanA ke sAtha, sAgara, 1974 25. AtmAnuzAsana- paMDita ToDaramala kI TIkA evaM prastAvanA ke sAtha, zrI gaNezavarNI saMsthAna, nariyA, vArANasI, 1983 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA vyAkhyAna-1 paNDita jI ke dhavala, jayadhavala tathA mahAdhavala kA varNya viSaya dhavalA TIkA kA mUla AdhAra grantha SaTakhaNDAgama hai / isakI TIkA "dhavalA" hai / yaha saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM di. 8-10-816 I. budhavAra ko pUrI huI thii| isakA parimANa 72,000 zloka pramANa hai / bhagavad vIrasena svAmI ne yaha TIkA likhI thii| vartamAna meM isakA hindI anuvAda 7000 pRSThoM meM, 16 bhAgoM meM huA hai| isa kArya meM gurujI paM. phUlacandra jI ko karIba 20 varSa (san 1938 se 1958) lage / anya bhI vidvAn Apake sAtha isa punIta kArya meM the / sabhI ke yoga se yaha kArya pUrNa huA / parantu sarvAdhika yoga ApakA hI rhaa| dhavalA ke vartamAna meM upalabdha 16 bhAgoM meM se prathama chaha bhAgoM meM SaTakhaNDAgama ke jIvasthAna nAmaka prathama khaNDa kI TIkA hai| jinameM prathama pustaka meM guNasthAnoM tathA mArgaNAsthAnoM kA vivaraNa diyA gayA hai / guNasthAna tathA mArgaNA sampUrNa dhavala, jayadhavala, mahAdhavala kA mUla hArda hai / dvitIya bhAga meM guNasthAna jIvasamAsa paryApti Adi 20 prarUpaNAoM dvArA jIva kI parIkSA kI gaI hai| tIsarI pustaka dravyapramANAnugama hai, jisame yaha batAyA gayA hai ki brahmANDa meM sakala jIva kitane haiM / isameM bhinna-bhinna avasthAoM, gatiyoM Adi meM bhI jIvoM kI saMkhyAeM gaNita zailI se savistAra tathA sapramANa batAI gaI haiM / cauthI pustaka meM kSetra sparzana kAlAnugama dvArA batAyA gayA hai ki sakala brahmANDa meM jIva nivAsa karate hue, vihAra Adi karate hue kitanA kSetra vartamAna meM tathA atIta meM chUte haiM yA chU pAe haiM / guNasthAnoM tathA mArgaNAoM meM se pratyeka avasthA vAle jIvoM kA Azraya kara yaha prarUpaNa kiyA gayA hai| kAlAnugama meM mithyAdRSTi Adi jIvoM kI kAla-avadhi savistAra prarUpita kI gaI hai / pA~caveM bhAga-antara bhAva alpabahutvAnugama For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 1 meM batAyA hai ki - (1) vivakSita guNasthAna ko chor3akara anyatra jAkara puna: usI guNasthAna jIva kitane samaya bAda A sakatA hai, (2) karmoM ke upazama kSaya va kSayopazama se hone vAle jo pariNAma haiM, unheM bhAva kahate haiM / ve bhAva mithyAdRSTi Adi meM tathA naraka gati Adi meM kaise hote haiM, tathA (3) vibhinna guNasthAnAdika meM jIvoM kI hInAdhika saMkhyA kaisI hai| chaThA bhAga cUlikA svarUpa hai / isameM prakRti samutkIrtana, sthAna samutkIrtana, tIna daNDaka, utkRSTa sthiti, jaghanyasthiti, samyaktvopatti tathA gati Agati nAmaka nau cUlikAeM haiN| inameM se prathama do cUlikAoM meM karmoM ke bhedoM aura unake sthAnoM kI prarUpaNA hai / samyagdarzana ke sammukha jIva kina-kina prakRtiyoM ko bA~dhatA hai isake spaSTIkaraNArtha 3 daNDaka svarUpa 3 cUlikAe~ haiM / karmoM kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti ko chaThI va sAtavIM cUlikAe~ batAtI haiN| isa prakAra pUrva kI sAta cUlikAoM dvArA karma kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / antima do cUlikAoM dvArA samyagdarzana kI utpatti tathA jIvoM kI gati-Agati (jAnA-AnA) batAI gaI hai| isa prakAra chaThe bhAga meM mukhyata: karma prakRtiyoM kA varNana hai / sAtaveM bhAga meM SaTkhaNDAgama ke dUsare khaNDa kSudraka bandha kI TIkA hai / jisameM saMkSepataH karmabandha kA pratipAdana kiyA gayA hai| AThaveM bhAga meM SaTkhaNDAgama ke tRtIya khaNDa bandhasvAmitva viSaya kI TIkA pUrI huI hai| kauna sA karmabandha kisa guNasthAna tathA mArgaNA meM sambhava hai, yaha isameM varNita hai / isI sandarbha meM nirantara bandhI, sAntara bandhI, dhruvabaMdhI Adi prakRtiyoM kA khulAsA tathA bandha ke hetuoM (pratyayoM) kA khulAsA hai / anya bhI vistAra hai / navama bhAga meM vedanAkhaMDa sambandhI kRti anuyogadvAra kI TIkA hai / vahA~ Adya 44 sUtroM kI TIkA meM vibhinna jJAnoM kI vizada prarUpaNA kI hai / phira sUtra 45 se anta taka kRti anuyogadvAra kA vibhinna adhikAroM meM prarUpaNa kiyA gayA hai / dazaveM bhAga meM SaTkhaNDAgama ke vedanA khaNDa viSayaka vedanA-nikSepa, nayavibhASaNatA, nAmavidhAna tathA vedanA dravya vidhAna anuyogadvAroM kA savistAra vivecana hai / gyArahaveM bhAga meM vedanA - kSetravidhAna tathA vedanAkAla vidhAna kA vibhinna anuyogadvAroM (adhikAroM dvArA varNana karake phira do cUlikAoM dvArA akathita artha kA prarUpaNa tathA prarUpita artha kA viziSTa khulAsA kiyA hai / bArahaveM bhAga meM vedanA bhAva vidhAna Adi 10 anuyogadvAroM dvArA guNazreNinirjarA tathA anubhAga se sambandhita sUkSmatama vistRta tathA anyatra alabhya, aisI prarUpaNA kI gaI hai| isa taraha vedanA anuyogadvAra ke 16 adhikAra tIna pustakoM (10-11-12vI) meM saTIka pUrNa hote haiM / SaTkhaNDAgama ke pA~caveM khaNDa kI TIkA dhavala pu. 13, 14 yAnI terahaveM caudahaveM bhAga meM pUrNa huI hai| jinameM terahaveM bhAga meM sparza, karma va prakRti, anuyogadvAra hai / sparza anuyogadvAra kA 16 avAntara adhikAroM dvArA vivecana karake phira karma anuyogadvAra kA I 1 1 8 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA akalpya 16 anuyogadvAroM dvArA varNana karake tatpazcAt aMtima prakRti anuyogadvAra meM 8 karmoM kA sAMgopAMga varNana hai / caudahaveM bhAga meM bandhana anuyogadvAra dvArA bandha bandhaka bandhanIya (jisameM 23 vargaNAoM kA vivecana hai tathA pA~ca zarIra kI prarUpaNA bhI hai| tathA bandhavidhAna isakA vahA~ prarUpaNa nahIM hai, mAtra nAmanirdeza hai) ina cAra vibhAgoM dvArA prarUpaNA kI hai| antima do bhAgoM (pandrahaveM-solahaveM bhAgoM) dvArA zabda brahma, lokavijJa, munivRndAraka bhagavad vIrasenasvAmI ne satkarmAntargata zeSa 18 anuyogadvAroM (nibandhana prakrama Adi) kI vistRta vivecanA kI hai| isa taraha 16 bhAgoM (bhAga arthAt pustaka) meM dhavalA TIkA sAnuvAda pUrI hotI hai| ___ SaTkhaNDAgama nAmaka mUla grantha kA chaThA khaNDa mahAbandha hai / ise hI mahAdhavala kahate haiN| yaha mUla khaNDa hI itanA bar3A (30 hajAra zloka pramANa) hai ki isa para kisI bhI AcArya ko TIkA likhane kI jarUrata anubhUta nahIM huii| kisI ne likhI to bhI vaha mUla se bhI choTI hI rahI (bappadeva ne 8005 zlokoM meM mahAbaMdha kI TIkA rcii|) yahI SaTkhaNDAgama kA aMtima khaNDa mahAbandha yA mahAdhavala anuvAda sahita sAta bhAgoM meM chapa kara pUrNa huA hai| ____ isameM sabhI karma prakRtiyoM ke bandha kA savistAra va sAMgopAMga varNana hai / prathama pustaka meM prakRti bandha kA varNana hai / dvitIya tathA tRtIya pustaka meM sthiti baMdha varNita hai / caturtha va paMcama pustaka meM anubhAga bandha tathA SaSTha-saptama pustaka meM pradeza bandha varNita hai| kevalI kI vANI dvArA nibaddha dvAdazAMga se isakA sIdhA sambandha hone se SaTkhaNDAgama atyanta prAmANika grantharAja hai, yaha nirvivAda siddha hai| kaSAya pAhuDa sacUrNisUtra kI TIkA kA nAma jayadhavalA hai / dhavalA ke bAda jayadhavalA vIrasena ne likhanI prArambha kii| jise bhagajjinasenAcArya ne pUrI kI, kyoMki vIrasena svAmI jayadhavalA kA eka tihAI bhAga likhakara hI svargavAsI ho gae the| sATha hajAra zloka pramANa yaha jayadhavalA TIkA uparyukta donoM AcAryoM dvArA kula milAkara 21 varSoM ke dIrghakAla meM likhI gaI / jayadhavala zaka saM.759 meM pUrNa huii| yaha jayadhavalA anuvAda sahita 16 bhAgoM meM kula 6415 pRSThoM meM mathurA se prakAzita huI hai / isameM mAtra moha kA varNana hai / jisameM darzanamoha tathA cAritra moha donoM garbhita haiM / zeSa sAta karmoM kI prarUpaNA isameM nahIM hai / (jayadhavala 1/165, 136, 235 Adi) mohanIya kA jaisA, jitanA sUkSmatama, acintya va maulika varNana isameM hai vaisA tathA utanA evaM usa vidhA kA varNana saMsAra ke kisI grantha meM aba dekhane ko nahIM miltaa| vistRta vivecana mUla jayadhavalA se hI jJAtavya hai| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA isa prakAra dhavala (16 bhAga), jayadhavala (16 bhAga) tathA mahAdhavala (7 bhAga), ke kula bhAga 39 (39 pustakeM) tathA inake kula pRSTha 16, 341 hote haiN| itane sahasroM pRSThoM pramANa hindI anuvAda (vizeSArthoM, prastAvanAoM tathA zodhopayogI pariziSToM sahita) mukhyatayA paramazraddheya guruvarya paM. phUlacandra siddhAntazAstrI jI ne hI kiyA hai / Apane isa mahanIya zrutasevA meM jIvana ke kaI dazaka pUre kara die the| Apa vAstava meM pratibhA ke puMja the, jJAna ke kuMja the / Apa sAgara ke samAna gambhIra, devajita ke samAna vidvAn, zAstra -marmajJa, kuzala lekhaka, niSpakSa vicAraka aura zreSTha karaNAnuyogajJa the / 10 dhavala Adi ke amRta bindu : dhavala 1 : (1) jJAna ke lie jo AtmA kA vyApAra hotA hai vaha darzana hai (pR. 150 ) (yAnI jJAnotpatti hetu isake pUrva kiyA gayA prayatna darzana hai) (2) pUrva svIkRta anya devatA ke aparityAga ke sAtha-sAtha arahaMta bhI deva haiM, aisA abhiprAya samyagmithyAtvI ke hotA hai (pR. 1 / 168) (3) upazama samyakatva bhI kSAyika vat nirmala hai / pR. 1 / 172 (4) Agama tarka kA viSaya nahIM / vizvAsa va zraddhA kA viSaya hai / pR. 207, 273 (5) pA~coM indriyAvaraNa karma kA kSayopazama sarva AtmapradezoM meM hotA hai / pR. 235. (6) bAdara jIvoM ke zarIra se sUkSma jIvoM kA zarIra asaMkhyAta guNA bhI hotA hai / pR. 253 (7) trasa bAdara hI hote haiM / pR. 274 (8) ekendriyoM meM bhI gRhIta mithyAtva hotA hai / pR. 275, 277 aura draSTavya dha. 8/161 (9) bArahaveM guNasthAna taka bhI asatya rahatA hai / pR. 291 (10) samyagdarzana ke bhI asaMkhyAta bheda haiM / pR. 368 (11) cIMTI ke bhI aNDe hote haiN| para ve garbhaja nahIM hote / pR. 348, mahAdha. 71 (12) eka paryAya (vyaMjana) meM eka hI bhAvaveda rahatA hai / pR. 348 (13) jJAna AtmA ko nahIM jAnatA, use to darzana jAnatA hai / pR. 385 ( aura bhI dekheM pR. 148, vR. dravya saM, gAthA. 44 pR. 215-216 (bhAvanagara), dhavala 6/34 jayadhavala For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 1/325, 324, 308 Adi / ) jJAnakA viSaya paradravya hai| dhavala 2:(1) NamokAra maMtra ke kartA puSpadantAcArya haiM / prastA. pR. 2 (2) sAmAnya vedaka samyaktva deva va manuSyoM ke hI aparyApta kAla meM pAyA jA sakatA hai / pR. 434 (dhavala 6/438) (3) labdhyaparyAptaka bhI jJAnopayogI, darzanopayogI hote haiM / pR. 503 Adi (4) ayoga kevalI ke bhI zarIra to hai / pR. 449 (draSTavya SaGkhaNDa. prastA. pR. 16) (5) tiryaMca darzanamoha kI kSapaNA nahIM karate / pR. 484 (6) dravya strI vedI (mahilA) saMyama ko nahIM prApta hote / pR. 515 (7) dhavalA meM sarvajJa bhAvaveda se prayojana hai / pR. 515 (draSTavya dha. 1/335) manuSyoM ke sivA anyagati vAle jIva dvitIyopazama samyaktva nahIM prApta krte| hAM, dvitIyopazama sahita vahA~ jAte jarUra haiM / pR. 568 (9) jala kA svAbhAvika varNa dhavala hI hai / pR. 611 (10) kSAyika samyaktvI ko bhI kRSNa lezyA sambhava hai / pR.752 (11) mana:paryaya ke sAtha dvitIyopazama samyaktva sambhava hai / pR. 728 dhavala 3:(1) saMyamAsaMyama se pratisamaya asaMkhyAta guNazreNi nirjarA hotI hai / pR. 119 (2) pratisamaya ananta jIva marate haiM / pR. 306 (aura bhI dekheM dhavala 7/346) (3) caturtha guNasthAna meM cAritramohanIya kA kSayopazama bhAva nahIM hai| (4) jitane asaMyata samyaktvI mithyAtva meM patita hote haiM utane hI mithyAtva se samyaktva meM A jAte haiM / pR. 120 Avali kA asaMkhyAtavA~ bhAga bhI antarmuhUrta hai / pR. 68 (draSTavya dha. 7/289, 267, 294) (6) aparyApta kAla meM indriyA~ nahIM pAI jAtI / pR. 311 (7) sAdhika sUcyaMgula x 219 = 1 yojana hotA hai / pR. 35 (8) vartamAna huNDAvasarpiNI meM padmaprabhutIrthaMkara kA ziSya parivAra sabase bar3A huA hai| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (9) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM asaMkhyAta kalpa kAla ho jAte haiN| pR. 27, prastA. 32 (10) "anantAnta" zabda se madhyama anantAnaMta gRhIta hotA hai / pR. 19, 402, 24 (11) antarmuhUrta kAla meM lagabhaga saba saMsArI jIva rAzi mara jAtI hai / 403 (12) vibhaMgajJAnI (mithyAtvI avadhijJAnI) tiryaMca asaMkhyAta haiM / pR. 437-38 (draSTavya dhavala 9/435) (13) asaMkhyAta AvalI kA bhI eka antarmuhUrta hotA hai / pR. 69 draSTavya dha. 4/157 dhavala 4:(1) AkAza meM bhI vyaMtaroM ke AvAsa saMbhava haiM / pR. 232 (2) sabhI guNasthAnoM tathA mArgaNAoM meM Aya ke anusAra hI vyaya hotA hai / pR. 133 (3) trasoM meM abhavya palya ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM / pR. 132 (4) tIrthaMkara prakRti tathA AnupUrvI kA udaya se pUrva bhI phala sambhava hai / pR. 175 (5) sabhI pRthviyoM (narakoM) meM bAdara jalakAyika tathA vanaspati kAyika pratyeka zarIra paryApta hote haiM / pR. 252 (6) asaMkhyAta pramANa vAlI (paMcendriya Adi) rAzi meM una unake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vahA~-vahA~ para (una-una vivakSita rAziyoM meM) abhavya rAzi hotI hai| pR. 301 (7) loka kA AkAra Ayata catuSkoNa hai, na ki mRdaMgAkAra / pR. 11 se 22, prastA.pR. 20 (dhavala 7/372) (8) svayaMbhUramaNa samudra ke para bhAga meM bhI yojanoM pramANa pRthvI hai / pR. 158 (9) abhI taka Apa hama jIvoM ne samasta pudgaloM ko grahaNa nahIM kiyaa| pR. 326 (10) mithyAtva bhI vyaMjana paryAya hai / pR. 178, 327 (11) eka antarmuhUrta meM hajAroM bAda chaThe se sAtaveM meM jAkara, sAtaveM va chaThe meM A jAtA __ hai / pR. 347 (12) tIsare guNasthAna vAlA jIva sIdhA saMyama ko prApta nahIM hotA / pR. 349 (13) mithyAtva guNasthAna kA jaghanya kAla kSudrabhava (1/23.0333 saiMkaMDa) se bhI kucha kama hai| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (14) bandara ke asaMkhyAta varSa taka saMyamAsaMyama sambhava hai / pR. 460 (15) sUkSma ekendriya meM utpanna hone vAlA hI 3 mor3e letA hai / pR. 434 (16) labdhyaparyAptakoM meM cakSudarzanopayoga nahIM hotaa| pR. 454, 127 (17) tiryaMcoM meM "tiryaMca, deva, nArakI samyagdRSTi" nahIM utpanna hote, kevala kSAyika samyaktvI manuSya hI utpanna hote haiM, anya koI samyaktvI nahIM / pR. 209 (18) vAyukAyikoM ko chor3akara anya bAdara jIva pRthvI ke sahAre se hI rahate haiN| pR. 164 dhavala 5:(1) anAdisAnta jo hai vaha niyama se ananta hai / pR. 25 (2) sammUrchanoM ko vedaka samyaktva hI hotA hai, upazama samyaktva nahIM / pR.73 (3) gyArahaveM guNasthAna ko jIva antarmuhUrta bAda puna: prApta kara sakatA hai // pR. 75 (4) kSapakoM ke vivakSita guNasthAna-kAla se upazamaka kA vahI vivakSita guNasthAnakAla AdhA hotA hai / pR. 121-22, 159 (5) kevalajJAna kSAyika hai, pAriNAmika bhAva nahIM / pR. 191 (6) eka hI upazama samyaktva se do bAra (dUsarI bAra) upazama zreNi prApta nahIM kI jA sakatI / pUrva kA upazama samyaktva vedaka meM badalakara puna: upazama samyaktva hogA to puna: upazamazreNi car3hanA sambhava hai / pR. 170 yoga pAriNAmika bhAva hai (pR. 225) yoga audayika bhAva hai pR. (226) yoga kSAyopazAmika bhAva hai (dhavala 7/75) graiveyakoM meM mithyAtvI jIva vahA~ ke samyaktvI jIvoM ke bhI saMkhyAtaveM bhAga hai| pR. 283 (9) sAsAdana guNasthAna ko upazama samyaktvI hI prApta hote haiM / pR. 250 (10) tInoM lokoM meM kabhI eka hI upazama samyaktvI ho, yaha sambhava hai / pR. 257 tathA dha.9/277 dhavala6:(1) vedaka samyaktvI ke zraddhA kI hAni pAI jAtI hai / pR.40 (7) For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 (2) niMbU meM rasa nAmakarma ke udaya se rasa (khaTTA) utpanna hotA hai / pR. 55 (3) taijasa kArmaNa zarIra ke aMgopAMga nahIM hote / pR. 73 (kyoMki inake hAtha, pAMva, galA Adi kA abhAva hai) paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (4) ekendriyoM ke hAtha, pAMva, nAka, galA Adi nahIM hote, ata: unake aMgopAMga nahIM hote / pR. 112 (5) svabhAva anya ke prazna yogya nahIM huA karate haiM / pR. 148 (6) gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka eka (samAna) hI yathAkhyAta saMyama hotA hai / (pR. 288, dhavala 7/567, ja.dha. 13/187) (7) graiveyaka vAsI deva vItarAga hote haiM (atimanda kaSAyI) pR. 436 I (8) jinabimbadarzana se nidhatta va nikAcita rUpa mithyAtva kA bhI kSaya ho jAtA hai pR. 427-428 (9) sabhI gatiyoM meM samyagmithyAtva ke sAtha na praveza hotA hai, na hI maraNa / (10) nArakI (mara kara) bhoga bhUmi meM nahIM jAte, kyoMki unake dAna va dAna kA anumodana nahIM rahatA hai / pR. 449 1 (11) sAsAdana. ekendriyoM meM eka mata se utpanna hotA hai, anya mata se nahIM / (mata saMgraha yahA~ likhA hai - pR. 460) (12) bhAvasaMyama binA bhI dravyasaMyama ho jAtA hai / pR. 465 (13) jisa gati meM, jisa guNasthAna meM Ayu karma kA baMdha nahIM hotA, usa guNasthAna sahita nizcayata: usa gati se maraNa bhI nahIM ho sakatA, aisA kaSAyaupazAmakoM ko chor3a kara anya saba jIvoM ke lie niyama hai| pR. 463-64 tathA dhavala 8/145 (13) sAsAdana mizra, vedaka samyaktvI prathamopazama samyaktva ko nahIM prApta kara sakate / pR. 206 dhavala 7 : (1) yoga kSAyopazamika evaM audayika bhAva hai / pR. 75 (aura bhI dekheM dhavala 7/316) (2) sabhI audayika bhAva (gati, jAti Adi) bandha ke kAraNa nahIM hote / pR. 10 (3) kaSAyoM meM hI pramAda va asaMyama garbhita haiM / pR. 12, 13 (4) upaghAta kA sadA hI paraghAta ke sAtha udaya hotA hai / pR. 57-58 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (5) pratyeka jIva dravya meM jJAna hai / pR. 69 (ja. dha 1 / 45) (6) eka kArya sarvatra eka hI kAraNa se nahIM utpanna hotA / pR. 69 (7) aghAtI karmoM kA kSayopazama nahIM hotA / pR. 74 (8) gamana ko yoga nahIM kahA jA sakatA / pR. 77 (9) sparzanendriyAvaraNa, vIryAntarAya, matizrutajJAnAvaraNa inake sarvaghAtI spardhakoM kA udaya kA sarva kAla meM abhAva hai / pR. 88 (10) jJAnAvaraNa karma kA upazama nahIM hotA / pR. 89 (11) darzana kA vyApAra ( = 15 viSaya) AtmA meM hotA hai, bAhya padArthoM meM nahIM / pR. 99 (12) mithyAtva bhI lezyA hai / pR. 105 (13) eka tiryaMca anya vratI tiryaMca ko zuSka patte ( bhojana hetu) dAna meM detA hai / pRSTha 123 (14) SaTkhaNDAgama sUtra bhagavAn ke mukha se nikale haiN| pR. 147 (draSTavya 3/282) (15) vibhaMga jJAna chaha paryAptiyoM se paryApta hone para hI hogA / pR. 164 (16) cakSudarzanopayoga kA jaghanya va utkRSTa kAla bhI antarmuhUrta hI hai / pR. 173 (17) abhavyapanA, yaha jIva kI avinAzI vyaMjana paryAya hai / pR. 178 (18) mAtra antarmuhUrta AyuvAle saMjJI sambhUrcchana tiryaMca ke paMcamaguNasthAna kI prApti tathA mRtyu: phira svarga gamana (pR. 195) (19) paryAptakoM kI Ayu kabhI bhI kSudrabhava grahaNa pramANa nahIM hotI / (pR. 214) (20) kSudrabhava AyuvAle niyama se aparyApta va napuMsaka vedI hI hote haiM / pR. 214 (21) dvitIyopazamasamyaktva kA jaghanya antara antarmuhUrta hai / pR. 231 (22) jagat meM manuSya aparyApta kadAcit nahIM bhI hote / pR. 238, 481 Adi (23) aparyAptoM meM cakSudarzanopayoga tathA dravyacakSuH darzana nahIM hote / pR. 291 (24) nArakiyoM meM vrata kI gandha bhI nahIM hai / pR. 299 (25) binA mahAvratoM ke taijasasamudghAta nahIM hotA / pR. 299 (26) aparyAptAvasthA meM vibhaMgajJAna va mana:paryaya nahIM hote / pR. 352-53 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (27) abhavyajIva loka meM sarvatra haiM / pR. 360 (28) vairI devoM ke prayoga se tiryaMca asaMkhyAta samudroM meM bhI milate haiM / pR. 375 (29) pApI jIva bahuta hote haiM / pR. 527 (30) manuSya kama haiM / inase nArakI asaMkhyaguNe / nArakI se deva asaMkhyaguNe / devoM se siddha ananta guNe / siddha se tiryaMca anantaguNe haiM / pR. 520-21 (31) vairI devoM ke prayoga se bhI DhAI dvIpa se bAhara manuSya nahIM jAte / pR. 380 (32) bArahaveM svarga kA deva solahaveM svarga meM jAkara mara sakatA hai / pR. 457 (33) AnatAdi svarga ke deva meru kI jar3a taka jA sakate haiM, isase nIce nahIM / (ata: sItA kA jIva kisI bhI naraka meM nahIM gayA) pR. 391 (34) aghAtI karma jIva guNa ko nahIM ghAtate / pR. 62 (35) manuSya Upara kucha kama eka lAkha yojana taka jA sakatA hai / (devoM kI sahAyatA se) pR. 380 dhavala 8:(1) samyagdRSTi manuSya tathA tiryaMca manuSyAyu nahIM bA~dhate / pR. 63 (2) arahanta kA artha siddha bhI hai / pR. 89 samyaktva ke hone para zeSa 15 kAraNoM meM se 1, 2 Adi kAraNoM se tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai / pR. 91 (4) naraka meM bhI sAtA kA udaya (kadAcit) hai / pR. 94 (5) kSAyika samakitI nArakI ke bhI nIcagotra hI hotA hai / pR. 95 / (6) upazama zreNI se utara kara mara kara jIva yathAkAla naraka meM bhI jA sakatA hai| pR. 97 (7) prathama naraka meM tIrthaMkara prakRti ke satva vAle mithyAtvI nArakI nahIM haiM / pR. 104 (8) hamAre manuSya gati kA udaya nirantara hai tathA udIraNA bhI / pR. 132 tathA (jayadha. 12/220) dhavala 9:(1) vigrahagati meM bhI taijasavargaNA kA grahaNa hotA hai / pR. 404, prastA.pR. 4 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (2) vibhaMgajJAnI (mithyAtvI avadhijJAnI) tiryaMcavamanuSya asaMkhyAta jagaczreNi pramANa haiM / pR. 435 (3) eka nArakI mara kara antarmuhUrta bAda puna: nArakI bana sakatA hai / pR. 304 (4) eka bhUta mara kara antarmuhUrta ke lie manuSya bana kara, mara kara puna: bhUta bana sakatA hai / (pR. 305, 190 aura bhI dekheM dhavala 7/190-91) (5) sAtaveM naraka kA nArakI, antarmuhUrta ke lie yAnI antarmuhUrta Ayu vAlA tiryaMca bana kara puna: mara kara usI sAtaveM naraka meM calA jAve, yaha sambhava hai / pR. 304, 340 (6) namaskAra sUtra maMgala sUtra gautama svAmI-kRta haiM / pR. 12 (7) avadhijJAna artha paryAya kobhI jAnatA hai / pR. 27 (8) dhAraNA jJAna asaMkhyAta varSoM taka (bhI) rahatA hai / pR. 54 (9) guru-upadeza binA bhI jJAna ho sakatA hai / pR. 82, 155 (10) muni kA bhI akAlamaraNa sambhava hai / pR. 89 (11) svarga kA sukha bhI saMsAra kA kAraNa hai, rAga ko chor3a kara vahA~ sukha hai hI nhiiN| pR. 106 (12) kSAyika bhAva ko bhI dezAvadhi viSaya karatA hai / pR. 113 (13) indriyajJAna ke dvArA AtmA nahIM pakaDA jAtA: indriyA~ bAharI padArtha ko hI jAnatI haiM / pR. 114 (14) SaTkhaNDAgama kA adhyayana mokSarUpa kArya karane meM samartha hai / pR. 133 (15) upadeza ke binA dvAdazAMga zruta kA jJAna sambhava hai / pR. 155 (16) gaNadhara ko bhI saMzaya hotA hai / pR. 200 (17) kevalI bhagavAna kevalI-samudghAta ko adhUrA nahIM chor3ate / pR. 394 dhavala 10:(1) parabhavasambandhI Ayubandha ke bAda akAlamaraNa (vartamAna Ayu kA) nahIM hotaa| pR. 237, 332, 256 Adi (dhavala 6/168, 256) (2) jIva ke gamana ko yoga nahIM kaha sakate / siddhoM ke Urdhvagamana ke samaya yoga nahIM hotA / pR. 437 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 (3) kevaladarzana AtmA ko jAnatA hai: kevala jJAna nahIM / (4) yoga audayika bhAva hai tathA kSAyopazamika bhAva hai / pR. 436 (4) sUkSmanigoda se sIdhA manuSyoM meM utpanna hone vAlA saMyamAsaMyama taka kI prApti kara sakatA hai, isase adhika nhiiN| pR. 276 (jayadha. 6 pR. 131) (6) apakRSTa dravya bhI gopucchAkAra se diyA jAtA hai / pR. 194 Ayu kA avalaMbanAkaraNa pR. 330 eka jIva eka bhava meM adhika se adhika 8 bAra Ayu bandha kara sakatA hai / pR. 229, 234 (61) (8) (9) ekendriyoM meM sthitikANDaka ghAta hote haiM / pR. 391, 318 (10) jIva asaMkhyAta bAra samyaktva grahaNa karatA tathA chor3atA hai / pR. 294 (11) jina pUjA, vandanA aura namaskAra se bhI bahuta karmapradezoM kI nirjarA pAI jAtI hai / pR. 289 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (12) 10 hajAra varSa kI Ayu vAle devoM meM saMcita hue dravya se saMyamaguNazreNi dvArA eka samaya meM nirjarA ko prApta huA dravya asaMkhyAtaguNA pAyA jAtA hai / pR. 285-86 dhavala 11 : (1) do samudghAta eka sAtha ho sakate haiM / pR. 20 (2) dhavalA meM bhAvaveda prakRta hai (3) / pR. 114 avratI samyaktvI ke sarvotkRSTa saMkleza kI apekSA saMjJI paMcendriya paryApta mithyAtvI kA jaghanya saMkleza bhI anantaguNA hotA hai / pR. 236 (4) chaThe guNasthAna se pA~caveM meM anantaguNI kaSAya tathA pA~caveM se cauthe meM anantaguNI kaSAya hotI hai / pR. 235 (5) utpatti ke samaya ko sthiti nahIM kahate haiM / dvitIyAdi samayoM meM rahanA sthiti hai / 1 pR. 229 (6) sthiti bandha kA kAraNa kaSAya hI nahIM hai, kintu nija-nija prakRti kA udaya bhI kAraNa hai / pR. 310,347 1 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA dhavala pu. 12 : (1) aSTamadhya pradeza meM bhI karmabandha hotA hai / pR. 367 (2) mithyAtvI ke utkRSTa saMkleza ke samaya zubha prakRti kA bandha nahIM hotA, hI baMdhatI hai / pR. 19 (3) karma meM ajJAna utpanna karane kI zakti hai / pR. 2, 3 (4) zrotAoM ke mUrkha hone para vaktA kA vaktApana bhI vyartha hai / pR. 414 (5) zrutajJAna tathA mana:paryaya kA darzana nahIM hotA, kyoMki ye jJAna matijJAna pUrvaka hote haiM / athavA, zruta tathA mana:paryaya jJAna ke bhI darzana haiM, kyoMki inake dvArA avagata artha kA saMvadena vahA~ bhI pAyA jAtA hai / aisA svIkAra karane para pUrva kathana ke sAtha virodha bhI nahIM hotA, kyoMki unake kAraNa bhUta darzana kA pUrva meM pratiSedha kiyA hai / pR. 502 (6) zubha prakRtiyoM kA anubhAga ghAta vizuddhi, kevali samudghAta tathA yoga-nirodha se bhI nahIM hotA / pR. 18, 35 (7) Ayu ke sthiti va anubhAga ye donoM mAtra apavartanA se naSTa hote haiM, kANDakaghAta se nahIM / pR. 21 (10) sAtA vedanIya saba zubha karmoM meM se karatA hai / pR. 47, 46 19 (8) dvIpAyana muni ne pahale to anuttara vimAnoM meM Ayu bA~dhI thI / pR. 21 (9) saMkleza se zubha prakRtiyoM kA anubhAga ghAta hotA hai tathA azubha prakRtiyoM ke anubhAga meM vRddhi bhI / pR. 35, 72 azubha (11) utkRSTata: chaha mAsa taka zoka raha sakatA hai / (jaise baladeva ko thA) pR. 57 (12) yogavRddhi se baddha karmAnubhAga meM vRddhi nahIM hotI / pR. 115 (13) jIva va karma donoM parataMtra haiM / pR. 365 (14) kSapakazreNi meM Ayu kI guNazreNi kA abhAva hai / pR. 431 zubhama hai / vaha atizaya sukha ko utpanna dhavala pu. 13 : (1) zreNi se utara kara munirAja devoM meM utpanna hokara antarmuhUrta bAda mithyAdRSTi bana ge| pR. 140 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (2) paryAyoM kA samUha dravya hai / atIta va anAgata paryAyoM kA jIva meM apane svarUpa se pAyA jAnA sambhava hai / pR. 240 (3) karuNA jIva kA svabhAva hai / pR. 362 (4) gyArahaveM va bArahaveM guNasthAna meM pratyeka meM prathama va dvitIya donoM zukla dhyAna sambhava haiN| pRSTha 81 (5) samyaktva kA utkRSTa kAla sAdhika 99 sAgara hai / (bhinna mata) pR. 110 (6) naraka meM chaha paryApti se pUrva samyaktva nahIM ho sakatA / 111 (7) paramANu bhI sarvathA niraMza nahIM hai / pR. 19, 24 (8) dhavala adhyAtma grantha hai / pR. 36-37 (aura bhI dekheM dhavala 15/3 tathA ja.dha. 6/153) (9) siddhAnta granthoM meM bhAva mArgaNAoM kI hI prarUpaNA kI gaI hai / pR. 37 (10) kevalI ke sAtA kA anubhAga bandha to hotA hai, para atyalpa / ata: use ginatI meM nahIM liyaa| pR. 49 (11) zarIra ke zoSaNa ko upavAsa nahIM kahate / pR. 55 (12) dharmadhyAna dazama guNasthAna taka hotA hai / pR. 74 (13) pahale pahala antima pUrva kA jJAna bhI kisI jIva ko ho sakatA hai, aisA nahIM ki utpAda (prathama) pUrva hI kA sarvaprathama jJAna ho / pR. 273 (14) upadeza ke binA bhI dvAdazAMga kA jJAna sambhava hai / pR. 239 (15) jIva ke saba guNoM ke avibhAga praticcheda saMkhyA meM samAna nahIM hote / pR. 263 (aura bhI dekheM go.jI. bhAga-1 pR. 218 jJAnapITha tathA tri.sA.71) dhavala 14:(1) sUkSmanigodoM meM bhI akAlamaraNa (kadalIghAta) hotA hai / pR. 356 (2) devakurU uttarakurU meM Ayu 3 palya kI hI hotI hai| dUsare mata ke anusAra samayAdhika 2 palya pramANa jaghanya Ayu se lekara 3 palya taka sabhI Ayu-vikalpa vahA~ hote haiM / pR. 398-99 (3) eka nigoda zarIra meM janme hue saba jIvoM kI Ayu samAna hI ho, aisA koI niyama nahIM hai / pR. 487, 227, 229 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (4) eka nigoda kabhI akelA nahIM rahatA / (pR. 8 prastA.) (5) sUkSmanigoda jala, sthala tathA AkAza meM sarvatra haiM / pR. 113, 149 (tathA mu.ba.pu. 7:5) paMcendriya kI apekSA ekendriyoM ke kaSAya anantaguNIhIna tathA yoga asaMkhyAtaguNA-hIna hotA hai / pR. 427 .. eka pramANa dUsare pramANa kI apekSA nahIM karatA, kyoMki yadi aisA na mAnA jAe to anavasthA doSa kA prasaMga AvegA / pR. 350, 507 (Adi) (8) zuddha paramANu sadAkAla ananta rahate haiM / (149,544,155,179, 184,185, 212, 222 Adi) (9) sUkSma, pRthvI, jala, agni va vAyu : kAyika jIva sarvaloka meM vyApta haiN| (10) kabhI bhI aisA kAla to AtA hI nahIM hai ki jaba koI eka bhI zuddha paramANu dravya isa brahmANDa meM na ho / (yAnI zuddha paramANu dravya kA kabhI viraha nahIM hotA) pR. 151 (11) mana:paryayajJAnI bhI vikriyA karate haiM / pR. 313 (12) taijasazarIra khAe gae annapAna ko pacAtA hai tathA ronaka kA kAraNa bhI hotA hai / pR. 328, (aura bhI dekheM rAja vA.pR. 344 jJAnapITha) dhavala 15:(1) bhogabhUmi meM bhI kadalIghAta sambhava hai / (pR.78 pariziSTa satkarmapaMjikA) yaha eka AcArya kA kata hai / (mUla pR. 299) (2) naraka Adi gatiyoM meM tat tat Ayukarma kI udIraNA nirantara hotI hai / pR. 63 (3) naraka meM nirantara yAvajjIvana asAtA kI udaya udIraNA bhI sambhava hai| (4) bhogabhUmi ke strI ke bhI vajravRSabhanArAcasaMhanana hI hogaa| pR.65 (5) prazasta karmoM kI bhI guNazreNinirjarA hotI hai / pR. 300-301 : 309 (tathA jayadhavala 16/149, 14/174) Adi) (6) samyaktva prakRti samyaktva kA eka deza ghAta karatI hai / pR. 11 (draSTavya ja.dha. 5/130) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (7) sarvArthasiddhi ke deva bhI chaha mAsa se jyAdA kAla taka sukhI nahIM raha sakate / pR. 62, 68 (8) sAtaveM naraka kA nArakI yAvajjIvana asAtA kA udaya vAlA raha sakatA hai / pR. 62 (9) naraka meM kabhI sabhI nArakI asAtA ke udaya se duHkhI hoM tathA eka hI nArakI sukhI (sAtA kA udaya vAlA) ho, yaha saMbhava hai / pR. 72 (10) saMyamAsaMyama ko pAlanevAle tiryaMcoM meM uccagotra pAyA jAtA hai / pR. 152 (11) koI bhI prANI brahmANDa meM antarmuhUrta se adhika kAla taka so nahIM sakatA tathA (pR. 62) tathA antarmuhUrta se adhika kAla taka jAga bhI nahIM sakatA pR. 68 dhavala pu. 16 : (1) tIrthaMkara prakRti ke satva vAle nArakI asaMkhyAta haiN| pR. 385, 401 (mahAdhavala 1/315) (2) puNya ke bandha ke samaya sattA ke kucha pApa kA bhI puNya rUpa saMkramaNa hotA hai / pApa ke baMdha ke samaya sattA ke kucha puNya kA bhI pAparUpa pariNamana ho jAtA hai / pR. 1 340 (3) kevalajJAnAvaraNa kA jaghanya anubhAga bhI sarvaghAtI hotA hai / sArata: AMzika kevalajJAna kabhI bhI prakaTa nahIM hotA, pUrNa hI prakaTa hotA hai / pR. 538-39 (4) samyagdRSTi prazasta karmoM kA anubhAga nahIM ghAtatA / pR. 380 (draSTavya dha. 12/18) (5) sakala prazasta karmoM kA anubhAga kANDaka ghAta mithyAtvI hI karatA hai / pR. 402 (6) eka hI bhava meM do bAra upazama zreNi car3hanA zakya hai / pR. 465 mahAdhavala pu. 1 : (1) dhavala mahAdhavala, jayadhavala tathA vijayadhavala grantha haiM / prastA. pR. 2 (2) jJAnacetanA meM jJAtRtva bhAva, karma cetanA meM kartRtva bhAva tathA karmaphala cetanA meM bhoktRtva bhAva hai / (prastAva .) (3) samyaktvI ke jaghanya avasthA meM jJAna cetanA ke sivAya karma tathA karmaphala cetanAe~ bhI pAI jAtI haiM / isI se vaha kinhIM prakRtiyoM kA abandhaka tathA kinhIM kA baMdhaka 1 hotA hai / prastA. pR. 83 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 (4) paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA jIvana bhara taka yAnI asaMkhyAta karor3a varSoM taka samyaktvI rahA aisA saptama pRthvI kA nArakI bhI aMtima antarmuhUrta meM niyama se mithyAtvI ho jAtA hai| sAtA kA bandha hone para asAtA kA bandha nahIM hotaa| AtApa prakRti kA udaya sUrya vimAna meM sthita bAdara pRthvI kAyika ke hI pAyA jAtA hai| (7) gatibaMdha to sadA hotA hai, para Ayu baMdha sadA nahIM hotaa| (8) AnatAdi svargoM meM eka manuSyAyu kA hI baMdha hotA hai| mahAdhavala pu. 2:(1) manuSyoM meM asaMjJI bheda nahIM hotaa| (2) asaMjJI mAtra tiryaMca hI hote haiN| (3) Ayukarma meM sthiti ke anupAta se AbAdha nahIM hotii| vaikriyika mizra kAya yoga, kArmaNa kAyayoga, anAhAraka, upazama samyaktva, mAraNAntika samuddhAta tathA samyagmithyAtva meM AyubaMdhanahIM hotA / pR. 282,303 (tathA pu. 4 ma.ba.) (5) audArika mizra kAyayoga meM AyubaMdha mAtra labdhyaparyAptakoM ke hI hotA hai| pa. (4) (6) anya kisI bhI mithyAdRSTi ke 31 sAgara pramANa devAyu kA baMdha nahIM hotaa| parantu paramavizuddhiyukta nirgrantha dravyaliMgI sAdhu ke hI hotA hai / pR. 275 (7) asaMjJI ke bhI tInoM vedoM kA udaya hotA hai (asaMjJI paMcendriya ke) pR. 304 (8) labdhyaparyApta manuSya ke ekamAtra kAya yoga hotA hai / pR. mahAbandha pu. 4:(1) jIva meM vidyamAna kaSAya pariNAma sparza guNa kA hI kArya karatA hai, ata: sparza guNa ke abhAva meM bhI jIva se pudgala kA sambandha ho jAtA hai / (snigdha, rUkSa) (2) ghAtI karmoM kA utkRSTa anubhAga baMdha sAkAropayoga ke binA nahIM hotaa| (3) aizAna (dUsare) svarga taka ekendriya Adi kA baMdha hotA hai| (4) saba aparyAptoM kI kAya (= bhavasamUha) sthiti antarmuhUrta hai / draSTavya pu. 6 va7 For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA mahAbandha pu.5:(1) sAtAvedanIya zubha karma hai, ata: isake utkRSTa sthiti bandha meM kama anubhAgabaMdha tathA isa krama se calate-calate jaghanya sthiti baMdha ke samaya utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai| eka paryAya meM jIva adhika se adhika do bAra upazama zreNi car3ha sakatA hai / sAdhAraNatayA yaha niyama hai ki zubha prakRtiyoM ke utkRSTa sthiti bandha ke samaya anubhAga bandha utkRSTa nahIM hotA, parantu jaghanya sthiti bandha ke samaya utkRSTa anubhAgabaMdha hotA hai / jaise sAtAvedanIya / azubha prakRtiyoM kA jahA~-jahA~ utkRSTa sthitibaMdha hotA hai vahA~-vahA~ utkRSTi anubhAga bandha bhI hotA hai tathA jaghanya sthitibaMdha ke samaya jaghanya anubhAga bandha hI hotA hai jaise 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, 5 antarAya kA dasaveM guNasthAna ke carama meM hone vAle inake baMdha / mahAdhavala pu.6: (1) eka hAtha se pAnI se bharI bAlTI uThAne para usa hAtha ke AtmapradezoM meM adhika khiMcAva (= jyAdA yoga) hotA hai / usI samaya zeSa zarIra-avayavoM meM utanA khiMcAva nahIM hone se zeSa Atma-pradezoM meM hIna yoga jAnanA cAhie / isa prakAra "yoga guNa AtmA meM kisI pradeza meM jaghanya hotA hai to kisI meM utkRSTa / " (2) saba prakRtiyoM kA baMdha audayika bhAva se hotA hai| (3) sAdhAraNatayA yaha niyama hai ki jo jisa jAti meM utpanna hotA hai, yadi vaha samyaktvI nahIM hai, to usake maraNa ke antarmuhUrta pUrva se usI jAti saMbaMdhI prakRtiyoM kA baMdha hone lagatA hai / pR. 148 mahAdhavala pu.7:(1) bhoga bhUmi meM napuMsaka veda Adi kA baMdha aparyAptAvasthA meM hotA hai| (2) tIrthaMkara satvI mithyAtvI manuSya dUsare, tIsare narakoM meM hI jAte haiM, prathama meM nhiiN| pR. 168, 182 Adi (aura bhI dekheM mahAdha. 5/287 tathA dhavala 8/104) (3) naraka, manuSya tathA deva gati meM yadi koI jIva utpanna na ho to kama se kama 1 samaya taka aura adhika se adhika 24 muhUrta taka nahIM utpanna hotaa| (4) upazama samyaktvake kAla meM saMyamAsaMyama tathA saMyama kI do bAra prApti tathA cyuti sambhava hai| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (5) ekendriya jIva sAtAvedanIya bhI bAMdhate haiM, jaba vizuddha hoN| jayadhavala pu.1:(1) aparyAptAvasthA meM bhI upayoga rUpa jJAna-darzana ho sakatA hai / pR. 51 (2) vartamAna Agama pramANa hai / pR. 64 pR. 82 (3) syAt-zabda kA artha "kahIM para", bhI hotA hai / pR. 338, 253, 345 (4) caramazarIrI kA akAla maraNa nahIM hotA / pR. 361, 329 (5) jIva kathaMcit mUrta hai / pR. 288, 244 tathA pR. 133 101 pR. 284, 237 (6) yaha naya saccA hai, yaha naya jhUThA hai, aisA bhedabhAva anekAnta ke jJAtA puruSa nahIM karate / pR. 257 (nayA saMskaraNa pR. 233) (7) krodha kSamAguNa kA nAza karake utpanna hotA hai / pR. 288, 244 (8) ratnatraya ke sAdhana viSayaka lobha se svargamokSa kI prApti hotI hai / pR. 369-70 (9) kAraNa ke binA bhI kArya utpanna hotA hai / pR. 291 (10) vyavahAra naya asatya nahIM hai / pR. 7 (11) divyadhvani kA vistRta varNana / pR. 15 se 118 (12) yadyapi sarvaghAtI kevalajJAnAvaraNa kevalajJAna yA jJAna sAmAnya kA pUrI taraha AvaraNa karatA hai| phirabhI usase rUpI dravya ko jAnane vAlI kucha jJAna kiraNeM nikalatI haiM / inhIM jJAna kiraNoM ke Upara zeSa mati jJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa Adi cAra AvaraNa kArya karate haiM / phira ina AvaraNoM ke kSayopazama ke anusAra hInAdhika jJAna-jyoti chadmasthoM ke prakaTa hotI rahatI hai / - isa taraha jJAnasAmAnya(kevalajJAna) para duhare AvaraNa par3e haiN| yaha bhagavadvIrasenIya mata hai / jayadha. 1/44, dhavala 13/214, jayadha. 1/21 vizeSArtha / jayadha. 1 prastA.pR. 86 Adi / (13) audayika bhAva se karmabandha hotA hai, aupazamika kSAyika mizra se mokSa / pariNAmika bhAva bandha-mokSa kA kAraNa nhiiN| (14) vipulamati kA 45 lAkha yojana jo kSetra hai, vaha mAnuSottara ke bAhara bhI ho sakatA hai / pR. 19, (mUla dhavala 9/68 meM yaha kathana hai) (15) kaSAyapAhuDa kA kathana to svasamaya hI hai / pR. 136 (16) Ayu kA utkarSaNa bhI bandha ke samaya hI saMbhava hai / pR. 134 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (17) jitane vacanamArga haiM, utane hI nayavAda haiN| jitane nayavAda haiM utane hI parasamaya (paramata = vibhinna mata) hai| (18) acakSudarzana chadmasthoM ke sadA pAyA jAtA hai| (19) hamAre darzanopayoga kA jaghanya kAla saMkhyAta AvalI hai, eka samaya nahIM / pR. 301 / isI taraha vibhinna jJAnoM, darzanoM, lezyAoM, dhyAnoM va kaSAyoM ke jaghanya va utkRSTa kAla kA nirUpaNa pR. 301. se 330 para draSTavya hai / jayadhavala pu. 2:(1) kSAyika samyaktvI kisI bhI bhogabhUmi meM utpanna ho sakatA hai / pR. 261 (2) cha: mAsa 8 samaya meM niraMtara 8 siddha samaya hone kA niyama nahIM hai / pR. 360-61 (3) prathama naraka meM kSAyika samyaktvI kI jaghanya Ayu 84 hajAra varSa utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 1 sAgara hotI hai / pR. 259 asaMjJI paMcendriya ke tInoM veda hote haiM / pR. 29 (aura bhI dekheM dhavala 1/346 sUtra 107, dhavala 4/368, tattvArthavRttipada 1/7/393 sa.si.dha. 7/555 go.jI. 280-81 mahAdhavala 2/304/ Adi) (5) upazama samyaktvAbhimukha aMtima samayavartI mithyAtvI ke 26, 27, 28 meM se kisI eka prakRti samUha pramANa mohanIya kA satvasthAna saMbhava hai / pR. 253-256 (6) durAnudUra bhavya nitya nigoda-bhAva ko prApta haiM / pR. 389 : 24,90, 40 (7) prathama naraka meM asaMkhyAta kSAyika samyaktvI (yAnI 21 ke sthAna vAle) haiM / yahI saMkhyA paMcendriya tiryaMcoM meM tathA pratyeka grevaiyaka meM kSAyika samyaktvI jIvoM kI hai| pR. 319 jayadhavala pu. 3:(1) anantAnubaMdhI kI kSapaNA / visaMyojanA kA vistRta nirUpaNa pR. 246-48 tathA jayadha. 5/207 (2) pratipakSanaya kA nirAkaraNa karane vAlA naya samIcIna naya nahIM hotA / pR. 292 (3) saMjJI paryApta ke mithyAtva kA jaghanya sthitibaMdha bhI anta: koTA-koTI sAgara hotA hai / pR. 433 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 27 (4) saMkramAvalI tathA bandhAvalI sakala karaNoM ke ayogya hotI hai / pR. 247 (5) prathama samayavartI samyaktvI ke mithyAtva ke 3 Tukar3e ho jAte haiN| pR. 195-96 (6) mithyAtva kA utkRSTa sthitibaMdha cAroM gati meM hotA hai / pR. 9, 10, 11, 191 (7) samyaktvI ke bhI samyaktva prakRti kI sattA kucha kama 70 kor3A kor3I sAgara ho sakatI hai / pR. 10 jayadhavala. pu. 4:(1) visaMyojanA vAlA sAsAdana meM bhI jAtA hai / pR. 11, 24 tathA jayadha. 8/116 (2) cha: mAsa 8 samaya meM 608 jIva mokSa jAte haiM aura utane hI nitya nigoda se nikalate haiM / pR. 100 (3) jitane mithyAtvI samyaktva ko prApta hote haiM utane hI samyaktvI samyaktva khokara mithyAtvI bana jAte haiM / pR. 100 / (4) aise mithyAtvI, jo pahale samyaktvI the, ananta haiM / pR. 99-100 (5) itara-nigoda nityanigodoM ke anantaveM bhAga pramANa haiM / pR. 100-101 jayadhavala pu.5:(1) samyaktva prakRti samyagdRSTi ke samyaktva kI sthiratA tathA ni:kAkSitA ko ghAtatI hai / arthAt ekadeza samyaktva ghAtatI hai / pR. 130 (aura bhI dekheM jaya. 13/58) (2) samyaktva guNa sAvayava hai / pR. 139 dezasaMyamI va saMyamI ke saMjvalana kaSAya tathA nokaSAya kA dezaghAtI udaya hI rahatA hai / pR. 148 (aura bhI dekheM dha. 5/202 tathA jayadha. 99/39) (4) antaraMga kAraNa ko svabhAva kahate haiM / pR. 387 (5) vizuddhi ke vaza se samyaktvaghAtA jAkara anantaguNIhInaaisI samyaktvaprakRtipane ko prApta hotA hai / pR. 261 jayadhavala pu. 5 tathA 6:(1) 8 varSa Ayu se pUrva dravyaliMgI muni bhI nahIM hotA / pR. 12 (2) anantara hI (tatkAla hI) kahe hue artha ko smaraNa rakhane meM jo asamartha hai usako adhyAtmazAstra sunane kA adhikAra nahIM hai / pR. 153. (3) yoga tathA kaSAya ke sivA anya kAraNoM se bhI karma paramANuoM kI hAni vRddhi For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA dekhI jAtI hai / pR. 217 samyaktva tathA saMyama Adi ke binA, ekendriyoM meM kSapita kriyA dvArA utkRSTarUpa se karmoM kI nirjarA hotI hai / pR. 249 atithilAbha sambhava na hone para bhI yadi manuSya bhojana ke samaya sadA atithiyoM kI pratIkSA karake hI bhojana karatA hai to bhI vaha dAtA hai / pR. 287 (6) bandha ke abhAva meM saMkrama tathA utkarSaNa nahIM hote / pR. 95 jayadhavala pu.7:(1) udayAvalI sakala karaNoM ke ayogya hotI hai / pR. 241 (2) guru kA upadeza mRSA (jhUTha) nahIM ho sktaa| pR. 94 (3) bAhya kAraNoM kI apekSA Abhyantara kAraNa baliSTha hotA hai / pR. 96 (4) utkarSaNa ke viziSTa niyama / pR. 244 Adi (5) upazama zreNi meM marA jIva ahamindra hotA hai / pR. 351 jayadhavala pu.8:(1) apakarSaNa sambandhI vidhAna / pR. 242 jayadhavala pu. 9:(1) prathama bAra utpanna samyaktva kA nAza jarUrI nhiiN| pR. 310 (2) anubhAga kANDaka dvArA ananta bahubhAga pramANa anubhAga kA hI ghAta ho yaha niyama nahIM hai, anantavAM bhAga Adi bhI ghAtita ho sakate haiM / pR. 128 jayadhavala pu. 10:(1) sammUrcchana tiryaMca ke samyaktva tathA saMyamAsaMyama hotA hai / pR. 64 (2) naraka meM saMkhyAta bahubhAga jIva (yAnI sarvAdhika jIva) to krodhI hI hote haiM / pR. (3) arddhapudgalaparAvartana zeSa rahane ke prathama samaya meM samyaktva grahaNa kiyaa| pR. 92, 138 (4) anantAnubaMdhI visaMyojaka bhI sAsAdana meM AtA hai / tathA pR. 124 116 (yaha bhI dekheM 4/24) For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA jayadhavala pu. 11 : (1) samyagmithyAtvI saMyama ko nahIM pAtA / pR. 56 (2) vedaka samyaktva se cyuta hokara koI jIva adhika se adhika 7 dina rAta taka mithyAtvI nahIM hotA aura mithyAtva ko tyAga kara adhika se adhika 7 dina rAta taka koI jIva vedaka samyaktvI nahIM hotA / pR. 152 (3) samyaktva se cyuta: aise prathama samayavartI mithyAtvI kA maraNa saMbhava nahIM (yaha bhI dekheM go.ka. pR. 238 mukhtArI TIkA) pR. 147 29 jayadhavala pu. 12 : (1) mithyAtva guNasthAna meM sAtizayamidhyAtvI ke avipAka nirjarA (guNazreNi) / pR. 264 (2) lobha ke 20 paryAyavAcI zabda- kAma, rAga, nidAna, chanda, suta, preya doSa sneha anurAga AzA mUrcchA icchA Adi haiM / pR. 192 (3) AhArakadvik kI uddhelanA binA upazamasamyaktva kI prApti nahIM hotI / pR. 209 (4) hamAre Ayu karma kI nitya udIraNA ho rahI hai / pR. 220 (5) samaya kA artha kAla hI nahIM, vyavasthA bhI hai, samaya kA artha kaSAya bhI hai| pR. 141 (6) karma sthiti ke samasta hI niSekoM meM latA dAru asthi va zaila, cAroM prakAra kA anubhAga pAyA jAtA hai / pR. 158 (7) upazAnta kA artha anudaya hai| pR. 167 (8) anubhAga kANDaka ghAta (vizuddha jIva ke) azubha karmoM kA hotA hai / pR. 261 (9) prathama samayavartI samyaktvI mithyAtva ke tIna Tukar3e karatA hai / pR. 281 (jayadha. 3/195-96, 4/25, 419, ka.pA.su. pR. 628 Adi) (10) prathama bAra samyaktva prApti ke bAda mithyAtva meM jAnA jarUrI nahIM / pR. 317 jayadhavala pu. 13 : (1) anantAnubaMdhI kA antarakaraNa nahIM hotA / pR. 200 (2) manuSyoM meM kSAyika samyaktvI saMkhyAta hajAra haiN| pR. 10 (3) do mata :- pR. 212, 216, 259, 46, 54 Adi / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA saMyamAsaMyama ke mAhAtmya se nirantara guNazreNi nirjarA hotI hai / pR. 124, 129 prathama, tRtIya, caturtha, paMcama tathA SaSTha guNasthAna kA jaghanya kAla kSudrabhava se bhI kama hai, yAnI 1/23/.0333/.333 saikaNDa se kucha kama hai / pRSTha 134 (aura bhI dekheM kapA.su.pa.675, la.sA.gA. 178, dhavala 6/274 dhavala 4/407 tathA jainagajaTa 29-8-66 IsvI mukhtArI lekha Adi) (6) mlecchoM meM dharmakarma kI pravRtti asaMbhava hai / pR. 140 (7) mlecchoM meM bhI, parivartana vizeSa kI sthiti meM, dharma-saMyama saMbhava hai / pR. 0-181 (8) darzana, cAritra moha kI upazAmanA, cAritramoha kSapaNA meM hI antarakaraNa hotA hai, anyatra nahIM / 200 (draSTavya pR. 20) (9) tIrthaMkara satvI jIva bhI upazama zreNi car3hate haiN| jayadhavala pu. 14:(1) udayAvalI meM praviSTa sthiti kI upazAmanA nahIM hotI / pR. 16 (2) samyaktvI ke baMdha kI apekSA satva sarvakAla saMkhyAtaguNA hotA hai / pR. 175, 143 / (3) saMkhyAta hajAra kor3Akor3I AvaliyoM kA eka ucchvAsa hotA hai / pR. 130 (4) zreNi se utarate jIva ke pratisamaya anantaguNIhIna-anaMtaguNIhIna vizuddhi hotI hai / pR. 52, 94 zreNi car3hane vAle ke kAla se utarane vAle ke kAla choTe hote haiM / pR.75-76 (6) sarvatra anivRttikaraNa pariNAma samAna nahIM hote / darzanamohopazAmaka ke karaNatraya se cAritramohopazAmaka ke karaNatraya anaMtaguNe vizuddha haiM / pR. 149, 150 (7) dhyAna kI bhUmikA meM hotA to zrutajJAna hI hai / pR. 159 / (8) eka hI samaya meM utkarSaNa tathA apakarSaNa donoM sambhava haiM / pR. 319 jayadhavala pu. 15:(1) ekendriya se sIdhI manuSya paryAya va mokSa sambhava hai / pR. 117 (draSTavya - ti.pa. 5/314 pR. 173 mahAsabhA prakAzana A. vizuddhamati jI) (2) jaghanya anubhAga vAle paramANu meM bhI ananta avi. praticcheda hote haiM / pR. 163 eka sthitivizeSa (yAnI eka niSeka) meM utkRSTata: asaMkhyAtabhavasaMcita karma hote haiM / pR. 168, 212, 197, 192 Adi / (3) pala For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (4) abhavyoM se anantaguNA = siddhoM ke anantaveM bhAga / pR. 276, 91, 215 jayadhavala pu. 16 :(1) vikala zrutajJAna se bhI zreNi car3hanA sambhava hai / pR. 26 (2) antaraMga tathA bahiraMga kAraNa se jIva samyaktva pAtA hai / pR. 190 (3) saMjJI, paMcendriya, paryAptAdi lakSaNa vAlI prAyogya labdhi hai / pR. 188 (4) udIraNA se sarvatra udaya asaMkhyAta guNA hI hotA hai / pR.75-76 bArahaveM guNasthAna meM prathama va dvitIya zukla dhyAna hote haiM / pR. 124 (dhavala 13/81) (6) kaivalI ke asAtA kA udaya akiMcitkara hotA hai / pR. 134 sthitikANDaka ghAta, anubhAga kANDaka ghAta, guNazreNi : ye sayoga kevalI ke caramasamaya taka hote haiM / pR. 171 (8) pUjya bhagavadvIrasena svAmI zabdabrahma, gaNadhara tathA sarvajJa (sarvajJavat) the / pR. 146 isa prakAra dhavalatraya kA eka dRSTi se sAra-saMkSepa meM pUrA huaa| isa prakAra gurujI kA vyakti-kRtitva,gurujI ke samAdhAna tathA dhavala,mahAdhavala,jayadhavala kA sAra saMkSepa (dhavalatraya ke amRtakaNa) pUrA huaa| di.10-4-1993 I,vaizAkha kR.4 ko ukta lekha saMpUrNa hue / (paNDita jI kI janma tithi) vinIta javAharalAla motIlAla jaina, bhINDara evaM zrImatI kailAza jaina,M.A., bhINDara 3 72 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA Ayu karma : eka anuzIlana Ayu : pravacanasAra meM likhA hai ki avadhAraNanimittam AyuH prANaH, bhavadhAraNa ke nimittabhUta Ayu prANa hotA hai / (pra.sA. TIkA ta.pra. 146) jIvana ke pariNAma kA nAma Ayu hai / athavA jisake sadbhAva meM AtmA kA jIvanapanA hotA hai tathA jisake abhAva meM mRtyu kahI jAtI hai usa bhavadhAraNa ko hI Ayu kahate haiN| (rAjavArtika 8/10/2) vyAkhyAna - 2 Ayu karma kA lakSaNa : bhavadhAraNa karAnA Ayu karma kI prakRti hai AyuSo bhavadhAraNam (sarvArthasiddhi 8/3) athavA jisake dvArA nAraka Adi bhava ko jAtA hai vaha Ayu karma hai (anena nArakAdi bhavam etItyAyuH) jo bhavadhAraNa ke prati jAtA hai vaha Ayu karma hai ( dhavala 13 / 5) sArata: Ayukarma vivakSita gati meM jIva kA avasthAna (TikAva) karatA hai / jaise kASTha kA khor3A usake chidra meM jisakA pA~va A jAve usako vahIM roka detA hai - sthita kara detA hai usI taraha Ayukarma jisa gati sambandhI udayarUpa hotA hai usa hI gati meM jIva kI sthiti karatA hai (go.ka. jIvatattva. 20) Ayu ke bheda va bandha-udaya : 1 1 Ayu ke cAra bheda hote haiM - narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu tathA devAyu / cAroM Ayu kA yogya gatiyoM meM baMdha bhI hotA hai tathA satva bhI / parantu udaya to apanI- 2 gati meM hI hotA hai / yathA - narakagati meM hI narakAyu kA udaya hotA hai, para narakAyu kA bandha to tiryaMca va manuSyagati meM bhI ho jAtA hai / tiryaMca gati meM hI tiryaMcAyu kA udaya hotA hai, para tiryaMcAyu kA baMdha to naraka tiryaMca manuSya va deva kisI bhI gati meM ho sakatA hai / manuSyagati meM hI manuSyAyu kA udaya hotA hai, para manuSyAyu kA baMdha to cAroM gatiyoM meM ho sakatA hai / isI taraha devagati meM hI devAyu kA udaya hotA hai / parantu devAyu kA baMdha to mAtra tiryaMca va manuSya hI kara sakate haiN| isa prakAra udaya va baMdha ke svAmiyoM kA vivecana kiyA gayA / For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 33 jIva ke jisa bhava kI Ayu baMdhatI hai use vahIM usI bhava meM jAnA par3atA hai, vaha badala nahIM sakatI / jaise kisI ne tiryaMca Ayu kA baMdha kara liyA to vaha bAda meM samyagdRSTi bhI kyoM nahIM ho jAe, para tiryaMcAyu ko naSTa nahIM kara sakatA, use to mara kara tiryaMca hI bananA par3egA / yaha bAta jarUra hai ki samyaktva ke prabhAva se vaha tiryaMcoM meM se sukhI va zreSTha tiryaMcoM (bhogabhUmija) meM janma le letA hai / para tiryaMca Ayu ko kATa nahIM sakatA (dhavala 10/239) Ayu bandha kA kAraNa - Ayu kA baMdha jIva madhyapariNAmoM se, chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lezyA ke hote hue kara sakatA hai (dhavala 12 / 27 tathA mahAbandha pu. 2 pR. 278- 281 tathA dhavala 8/320-358 saMpAdaka paM. phUlacandra siddhAntazAstrI) yadi yaha kahA jAe ki gommaTasAra jIvakANDa bar3I TIkA pR.913 meM to likhA hai ki kapotalezyA ke utkRSTa aMza ke Age tathA tejo lezyA ke utkRSTa aMza ke pahale hI AyubaMdha yogya 8 aMza kahe haiN| to uttara yaha hai ki usameM bhI chahoM lezyAe~ A gaI haiM / isake vizeSa parijJAna ke lie paM. ratanacandra jI mukhtAra dvArA likhita gommaTasAra jIvakANDa kI bar3I TIkA pR.711 tathA vahA~ kA spaSTIkaraNa par3hanA cAhie / Ayubandha ke yogya 8 madhyama aMza nimna hote haiM jinase ki Ayubandha hotA hai : 1. utkRSTa kApota kRSNa-nIla madhyama 2. kRSNa nIla kApota madhyama, jaghanya pIta 3. kRSNa nIla kApota pIta madhyama, jaghanya padma 4. kRSNAdi pA~ca madhyama tathA jaghanya zukla 5. jaghanya kRSNa, zeSa pA~ca lezyA madhyama 6. jaghanya nIla tathA cAra madhyama 7. jaghanya kApota tathA tIna zubha lezyA madhyama 8. madhyama padma zukla tathA utkRSTa pIta isa prakAra utkRSTa kApota aMza se utkRSTa pIta lezyAMza ke pUrva taka 8 lezyAMza ho jAte haiM, jo chahoM lezyA svarUpa haiM tathA AyubaMdhoM ke kAraNa hote haiM / go. jI. bar3I TIkA (zAstrAkAra) meM pradatta citra kA spaSTIkaraNa na ho pAne se hI Ama vyakti ko yaha zaMkA ho jAyA karatI hai ki utkRSTa kApota se utkRSTa pIta ke madhya chahoM lezyA kaise A sakatI hai, para aisA nahIM hai / kRSNa nIla tathA kApota lezyAoM ke udaya se narakAyu kA baMdha hotA For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA hai (kiNhA ya NIlakAUNadayAdo baMdhiUNa NirayAU / ti.pa. adhikAra 2 gAthA 293-94) nIla kApota lezyArUpa pariNAma tiryaMcAyu ke baMdha ke kAraNa haiM (ta.sAra 4/35-39) kApota pIta lezyArUpa pariNAma manuSyAyu ke baMdha ke kAraNa haiM / (rAjavArtika 6/17/1/526) pIta padma zukla devAyu ke baMdha ke kAraNa haiM / (rA.vA.6/20/1/527) tInoM azubha lezyAoM meM cAroM AyuoM kA baMdha hotA hai / pIta va padma meM narakAyu ko chor3akara zeSa tIna Ayu kA baMdha hotA hai / zukla lezyA meM manuSya va devAyu kA hI bandha hotA hai / (mahAdhavala 2/278-281 dhavala 8/320 se 358 Adi) kRSNa lezyA ke utkRSTa aMzoM aura pItapadma zukla lezyAoM ke utkRSTa aMzoM meM se kucha aMza aise haiM jinameM Ayu bandha nahIM hotA / sAmAnyata: chahoM lezyAoM meM Ayu baMdha hotA hai| AyubaMdha ke vistAra se kAraNoM ko jAnane ke lie nimna sthala dRSTavya haiM :tattvArthasUtra adhyAya-6, sarvArthasiddhi adhyAya-6, rAjavArtika adhyAya-6, zlokavArtika adhyAya 6, tiloyapaNNatti 2/293-94 - 303, 4/365 Adi 4/504, 4/2500-2511, 3/198 Adi, 8/556 Adi, 7/616, 8/646 Adi tattvArthasAra 4/30- gommaTasAra karmakANDa 804 Adi bhagavatI ArAdhanA 446 TIkA, 181 TIkA trilokasAra 450 Adi / inameM vistAra se Ayu baMdha ke vividha lokagamya kAraNoM kA nirdeza kiyA gayA hai| gatiyoM meM Ayu parimANa prathama naraka meM jaghanya Ayu 10 hajAra varSa hotI hai, utkRSTa 1 sAgara hotI hai / dUsare naraka meM jaghanya 1 samaya adhika 1 sAgara tathA utkRSTa tIna sAgara hai| tIsare naraka meM jaghanya Ayu 1 samayAdhika 3 sAgara tathA utkRSTa 7 sAgara hai / cauthe naraka meM jaghanya Ayu 1 samaya adhika 7 sAgara tathA utkRSTa 10 sAgara hai| pA~cavI pRthvI meM jaghanya Ayu samayAdhika 10 sAgara utkRSTa 17 sAgara hai / chaThI pRthvI meM jaghanya Ayu 1 samayAdhika 17 sAgara tathA utkRSTa Ayu 22 sAgara hai / sAtavIM pRthvI meM jaghanya Ayu 1 samaya adhika 22 sAgara utkRSTa Ayu 33 sAgara hai| tiryaMcoM meM pRthvI kAyika (zuddha) kI utkRSTa Ayu 12000 varSa tathA khara pRthvI kAyika kI 22 hajAra varSa hai / zeSa ap teja vAyu vanaspati dvIndriya trIndriya caturindriya kI utkRSTa Ayu kramaza: 7 hajAra, 3 dina rAta, 3 hajAra varSa, 10 hajAra varSa, 12 varSa,49 1. jo AcArya bhoga bhUmi meM akAla maraNa mAnate hai (dhavala 15/299 tathA saMtakammapaMjiyA pR.78) unake matAnusAra ___ bhI bhoga bhUmi meM vividha Ayu vikalpa bana jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA dinarAta tathA 6 mAsa hai / ina saba kI jaghanya Ayu antarmuhUrta jAnanA cAhie / (ti.pa.5/281-290) paMcendriya tiryaMcoM meM matsyAdi kI 1 karor3a pUrva, goha, nevalA, sarIsRpAdi kI 9 pUrvAMga, sarpa kI 42 hajAra varSa, karma bhUmija bheruNDa Adi pakSI kI 72 hajAra varSa, asaMjJI paMcendriya kI 1 karor3a pUrva utkRSTa Ayu hotI hai| ina sabakI jaghanya Ayu antarmuhUrta hotI hai| bhogabhUmi meM tiryaMca va manuSya kI 1 palya, do palya tathA 3 palya kramaza: jaghanya madhyama va uttama bhogabhUmi meM Ayu hotI hai / yaha utkRSTa Ayu hai / jaghanya Ayu jaghanya bhogabhUmi meM 1samayAdhika pUrvakoTI, madhyama bhogabhUmi meM 1 palya tathA uttama bhogabhUmi meM do palya jAnanI cAhie / (ti.pa. bhAga 2 pR. 126 A. vizuddhamati jI) eka samaya adhika pUrva koTI Adi Ayu vikalpa bharata airAvata kSetra meM prApta hote haiN| kahA bhI hai ki utsarpiNI kAla kA Azraya lekara bharata aura airAvata kSetra ke manuSyoM meM pUrvakoTi ke Upara eka samaya adhika Adi ke krama se tIna palya pramANa kAla taka nirantara Ayu vRddhi dekhI jAtI hai| (dhavala 14/359) bharata airAvata kSetra meM bhogabhUmi racanA jaba banatI hai tabhI yahA~ vRddhi tathA hrAsa hone se (ta. sU.3/27) Ayu ke jaghanya tathA utkRSTa vikalpa banate haiN| kahA bhI hai - ina chaha kAloM ke Adi va anta meM jIvoM kI Ayu kA pramANa krama se tIna palya aura do palya (yAnI prathama kAla ke Adi meM jIvoM kI Aya kA pramANa tIna palya tathA anta meM do palya hotI hai| dUsare kAla ke prArambha meM do palya tathA anya meM eka palya Ayu hotI hai| tIsare kAla ke Adi meM Ayu 1 palya tathA anta meM pUrva koTi pramANa hotI hai / cauthe kAla meM Adi meM pUrva koTi aura anta meM 120 varSa pramANa hai / paMcamakAla ke Adi meM 120 varSa aura anta meM 20 varSa pramANa hai / chaThe kAla ke Adi meM 20 varSa aura anta meM 15 varSa Ayu hotI hai |(triloksaar gA.782) tathA ti.pa. 5/290-292) parantu yaha jaghanya utkRSTa vikalpa bharata-airAvata kI apekSA hI hai - dekho tri.sA. gAthA.779 kI utthAnikA meM spaSTa kahA hai ki aba bharata airAvata kSetra meM kAla kA kathana karate haiN| ___ isa prakAra bhogabhUmi meM bharata airAvata ko chor3akara anya jo bhogabhUmiyA~ haiM - hemavata, 'harivarSa devakuru hairaNyavat ramyak tathA uttarakuru,' ina zAzvata bhogabhUmiyoM meM to Ayu sthira rUpa se hI rahatI hai| kahA bhI hai - varamajjhimavara bhogaja tiriyANaM tiyadugeggapallAu avare varammi tettiyamaviNNasara-bhoga bhUvANaM / / (ti.pa. 5/289 pR.167 mahAsabhA prakAzana) For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA ___artha - utkRSTa madhyama aura jaghanya bhogabhUmija tiryaMcoM kI Ayu kramaza 3, 2, 1 palya hai / avinazvara bhoga-bhUmiyoM meM jaghanya va utkRSTa Ayu utanI hI hai| (2) mahApurANa 9/91 meM kahA hai ki sarve cirAyuSa: sarve samasukhodayA: sarve'pi samasaMbhogA: arthAt sabhI bhoga bhUmija apanI-2 bhogabhUmi meM saba samAna sukhI, saba samAna bhoga bhoganevAle tathA saba dIrgha jIvI hote haiN| aisI sthiti meM zAzvata bhogabhUmi meM devakuru ityAdi meM jaghanya va utkRSTa Ayu mAnane para koI alpajIvI tathA koI dIrghajIvI siddha ho jAe~ge jo sarve dIrghajIvina: ityAdi vizeSatAoM ke viruddha hogaa| (3) sarvArthasiddhi 3/29-30 meM devakuru uttarakuru, harivarSa ramyaka tathA hairaNyavata hemavata kSetroM kI Ayu 3, 2,1 palya to kahIM para jaghanya va utkRSTa kA bheda nahIM kiyaa| jisase jAnA jAtA hai ki bhogabhUmi (zAzvata) meM jaghanya va utkRSTa AyurUpa bheda na hokara nirvikalpa 3, 2, 1 palya pramANa Ayu uttama madhyama va jaghanya bhogabhUmi meM hotI hai| yathA- tripalyopamasthitiyo devakuravakA: / dvipalyopamasthitayo harivarSakA: / ekapalyopamasthitayo haimavatkA : (sa.si. 3/29) itanA hI nahIM, isI sUtra (3/29) ke pUrvasUtra 27 tathA pazcAt vartI sUtra 39 meM to spaSTata: anubhava Ayu:pramANAdikRto vRddhihrAsau manuSyANAM bhavata: (sa.si.3/27) / tathA utkarSeNa pUrvakoTi sthitikA: jaghanyena antarmuhUrtAyuSaH (sa.si. 3/31) ina jaghanya va utkRSTa Ayu yA Ayurvikalpa pratipAdaka TIkAoM se spaSTa hai ki TIkAkAra pUjyapAda ne sa.si. 3/29 kI TIkA likhate samaya spaSTata: zAzvata bhoga-bhUmiyoM meM jaghanya va utkRSTa bheda rahita mAtra nirvikalpa eka hI Ayu mAnI hai| (4) rAjavArtikakAra ne bhI 3/29-30 meM sa.si. ke samatulya hI kathana kiyA hai| (5) sarvArthasiddhi tathA rAjavArtika 3/27 kI TIkAoM meM spaSTata: bharatairAvata ke prathamakAla ke Adi samaya meM hI manuSyoM ko uttarakuru tulya batAyA tathaiva dvitIyakAla (sukhamA) ke Adi meM hI manuSyoM ko harivarSa tulya btaayaa| tathaiva tRtIyakAla (sukhama duHkhamA) ke Adi meM hI hone vAle manuSyoM ko haimavatakSetra ke manuSyoM ke samAna btaayaa| jisase spaSTa hai ki zAzvatI bhogabhUmi meM to Ayu, bhoga Adi Adi se anta taka eka se haiM (Ayu ghaTatI bar3hatI nhiiN)| yahI saba kathana ti.pa. 4/1703, 1744, 2145 meM hai / yathA For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 37 Navari yadavadvidaruvaM parihINaM hANivaDihiM / susamasusamammi sA hANIe vihINA edAssiM Nisahaseleya / avasesavaNAo... avasesavaNNaNAo(6) jaMbUdIvapaNNatti 2/118-124 tathA 3/236 tathA loka vibhAga 5/12 meM bhI zAzvatI bhUmi ko lakSya kara 3, 2,1 palya Ayu hI batAI, jaghanya utkRSTa bheda sambhava nahIM hone se kahe hI nhiiN| (7) samyagdRSTi yadi bhoga bhUmija tiryaMcoM meM jAte haiM to vahA~ unakI jaghanya Ayu palya ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa 3 palya hotI hai / (jayadhavala 2/261) yaha jo kahA hai vaha bhI bharatairAvata kI honevAlI asthAyI bhogabhUmiyoM kI apekSA hI kahA pratIta hotA hai / (dhavala 14/359) isa prakAra zAzvata bhogabhUmiyoM meM jaghanya-utkRSTa bhedarahita 1,2,3 palya(jaghanya madhyama va uttama bhoga bhUmi meM) hI Ayu bandha tathA Ayubhoga hotA hai, yaha sthira niyama jAnanA caahie| (8) lekina ina saba ke bAvajUda bhI dhavala pR.14 pR.398-99 ke anusAra zAzvata bhogabhUmi meM bhI jaghanya va utkRSTa Ayu hone kA upadeza (ekamata ke anusAra) diyA gayA hai / vahA~ donoM mata likhe gae haiN| ekamata ke anusAra uttama bhogabhUmi meM tIna palya hI sthiti hotI hai, yaha kahA hai / (uttarakuru devakuru maNuA savve ti palidovamaThidiyA ceva) tathA dUsarA mata "athavA" karake diyA hai| vaha nimna prakAra haisamayAhiya dupalidovame Adi kAdUNa jAva samaUNatiNNipalidovANi tti dvidiviyappapaDisehaTuM vA tipaalidovmgghnnN| Na ca savvaTDhasiddhidevAuaM va NiviyappaM tadAuaM, tppruvysuntvkkhaannaannmnnuvlNbhaado| artha - ekasamaya adhika do palya se lekara eka samaya kama tIna palyopama taka ke sthiti vikalpoM kA (isa vivakSita - prakRta manuSya ke lie) pratiSedha karane ke lie sUtra meM "tIna palya kI sthiti vAle", isa pada kA grahaNa kiyA hai / ata: sarvArthasiddhi ke devoM kI Ayu jisa prakAra nirvikalpa (jaghanya - utkRSTa bheda rahita) hotI hai usa prakAra vahA~ (yAnI uttarakuru devakuru) kI Ayu nirvikalpa nahIM hotI, kyoMki isa prakAra kI prarUpaNA karane vAlA sUtra aura vyAkhyAna upalabdha nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA ___ sArata: ekamata ke anusAra devakuru uttarakuru meM bhI Ayu ke jaghanya va utkRSTa bheda hote haiN| isa prakAra manuSya va tiryaMca Ayu sambandhI saMkSipta vivecana kiyA gyaa| labdhyaparyApta manuSya va tiryaMca kI Ayu kSudrabhava pramANa hotI hai / (go.jI. 123-25) devoM meM bhavanavAsiyoM meM jaghanya Ayu 10 hajAra varSa tathA utkRSTa Ayu 1 sAgara hai / saudharma yugala meM sAdhika 2 sAgara, sAnatkumAra yugala meM sAdhika 7 sAgara, brahmabrahmotara yugala se lekara pratyeka yugala meM AraNaacyuta yugala taka kramaza: 10 sAgara, 14 sAgara 16 sAgara, 18 sAgara, 20 sAgara tathA 22 sAgara, pramANa utkRSTa Ayu hotI hai / 10, 14,16, 18 sAgara ko "sAdhika" kahanA caahie| prathama graiveyaka meM 23 sAgara utkRSTa Ayu, dUsare meM 24 isa taraha 1-1 sAgara bar3hate-2 antima graiveyaka meM 31 sAgara utkRSTa Ayu hotI hai / anudiza 9 vimAnoM meM 32 sAgara tathA anuttara 4 vimAnoM meM 33 sAgara utkRSTa Ayu hotI hai / sarvArthasiddhi meM Ayu utkRSTa va jaghanya bheda rahita mAtra 33 sAgara hI hotI hai| saudharma aizAna meM jaghanya Ayu sAdhika 1 palya hai / pUrva-pUrva svarga kI utkRSTa sthiti Age-2 ke svarga kI jaghanya sthiti hotI hai / jaise saudharmayugala kI utkRSTa sthiti sAdhika 2 sAgara hai / usI meM 1 samaya milA dene para vaha sAnatkumAra yugala kI jaghanya Ayu hotI hai| isI taraha sAnatkumAra kI utkRSTa sthiti sAdhika 7 sAgara meM 1 samaya milA dene para vahI brahma brahmottara svarga kI jaghanya Ayu sthiti hotI hai| isI taraha Age bhI kahanA caahie| vyaMtaroM meM jaghanya Ayu 10 hajAra varSa tathA utkRSTa Ayu sAdhika 1 palya hai / arthAt koI pretAtmA vyaMtara bana kara hameM pIr3hiyoM taka kaSTa de sakatA hai kyoMki vaha to kama se kama 10 sahasra varSa Ayu vAlA hotA hai jabaki hama to prAya: 100 varSa bhI pAra nahIM kara pAte / kaSTa nivAraNa hetu jinadeva kI zaraNa hI amogha zastra hai| ___ jyotiSI devoM meM jaghanya Ayu sAdhika 1/8 palya tathA utkRSTa Ayu sAdhika 1 palya hai| sabhI laukAntika devoM kI Ayu utkRSTa jaghanya vikalpa rahita 8 sAgara hotI (sarvArthasiddhi 4/28-42) 1.jo AcArya bhogabhUmi meM akAla maraNa mAnate haiM (dhavala 15/299 tathA saMtakammapaMjiyA pRSTha 78) unake matAnusAra bhI bhogabhUmi meM vividha Ayu vikalpa bana jAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 1.vizeSa - eka mata ke anusAra sarvArthasiddhi meM jaghanya Ayu palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 33 sAgara hai tathA utkRSTa Ayu 33 sAgara hai / yathA - tettIsa uvahi uvamA pallAMsaMkhejja bhAgaparihINA savvaTThasiddhiNAme maNNaMte keI avarAU // (tiloyapaNNatti = 8/514 pR.566 (mahAsabhA prakAzana) tathA lokavibhAga 10/234) 2. vizeSa - yadyapi, deva nArakI, caramazarIrI tathA asaMkhyAta varSAyuSka jIvoM kI akAlamRtyu nahIM hotI, aisA sarvajana pracalita tathA bahu-Agama-upalabdha vacana hai / (ta.sa.22/53 sa.si. Adi) parantu prAcIna zAstra saMtakammapaMjiyA pR.78 meM yaha likhA hai ki isa viSaya meM do mata hai| kinhIM AcAryoM ke mata se akAlamaraNa bhogabhUmi meM hotA hai tathA kinhIM AcAryoM ke mata se bhogabhUmi meM akAlamaraNa nahIM hotA hai / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara unhoMne vahA~ udAharaNa bhI diyA hai / yathA - tipalidovamAugaM baMdhiya kameNa tatthuppajjiya savvalahumAUgaM ghAdiya tathya kadalighAdassa pddhmnniseygghnnaado| taM kudo| bhoga bhUmIe kadalighAdamatthi tti abhippaaenn| puNo bhoga bhUmIe Aughassa ghAdaM Natthi tti bhaNaMta AiriyANamabhippAeNa... (dhavala 15 pari patra 78 sampAdaka ___- siddhAntAcArya paM. phUlacandra siddhAntazAstrI evaM bAlacandra si. zA.) tIna palyopama pramANa Ayu kA baMdha karake krama se vahA~ utpanna hokara sarvalaghu kAla meM Aya kA ghAta karake vahA~ kadalIghAta kA prathama udIyamAna niSeka kA grahaNa karanA caahie| prazna - bhogabhUmi meM akAlamaraNa kaise sambhava hai| uttara - bhogabhUmi meM akAlamaraNa hotA hai, aisA kahane vAle AcAryoM ke abhiprAya se yaha kahA hai / puna: bhogabhUmi meM Ayu kA ghAta nahIM hotA, aisA kahane vAle AcAryoM ke matAnusAra manuSyAyu kA utkRSTa pradezodaya aise hogA ki .... (pR.78 satakarmadanikA) dhavala pu.15 pR. 299 meM bhI bhogabhUmi meM akAlamaraNa kA spaSTata: samarthana hai |is akAla maraNa se vahA~ vividha Ayu vikalpa bhI bana jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA Ayu bandha kA samayasaba jIva vartamAna arthAt bhujyamAna Ayu ko bhogate hue AgAmI Ayu kA baMdha karate hI haiM, anyathA maraNa hokara Age kI gati meM jAnA bhI sambhava nahIM ho sakatA / usa AgAmI Ayu ke baMdhane kA niyama yaha hai ki vartamAna saMpUrNa Ayu ke do tihAI bhAga bItane para AgAmI Ayu kA baMdha hotA hai / isake pUrva kadApi, kathamapi nahIM / yadi usa samaya bhI Aya baMdha yogya pariNAma na ho sake tathA Ayu baMdha na ho sakA to jIva usa zeSa eka tihAI bhAga Ayu ke bhI puna: eka tihAI bhAga zeSa rahane para Ayu baMdha yogya hotA hai / yadi taba bhI Ayu baMdha yogya pariNAma nahIM hue to puna: taba zeSa bacI Ayu ke puna: tribhAga pramANa Ayu zeSa rahane para jIva AyubaMdha ke yogya hotA hai / isa taraha Age bhI kahanA caahie| isI krama se kula 8 avasara prApta hote haiM, jinheM 8 apakarSa kahate haiN| yadi ina AThoM apakarSoM meM bhI Aya baMdha nahIM kara sakA to phira jIva maraNa se asaMkSepAddhA (Avali kA saMkhyAtavAM bhAga) kAla pUrva Ayu baMdha avazya kara letA hai| saMsArI jIvoM ke Ayu baMdha binA maraNa bhI sambhava nhiiN| udAharaNa- jaise kisI karma bhUmiyA manuSya yA tiryaMca kI Ayu 81 varSa kI hai / usa 81 varSa meM se do tribhAga arthAt 54 varSa bIta jAne para zeSa 1 tribhAga (27 varSa) kA prathama antarmuhUrta kAla Ayu baMdha yogya kAla hai / zeSa 27 varSa ke do tribhAga (18 varSa) bIta jAne para aura eka tribhAga arthAt 9 varSa Ayu zeSa rahane para prathama antarmuhUrta meM Ayu baMdha yogya hotA hai| zeSa 9 varSa ke do tribhAga = 6 varSa bIta jAne para arthAt Ayu meM 3 varSa zeSa rahane para puna 3 varSoM ke prathama antarmuhUrta meM Ayu baMdha yogya hotA hai| zeSa tIna varSoM meM bhI do tribhAga bIta jAne para aura eka tribhAga arthAta Ayu meM eka varSa zeSa rahane para prathama antarmuhUrta AyubaMdha yogya kAla hotA hai| zeSa 1 varSa ke do tribhAga (8mAha) bItane para tathA Ayu ke 4 mAsa zeSa rahane para puna: Ayu baMdha yogya hotA hai| isI prakAra Age bhI zeSa eka tribhAga kA prathama antarmuhUrta Ayubandha yogya kAla hotA hai / aise kula 8 avasara (apakarSa) hI hote haiN| __koI jIva AThoM apakarSoM meM AyubaMdha karate haiM / koI 7 apakarSoM meM Ayu baMdha karate haiM / isa taraha calate-2 koI do apakarSoM meM tathA koI mAtra eka apakarSa meM hI AyubaMdha karate haiM / koI eka bhI apakarSa meM AyubaMdha nahIM kara pAte to phira aise jIva maraNa ke asaMkSepAddhA kAla pUrva AyubaMdha avazya karate haiM / isa prakAra eka paryAya meM eka jIva 8 bAra Ayu kA baMdha (adhikatama 8 bAra) kara sakatA hai / para bhinna-2 Ayu kA nahIM, balki eka bAra jahA~ Ayu baMdhI vahA~-2 hI 8 bAra baMdhatI hai, aisA jAnanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA AyubaMdha sambandhI viziSTa niyama - (1) bhujyamAna (vartamAna) Ayu ke do tribhAga bIta jAne para Ayu baMdha hotA hai, isase pUrva nahIM / yaha vyavasthA karmabhUmi kI apekSA hai / parantu bhoga bhUmija jIva tathA deva nArakI bhujyamAna Ayu ke 6 mAsa zeSa rahane para AgAmI Ayu ke baMdha ke yogya hote haiM / (dhavala 10/234) gommaTasAra karmakANDa bar3I TIkA meM do prakAra ke kathana pAe jAte haiM / gA.158 va640 tadanusAra bhoga bhUmiyA manuSya va tiryaMca ke bhujyamAna Ayu meM 9 mAsa zeSa rahane para, dUsare mata se 6 mAsa zeSa rahane para parabhavika AyubaMdha kI yogyatA hotI hai / yahA~ bhI ATha apakarSa hote haiM / yathA 6 mAsa zeSa rahane para AyubaMdha hogaa| dUsarA apakarSa-2 mAsa Ayu zeSa rahane para AyubaMdha ho sakatA hai| phira 20 dina zeSa rahane para AyubaMdha yogya tIsarA avasara (apakarSa) hai| phira 6-2/3 dina zeSa rahane para cauthA Ayu baMdha yogya avasara AtA hai / isa taraha Age bhI tribhAga-2 zeSa rahane para kahanA cAhie jaba taka ki kula 8 apakarSa nahIM ho jaaeN| (2) AThoM apakarSa kAloM meM Ayu na baMdhe to antima antarmuhUrta (asaMkSepAddhA kAla se pUrva) meM Ayu baMdhatI hai| (go.ka.518,158 TIkA) (3) ATha apakarSoM meM pahalI bAra binA dvitIyAdi bAroM meM, pUrva meM jo Ayu baMdhI usase adhika, hIna yA samAna Ayu baMdhatI hai| yadi adhika Ayu bAda ke apakarSa meM baMdhatI hai to jo adhika sthiti baMdhI usakI pradhAnatA jAnanI tathA bAda vAle apakarSa meM yadi kama Aya baMdha ho to jo pahale adhika sthiti baMdhI thI usakI pradhAnatA jAnanI / (go.ka. 643 jI.pra.) arthAta 8 apakarSoM meM baMdhI hInAdhika sarva sthitiyoM meM jo adhika hai vaha hI usa Ayu kI baMdhI huI sthiti samajhanI caahie| (dhavala 14/361) (4) deva, nArakI, caramottama dehavAle arthAt vartamAna bhava se mokSa jAne vAle, bhoga bhUmiyA manuSya va tiryaMca kA akAla maraNa nahIM hotA / (ta. sU. 2/53, sa.si. 2/53 rAjavA. 2/53/1-10, dhavala 9/306 Adi) parantu saMtakammapaMjiyA ke anusAra kucha AcArya bhogabhUmi meM bhI akAlamaraNa svIkAra karate haiM / bhoga bhUmIe kadalIghAdamatthi tti abhippaaenn|. (dhavala 15 pariziSTa pR.78) For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (5) utkRSTa anubhAga baMdha (AyukA) karane para usakA bhI dhAta ho sakatA hai / (dhavala 12/21) baddha devAyu kI bhI nyUnatA ho sakatI hai / (dhavala 4 / 283 Adi) (6) Ayu ke anubhAga ghAta va sthitighAta sAtha -2 hote haiM / mAtra sthiti ghAta yA mAtra anubhAga ghAta nahIM hote / (dhavala 12 / 395) (7) badhyamAna AgAmI Ayu kA udIraNA nahIM hotI hai / udaya bhI nahIM / baddha parabhava kI Ayu kA apakarSaNa kara una niSekoM ko AbAdhA ke Upara nikSipta jarUra kiyA jA sakatA hai / ise avalaMbanA karaNa kahate haiM / (dhavala 10 / 330) parabhava kI baddha Ayu kA udaya to marane bAda hI ho sakatA hai / (8) parabhava kI baMdhI Ayu kA hara samaya apakarSaNa ho sakatA hai, kyoMki usake apakarSaNa ke lie baMdha- kAla kA niyama nahIM hai / jisa jIva ne mithyAtva avasthA meM sAtaveM naraka kI Ayu kA baMdha kara liyA ho tathA usake pazcAt usako samyaktva prApta ho gayA ho to vaha jIva samyaktva ke dvArA sAtaveM naraka ke sthitibaMdha ko ghaTA kara (apakarSaNa kara) prathamanaraka kI Ayu ke samAna kara letA hai / kahA bhI hai :- na narakAyuSaH satvaM tasya tatrotpatteH kAraNaM samyagdarzanAsinA chinnaSaTpRthivyAyuSkatvAt / na ca tacchedo'siddha ArSAttatsiddhyupalambhAt (dhavala 1 / 324) prathama naraka ke sivA zeSa dvitIyAdi pRthvI kI Ayu bAMdha kara samyaktvI hue jIva ke nIce kI chaha pRthvI kI Ayu kA apakarSaNa hara samaya ho sakatA hai / rAjA zreNika ke 33 sAgara kI narakAyu kA baMdha huA thA / kintu samyagdarzana hone para narakAyu kA apakarSaNa hokara 84000 varSa raha gaI / samyagdRSTi ke narakAyu kA baMdha nahIM hotA / isa prakAra AyubaMdha ke abhAva meM bhI parabhavika Ayu kA apakarSaNa huA hai| (karaNAnuyoga prabhAkara ratanacandra mukhtAra jai. ga. 27- 8- 64 pR. IX) narakAyu kI baMdha vyucchiti to prathama guNasthAna meM hI ho jAtI hai | ataH samyaktvI zreNika ke, yA anya samyaktvI ke narakAyu ke baMdhane kA prazna hI nahIM uThatA / (go.ka. 95, paM.sa., dhavala, 8 pR. 42-43, 123 jayadhavala 14 pRSTha 34 mahAdhavala 1/39 Adi) (9) parantu baddha AgAmI Ayu kA utkarSaNa hara samaya nahIM hotA / vaha to tabhI hogA jabaki puna: agale kisI apakarSa meM Ayubandha ho rahA ho / yadi parabhava kI Ayu baMdha ke pazcAt dUsare kisI apakarSa meM adhika sthiti vAlI parabhavika For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 43 Ayu kA puna: baMdha ho to pUrva apakarSa meM baddha Ayu niSekoM kA utkarSaNa ho sakatA hai| binA baMdha ke pUrva satvadravya kA utkarSaNa nahIM ho sktaa| kyoMki utkarSaNa, baMdha hone para hI hotA hai| (dhavala 10/43, jayadhavala 5/336, jaya dhavala 6/95,7/245 tathA ja.dha. 14/306) navIna sthiti baMdha meM (bhI pUrva kI apekSA) adhika sthiti baMdha hue binA utkarSaNa ke dvArA kevala sattA meM sthita karmoM kI sthiti meM vRddhi nahIM ho sktii| (jayadhavala 1/146) sArata: parabhavika Ayu kA utkarSaNa kevala 8 ATha apakarSa kAloM meM Ayu baMdha ke samaya hI hotA hai, anya samayoM meM utkarSaNa nahIM hotaa| (10) kSAyika samyaktvI yA kRtakRtya vedaka samyaktvI hI sAtaveM Adi naraka kI Ayu chedakara prathama naraka kI Ayu svarupa kara dete haiM / anya koI nhiiN| (11) kisI bhI apakarSa ke prathama samaya meM Ayu kA jitanA sthiti baMdha hotA hai vaha hI sthitibaMdha usa vivakSita apakarSa ke anantara samayoM meM bhI hotA hai| usase hIna yA adhika sthiti baMdha nahIM hotA / vizeSa yaha hai ki apakarSa ke prathama samaya meM Ayu kA jo sthitibaMdha hotA hai vaha to avaktavya baMdha kahalAtA hai, kyoMki usase pUrva samaya meM Ayu kA baMdha nahIM ho rahA thaa| phira anantara dvitIyAdi samaya meM yadyapi sthitibaMdha kI hInAdhikatA nahIM hotI hai tathApi AbAdhAkAla pratisamaya kama ho rahA hai, ata: "AbAdhA sahita Ayu sthiti" kI apekSA sthitibaMdha bhI prati samaya kama hotA rahatA hai, aisA kahA jAtA hai, kintu AbAdhA rahita sthiti baMdha kI apekSA to Ayu baMdha vivakSita apakarSa meM hInAdhika nahIM hotaa| arthAt vivakSita kisI eka hI apakarSa meM antarmuhUrta taka samAna sthitika Ayubandha hI hogaa| (mahAdhavala 2/145-46 tathA 182) (12) vivakSita apakarSa meM Ayu kA jitanA sthiti baMdha hai, dUsare apakarSa meM usase hInAdhika sthitibaMdha ho sakatA hai, kyoMki Ayu ke sthitibaMdha meM asaMkhyAta guNavRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, asaMkhyAta guNahAni, saMkhyAta guNahAni, saMkhyAta bhAga hAni, tathA asaMkhyAta bhAga hAni : ye cAra vRddhi tathA cAra hAni sambhava hai| (dhavala 16/373-74) For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (13) uttamasaMhanana vAloM kA bhI akAlamaraNa ho sakatA hai antima cakravartI brahmadatta kA bhI akAla maraNa huA hai / (rAjavArtika 2/53/9) (14) jayadhavala pu.1 pR.361 (nayA saMskaraNa pR. 328) meM likhA hai ki carama dehadhArINamavamaccuvajjiyANaM : arthAt caramazarIriyoM kA akAlamaraNa nahIM hotA / tatvArthasUtra, sarvArthasiddhi rAjavArtika (2/53) Adi meM jayadhavala ke mata kA hI samarthana hai| parantu prabhAcandrAcAryaviracita tattvArthavRttipada, zrutasAgara sUri kI tattvArthavRtti meM 2/53 meM likhA hai . "caramadehasya uttamavizeSaNAt tIrthakara ho gRhyate / tato nyeSAM caramadehAnAmapi gurudattapANDavAdInAM agnyAdinAmaraNadarzanAt / " bhAvArtha: caramazarIriyoM meM mAtra tIrthaMkaroM kA hI akAlamaraNa nahIM hotaa| zeSa caramazarIriyoM kA akAlamaraNa (gurudatta pANDava Adi kA) dekhA jAtA hai| isa prakAra do mata haiN| (15) parabhava kI Ayu kA baMdha hone para vartamAna Ayu kA kadalIghAta yAnI akAlamaraNa nahIM hotaa| jaise Apane hamane devAyu kA baMdha kara liyA hai / to isakA artha yaha huA ki aba hamArA (baddhaparabhavAyuSka hone se) akAlamaraNa nahIM ho sakatA / (dhavala 10/237) / rAjAzreNika kA akAlamaraNa nahIM huA thaa| kyoMki isase pUrva hI unheM narakAyu kA baMdha ho cukA thaa| ata: baddhAyuSka ke akAlamaraNa sambhava nhiiN| cAhe zreNika ne talavAra kI dhAra para sira mAra kara apanA maraNa kiyA ho para usa samaya zreNika ke Ayu niSeka pUre ho gae the| ata: akAlamaraNa nahIM huaa| (16) akAlamaraNa meM sthitikANDaka ghAta nahIM hotaa| kintu apakarSaNa tathA udIraNA dvArA bhujyamAna Ayu kA sthitighAta - kadalIghAta ho jAtA hai| (17) kisI bhI jIva ke kadalIghAta yAnI bhujyamAna Ayu kA hrasvIkaraNa rUpa kriyA eka samaya meM ho jAtI hai| (dhavala 10 pR.244, 384, 256, 372 Adi) (18) sUkSma ekendriyoM meM bhI kadalIghAta (akAlamaraNa) hotA hai| (dhavala 14/356) (19) viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, zastraghAta, saMkleza, ucchavAsa-nirodha For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA annapAnanirodha, zastra ityAdi bAhyakAraNa vizeSa se akAlamaraNa hotA hai| hima, agni, pAnI, bahuta UMce vRkSa aura parvatoM para car3hane aura girane ke samaya hone vAle aMga bhaMga se, rasavidyA ke yogadhAraNa aura anIti ke nAnA prasaMgoM se Ayu kSINa hotI hai| (bhAvapAhuDa 25-26, surababodhA vRtti 2/53, tattvArthavRtti, zlokavArtika 2/53, go.ka 57 Adi) (20) jitanI bhujyamAna Ayu zeSa rahane para Ayu-baMdha hove, taba usa badhyamAna Ayu kI AbAdhA usa zeSa bhujyamAna Ayu pramANa hI hotI hai / jaise kisI ne vartamAna Ayu meM 10 varSa zeSa rahane para AgAmI bhava kI Ayu bAMdhI to AgAmI AyubaMdha kI AbAdhA bhI 10 varSa hogii| sArata: badhyamAna Ayu kI AbAdhA zeSa bhujyamAna Ayu pramANa hotI hai| (go.ka. 917, dhavala 6 pR.166 tathA mahAdhavala 2/18) akAlamaraNa ke lie pUrva bhava meM do bAra Ayu baMdha jarUrI nahIM ___paM. motIcanda jI koThArI vyAkaraNAcArya ne "kramabaddhaparyAya samIkSA" nAmaka pustaka likhI hai / pustaka meM Apane eka bhUla kara dI hai / vaha karaNAnuyoga sambandhI bhUla hai| jisa bhUla ko Apane isa pustaka ke pRSTha 309-10, 317, 320, 322-24, 327, 340, 382 para bAra-2 doharAI hai / ApakA saMkSepa meM mata isa prakAra rahA hai - jisa jIva ko Age kI paryAya meM akAlamaraNa honA hai vaha akAlamaraNa vAle bhava se pahale vAle bhava meM do bAra AyubaMdha karatA hai| usameM pahalI bAra to jyAdA Ayu kA baMdha karatA hai dUsarI bAra (dUsare kisI apakarSa meM) utanI hI Ayu kA baMdha karatA hai jitanI Ayu meM ki AgAmI bhava meM akAlamaraNa honA unake samasta kathana ke sAra kA sAra yaha hai ki akAla maraNa ke pUrva vAle bhava meM vaha jIva jitanA AgAmI bhava meM jInA hai utanI Ayu bhI bAMdhatA hai tathA adhika Ayu bhI bAMdhatA hai / udAharaNa - jaise maiM abhI manuSya hU~ tathA bAda meM tiryaMca banU~gA / tathA tiryaMca bhava meM 100 varSa kI Ayu lekara jAU~gA aura akAla maraNa dvArA 50 varSa meM hI mara jaauuNgaa| to maiM abhI kI manuSya paryAya meM do bAra Ayu baMdha karU~gA / pahalI bAra 100 varSa kI , dUsarI bAra 50 varSa kI / yaha paNDita motIcaMda jI kA kathana hai / jisakA artha yaha huA ki akAlamaraNa pramANa Ayu ko jIva pUrva bhava meM bA~dha kara AtA hai| For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA unhIM ke zabdoM meM :(ka) pR. 308-9-10 para likhA hai - kisI jIva ke pahale 100 varSa Ayu kA baMdha huaa| jisa samaya Ayu karma kA baMdha huA usa samaya Ayu kA sthiti anubhAga baMdha bhI huaa| bAda meM pariNAma vizeSa ke kAraNa 60 varSa kI Ayu kA baMdha huaa| jisa samaya 60 varSa kI Ayu kA baMdha huA usa samaya jisa samaya Ayu ke 100 varSoM kA baMdha huA thA usa samaya jo sthiti- anubhAga kA baMdha huA thA usa samaya ke sthiti anubhAga baMdha se 60 varSoM ke baMdha ke samaya hone vAle (baMdhane vAle) sthiti va anubhAga ke kama hone kA nAma hI apakarSaNa hai| yadi 100 varSoM kA pUrva meM hone vAlA baMdha hI nahIM hotA to usa samaya sthiti va anabhAga baMdha hI nahIM hone pAte / to phira ina (dIrgha) sthiti- anabhAga baMdhoM ke abhAva meM 60 varSa varSoM kI Ayu baMdha ke samaya hone vAle sthiti baMdha tathA anubhAga baMdha kama hote haiM aisA kaise kahA jA sakatA hai / to phira apakarSa kA bhI abhAva ho jAtA hai / badhyamAna Ayu meM hone vAle apakarSaNa kA abhAva hone se bhujyamAna Ayu meM udIraNA kaise hogI / ..... 100 varSa kI Ayu kA baMdha hone ke anantara jaba pariNAma vizeSa ke kAraNa 60 varSa kI Ayu kA baMdha hotA hai / taba 100 varSa kI Ayu kA apavartana hotA hai, ata: 100 varSa kI Ayu hI apavAyu kahI jAtI hai / ( pR.309) (kha) kevalI bhagavAn ke jJAna meM pahale (eka bAra) baMdhe hue Ayu kI apekSA jo maraNa hone vAlA thA vaha na hokara bAda meM baMdhe hue Ayu kI apekSA jo maraNa hotA hai usI ko akAla maraNa kahate haiN| vastuta: pUrvabaddha Ayu kI apekSA maraNa na hokara uttara kAla meM baMdhe hue Ayu kI apekSA hone vAlA maraNa akAla maraNa hI hai, svakAlamaraNa nahIM / (pR.310) (ga) Ayubandha kurvatAM jIvAnAM pariNAmavazena badhyamAnasya AyuSa: apavartanam api bhvti| tadeva apavartanaghAta ityucyte| udIyamAnAyurapavartanasya eva kadalIghAtAbhidhAnAt artha - Ayukarma kA bandha karane vAloM jIvoM ke pariNAmavaza badhyamAna Ayu kA apavartana bhI hotA hai| vahI apavartanAghAta kahA jAtA hai| kyoMki udIyamAna Ayu ke apavartana ko hI kadalIghAta kahate haiN| isase spaSTa hai ki badhyamAna Ayu kI sthiti aura anubhAga meM jisa prakAra apavartana hotA hai usI prakAra bhujyamAna Ayu kI sthiti aura anubhAga meM For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA bhI apavartana hotA hai / (pR.311) (gha) rAjA zreNika ne jo narakAyu kI 33 sAgara kI sthiti bAMdhI thI vahI usakA pUrva baMdha thA aura kSAyika samyaktva kI utpatti hone para (yAnI samyaktva avasthA meM) 84000 varSa kI jo sthiti Aya kI bAMdhI thI vaha zreNika ke Ayu kA dUsarA baMdha hai / (pR.312 va 319) sAtaveM naraka kI baMdha tathA pahale naraka kA baMdha bhagavAn ko jJAta thaa| (pR.313) (Ga) yaha apavartana (akAlamaraNa) pUrva bhava meM baddha Ayu kI usI (pUrva) bhava meM hone __ vAle apakarSaNa ke binA nahIM ho sakatA / (pR.314) (ca) aupapAdika Adi jIvoM kI, pUrva bhava meM uttara bhava (devAyu Adi) kI Ayu kA aura vartamAna paryAya kI Ayu kA apavartana nahIM hotA / (pR.314) (cha) isa samaya kI nizciti, pUrva-bhava meM isa bhava kI Ayu sthiti kA jo baMdha hotA hai usa sthiti baMdha ke kAraNa hotI hai / isa uttara bhava kI Ayu kI sthiti kA jo pUrva bhava meM baMdha hotA hai usa baMdha ke anantara pariNAma ke kAraNa isa bhava kI sthiti kA jo phira se (dUsarI bAra) baMdha hotA hai vaha sthitibaMdha pUrva se nyUna hotA hai / isI nyUna sthiti (baMdha) kA nAma apasaraNa hai / pariNAma vizeSa ke kAraNa pUrvabhava meM phira se jo nyUna sthitika baMdha huA thA usake anusAra hI pUrvakAla meM prathamabaddha Ayukarma kI sthiti ke anusAra uttara bhavavartI jIva kI Ayu hotI hai / dUsare AyubaMdha kI nyUnasthiti ke anusAra, bhujyamAna Ayu ke kAla meM, pUrva nizcita prathama Ayu kI pUrNatA kI anyUnatA kA abhAva pUrvaka, pUrvabhava meM dvitIya bAra jo nyUna Ayu baMdhI thI usake anusAra uttara bhava meM jIva kA maraNa hotA hai| yaha Ayu karma kI nyUna sthiti pUrNa hone para jo maraNa hotA hai usI kA nAma akAlamaraNa yA kadalIghAta hai / isa maraNa kA kAla bhI niyata hai aura vaha pUrvabhava meM dvitIya bAra kie gae Ayusthiti baMdha dvArA niyata kiyA gayA hai (pR.317) (ja) kSAyopazamika jJAna vAlA bhI pUrva bhava meM kie gae Ayu karma ke do baMdha, apakarSaNa : tathA uttara bhava meM hone vAlI udIraNA inako sarvajJopajJa Agama dvArA hI jAnatA hai / (pR.320) (jha) eka jIva ne pUrva bhava meM 80 varSa kI sthiti bAMdhI, phira 40 varSa kI bhI baaNdhii| jisa pUrva bhava meM Ayu karma kI sthiti bAMdhI jAtI hai usI bhava meM sthityapakarSaNa For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA hotA hai / uttara bhava meM usake donoM baMdha (80 varSa va 40 varSa ke) sattA meM hokara dvitIya baMdha kA udaya hotA hai / (pR.322) (ja) (80 varSa kI umra bAMdha kara 40 varSa meM marane kA artha yaha huA ki usane) : 80 varSa tathA 40 varSa donoM Ayu baMdha bhinna-2 kAla meM pUrva bhava meM kie haiN| tathA 80 varSa kI Ayusthiti kA apakarSaNa hokara 40 varSa raha gii| 80 varSa kI Aya kA apakarSaNa ho jAne se vaha uttara bhava meM udaya ko prApta nahIM hotaa| apakarSaNa ke bAda 40 varSa kI Ayu sthiti kA baMdha hotA hai / isa uttara bhava meM 40 varSa kI sthitivAlA Ayukarma udaya ko prApta hotA hai tathA 40 varSa kI maryAdA pUrNa ho to hI maraNa hotA hai, pahale nahIM (pR.324, 382) (Ta) pUrva bhava meM pUrva baddha Ayu kA apakarSaNa hokara dvitIya Ayukarma kI sthiti ke anusAra uttara bhava meM janma hokara Ayu kI sthitikAla samApta hokara jo viSAdi se maraNa hotA hai use akAla maraNa kahate haiM / (326-27) (Tha) prathama Ayu ke sthiti baMdha ke anusAra Ayu karma kA kSaya hone kA kAla hI maraNakAla arthAt svakAlamaraNa hai / pUrvabaddha Ayu kI sthiti kA apakarSaNa hokara pUrvabaddha Ayu ke sthiti va anubhAga se nyUna sthiti-anubhAga vAlA Ayu karma dUsarI bAra baMdhA / isa dvitIya AyubaMdha ke anusAra jo jIva kA maraNa hotA hai use akAlamaraNa kahate haiM / (pR.340) (Da) jisa maraNa meM Ayu ke apakarSaNa tathA udIraNA hote haiM vaha maraNa akAlamaraNa hai / jisa maraNa meM ye donoM nahIM hote vaha kAlamaraNa hai / (pR.340) isa prakAra (ka) se (Da) taka ina 13 binduoM dvArA paM. motIcanda jI koThArI kI mAnyatA ko maiMne spaSTa kiyA hai| aba ina (ka) se (Da) taka ke binduoM para samIkSA kI jAtI hai| zraddheya paNDita jI karaNAnuyoga ke isa sUkSma gahana sAgara meM praviSTa to ho gae, para pUrNata: ulajha gae haiN| samIkSA bindu (ka) meM jo paNDita jI ne likhA hai usase atyanta spaSTa hai ki paNDita jI (motIcanda jI koThArI) apakarSaNa ke lie baMdha ko Avazyaka mAnate haiM / parantu apakarSaNa ke lie baMdha kI AvazyakatA nahIM hotI / baMdhukkaDDaNAkaraNaM sagasaga baMdhotti (go.ka 444) isa niyama ke anusAra baMdha aura utkarSaNA karaNa jaba taka baMdha hotA hai taba taka hote haiM, anyatra nahIM / parantu apakarSaNa yA apavartana to baMdha ke binA bhI hotA hai / isIlie bhagavAn sayoga kevalI ke 85 prakRtiyoM kA apakarSaNa hotA rahatA hai, jabaki baMdha to For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA vahA~ sAtA kA hI hotA hai / (okkaDDaNA karaNaM puNa ajogisattANa jogicarimo tti go.ka. 445) jayadhavalA 14/34-35 meM likhA hai- narakAyu kA baMdha to mithyAvRSTi gaNasthAna meM hI hotA hai, para apavartanA asaMyata samyagdRSTi guNasthAna taka hotI hai / tiryaMcAyu kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hotA hai para apavartanA (apakarSaNa) Adi avasthAe~ saMyatAsaMyata guNasthAna taka hotI haiM / manuSyAyu kA baMdha to cauthe guNasthAna taka hI sambhava hai para apakarSaNa (apavartanA) sayoga kevalI guNasthAna taka bandha binA bhI hotA rahatA hai / devAyu kA baMdha to sAtaveM guNasthAna taka hI hotA hai, para apavartana upazAnta kaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna taka hotA hai| mUla vAkya isa prakAra haiMNirayAuassa baMdhakaraNabhukkaDDaNAkaraNaM ca micchAiTThimmi atthi / uvarimaguNaTThANesu Nattyi / ovaTTaNakaraNaM jAva asaMjaTsambhAiTThiti / tirikkhAuassa baMdhaNakaraNaM...jAva saasnnsmmaaitttthiti|....sesaannN (ovaTTaNAdINaM) saMjadAsaMjadammi vocchedo| maNussAuassa baMdhaNakaraNaM ukkaDDaNaM ca jAva asaMjadasammAiTThi tti|... okaDaNA jAva sajogicarimasamao tti / devAuassa baMdhaNa karaNaM. jAva appamatto tti|... okaDDaNakaraNaM saMtaM ca jAva uvasaMtakasAo tti| (jayadhavalA 14/34-35) isa prakAra yaha atyanta spaSTa ho jAtA hai ki AyuoM ke baMdha ruka jAne ke bAda bhI Upara ke guNasthAnoM meM una-2 AyuoM kA apakarSaNa (apavartana) to hotA hai / ata: mAtra utkarSaNa ke lie usI prakRti kA baMdha bhI jarUrI hai, apakarSaNa ke lie nahIM / ja.dha. 14/36 87 / ata: paNDita jI bindu (ka) meM cUka gae haiM / 100 varSa kI Ayu bAMdhane vAle ke yadi pariNAmoM vaza Aya kA apakarSaNa (apavartana) karAnA hai tathA 60 pramANa karanA hai to use navIna taura se Ayu baMdha karanA Avazyaka nahIM, vaha una 100 varSoM kI Ayu kA apavartana karake, cheda karake, dhAta karake use 60 pramANa rakha sakatA hai / baddha Ayu ke nyUnIkaraNa (apavartana) ke lie puna: navIna AyubaMdha karane kI jarUrata hI nhiiN| kyoMki apakarSaNa yA apavartana meM bandha kI jarUrata nahIM hotii| (dekheM jainagajaTa di.27.8.64 pR. IX baratanacandra mukhtAra) paNDita jI apakarSaNa (apavartana) kI paribhASA samajhane meM bhI bhUlakara gae haiN| adhika sthiti baMdha ke bAda hIna sthiti baMdha honA apakarSaNa nahIM hai / jaisA ki paM. jI ne likhA hai| balki kisI sthitibaMdha ke hone ke AvalI bAda usa baMdhe karma kI sthiti - For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA anubhAga kA ghaTAnA apakarSaNa hai, na ki nyUna sthiti baMdha honaa| ___ (kha) kha bindu meM paNDita jI jo likhate haiM vaisA saMsAra bhara ke kisI bhI digambara jaina sAhitya yA siddhAntagrantha meM nahIM likhA hai / paNDita jI ke matAnusAra to jitane varSa Ayu meM akAlamaraNa hotA hai utanI hI Ayu usane dvitIya AyubaMdha meM bAMdhI hai, to phira vaha akAlamaraNa hI kaisA? siddhAnta ziromaNi karaNAnuyoga / prabhAkara ratanacanda mukhtAra likhate haiM ki amuka jIva kI apamRtyu avazya hogI, isa prakAra kA koI AyubaMdha nahIM hotA / paM. ratanacandra mukhtAra vyaktitva evaM kRtitva pR. 562 tathA akAlamaraNa (zAstrI pariSad prakAzana jUna 1965) pRSTha 2:3 Adi (2) siddhAntAcArya paM. phUlacandra si. zAstrI likhate haiM ki - zraddheya paM. motIcanda jI koThArI yahA~ cUka gae haiN| unhoMne akAlamaraNa viSayaka jo yaha pUrva meM do bAra AyubaMdha hone kA kathana (prarUpaNa) kiyA hai, vaha mithyA hai / 'ko na vimuhyati zAstrasamudre / ' (di. 11.3.88, hastinApura pravAsa) (3) pUjya 105 AryikA vizuddhamati mAtAjI (trilokasAra Adi kI TIkAkAra) likhatI haiM jo Apane (javAharalAla jI ne) likhA hai vaha satya hai / motIcaMda jI dvArA yaha bar3I bhUla huI hai / Apa paM. motIcandra jI ko isa viSaya meM avazya likheN| (di. 28.10.87 bhIlavAr3A pravAsa) (ga) bindu ga meM paNDita ne jo likhA hai vaha galata hai / mUla vAkyoM meM to isa prakAra likhA hai nhiiN| mUla saMskRta vAkyoM meM to mAtra itanA likhA hai ki "badhyamAna Ayu kA apavartana to apavartanA ghAta kahalAtA hai, kadalIghAta nahIM / kyoMki udIyamAna(bhujyamAna) Ayu kA apavartana hI kadalIghAta kahalAtA hai / " paM. jI ne yaha mUla saMskRta vAkya kahA~ se lie, yaha bhI nahIM likhA / astu, ye vAkya karmakANDa kI jIvatattva pradIpikA gAthA 643 (jJAnapITha prakAzana bhAga 2 pR. 983) TIkA se yahA~ lie gae haiN| isa kathana se yaha niSkarSa nikAlanA ki "badhyamAna Ayu sthiti meM jaise apavartana hotA hai vaise hI bhujyamAna meM bhI apavartana" yaha kathaMcit ThIka bhI kahA jA sakatA hai| para isase yaha siddhAnta banAnA ki "bhujyamAna Ayu meM kadalIghAta ke lie badhyamAna meM bhI vaisI Ayu kA dUsarI bAra baMdha honA cAhie", hAsyAspada hai| bindu (gha va Ga) meM paNDita jI ne likhA hai ki zreNika rAjA ne kSAyika samyaktva hone For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA para prathama naraka kI 84 hajAra varSa pramANa Ayu dUsarI bAra baaNdhii| isa para hamArA nivedana hai ki saMsAra bhara ke kisI bhI digambara jaina Agama meM aisA nahIM likhA hai ki kSAyika samyagdRSTi, yA kaisA bhI samyagdRSTi narakAyu kA baMdha karatA hai / (go.ka. 95, dhavala 8/42, 43, jayadhavala 14/34, mahAdhavala 1/39, dhavala 8/123, paMcasaMgraha Adi) ata: paM. sA. kA yaha kathana atyanta mithyA hai / phira dUsarA hamArA nivedana hai ki zreNika ko jo paNDita jI ke kathanAnusAra do Ayu baMdha huA hai tathA zreNika prathama naraka kI 84 hajAra varSa Ayu hI bhogeMge, yaha bhI nizcita hai / arthAt zreNika mahArAja do bAra AyubaMdha karake naraka paryAya meM dUsarI bAra kI nyUna Ayu hI bhogeMge / isa sthiti meM zreNika ke nArakI paryAya meM bhI 84000 varSa Ayu pUrNa hone para akAla maraNa mAnanA pdd'egaa| kyoMki paNDita jI ne hI bindu kha: Tha va cha meM likhA hai ki "pahale bAra Ayu bAMdhI usakI apekSA maraNa na hokara dUsarI bAda baddha Ayu kI apekSA jo maraNa hotA hai vahI akAla maraNa hai|" isa niyama ke anusAra to zreNika mahArAja kA prathama naraka meM 84000 varSa pUrNa karane para jo maraNa hogA vaha akAlamaraNa khlaaegaa| parantu yaha bhI mithyA hai / (dekho Ayu baMdha saMbaMdhI viziSa niyama naM. 4 meM likhA hai ki nArakI kA kabhI bhI akAla maraNa nahIM hotA) isa prakAra paNDita jI ne yahA~ eka hI kathana meM do bhayaMkara bhUleM kara dI haiN| bindu ja meM paNDita jI likhate haiM ki aupapAdika jIvoM ke (devAdi ke) pUrva bhava meM (yAnI manuSya va tiryaMca paryAya meM) uttara bhava (devAdi bhava) kI Ayu kA apavartana nahIM hotaa| parantu yaha kathana bhI mithyA hai / (dekho Ayu baMdha sambandhI viziSTa niyama naM.5) vistAra isa prakAra hai - (1) ekkovirAhidasaMjado vemANiya devesu mAuiMbaMdhidUNa tamovaTTaNAghAdeNa ghAdiya bhavaNavAsiyadevesu uvvnnnno| artha - virAdhanA kI hai saMyama kI jisane aisA koI saMyamI muni vaimAnika devoM meM Ayu ko bAMdha karake, phira bAda meM apavartanA ghAta se ghAta karake bhavanavAsI devoM meM utpanna huaa| (dhavala 4/383, 385 Adi) (2) ukkassAuaM baMdhiya puNo taM ghAdiya micchattaM gaMtUNa aggidevesu uvavaNNa-dIvAyaNa ... artha - utkRSTa saMyama nidhAna 108 muni dvIpAyana ne utkRSTa Ayu (anuttara vimAnavAsI devoM kI Ayu) bAMdhI thii| phira usakA apavartanA ghAta kara mithyAtva ko prApta hokara agnikumAra jAti ke bhavanavAsI mithyAdRSTi devoM meM ve dvIpAyana utpanna hue| (dhavala 12/19-21) For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (3) aise hI kathana trilokasArAdi se bhI jAnane cAhie / ina udAharaNoM se spaSTa hai ki paNDita jI sA. yahA~ bhI bhUla kara gae haiN| bindu jha va tra meM paNDita sA. likhate haiM ki do bAra AyubaMdhaka ke AgAmI bhava meM dvitIya bAra kI Ayu kA hI udaya hotA hai, para sattA meM donoM Ayu rahatI hai / yaha kathana unakI pUrNata: karmasiddhAnta-viSayaka bhUla kA paricAyaka hai| niyama yaha hai ki zeSa bhujyamAna Ayu pramANa hI AbAdhA hone se (dekho-AyubaMdha saMbaMdhI viziSTa niyama naM.20) nizcita rupa se donoM Ayu karma ke niSeka sAtha-2 udaya meM aaeNge| isI taraha mAna lo kisI jIva ne AThoM apakarSoM meM Ayu bAMdhI hai to AgAmI bhava meM Ayu kA udaya hone para AThoM apakarSoM sambandhI niSeka sAtha-sAtha meM udita hoNge| kyoMki sabhI Ayu : samayaprabaddhoM kI AbAdhA to pUrva bhava meM hI pUrI ho gaI ata: sabhI ke prathama niSekoM kA udaya AnA yahA~ (vartamAna bhava ke prathama samaya meM) atyanta nyAyya hai / isIlie to prAya: sarva karmoM ke eka eka samayaprabaddha kA udaya(arthAt asaMkhyAta niSeka samudAya kA yugapat udaya) pratisamaya kahA jAtA hai / (go. jI. 258 TIkA) bindu Da meM paNDita jI ne likhA hai ki jisa maraNa meM apakarSaNa va udIraNA hote haiM vaha maraNa akAla maraNa hai / so yaha bhI atyanta truTita kathana hai / cAroM hI gatiyoM meM cAroM bhujyamAna AyuoM kI udIraNA pratisamaya prAya: hotI hI rahatI hai / manuSyAyu kI udIraNA chaThe guNasthAna taka nirantara hotI hI rahatI hai| zeSa tIna AyuoM kI udIraNA bhI apaneapane sambhava guNasthAnoM meM nirantara hotI rahatI hai / mAtra itanI vizeSatA hai ki cAroM Ayu kI udIraNA usa-usa bhava meM maraNa kI antima AvalI ke samaya nahIM hotii| zeSa sarvatra, Apake hamAre Ayu karma kI udIraNAabhI nirantara hotI raha rahI hai / kevala itanI vizeSatA hai ki Apake hamAre maraNa ke samaya antima AvalI kAla meM udIraNA nahIM hogI, taba mAtra udaya hI hogaa| (paMcasaMgraha prA. pRSTha 519-22 jJAnapITha, sarvArthasiddhi jJAnapITha siddhAntAcArya paM. phUlacandra siddhAntazAstrI kA sampAdana pR.346-47, rAjavArtika pR. 739-94 bhAga II jJAnapITha, rA.vA. 9/36/8-9 pR. 631-32 mUla, go.ka. 278, karaNadazaka pR. 65 Adi) tathA jahA~ udIraNA hotI hai vahA~ apakarSaNa bhI niyama se hotA hI hai, kyoMki udIraNA apakarSaNa pUrvaka hI hotI hai| je kammakkhaMdhA okkaDDidUNa phaladAiNo kiraMti tesimudIraNA tti saNNA artha - jo karmaskandha apakarSita kara phaladAyaka kie jAte haiM unakI udIraNA yaha For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA saMjJA hai / (dhavala 6/213) isa kAraNa jaise udIraNA Ayu kI sadA hotI rahatI hai / isIlie to saptama naraka ke nArakI tathA sarvArthasiddhi deva ke eka AvalIkama 33 sAgaroM taka nirantara udIraNA, Ayu karma kI hotI rahatI hai / (dhavala 15/63) : vaise hI apakarSaNa bhI Ayu kA nitya hotA rahatA hai / parantu vizeSa itanA jJAtavya hai ki isa apakarSaNa va udIraNA dvArA Ayu karma ke uparima sthitiyoM ke niSeka pUrNa zUnya yA rikta nahIM ho jAte, kyoMki kisI bhI niSeka meM se usake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa paramANu (niSeka meM asaMkhyAta loka yA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dene para jo eka bhAga Ave tatpramANa paramANu) hI apakarSaNa ko prApta hokara udayAvalI meM praviSTa hote haiM tathA ve udIraNA saMjJA ko prApta hote haiM / (dhavala 15 / 43, dhavala 6/214) 1 yadi yaha pUchA jAe ki- "to phira Ayu karma kA kadalIghAta kisa kA nAma hai, to uttara hai ki - kadalIghAta meM zeSa bhogane yogya Ayukarma ke bace niSekoM ko nIce kI sthitiyoM meM jahA~ girAyA jAtA hai vahA~ kadalIghAta nAma prApta hotA hai / yaha taba hotA hai jabaki bAhara viSa grahaNa karanA, zastra prahAra Adi (dekho AyubaMdha niyama na. 19) kAraNa mileM / isa akAlamaraNa ke lie pUrva bhava meM itanA hI AyubaMdha ho, (jitane varSoM meM ki akAlamaraNa ho jAnA hai) aisA nahIM hai| balki aisA hai ki jisane mAtra eka bAra Ayu baMdha kiyA ho usakA bhI akAla maraNa ho sakatA hai| jisane pUrva bhava meM do bAra (do apakarSoM me) Ayu baMdha kiyA ho usakA bhI akAlamaraNa ho sakatA hai / isa prakAra jisane tIna bAra (tIna apakarSoM dvArA) yA cAra bAra (yAnI cAra apakarSoM dvArA) yA pA~ca bAra (yAnI 5 apakarSoM dvArA) yA 6 yA 7 yA 8 bAra Ayu baMdha kiyA ho usakA bhI akAla maraNa ho sakatA hai / akAlamaraNa ke samaya jitane Ayu karma ke niSeka bhogane yogya kara die jAte haiM / arthAt antarmuhUrta pramANa niSekoM ko chor3akara zeSa saba Upara ke niSeka (pUre-ke pUre niSeka) nIce antarmuhUrta pramANa sthiti meM DAla die jAte haiM tathA eka hI samaya meM yaha saba kAma ho jAtA hai / (dhavala 10 pR. 244 meM sampUrNa vidhAna dikhie) viziSTa bAta yaha hai ki jo jIva pUrva bhava meM jyAdA Ayu baMdha kara, phira vartamAna bhava meM usa baddha Ayu se kama kAla pramANa hI jIvita rahatA hai tathA viSAdi se maraNa karatA hai usake hI kadalIghAta maraNa hotA hai / kadalIghAta maraNa mAna lo hamArA 10 varSa kI Ayu meM hI ho, isakA artha yaha lagAnA ki pUrva meM maiMne 10 varSa pramANa hI Ayu ke niSeka bAMdhe the, yaha mAnanA atyanta hAsyAspada hai / 1 mAna lo kisI jIva ne pUrva bhava meM 100 varSa Ayu bAMdhI tathA phira manuSya banA / aba usake manuSyAyu ke satA meM 100 varSa pramANa niSeka haiN| parantu 10 varSa jIkara hI For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 paM.phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA bAlyAvasthA meM hI yadi tAlAba kue~ bAvar3I meM girane se usakI akAla mRtyu ho gaI to usakA artha yaha huA ki usake zeSa 90 varSa pramANa Ayu niSekoM kI lar3I bhI, usa maraNa ke aMtima antamUhUrta meM, kadalIghAta (apavartana) dvArA, udaya ko prApta ho gaI / yahI akAlamaraNa yA kadalIghAta hai / yaha Agama kA hArda hone se samIcIna prarUpaNa hai| parantu aisA mAnanA ki - "vaha 10 varSa pramANa hI jIvita rahA isalie pUrva bhava meM AyubaMdha bhI usane 10 varSa kiyA : athavA 100 varSa evaM 10 varSa aise do AyubaMdha kie", hAsyAspada hai| paNDita motIcanda jI ke zeSa binduoM kI samIkSA Upara samIkSita prakaraNa se hI ho jAtI hai| kadalIghAta ke lie do bAra AyubaMdha nahIM hotA, isa para bhagavad vIrasena svAmI kA mata : (1) bhagavad vIrasena svAmI dhavala 14 pR.352 se 354 meM likhate haiM ki : ekendriya jIva kI jaghanya paryApta nivRtti sabase stoka hai / arthAt sUkSma ekendriya paryApta kA jaghanya Ayu bandha sabase stoka hai, kyoMki vaha antarmuhUrta pramANa hai / (yahA~ jaghanya nirvRtti se jaghanya Ayubandha kA grahaNa karanA cAhie / ) phira Age kahA hai ki usase nirvRtti sthAna (yAnI Ayubandha ke vividha vikalpa yA bheda) saMkhyAta guNe haiM / usase jIvanIya sthAna (yAnI jIne kI Ayu ke bheda) vizeSa adhika haiN| zaMkA - jIvanIya sthAna baMdhasthAna ke samAna na hokara vizeSAdhika kaise haiM ? samAdhAna - nahIM, kyoMki bhujyamAna Ayu kA kadalIghAta sambhava hone se jaghanya nivRttisthAna (= jaghanya AyubaMdha rUpa bheda) ke nIce bhI jIvanIyasthAna (jIvana yogya vividha Ayu-vikalpa) upalabdha hote haiM |(pR. 354) ye jIvanIya sthAna saMkhyAta AvalI pramANa arthAt asaMkhyAta hote haiM / (dhavala 14/356-57) .. jaghanya nirvRttisthAna (jaghanya Ayubandha sthAna) ke nIce ke ye jIvanIya sthAna jIvanIya sthAna hI haiM, nirvRtti sthAna nahIM, kyoMki yahA~ AyubaMdha ke vikalpoM kA abhAva hai / (arthAt jaghanya Ayu bandha pramANa Ayu se bhI kama jina-jina jIvoM kI Ayu hotI hai vaha niyama se mAtra kadalIghAta se hI prApta hotI hai, baMdha se nhiiN| aise Ayu vikalpa bhI asaMkhyAta hote haiM (dhavala 14 pRSTha 355) For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 55 (2) kSullaka bhavagrahaNa sabase stoka hai / (dhavala 14/361-62) yahA~ kSullakabhava grahaNa se ghAta kSullaka bhavagrahaNa arthAt kadalIghAta se prApta jaghanya jIvana svarUpa jAnanA caahie| yaha ghAta kSullaka bhavagrahaNa sabhI aparyApta jIvoM ke samAna hI hotA hai / isase sUkSmaekendriya aparyApta kI jaghanya nirvRtti ( = jaghanya Ayu baMdha) saMkhyAtaguNA hai / .. pR.363 (3) pRSTha 364 para likhA hai ki ekendriya jIva ke nivRttisthAna (AyubandhoM vividha vikalpa) saMkhyAta guNe haiN| (AyubaMdhoM ke kula vikalpa = utkRSTa Ayu baMdha (22 hajAra varSa) - jaghanya Ayu baMdha (antarmUhUrta) = antarmuhUrta kama 22 hajAra varSa pramANa hote haiM / ) ina AyubaMdha vikalpoM se usake jIvanIya sthAna vizeSAdhika hote haiN| (jIvanIya sthAna = Ayu ke ve sthiti-vikalpa jina-vikalpoM meM jIva jI sakatA hai) aise hI kathana pR. 365 Adi para bhI haiM / 1 ukta tIna binduoM meM se prathama bindu kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai kisI sUkSma ekendriya paryAya ne jaghanya Ayu baMdha kiyA vaha antarmuhUrta pramANa hai / isase kama Ayu baMdha sUkSma ekendriya paryAya ke nahIM hotA, yaha abhiprAya hai / kisI ne isase eka samaya adhika pramANa AyubaMdha kiyA / yaha dUsarA Ayubandha sthAna yAnI nirvRtti sthAna hai / isase do samaya adhika Ayu baMdha karane para tIsarA nirvRtti sthAna prApta hotA hai / isa prakAra tIna samaya adhika, 4 samaya adhika ityAdi ke krama se nirantara Ayubandha ke sthAna (yAnI vikalpa) bAIsa hajAra varSa kI Ayu prApta hone taka prApta karane caahie| itane ekendriya meM AyubaMdha ke vikalpa haiM yaha kathanAbhiprAya hai| inase Upara Ayu baMdha ke vikalpa nahIM prApta hote, kyoMki ekendriyoM meM 22 hajAra varSa se adhika AyubaMdha nahIM hotA / isa prakAra itane Ayubandha sthAna prApta hue| (dhavala 14 / 353) parantu jIvanIya sthAna inase bhI adhika hote haiM / yathA - uparyukta samasta AyubaMdha vikalpoM pramANa to ekendriya jIva jIte hI haiM / parantu inakI jo jaghanya baddha Ayu hai usase nIce pramANa Ayu bhI ye jIva kadalIghAta kriyA dvArA prApta kara lete haiM aura utanI Ayu baMdha ko kabhI bhI prApta nahIM hotI aura aise kadalIghAta dvArA prApta jIvana vikalpa asaMkhyAta hote haiM, kyoMki ve saMkhyAta AMvaliyoM pramANa hote haiM / kahA bhI hai- jahaNNaNivvattidvANAdo heTThA jIvaNiyadvANANi ceva, NaNivvaTTiTTANANi (= AuabaMdhaTThANANi), (tatya) Au abaMdhaviyappAbhAvAdo / (dhavala 14 / 355) jaghanya AyubaMdha sthAna ke nIce jIvanIya sthAna hI haiM, nirvRttisthAna nahIM, kyoMki vahA~ Ayu baMdha ke vikalpoM kA abhAva hai / For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA kathana sAra - isI taraha hama garbhajoM kA bhI jaghanya Ayu baMdha antarmuhUrta. pramANa hai tathA eka samaya adhika AyubaMdha dUsarA AyubaMdha kA vikalpa hai| do samaya adhika AyubaMdha AyubaMdha kA tIsarA vikalpa hai / isa taraha eka samaya bar3hAte-bar3hAte tInapalya taka ke vikalpa AyubaMdha ke kahane cAhie / basa, manuSyoM meM AyubaMdha ke sthAna itane hI haiM, inase eka bhI adhika nhiiN| parantu jIne ke sthiti vikalpa to inase bhI adhika haiM aura vaha Adhikya mAtra kadalIghAta se prApta hotA hai / jaghanya Ayubandha ke nIce asaMkhyAta aise vikalpa prApta karanA cAhie / isIlie kahA hai ki garbhajoM meM nirvRttisthAnoM(AyubaMdha sthAnoM) se bhI jIvanIyasthAna vizeSAdhika haiM / (dhavala 14/358 = -359) sAra- ukta samasta kathana se spaSTa hai ki aupapAdika tathA asaMkhyAta varSAyuSka ko chor3akara zeSa meM yAnI karmabhUmija manuSya tiryaMcoM meM jaghanya Ayubandha se kama sthiti pramANa bhI tiryaMca manuSya jIte haiM tathA aisA kama sthiti vAlA jIvana ve kadalIghAta prApta karate haiM, mAtra kadalIghAta se na ki AyubaMdha se, anyathA nirvRttisthAnoM (baMdhasthAnoM) tathA jIvanIya sthAnoM ke samAna hone kA prasaMga AegA jo ki aniSTa hai| aisI sthiti meM paNDita motIcanda jI kA yaha kahanA ki "kadalIghAta 40 varSa pramANa hI Ayu zeSa kara detA hai isakA artha yaha huA ki pUrva bhava meM usane cAlIsa varSa bhI koI baMdha nizcita kiyA hai", hAsyAspada hai| eka aura pramANa - dhavala pu.10 meM Ayu kA utkRSTa dravya kisake hotA hai yaha prarUpaNA pR. 225 se prArambha huI hai| isameM batAyA hai ki jo jIva pUrvakoTi kI Ayu vAlA ho tathA pUrvakoTi kA tribhAga zeSa rahane para hI prathama apakarSa meM (mAtra eka hI, prathama apakarSa meM) utkRSTa yogAdi se Ayu bAMdhatA hai tathA phira jalacaroM meM jAkara utpanna hotA hai aura vahA~ paryAptiyoM ko antarmuhUrta meM pUrNa kara, phira antarmuhUrta bAda kadalIghAta karatA hai / tathA kadalIghAta aise karatA hai ki jitanI antarmuhUrta pramANa Ayu vyatIta huI usakI AdhI yAnI arddha antarmuhUrta pramANa AyuniSeka chor3a kara zeSa samasta kucha kama pUrvakoTi pramANa AyuniSekoM ko eka samaya meM sadRzakhaNDa pUrvaka kadalIghAta se ghAta kara nIce ke arddha antarmuhUrta pramANa zeSa sthiti meM nikSipta kara detA hai tathA usI samaya parabhava kI Ayu kA baMdha bhI utkRSTa yogAdi se karatA hai / (dhavala 10/244) isa jIva ke AyubaMdha-kAla ke antima samaya meM Ayu kA utkRSTa dravya pAyA jAtA hai (pR. 243 sUtra 46) yaha utkRSTa Ayu dravya kucha kama do baMdhakakAla pramANa hotA hai / (dhavala 10/254) aba yahA~ yaha dekhanA hai ki yadi jalacaroM meM Akara kadalIghAta karane vAlA jIva For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 57 yadi pUrva meM do bAra Ayu baMdha kare (paM. motIcanda kI mAnyatAnusAra) to isake pUrva bhava ke to do baMdhaka kAla tathA jalacara bhava kA eka AyubaMdhaka kAla: isa taraha tIna Ayubandhaka kAla ho jaaeNge| parantu dhavalAkAra to spaSTata: prakRta meM do badhakakAla pramANa hI Ayu kA utkRSTa dravya batA rahe haiM (do baMdhagaddhAmettasamayapabaddhesu sohidesu Auassa ukkassa davvaM hodi. dha. 10/254) ata: kadalIghAta bhava se pUrva bhava meM do bAra AyubaMdha mAnanA mithyA hai| kiMca : yadi uparyukta jIva pUrva bhava meM do bAra Ayu bandha karatA hai to isakA artha yaha huA ki usane do apakarSoM dvArA Ayu baMdha kiyA : kyoMki eka hI apakarSa meM to hInAdhika AyubaMdha ho hI nahIM sakatA / (dekho - Ayubandha ke viziSTa niyama naM.11 tathA jainagajaTa di. 3.10.63 pRSTha IX siddhAnta ziromaNi bra. ratanacanda mukhtAra) ___ ata: do apakarSoM dvArA usane yadi pUrva bhava meM do bAra Ayubandha kiyA hai to aisI sthiti meM usake pUrva bhava meM AyubaMdhaka kAla utkRSTa nahIM prApta ho sakegA kyoMki do apakarSoM dvArA AyubaMdha karane vAle ke donoM baMdhaka kAloM ke yoga se bhI mAtra eka tathA prathama apakarSa dvArA Ayubandha karane vAle kA AyubandhakAla saMkhyAta guNA pAyA jAtA hai / (dekheM dhavala 10 pR. 228 se 233 kA alpabahutva kA sAra) ata: do apakarSoM dvArA pUrva bhava meM Ayu baMdhAne para "dIhAe AuabaMdhagaddhAe" arthAt utkRSTa baMdhaka kAla dvArA AyubaMdha karane vAle ke yaha vizeSaNa nirarthaka ho jaaegaa| ata: yaha traikAlika satya hai ki prakRta jIva mAtra eka bAra tathA prathama hI apakarSa se AyubaMdha karake jalacaroM meM utpanna huA tathA vahA~ phira akAlamaraNa (kadalIghAta) ko bhI prApta huA hai| isa kathana se yaha bAta atyanta mithyA siddha ho jAtI hai ki kadalIghAta ke pUrva vAle bhava meM do bAra Ayu baMdha hotA hai tathA dhavalA se bar3A koI zAstra saMsAra meM ho nahIM sakatA, ata: dhavalA kA kathana hI mAnya hai| isa prakAra yaha nirvirodha siddha hai ki akAlamaraNa se pUrva bhava meM do bAra Ayu bandha hove, aisA niyama nahIM hai|' tathA jitane varSa Ayu jIkara akAlamaraNa hotA hai utanI hI (jIvita pramANa hI) Ayu kA pUrva bhava meM baMdha hotA hai, yaha bhI mithyA hai| akAlamaraNa meM to mAtra itanI bAta hai ki pUrva meM 100 varSa Ayu bAMdhane vAle ke, tathA vartamAna bhava meM 80 varSa kI Ayu meM hI viSabhakSaNa Adi se akAlamaraNa(kadalIghAta) hone para, zeSa 20 varSoM kI Ayu kI niSeka-lar3I tatkAla yugapat (= antarmuhUrta meM hI) khira jAtI hai| yahI sampUrNa niSekoM kA kSaNabhara meM ayathAkAla nijhIrNa ho jAnA hI akAlamaraNa hai| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA __ukta vistRta prarUpaNA se yaha siddha huA ki Ayu kA rahanA yA chInI jAnA, jInA yA maraNa honA mAtra Ayukarma ke adhIna hai / sArata: kisI yamarAja Adi dvArA Ayu chInI jAne kI mAnyatA ucita siddha nahIM hotii| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA kSAyika samakita samyagdarzana tattvArthazraddhAna ko samyagdarzana kahate haiM (ta.sU.1/2) tathA isakA sUkSma rasa yaha hai ki AtmazraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| daulata rAma jI chahaDhAlA meM ThIka hI kahate haiM ki para dravya se bhinna, apane meM ruci samyagdarzana hai / samyagdarzana ke paryAyavAcaka nAma zraddhA, ruci, sparza, pratyaya, pratIti : ye haiM / (zraddhArucisparzapratyayAzceti paryAyAH) ma.purANa 9/123) samyagdarzana tIna prakAra ke hote haiM - upazama, vedaka tathA kSAyika / cAra anantAnubaMdhI samyaktva prakRti, mizra prakRti tathA mithyAtva prakRti: ina 7 ke upazama se aupazamika samyagdarzana hotA hai tathA kSayopazama se kSayopazama samyaktva yAnI vedaka samyaktva hotA hai tathA inhIM sAtoM prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai / kSAyika samyaktva khINe daMsaNa mohe jaM saddahaNaM suNimmalaM hoi / taM khaiyasammataM NiccaM kampakhavaNahedu / artha - darzana mohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne para jo nirmalazraddhAna hotA hai use kSAyika samyagdarzana kahate haiM / (paMcasaMgraha prAkRta 1 / 160) yaha samyaktva (kSAyika) nitya (avinAzI) hotA hai tathA Age karmoM ke kSaya kA kAraNa hotA hai| zraddhAna ko bhraSTa karane vAle vacanoM se, tarkoM se, indriyoM ko bhaya utpanna karane vAle rUpoM se tathA bIbhatsa tathA jugupsita padArthoM se bhI yaha calAyamAna nahIM hotA / kSAyika samyaktvI jIva asambhava yA anahonI ghaTanAe~ dekha kara bhI vismaya yA kSobha ko prApta nahIM hotA / ataH yaha meru kI bhAMti niSprakampa, nirmala va akSaya ananta hotA hai / (la. sAra 146 ) vedakasamyaktvI hI kSAyika samyaktvI ko prApta kara sakatA hai, upazamasamyaktvI yA mithyAtvI nahIM / (rA.vA. 2 / 1 / 8 / 100 jJAnapITha) 59 vyAkhyAna - 3 For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 . paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA svAmitva DhAI dvIpa meM sthita 15 karmabhUmiyoM meM, jahA~ ki jisa kAla meM jina, kevalI aura tIrthaMkara (yAnI zrutakevalI, kevalI) hote haiM vahA~ usa kAla meM manuSya darzanamoha kI kSapaNA prArambha karatA hai| zeSa dvIpoM (DhAI dvIpa se bAhara ke) meM sthita jIvoM ke darzanamoha kI kSapaNA kA prAraMbha nahIM hotA / kevala manuSya paryAya hI darzanamoha kI kSapaNA karate haiM, tiryaMca nahIM / (dhavala 6/243-45) kahA bhI hai - karmabhUmi meM utpanna huA, asaMyata samyagdRSTi Adi 4 guNasthAnoM meM sthita, manuSya paryAya hI niyama se darzanamoha kI kSapaNA prArambha karatA hai, parantu niSThApana arthAt samApana yA pUrNatA to kisI bhI gati meM jAkara kara sakatA hai| (jayadhavala 13/prastA.pR.9, gojI.647) vidyA Adi ke vaza meM samudroM meM Ae hue jIvoM ke lavaNa tathA kAlodadhi nAmaka do samudroM meM bhI darzanamoha kA kSapaNa sambhava hai| sAmAnyata: to jIva kevalI, zrutakevalI ke pAdamUla meM hI darzanamoha kI kSapaNA prArambha karate haiM, paranta vizeSa yaha hai ki jo usI bhava meM tIrthaMkara hone vAle haiM ve tIrthakara kevalI yA zrutakevalI kI anupasthiti meM bhI svayaM jina arthAt zrutakevalI bana kara svayaM svata: darzanamoha kI kSapaNA karate haiN| (i) dUsarI tathA tIsarI pRthvI se nikale hue tIrthaMkara satvI kSayopazama samyaktvI jIva (jaise kRSNAdi) jaba isa pRthvI para manuSya bana kara Ate haiM taba ve svayaM darzanamoha kI kSapaNA karate haiM, yaha abhiprAya hai| (ii) svarga se bhI jo kSayopazama samyaktvI manuSya tIrthaMkara satvI AtA hai vaha bhI svayaM darzanamoha kI kSapaNA (svayaM hI zrutakevalI banane ke pazcAt) kregaa| (jaina gajaTa di 16.4.70 pUjya bra.ratanacanda mukhtAra sahAranapura) kSAyika samyaktva utpanna hone para phira kabhI jIva mithyAtva meM nahIM jaataa| itanA vizeSa hai ki saMyamI yA zreNi para car3hA kSAyika samyaktvI muni girakara puna: asaMyata samyagdRSTi guNasthAna taka bhI pahuMca sakatA hai| (jayadhavala 10/121) kSAyika samakitI ke bhava kSAyika samyaktva hone para manuSya usI bhava se mokSa jA sakatA hai, jaise vardhanakumAra / tathA manuSya bhava se deva yA nArakI hokara tIsare bhava se bhI mokSa jA sakatA hai, jaise zreNika / yadi kSAyika samyaktva hone ke pUrva manuSyAyu yA tiryaMcAyu kA baMdha kara liyA ho to kisI bhI bhogabhUmi (uttama madhyama yA jaghanya) meM manuSya yA tiryaMca banakara, phira For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA vahA~ se kramaza: deva va manuSya banakara mokSa jAtA hai isa taraha kSAyika samyaktvI manuSya adhika se adhika cauthe bhava meM avazya mokSa calA jAtA hai / jaise nAbhirAya (AdinAtha ke pitA) videha meM manuSya banakara vahA~ puna: manuSya Ayu baMdha kara, phira kSAyika samyaktva hokara, phira jaghanya bhogabhUmi meM kulakara banakara, phira svarga ge| phira manuSya bana kara mokSa ge| kSAyika samyaktva kA kAla sAdi ananta haiM / saMsArI jIva kI apekSA isa samyaktva kA saMsAra meM jaghanya kAla antamuhUrta tathA utkRSTata: "8 varSa va antarmuhUrta" se kama do pUrvakoTi adhika 33 sAgara hai| (sa.si.pR.20 jJAnapITha)' itanA vizeSa hai ki vedaka samyaktva kI apekSA samyagdarzana kA jaghanya kAla kSudrabhava se kucha kama hai / (dhavala 4/407) jo jIva aneka bAra mithyAtva se samyaktva tathA samyaktva se mithyAtva ko prApta hue haiM usI ke yaha jaghanya kAla sambhava hai| sAmAnya samyaktva kA utkRSTa kAla 4 pUrvakoTi adhika 66 sAgara hai / (dhavala 7 pR.178 sa.si.pR.20 jJAnapITha,TippaNa) dUsare mata ke anusAra sAmAnya samyaktvakA utkRSTa kAla sAdhika pUrva koTi se adhika 99 sAgara hai| (dhavala 13/109-10) vedakasamyaktva kA utkRSTa kAla 66 sAgara hai / upazama samyaktva kA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| (sa.si.pR.20 jJAnapITha) baddhAyuSka kSAyikasamakitI kA janma - yoM to samyaktvI manuSya eka mAtra deva gati meM hI janma lete haiM / pUrva meM yadi narakAyu kA baMdha kara liyA hai to mAtra prathama naraka meM hI jAe~ge tathA tiryaMca yA manuSyAyu kA baMdha kiyA ho to mAtra bhogabhUmi ke hI tiryaMca manuSya hoNge| koI bhI samyaktvI bhavanatrika devoM, deviyoM, striyoM yA Abhiyogya prakIrNaka yA kilviSakoM, vikalatraya, sthAvara, prathama naraka binA zeSa 6 narakoM meM, 12 mithyAvAdoM meM utpanna nahIM hote |kssaayik samyaktvI sabhI bhoga bhUmiyoM meM janma letA hai| pahicAna__sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai, ata: avadhijJAnI muni ina 7 prakRtiyoM kI dravyakarma sattA ke abhAva ko dekhakara anumAna jJAna dvArA kSAyikasamyaktva ko jAna lete haiN| kArmaNavargaNA sUkSma hai, ata: vaha pA~ca indriyoM kA viSaya nahIM hai aura na hI bAhya meM kSAyika samyaktva kA aisA koi cihna hai jo indriyoM dvArA gRhIta ho, ata: kSAyika samyaktva kI pahicAna matijJAna dvArA nahIM ho sakatI / (mukhtAra grantha pR.361) For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA mana:paryayajJAnI tathA kevalI to ise jAnate haiM hii| paMcamakAla meM kSAyika samakita nahIM___ isa kAla meM kevalI tathA zrutakevalI kA abhAva hai ata: abhI kSAyika samyaktva utpanna nahIM ho sakatA / (dhavala 6/243) tathA baddhAyuSka kSAyika samakitI yahA~ utpanna hogA nahIM, kyoMki vaha to tIna bhogabhUmi meM hI janma legA / (labdhisAra 110-11) ata: yahA~ paMcama kAla meM kisI bhI taraha se samyagdRSTi kA janma siddha nahIM hotaa| saMkhyA kula kSAyika samyaktvI asaMkhyAta hote haiM / manuSyoM meM kSAyika samyaktvI saMkhyAta tathA devoM asaMkhyAta haiN| prathama naraka meM bhI kSAyika samyaktvI asaMkhyAta haiM / (jayadha. 2/319) tiryaMcoM meM asaMkhyAta kSAyika samyaktvI haiN| (dhavala 5/263 tathA ja.dha.2/319 Adi) pratyeka svarga tathA graiveyaka meM bhI asaMkhyAta kSAyika samyaktvI haiM |cturth guNasthAna ke sarva trividha samyaktvI manuSya kI saMkhyA 700 karor3a hai| itanA vezeSa haiM / bheda kSAyika samyaktva abheda hotA hai / ise alaga se spaSTa kiyA hI hai| hA~, vedaka samyaktva ke bheda asaMkhyAta loka pramANa hote haiM / isa taraha sAmAnya samyaktva kI apekSA samyagdarzana pUrNa hI hotA hai, aisA kahanA galata hai / (dhavala 1/368) kSAyika samyaktvI saMyatAsaMyata kauna __kSAyika samakitI tiryaMca to mAtra bhogabhUmi meM hI hote haiM tathA bhogabhUmi meM utpanna jIva ke aNuvrata hote nahIM / isalie kSAyikasamakitI paMcama guNasthAna vAlA to manuSya hI ho sakatA hai / (dhavala 1/402, dha.8/363 sampAdaka - paM. phUlacandra siddhAntazAstrI siddhAntAcArya) karmabhUmi kA tiryaMca kSAyika samyaktva utpanna nahIM kara sakatA / karmabhUmi kA manuSya hI kSAyika samyaktva prAptakara pUrva meM tiryaMcAyu ke baMdhavaza tiryaMcoM meM jAtA hai| isa taraha tiryaMcoM meM bhI kSAyika samyaktva bhogabhUmi meM bana jAtA hai / striyoM (mahilAoM) meM kSAyika samyaktva nahIM hotA - mAnuSINAM bhAvavedastrINAM, na dravyavedastrINAM tAsAM kSAyikAsambhavAt / __ artha - mAnuSI kA artha bhAvavedI strI hai, dravyavedI strI nahIM; kyoMki dravyavedI strI ke kSAyika samyaktva nahIM hotA / pramANa- tattvArthavRtti pada pR.379 jJAnapITha (prabhAcandra) tattvArthavRtti zrutasAgarI pR.20 savArthasiddhi pR.17 TippaNa (jJAnapITha),kaSAyapAhuDasuta pR60 ,gojI.gA.695-96 (paM.ratanacandra mukhtAra kI TIkA)pRSTha754,jainagajaTa di.30.9.55 I.tathA di.22.6.70 I.mukhtArIya For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA lekha,siddhAnta parIkSA bhAga-1 pR.47-49, di. jaina siddhAnta darpaNa bhAga 1 pR. 41-43 (paM.makkhana lAla jI zAstrI morenA),di.jaisi.da.2/156 kAlama-1, pR.169 kAlama-II, pR.174 kAlama1 di.jai.si.da.2/230 kAlama II, 2/307 II, 2/309 II, 3/7 kAlama II vahI grantha 3/25 kAlama II,3/63 II, 3/152 II, 3/233 II, Adigrantha / ina 20 pramANoM se siddha hai ki mahilAoM ko kSAyika samyaktva nahIM hotaa| Age kSAyika samyaktva sambandhI do viziSTa prarUpaNAe~ pRthak se kI jAtI haiM / yathA - kSAyika samakitI uttamabhoga bhUmi meM hI utpanna ho, aisA nahIM hai yoM to kSAyika samyaktvI devagati meM hI utpanna hote haiM, parantu baddhAyuSka kSAyika samyaktvI bhogabhUmi meM utpanna hote haiM / isa viSaya meM aisA ekAnta nahIM hai ki baddhAyuSka kSAyika samakita yadi bhoga bhUmi meM utpanna ho to uttama bhogabhUmi meM hI utpanna hogaa| baddhAyuSka kSAyika samyaktvI bhogabhUmi meM utpanna hotA huA uttama madhyama va jaghanya, sabhI bhogabhUmiyoM meM utpanna hotA hai / dhavala, jayadhavala, mahAdhavala, tiloyapaNNatti, trilokasAra tathA mahApurANa Adi grantha isake sAkSI haiM / use hI nIce likhA jAtA hai - (1) mAraNAMtiya uvavAda pariNata kAulessiya asaMjadasammATThiIMhi tiNNaM logANamasaMkhejjadibhAgo, tiriya / logassa / saMkhejja / dibhAgo, aDDhAijjAdo asaMkhejjaguNokAulessAe saha asaMkhejjesu dIvesu padama puDhavIe ca uppajjamANakhaiyasammATThiI chutta khettaggahaNAdo / (dhavala 4/294) artha - mAraNAMtika samudghAta tathA upapAda pariNata kApota lezyAvAle asaMyata samyagdRSTi jIvoM ne sAmAnya loka Adi tIna lokoM kA asaMkhyAtavA~ bhAga, tiryagloka kA saMkhyAtavA~ bhAga aura DhAI dvIpa se asaMkhyAta guNA kSetra sparza kiyA hai / isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ para asaMkhyAta dvIpoM meM tathA prathama pRthvI meM utpanna honevAle kSAyika samyagdRSTi jIvoM dvArA spRSTa kSetra kA grahaNa kiyA hai| (2) puvvaM tirikkha maNussesu AuaMbaMdhiya pacchA sammattaM ghettUNa daMsaNamohaNIyaM khaviya baddhAuvaseNa bhogabhUmisaMDhANa - asaMkhejjadIvesu uppaNNehi bhavasarIraggahaNa paDhamasamae vaTTamANehi orAliya-missakAyajoga asaMjadasammATThiIhi adIdakAle phosidatiriya logassa sakhejjadi bhaaguvlNbhaa| (dhavala 4/265) For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA artha- pUrva meM manuSya tathA tiryaMcoM meM Ayu bAMdha kara, phira samyaktva grahaNa kara aura darzanamoha kA kSaya karake bAMdhI huI Ayu ke vaza se bhogabhUmi kI racanA vAle asaMkhyAta dvIpoM meM utpanna hue, tathA bhavazarIra grahaNa ke prathama samaya meM vartamAna, aise audArika mizrakAyayogI asaMyata samyagdRSTi jIvoM ke dvArA atIta kAla meM sparza kiyA gyaa| kSetra tiryagloka kA saMkhyAtavA~ bhAga pAyA jAtA hai| (3) sayaMpahapavvatAdo uvarimabhAgo savvo ceva uvavAdapariNadsammAdiTThIhi phusijjadi... (dhavala 4/209) artha - svayaMprabha parvata kA uparima (arthAt pUrva pUrva vAlA yAnI bhItarI bhAga peja-222) sarvabhAga upapAda pariNata asaMyata samakitI tiryaMca jIvoM dvArA sparza ko prApta huA hai| vaha 3/8 rAjU pramANa viSkaMbha (caur3A) aura AyAma (lambA) vAlA hotA hai / (vahI pRSTha) (4) baddhAamaNusakhaiyasammAiTThisu tirikkhesuSpajjamANesu asaMkhejjadIvesu acchiya... (dhavala sparzanAnugama sUtra 168 kI TIkA) artha- tiryaMcoM meM utpanna hone vAle baddhAyuSka kSAyika samyagdRSTi manuSyoM dvArA vahA~ utpanna hokara asaMkhyAta dvIpoM meM rahakara... yadi yahA~ yaha prazna kiyA jAe ki mAnuSottara parvata se pare manuSya nahIM hai tathA mAnuSottara parvata ke bAda asaMkhyAta dvIpoM meM bhogabhUmi hai tathA vahA~ kalpavRkSa Adi vyavasthA hai, yaha kahA~ likhA hai to isakA uttara yaha hai ki 'prAGmAnuSottarAnmanuSyAH', yaha sUtra mAtra manuSyoM kI dRSTi se hai / yahA~ aisA nahIM kahA hai ki 'prAGmAnuSottaratiryazca.' ata: mAnuSottara parvata se pare bhI tiryaMcoM kI siddhi to ho hI jAtI hai| phira vahA~ bhogabhUmi hai yaha bAta "parado saMyaMpahotti yajahaNNa bhogAvaNitiriyA, isa trilokasAra (gAthA 323) ke kathana se siddha hai| isa gadyAMza kA artha yaha hai ki mAnuSottara parvata se Age svayaMprabhaparvataparyanta jaghanya bhogabhUmiyA tiryaMca rahate haiM / aura bhogabhUmi meM jalacara jIva nahIM hote aura Adi ke do samudra tathA antima svayaM bhUramaNa ke sivAya zeSa saba madhyavartI samudra bhogabhUmi saMbaMdhI hai, ata: unameM jalacara jIva nahIM pAe jAte / (tri.saa.320)| isa prakAra mAnuSottara parvata ke bAhya bhAga meM jo asaMkhyAta dvIpa haiM unameM cU~ki jaghanya bhoga-bhUmi hai ata: vahA~ asaMkhyAta tiryaMca haiM / ye sabhI garbhaja, bhadra, zubha pariNAmI haiN| yugaliyA hI janma lete haiM / palya kI Ayu hotI hai tathA kalpavRkSoM se utpanna bhoga bhogate haiN| marakara svarga hI jAte haiM aura mithyAtvI tiryaMca mara kara bhavanatrika banate haiM / ina For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA asaMkhyAta dvIpoM kI jaghanya bhoga - bhUmirUpa dharA para kRmi kunthu evaM macchara Adi tuccha jantu, krUra pariNAmI jIva evaM vikalendriya kabhI nahIM utpanna hote / mUla vAkya isa prakAra hai: teSu dvIpeSvasaMkhyeyeSu jaghanyA bhogabhUmayaH / sambandhinyazcirazcAM syuH kevalaM saMkhyadUragAH // 396 Asu sarvAsu tiryaMco garbhajA bhadrakA zubhAH / yugmarUpAzca jAyante paMcAkSAH krUratAtigAH // ekapalyopamAyuSkA mRgAdizubhajAtijAH / kalpadrumasamutpanna - bhogino vairavarjitAH // mandakaSAyiNo'pyete mRtvA yAnti surAlayam / jyotirbhAvanabhaumesu na svarga darzanaM vinA / na santyAsu samastAsu dharAsu jantavaH kvacit / kRmikunthvAdidaMzAdyAH krUrA vA vikalendriyAH // 409 (siddhAntasAra dIpaka) isa prakAra asaMkhyAta dvIpoM meM jaghanya bhogabhUmi tathA samyaktvI mithyAtvI tiryaMcoM kA astitva vahA~ spaSTa siddha hai / (draSTavya-ralakaraNDa zrA.zloka 117 sadAsukhajI kI TIkA) (5) ede caudasamaNu o, paDisudapahudi huNAhirAyaMtA / puvvabhavamhi videhe, rAyakumArA mahAkule jAdA // kusalA dANAdIsu, saMjamatavaNANavaMta pattANa / Niya jogga aNuTThANAM, maddava majjavaguNehisaMjuttA // micchatta bhAvaNAeM bhogAUM baMdhiUNa te savve / pacchA khAiya sammattaM gehaMti jiNiMda caraNamUlamhi / / Niya joggasudaM paDidA, khINe bhaummi, ohiNANajudA / uppajjidUNa bhoge, kei NarA ohiNANeNa / / jAdibhareNa keI bhogamaNussANa jIvaNovAyaM / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 bhAti jeNa teNaM maNuNa bhaNidA muNIdehiM // paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (tiloyapaNNatti 4/511-515) artha - pratizrutI Adi nAbhirAya (AdinAtha ke pitA) paryanta ye 14 hI manu pUrvabhava meM videha kSetra ke antargata mahAkula meM rAjakumAra the / saMyama tapa tathA jJAna se yukta pAtroM ko dAnAdi dene meM kuzala, svayogya anuSThAna se yukta tathA mArdava, Arjava Adi guNoM se sampanna ve saba pUrva meM mithyAtva bhAvanA se bhogabhUmi kI Ayu bAMdha kara pazcAt jinendra ke pAdamUla meM kSAyikasamyaktva grahaNa karate haiN| apane yogya zruta ko par3hakara Ayu ke kSINa ho jAne para bhogabhUmi meM avadhijJAna sahita manuSya utpanna hokara ina 14 meM se kitane hI to avadhijJAna se tathA kitane hI jAtismaraNa se bhoga bhUmija manuSyoM ko jIvanopAya batAte haiM isalie ye munIndroM dvArA " manu " kahe gae haiN| ye saba kulakara tIsare kAla (jaghanya bhoga bhUmi) meM utpanna hue the / (ti.pa. 4/428 palidovamaTThamaMse...) isase spaSTa hai ki sabhI kSAyika samyaktvI manu (kulakara) jaghanya bhoga bhUmi meM utpanna hue / (6) yahI kathana tiloyapaNNatti se trilokasAra gA. 794 meM nemicandra si. cakravartI ne kiyA hai / (7) yahI kathana tiloyapaNatti se AdipurANa meM pUjya jinasenasvAmI ne bhI kiyA hai / ( A. pu. parva 3 zloka 207 se 212 pR.92-93 zAstrAkAra) (8) trilokasAra kI mAdhavacandra traividyadevakRta TIkA meM bhI isI kA samarthana hai ki kSAyika samakita kulakara tIsare kAla kI jaghanya bhogabhUmi meM utpanna hue / (9) tirikkhagaIe tirikkhesu ekkavIsaviha. kevaDiya / jahaNNeNa palidovamassa asaMkhejjadi bhAgo, ukkasseNa tiNNi pAlidovamANi / ( jayadhavalA pu.2/260) artha - tiyAMcagati meM tiryaMcoM meM 21 moha prakRti ke satva vAloM kA eka jIva kI apekSA kitanA kAla hai ? jaghanya se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga tathA utkRSTata: 3 palya / vizeSa - yahA~ kSAyika samyaktvI tiryaMcoM kA jaghanya kAla bhogabhUmi meM palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa (jaghanyata:) batAyA hai / isI kathana se yaha hastAmalakavat spaSTa siddha hai ki kSAyika samakita manuSya tiryaMcoM meM janma letA huA jaghanya bhoga bhUmi meM bhI janma letA hai / kyoMki jaghanya bhogabhUmi meM hI 1 samayAdhika pUrva koTi se prArambha karake pUre eka For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA palya Ayu taka ke vikalpa banate haiM / (ti.pa.5/290 samaya-juda-puvva-koDI..) madhyama bhogabhUmi meM samayAdhika palya se lekara 2 palya taka kI Ayu hotI hai / uttama bhogabhUmi meM jaghanya Ayu bhI 1 samaya adhika dopalya tathA utkRSTa Ayu upalya hotI hai| (ti.pa.5/291-92) pR. 168 bhAga 3 mahAsabhA prakAzana) ata: ukta kSAyika samyaktvI tiryaMca kI jo jaghanya Ayu palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kahI hai vaha nizcita rUpa se kSAyika samyaktvI kI jaghanya bhogabhUmi meM bhI utpatti siddha karatI hai| (10) bar3atallAyAdagAra, sahAranapura (u.pra.) ke mandira jI meM sthita pUjya bra. ratanacanda mukhtAra kI nijI jayadhavala pratiyoM meM pu.3 pR.101 pu. 13 pR.4 tathA 2/225 Adi meM "uttama bhogabhUmi meM baddhAyuSka kSAyika samyaktvI kI utpatti hotI hai", isa vizeSArthagata vAkya meM se "uttama" zabda mukhtAra sA. dvArA kATa diyA gayA hai| (11) guruvarya siddhAntAcArya paM. phUlacandra siddhAntazAstrI (pravAsa kAzI) svayaM likhate haiM ki sarvArthasiddhi ko chor3a kara hamane digambara tathA zve. sampradAya meM pracalita kArmika (karma siddhAnta) grantha dekhe, para vahA~ hameM yaha kahIM likhA huA nahIM milA ki kSAyika samyaktvI agara marakara manuSya yA tiryaMca hotA hai to uttama bhogabhUmiyA hI hotA hai / vahA~ to kevala itanA hI likhA milatA hai ki aisA jIva yadi mara kara tiryaMca yA manuSya ho to asaMkhyAtavarSAyuSka bhoga bhUmiyA hI hotA hai / (jayadhavala 2/261, san 1948) ThIka 38 varSa bAda pUjya gu. siddhAntAcArya paM. phUlacandra siddhAntazAstrI (pravAsa-hastinApura) mujhe eka patra ke uttara meM likhate haiM - sarvArthasiddhi meM pR.17 (jJAnapITha) ke vivAda ke sthala ko mUla se haTA kara TippaNa meM le liyA hai| yaha vivAdastha pATha mUla meM anya sarvArthasiddhi-pratiyoM meM nahIM hai, ata: bahubhAga pramANa pratiyoM ko pramANa mAna kara mudrita prati (dUsarA tathA tIsarA saMskaraNa sarvArthasiddhi jJAna-pITha prakAzana) meM se vivAdasthapATha nikAla diyA hai / isa prakAra zrI jayadhavala jI kI bAta (pa.2 pR.260) kA samarthana sarvArthasiddhi se bhI ho jAtA hai / arthAt sarvArthasiddhi bhI yaha nahIM kahatI ki baddhAyuSka kSAyika samakitI uttama bhogabhUmi meM hI utpanna hotA hai / (patra di.1/10/86) pUjya paM. phUlacandra jI siddhAnta zAstrI (pravAsa rur3akI u.pra.)puna: mujhe eka prazna ke For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA uttara meM likhate haiM ki sarvArtha siddhi kI kaI hastalikhita pratiyoM meM vaha pATha nahIM pAyA jAtA jahA~ yaha likhA hai ki baddhAyuSka kSAyika samyaktvI manuSya uttama bhoga bhUmi meM jAtA hai ata eva hamane dUsare tathA tIsare saMskaraNa meM usa pATha ko nikAla diyA hai tathA use TippaNa meM di diyA hai / hamane jayadhavalA jI meM jo vizeSArtha likhA thA (ja.dha.2/261) vaha sarvArthasiddhi ke saMpAdana se pUrva likhA thA ataH "sarvArthasiddhi ko chor3akara " aisA hamane ja.dha. 2 / 261 meM likhA / (patra di. 12.2.87) (12 se 15) gommaTa sAra karmakANDa kI sabhI (saMskRta, kannar3a, ToDaramallIya tathA mukhtArI) TIkAoM meM likhA hai ki kSAyika samyaktvI sabhI bhoga bhUmiyoM meM utpanna hotA hai / yathA- karmabhUmi kA vedaka samyaktvI (tiryaMca) yA manuSya yA kSAyika samyagdRSTi manuSya jisane pahale tiryaMcAyu kA baMdha kiyA hai, 3 prakAra ke pAtroM ko dAna dekara yA unakI anumodanA karake, tIna bhogabhUmiyoM meM 1, 2, 3 palya kI Ayu dhAraNa karake kapota lezyA ke jaghanya aMza ke sAtha utpanna huaa| usa aparyApta vedaka samyaktvI kRtakRtya vedaka samyaktvI yA kSAyika samyaktvI ke devagati sahita 28 kA hI sthAna baMdhatA hai / (pR.866 jJAnapITha prakAzana, tathA mUla meM bhI yahI saba hai| mukhtArI TIkA pR.543) smaraNa rahe ki aparyApta dazA meM kApota lezyA kA jaghanya aMza mAtra samyaktvI ke hI hotA hai manuSya tiryaMcoM meM (tiloyapaNNatti 4/421-426 tathA karmakANDa pR. 529 jJAnapITha) tathA aparyApta dazA meM jo devagati sahita 28 ke sthAna kA bandha karatA hai vaha niyama se samyagdRSTi hI hotA hai| (draSTavya karmakANDa jJAnapITha pR. 911, 854, 839, 838, 1081, 1062, 85, 102, 612 paMcasaMgraha pR. 232 (jJAnapITha) Adi) tathA mithyAtvI va sAsAdana kA kathana pUrva meM ho cukA, ata: yahA~ mAtra aparyAptAvasthAgata samyaktva kA hI kathana hai, aisA jAnanA cAhie / (16) nimna sthaloM para baddhAyuSka kSAyika samakitI kI utpatti bhogabhUmi meM hI batAI hai, "uttama bhoga bhUmi" meM nahIM : 1. karmakANDa pR. 877 jJAnapITha 2. karmakANDa pR. 888 jJAnapITha 3. jIvakANDa pR. 708 pUjya bra. ratanacanda mukhtAra kRtaTIkA 4. jayadhavala 13/10 sampAdaka - paM. phUlacandra jI siddhAntazAstrI sampAdaka - paM. phUlacandra jI siddhAntazAstrI 5. dhavala 2/483 For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 69 6. dhavala 4/209 sampAdaka - paM. phUlacandra jI siddhAntazAstrI 7. labdhisAra 110-11 8. paM. ratanacandramukhtAra vyaktitva evaM kRtitva pR. 366 9. bRhadravyasaMgraha 49 TIkA carama pairA 10.zrIpAlasuta uDDavirAcita paMcasaMgraha/jIvasamAsa/zloka 229 pR.672 (17) yadi yaha kahA jAe ki samyagdRSTi to jahA~-2 janma letA hai vahA~-2 ke utkRSTa meM janma letA hai tathA utkRSTa Ayu hI pAtA hai / to uttara yaha hai ki aisA bhI nahIM hai / yadi aisA hI mAnA jAe to sabhI samyaktvI acyuta (solahaveM) svarga meM hI jAte haiM, aisA mAnanA pdd'egaa| kyoMki svargoM meM utkRSTa svarga to solahavA~ hai, parantu aisA to hai nahIM / samyaktvI, kSAyika samyaktvI Adi saudharma nAmaka pahale svarga meM bhI jAte haiM / (go.jI.gA.657, dhavala 3/69,3/474, go.ka.pa.871 (jJAnapITha) Adi) tathA vahA~ bhI utkRSTa Aya hI pAte hoM, aisA bhI nahIM hai / ve saudharma svarga meM janma lete hue nyUna Ayu bhI prApta karate haiM / kahA bhI hai - sohamme samuppajjamANa sammAdiTThINaM divaDDa palidovamAdo heTThA jahaNNAuAbhAvAdo / (jayadhavala 6/275 mahAdhavala 2/249) __ artha - saudharma meM utpanna hone vAle samyaktvI devoM kI jaghanya Ayu 1-1/2 Der3ha palya hotI hai, isase kama nhiiN| isa prakAra nimna svarga meM, lagabhaga jaghanya Aya pAkara bhI samyaktvI utpanna hote hue pAe jAte haiM / tathaiva isa AryakhaNDa kI bhogabhUmi meM caudahaveM kulakara kSAyika samyaktvI nAbhirAya kI Ayu 1 pUrvakoTi(arthAt samayAdhika pUrvakoTi) pramANa hI huI thIM, yAnI unheM jaghanya bhogabhUmi kI jaghanya Ayu hI prApta huI thii| (ti.pa.5/290 bhAga 3 pR.168 mahAsabhA prakAzana pUjya 105 parama viduSI AryikAratna vizuddhamati jI (tathA ti.pa. bhAga 2 pR.146 kA nakzA ) hA~; jaghanya bhogabhUmi meM utpanna hote hue bhI tathA jaghanya Ayu pAte hue bhI ve kulakara arthAt mahAprabhAvI rAjA samAna the (harivaMza purANa 7/176, 7/174) yahI inakI utkRSTatA thii| isI taraha devoM meM utpanna hote hue ve indra yA sAmAtika hI nahIM hote, parantu samyagdRSTi jIva trAyastriMza, pAriSada, AtmarakSa lokapAla tathA anIka bhI hote haiN| mAtra samyagdRSTi jIva prakIrNaka Abhiyogya tathA kilviSaka nahIM hote, yahI inakI utkRSTatA hai| (dhavala 3/339) isalie samyagdRSTi jIvoM kI utpatti sabhI bhogabhUmiyoM meM, sabhI AyuoM ke sAtha svIkAra karanI caahie| ina saba ke bAvajUda prabhAcandra AcArya (11vIM zatI) ne "karmabhUmijo manuSya eva For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA darzanamohakSayaNa - prArambhako bhavati / kSapaNaprArambha kAlAtpUrva tiryakSu baddhAyuSko utkRSTa bhogabhUmijapuruSa tiryaMkSu eva utpadyate, na tiryaMkstrISu / " yaha kaha kara baddhAyuSka rai kI utkRSTa bhoga bhUmija puruSoM meM hI utpatti batAI / so yahA~ jo utkRSTa AyA pada AyA hai vaha bhoga bhUmipada kA vizeSaNa na hokara "puruSa" pada kA vizeSaNa hai, aisA samajhanA cAhie / athavA, yaha prabhAcandrIya kathana mAnyatA bheda se sambandha rakhatA ho to koI Azcarya nahIM / 70 kSAyika samakita saba dina eka samAna labdhisAra kSapaNAsAra gA. 166 meM likhA hai ki sAta prakRti ke kSaya se jaghanya kSAyika labdhi hotI hai ("na ki jaghanya kSAyika samyaktva) tathA 47 prakRtiyoM ke kSaya se utkRSTa kSAyika labdhi (na ki utkRSTa kSAyika samyaktva) hotI hai| aisA kahA hai - sattaNhaM payaDINaM khayAdu avaraM tu khaiyaladdI du / ukkassa khaiyaladdI ghAicaukkakhaeNa have // 166 // isa gAthA meM kahIM AcArya ne aisA nahIM kahA hai ki sAta prakRtiyoM ke kSaya se jaghanya kSAyika samyaktva hotA hai tathA 47 prakRti kSaya se utkRSTa kSAyika samyaktva / yahA~ kSAyika samyaktva kA prakaraNa na hokara mAtra kSAyika labdhisAmAnya kA prakaraNa hai / pAThaka isI bAta ko nahIM pakar3a pAne ke kAraNa ise mAtra kSAyika samyaktva para hI ghaTita kara lete haiM / tathA phira kSAyika samyaktva ke bhI jaghanya va utkRSTa bhedoM kI kalpanA karate haiM / jo anucita hai / kyoMki " kSAyika bhAvAnAM na hAni: nApi vRddhiriti" (zlokavArtika a. 1 sUtra 1 zloka 44-45 TIkA) arthAt kSAyika bhAvoM kI vRddhi aura hAni nahIM hotI / aura kSAyika bhAva vivakSita karma ke kSaya se hotA hai / akalaMkadeva ne kahA hai ki "Atmano hi karmaNotyantavinivRttau vizuddhirAtyantikI kSaya ityucyate / " (rAjavArtika 2 / 1 / 2 jJAnapITha prakAzana) arthAt AtmA se karmoM ke sampUrNata: cale jAne para AtyantikI (= sthAyI evaM sampUrNa) vizuddhi hotI hai vaha "kSaya " aisI kahI jAtI hai / ataH " kSAyika samyaktva ke cauthe meM jaghanyatA hai tathA Upara- 2 kramazaH vRddhi (vardhamAnatA ) " aisA nahIM hotA / kahA bhI hai - cauthe guNasthAna ke kSAyika samyagdarzana aura terahaveM guNasthAna ke samyagdarzana meM kSAyika bhAva kI apekSA koI antara nahIM hai / ( paM. ratanacanda mukhtAra vyaktitva evaM kRtitva pR.368 carama paMkti ) aisI sthiti meM ukta gAthA kA artha aise " For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 71 samajhanA cAhie :- sattahaM payaDINaM khayAdu khaiyaM sammattaM hodi sA ceva avaraM khaiyaladdI / ghAicaukkakhaeNa kevalaNANaM have, taM kevalaNANaM ceva ukkassakhaiyaladdI / isI saba bAta ko labdhisArakAra ne apane grantha trilokasAra meM kahI hai - TIkAkAra ne use spaSTa isa taraha kiyA hai .. kevalajJAnasya avibhAgapraticchedAH / etAvadeva dvirUpavargadhArANa - mantam / idameva prmaannjyesstthm| etadeva utkRSTaM kSAyikalabdhinAma / artha .. kevalajJAna ke avibhAga praticcheda prApta hote haiM / yahI dvirUpavargadhArA kA antima sthAna hai / yahI utkRSTa pramANa hai aura isI kA nAma utkRSTa kSAyika labdhi hai| noTa :- yahA~ spaSTata: kevalajJAna ke avibhAga praticchedoM ko utkRSTa kSAyika labdhi kahA hai, na ki terahaveM guNasthAna ke kSAyika samyaktva ko / (trilokasAra gA72 TIkA) aba raha jAtI hai mAtra bAta triloka sAra gA.71 kI TIkA kii| vahA~ isa prakAra likhA: tato'naMtasthAnAni gatvA tiryaggatyasaMyatasamyamdaSTau jaghanyakSAyikasamyaktvarUpalabdhe: avibhAgapraticchedAH, tato'naMtasthAnAni gatvA vargazalAkA, tato'nantasthAnAni gatvA ardhacchedAH, tato'naMtasthAnAni gatvA aSTamamUlaM, tasminnekavAraM vargite saptamamUlaM, tasminnekavAraM vargite SaSThamUlaM, tasminnekavAraM vargite paMcamamUlaM, tasminnekavAraM vargite caturthamUlaM, tasminnekavAraM vargite tRtIyamUlaM, tasminnekavAraM vargite dvitIyamUlaM tasminnaikavAraM vargite prathamamUlaM cotpadyate / (gAthA71) ekavAraM tasyAdimUlasya varge gRhIte kevalajJAnasya avibhaagprticchedaaH| ...etadeva utkRSTaM kSAyikalabdhinAma (...gA.72) artha- jaghanyalabdhyakSarazrutajJAna ke avibhAgapraticchedoM se ananta sthAna Age jAkara tiryaMca gati meM asaMyata samyagdRSTi jIva ke jaghanya kSAyikasamyaktva labdhi ke avibhAga praticchedoM ke pramANa kI prApti hotI hai / usase anaMta sthAna Age jAkara kevalajJAna kI vargazalAkAoM kA pramANa prApta hotA hai| usase anaMta sthAna Age jAkara kevalajJAna ke arddhacchedoM kA pramANa prApta hotA hai| usase ananta sthAna Age jAkara kevalajJAna kA aSTama mUla prApta hotA hai| phira Age ke nirantara vargasthAna kevalajJAna se saptama, SaSTha, paMcama, caturtha, tRtIya, dvitIya va prathama varga mUla rUpa yathAkrama haiM / phira antima vargasthAna hai kevalajJAna ke avibhAgapraticchedasvarUpa yahI utkRSTa kSAyika labdhi hai| noTa- yahA~ dekhanA yaha hai ki gommaTasAra jIvakANDa kI jIvatattvapradIpikA nAmaka kannar3a TIkA tathA bhaTTAraka nemicandra kRta saMskRta jIvatattvapradIpikA TIkA, ina donoM TIkAoM kA paryAptiprarUpaNA ke pUrva kA sthala (gA.118 kI pIThikArUpa) trilokasAra For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA (va.ti.ya.) ke AdhAra se hI likhA gayA hai / usameM Upara vAlA alpabahutva hubahU (kucha bhASAntara ke sAtha) hai| parantu kezavavarNI tathA bha. nemicandra ne "jaghanyakSAyikalabdhi avibhAga praticcheda kalAparAzi:" hI zabda diyA hai| (draSTavya - go.jI.1/218 jJAnapITha) isameM "tiryaMgagatyasaMmyagdRSTau" tathA "samyaktva" vizeSaNa nahIM jodd'e| ina donoM kI bAta mUla trilokasAra avarA khaiyaladdI.. gA.71 kI anusAriNI hai, ata: vahI grAhya hai / kyoMki tri.sA. gA.71 mUla, labdhisAra 166 (avaraM tu khaiyaladdI...) rAjavArtikakAra AtyantikI (sampUrNA) vizuddhiH kSaya: ityucyate rA.vA.2/9/2, zlokavArtikakAra (1/1 zloka 44-45 kSAyika bhAvAnAM na hAni: nApi vRddhi) Adi ke bhAvoM ke anukUla hI jIvatattvapradIpikA kA vaha vAkya hai / idhara trilokasArIya saMskRta TIkA kA vaha vAkya ukta sabhI meM se kisI se bhI samarthita nahIM hotA ata: avazya hI yaha vAkya "tiryag gatyasamyagdaSTau" tathA "samyaktvarUpa" bAda meM lipikAroM kI bhUlavaza prakSipta huA honA caahie| trilokasAra kI saMskRta TIkA to gAthA 68 meM bhI truTita huI hai| vahA~ bhI "atra vargazalAkAdInAmanutpatti.....biralanadeyarUpeNotpannatvAt" yaha TIkA vAkya galata hai / kyoMki sUcyaMgula ke arddhaccheda bhI dvirUpavargadhArA meM utpanna hote haiM (dhavala 14/374-75) tathA usake prathamAdi vargamUla bhI / mAtra usakI vargazalAkA utpanna nahIM hogii| ata: gA.68 kI TIkA meM jo sacyaMgala ko "uppajjadijo rAzi..." kA udAharaNa svarUpa likhA hai, vaha galata hai| gA.73 to samAna viralana va samAna deya krama se samutpanna rAzi (AvalI Adi saMkhyA) ke lie hI lagatA hai / sUcyaMgula samAna viralana samAna deya krama se utpanna nahIM hai| isa taraha tri. sA. kI gA. 71kI TIkA kA vAkya tiryaggatyasaMyatasamyagdRSTau jaghanyakSAyikasamyaktvarUpalabdheH, ThIka nahIM pratIta hotaa| yahA~ 'tiryaggati' zabda bhI sArthaka nahIM lagatA, kyoMki tiryaMcoM meM to koI kSAyika samyaktva utpanna hotA nahIM (la.sA.110), phira jo manuSya darzanamoha kI kSapaNAkara tiryaMcoM meM jAe~ge, kyA unake vaha kSAyika samyaktva kama par3a jAegA kyA, aura devagati meM jAne para bar3ha jAegA kyaa| jisase ki "tiryaggati" zabda AyA hai| bra. ratanacanda mukhtAra ne kahA bhI hai ki : For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA 73 "yadyapi samyaktva Adi sAta prakRtiyoM ke kSaya hone para kSAyika samyaktva pUrNa ho jAtA hai phira bhI vaha avagAr3ha va paramAvagAr3ha saMjJA ko prApta nahIM hotaa| pUrNa zrutajJAna hone para usI kSAyika samyagdarzana kI avagAr3ha saMjJA ho jAtI hai aura kevala jJAna hone para parabhAvagAr3ha saMjJA ho jAtI hai| ... kyA kSAyika va avagAr3ha samyagdarzana apUrNa hai aura parabhAvagAr3ha samyaktvapUrNa hai / kyA kSAyika samyagdarzana, avagAr3ha samyagdarzana aura parabhAvagAr3ha samyagdarzana ke avibhAga praticchedoM meM taratamatA hai / samyagdarzana meM taratamatA utpanna karanevAlA darzanamoha karma naSTa ho jAne para kSAyika samyagdarzana ke avibhAgapraticchedoM meM taratamapane kA abhAva ho jAtA hai / isI prakAra cAritra moha. karma ke abhAva ho jAne para kSAyika cAritra ke avibhAgapraticchedoM meM bhI taratamatA kA abhAva ho jAtA hai| jisa prakAra kSAyika samyagdarzana, jJAna kI apekSA avagAr3ha va parabhAvagAr3ha saMjJA ko prApta hote haiM usI taraha kSAyika cAritra bhI ayogI kI apekSA paramayathAkhyAta saMjJA ko prApta hotA hai| kSAyika cAritra tathA paramayathAkhyAta cAritra ke avibhAga praticchedoM meM hInAdhikatA nahIM hai| terahaveM guNasthAna ke kevalajJAna (kSAyika jJAna) aura caudahaveM guNasthAna ke kevalajJAna ke avibhAga praticchedoM meM bhI koI antara nahIM hai / zrI vidhAnanda svAmI ne kahA hai-- "sayogakevaliratnatrayamayoga kevalicaramasamaparyantamekameva" arthAt terahaveM guNasthAna kA ratnatraya aura 14 veM guNasthAna kA antimasamaya kA ratnatraya eka hI hai - unameM antara nahIM hai| kSAyiko hi bhAva: sakalasvapratibandhakSayAdAvirbhUto nAtmalAbhe kiMcidapekSate, yena tadabhAve tasya hAni: tatprakarSe ca vRddhiriti / (zlokavArtika 1/1/44-45) kSAyika bhAva (cAhe koI bhI kSAyika bhAva ho) samasta svapratibandhaka karmoM ke kSaya se utpanna hotA hai / vaha AtmalAbha meM phira kisI ki AvazyakatA nahIM rakhatA, jisase ki usake binA to usa kSAyika bhAva meM kucha kamI A jAe tathA usake hone para bar3hottarI / " jainagajaTa di. 30.1.67 pRSTha 9 isa prakAra yaha siddha hotA hai ki kSAyika samyaktva utpanna hone ke bAda saba dina saba guNasthAnoM meM tathA sarvatra eka samAna hI rahatA hai| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 paM. phUlacandrazAstrI vyAkhyAnamAlA sAra- kSAyika bhAvoM meM se eka bhAva se dUsare bhAva kI tulanA karate hue hI (labdhisAra 166 va tri.sA.71 meM) kahA gayA hai ki kSAyika samyaktva rUpa kSAyika-labdhi ke jIvAvibhAga praticchedoM se kSAyika jJAna (kevalajJAna) rUpa kSAyika labdhi anantaguNe avibhAga praticchedoM yukta hai / inameM kSAyika samyaktvarUpa labdhi jaghanya kSAyika labdhi kahalAtI hai tathA kSAyika jJAna (kevalajJAna) rUpa kSAyika labdhi utkRSTa / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna-4 merI katipaya zaMkAe~/guruvarya zrI paM. phUlacandra jI ke samAdhAna (1) zaMkA- anujIvI tathA pratijIvI guNa, aise guNoM ke do bheda mAtra rAjamala jI Adi paNDitoM ke dvArA kie hae haiN| mUla AcArya praNIta granthoM meM inakA (ina bhedoM kA) darzana nahIM hotA, ata: kRpayA Apa apanA mArgadarzana deveN| samAdhAna - prAcIna granthoM meM yadyapi anujIvI guNa tathA pratijIvI gaNa aisA bheda dRSTigocara nahIM huA hai : parantu karmoM kA ghAtiyA karma tathA aghAtiyA karma yaha bheda isa bAta kA sUcaka to hai hI, ki guNa do prakAra ke hone cAhie / zrI dhavala prathama pustaka pR.47-48 se bhI isakI sUcanA milatI hai| isalie zrI paM.rAjamala jI ne guNoM ke jo do bheda svIkAra kie haiM ve akAraNa nahIM hai| hama samajhate haiM ki isase ApakA samAdhAna ho jaaegaa| phira bhI Apake mana meM koI vikalpa ho to avazya likhnaa| (vArANasI di. 30-10-79) (2) zaMkA- kisI bhI mUla di. jaina zAstra kA hArda yaha nahIM hai ki cauthe guNasthAna meM nirantara guNazreNinirjarA hotI hI rahatI hai / siddhAntazAstroM meM to mAtra itanA likhA hai ki asaMyata samyagdRSTi ke guNazreNI-nirjarA mAtra upazamasamyaktva prApti, darzanamoha upazAmanA, kSapaNA tathA anantAnubaMdhI visaMyojanA ke kAla meM mAtra antarmuhUrta kAla taka guNazreNi nirjarA hotI haiM, anya kAloM meM nahIM / kRpayA Apa samAdhAna dekara Agama kA hArda samprakaTa karAveM / samAdhAna - ApakA kathana ThIka hI hai samyaktvI ke upazama, kSAyika yA anantAnubaMdhI kI visaMyojanA ke samaya antarmuhUrta kAla taka guNazreNi nirjarA hotI hai / anya kAla meM nhiiN| (vArANasI di. 20-1-80) noTa- isa prakaraNa meM ve 14 zaMkA-samAdhAna die gae haiM jo ki maine patrAcAra dvArA prApta kie the| inameM bhI jaTila zaMkA samAdhAna chor3a die gae haiM / sugama/sarvajanopayogI zaMkA samAdhAnoM ko hI yahA~ liyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 . paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA (3) zaMkA- SaTprAbhRta meM varNI zrI zrutasAgara jI kA yaha saMskRta artha samucita nahIM hai ki avirata samyaktvI ko saMkhyAta guNazreNi nirjarA hotI hai| kyoMki kisI bhI prAcIna yA maulika gantha se yA usI mUlagAthA se usakA samarthana nahIM hotaa| guNazreNi nirjarA to asaMkhyAta guNazreNi nirjarA hI hotI hai / hA~, usameM Upara se prakSipyamAna dravya asaMkhyAtaguNAhIna, saMkhyAtaguNAhIna Adi rUpa catuHsthAna patita ho sakatA hai / Apa isa para cintana kara apanA mArgadarzana pradAna karAne kA anugraha kraaveN| samAdhAna - SaTprAbhRta meM jo paM. jayacanda jI ne yA saMskRta TIkAkAra ne (yA isakA puna: anukaraNa karane vAle anya vidvAnoM ne) mulagAthA kA khalAsA kiyA hai. para maiMne aisA kahIM nahIM par3hA ki avirata samyagdaSTi ke saMkhyAtagaNI nirjarA hotI hI rahatI hai| ata: mere khyAla se Agama ke isa vacana ko sAmAnya kathana jAnanA caahie| (vArANasI, 20-1-80) zaMkA- yaha kathana Agama kA, yaha anAgama kA, aisA nirNaya kisa AdhAra bindu ko lekara kiyA jAnA caahie| samAdhAna - Agama ke nirNaya karane kI kasauTI yaha hai ki kisI bhI racanA kI pramANatA pUrvakAlIna racanA ke AdhAra para hotI hai| isa prakAra pUrva-pUrva kI pramANatA ke AdhAra para kisI viSaya ke nirNaya taka pahu~cA jAtA hai / tabhI koI kathya sarvajJa-kathita mAnA jA sakatA hai| (vArANasI, 29-10-80) (5) zaMkA- bAhubalI kI kamaNDalu picchI mUrtiyoM ke sAtha nahIM darzAI hai / jabaki ye bela sahita mUrtiyAM to muni avasthA kI hI hai / kyA unake kamaNDalu-picchI nahIM the| kamaNDalu picchI kinake, kisa avasthA meM chUTate haiM, spaSTa karAveM / samAdhAna - kevalajJAna hone para to kamaNDalu-picchI svayaM chUTa jAte haiN| chUTa to dhyAna kI avasthA meM hI jAte haiM, parantu kevala jJAna hone para ve sarvadA ke lie chUTa jAte haiM / isakA kAraNa yaha hai ki jisa prayojana se kamaNDalu-picchI tathA zAstra ke svIkAra karane kI anujJA hotI hai, vaha prayojana nahIM rahane se kevalajJAna hone para unakI AvazyakatA hI nahIM rhtii| (vArANasI, 16-11-80) For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA (6) zaMkA- kyA astitva AdiguNa samyagdRSTi tathA mithyAdRSTi donoM ke zuddha hI hote haiM / kaise mithyAdRSTi ke ananta guNoM kA anantavA~ bhAga zuddha hotA hai vaha kisa apekSA se kahate haiM / isa viSaya meM yadi koI Agama-pramANa ho to bhI dilAne kA anugraha hove| samAdhAna- jIva ke jo astitva Adi sAmAnya guNa hote haiM ve nirAvaraNa hI hote haiM, cAhe vaha mithyAdRSTi ho yA samyagdRSTi / aura aise guNoM kI paryAyeM bhI nirAvaraNa hone se zuddha kahalAtI haiN| paryAyoM meM zuddha-azaddhapane kA vyavahAra AvaraNa kI apekSA hI kiyA jAtA hai| jo aisA kahate haiM ki mithyAdRSTi ke bhI ananta guNoM kA anantavAM bhAga zuddha hotA hai ve kSayopazamabhAva kI apekSA kahate hoNge| kyoMki kSayopazama avasthA meM jo jJAna Adi bhAva prakaTa rahatA hai vaha prakaTa aMza jJAna Adi rUpa hI kahA jAegA / yenAMzena vizuddhi : ityAdi vacana jo kahA gayA hai isameM cAritra kI mukhyatA hai / yaha usakA udAharaNa hai| __ (vArANasI, di 16-11-80 I) (7) zaMkA- jisakA Age udaya honA hai aisI prakRtiyoM kA hI isa bhava meM baMdha hotA hai, aisA mAne meM kaisI Apatti hotI hai / apane vicAroM dvArA lAbhAnvita karAne kI kRpA kiijie| samAdhAna- abhavyajIva bahuta haiM unake mana: paryaya jJAnAvaraNa tathA kevalajJAnAvaraNa kA bandha hotA hai / isalie yaha mAnyatA yogya nahIM ki jo bhAva Age prakaTa ho usI kA bandha ho / bandha kA kAraNa yoga aura kaSAya hai| ata: jaba jaba jaise kaSAya va yoga hote haiM taba vaisA (kaSAya va yoga ke anusAra) bandha hotA hai / usameM bhI jJAnAvaraNa ke pA~coM bheda dhruvabandhI prakRtiyA~ haiM, isalie kisI bhI jAti kI kaSAya kyoM na ho unakA dasama guNasthAna taka bandha avazya hogaa| kSapaka zreNi meM AThaveM guNasthAna meM bhI parabhava sambandhI devagati Adi kA bandha hotA hai, para vaha Age deva nahIM hotA, kyoMki vaha to usI bhava se mokSa jAtA hai / "bandha huA hai isalie Age vaha paryAya honI hI cAhie", aisA koI niyama nahIM hai, anyathA saMkramaNa Adi kI vyavasthA hI samApta ho jAegI / (dekheM ja.dha. 14/178) ___(vArANasI, di 16-11-80 I) (8) zaMkA- kevalajJAna hone para kamaNDalu picchi kA kA kyA hotA hai| samAdhAna- kevalajJAna hone para sAdhu ke kamaNDalu picchI kA kyA hotA hai, koI For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA le letA hai yA vahIM par3e rahate haiM, isa viSaya meM zAstroM meM koI ullekha nahIM hai| (vArANasI, di. 8-12-80) zaMkA- sarvajIvoM ke sAmAnya guNoM kI paryAyeM zuddha hI hotI haiM, isa kathana kA hetu tathA artha/abhiprAya spaSTa kraaveN| samAdhAna- cAhe abhavya hoM yA bhavya, sabhI ke sAmAnya guNoM kI paryAyeM para padArtha ko (karma ko) kartA yA kAraNa nimitta banA kara utpanna nahIM hotI / isalie zuddha arthAt para nirapekSa hI hotI haiM / paryAyoM meM "zuddha" kA sarvatra yahI artha hai / (vArANasI, di. 8-12-80) (10) zaMkA- karma bandha jo hotA hai vaha dravya para hai yA guNa para yA paryAya para / kevalajJAna zaktita: paryAya rUpa se abhavyoM ke hotA hai yA dravyarUpa se hotA hai / sAmAnyajJAna zakti ko kevalajJAna kaise khaa| samAdhAna- bandhaparyAya para nahIM hotA / udayAdi se vaha prakaTa hotI hai / bandha dravya zakti para hotA hai / jisase ki jaba taka karma kA udaya banA rahatA hai taba taka vaha svabhAva paryAya prakaTa nahIM ho pAtI, audayika paryAya hI prakaTa rahatI hai| ajJAna usI kA nAma hai| kevalajJAna dravyarUpa se abhavyoM ke bhI hotAhai / jo sAmAnya jJAna hai,AvaraNa ke abhAva meM vahI jaba pUrNarUpa se prakaTa hotA hai taba vahI kevalajJAna kahalAtA hai / isalie aneka zAstrakAroM ne sAmAnya jJAnazakti ko hI kevalajJAna zakti kahA hai| (vArANasI, di. 8-12-80) (11) zaMkA - abhavya tathA abhavya - samAna bhavya meM kyA antara hai| donoM ke kevalajJAnAvaraNa karma haiM ata: donoM meM kevalajJAna zakti to hai hI, kyoMki asat para AvaraNa nahIM par3a sakatA / sat hI avriyamANa ho sakatA hai / yadi yaha kahA jAe ki anantakAla bAda bhI kAla kA AgAmitva kSaya ke samprApta nahIM hotA, ataeva abhavya samAna bhavyoM kA bhI bhavyatva to kSIyamANa ho sakatA nhiiN| to isa para tarka yaha hai ki anantakAla bAda bhI "kAla" (kAladravya) kI akSIyamANatA aTala rahane se tannimittaka bhavya tathA abhavya jIvoM kI vartanA to rahegI, kiMca donoM meM (abhavyasamAna bhavya tathA abhavya) taba bhI kevalajJAnAvaraNa bhI rahegA hI, kyoMki usake naSTa hone para to donoM ko bhavyatva (Asanna bhavyatva) prApta hogaa| pArizeSanyAyata: donoM meM koI antara pratIta nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA samAdhAna - ApakI jijJAsAe~ bahuta haiN| aisA lagatA hai ki Apa una sabakA samAdhAna kara lenA cAhate haiM / yaha acchI bAta hai| apane meM ni:zaMka honA, yaha samyaktva kA prathama guNa mAnA gayA hai / samAdhAna nimna prakAra hai - pahale to ina do bAtoM ko hameM mana meM rakha lenA Avazyaka hai ki-(1) koI bhI guNa binA paryAya ke nahIM rahatA, anyathA usakA pariNAma-svabhAva samApta ho jaae| phira to use mAtra nitya svabhAva mAnanA par3e, jo jinAgama ko mAnya nahIM / (2) jitane kAla ke samaya haiM utanI hI paryAyeM (pratyeka dravya kI) hotI haiM,nanyana hotI hai na hI adhik| isake lie AptamImAMsA kA nimna vacana draSTavya hai- nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccaya: avibhrAD bhAvasambandho dravyamekamanekadhA / jIvakANDa ke samyaktva adhikAra meM bhI isake anurUpa kathana pAyA jAtA hai| aba uttara yaha hai ki kevalajJAna koI svataMtra guNa nahIM hai / jJAnaguNa kI eka paryAya hai| jahA~ bhI jJAnaguNa ko kevalajJAna kahA gayA hai vaha pUrNatA kI apekSA hI kahA gayA hai| vaise jJAnaguNa hai aura AvaraNa bheda se vaha pA~ca prakAra kA ho jAtA hai / vastu kA aisA hI svabhAva hai / isI ke lie yaha kArikA draSTavya hai - zuddhyazuddhI punaH zakti: te pAkyapAkya-zaktivat / sAdyanAdI tayorvyaktI svabhAvo tarkagocaraH / / (AptamImAMsA 100) Apa jAnate hI haiM ki 21 audayika bhAvoM meM eka ajJAna bhAva bhI hai tathA jJAnAvaraNa ke udaya meM jo bhAva prakaTa hotA hai use hI ajJAna kahA gayA hai / isake lie tattvArthavArtika aura sarvArthasiddhi Adi dekhie / isalie yaha niSkarSa nikalA ki jo abhavya samAna bhavya haiM, unameM bhI dravyayogyatA hai aura abhavyoM meM bhI / parantu abhavyoM meM samyagjJAnarUpa upAdAna yogyatA kA sarvathA abhAva hai / abhavya samAnabhavyoM meM upAdAna yogyatA to hotI hai, para anukUlatA kabhI nahIM banatI, isalie unameM bhI samyakajJAna, samyaktva Adi paryAyeM prakaTa nahIM hotii| isalie ve bhI abhavya ke samAna hI haiM / yaha kathana saMbhAvanA satya kI apekSA samajhanA cAhie "sakko jaMbUdIvaM pallaTTadi" (indra jambUdvIpa ko uthalaputhala kara sakatA hai) yaha saMbhAvanA satya kA udAharaNa hai| loka meM dekhate bhI haiM ki jitanI bhI loka meM cikanI miTTI hai usameM aura retIlI miTTI meM bar3A antara hai / phira bhI sabhI cikanI miTTI pudgala kI sarva paryAyoM ko prApta ho, aisA koI niyama nahIM hai / isI nyAya se prakRta meM nirNaya kara lenA caahie| (vArANasI di. 28-1-81) For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA (12) zaMkA- mahilAoM (striyoM) ko aMga pUrva par3hane kA adhikAra hai yA nhiiN| Agama meM mahilAoM ko AryikA avasthA meM gyAraha aMga kA pAThI honA to batAyA hai, parantu isase adhika nhiiN| yathA- ekAdazAMga bhRjjAtA sA''ryikA'pi sulocanA / harivaMza purANa 12/52 arthAt AryikA sulocanA bhI gyAraha aMga kI dhArI huii| isI taraha dvAdazAMga kA adhyayana gRhastha nahIM kara sakatA, aisA aneka zAstroM meM likhA hai| sabhI puruSoM ne dIkSA grahaNa karake phira nigrantha muni banakara hI dvAdazAMga kA adhyayana kiyA thaa| isake lie nimna sthala spaSTa pramANa haiM :- uttara purANa 51/93, 59/8-9,63/307,64/8-10,65/6-7,67/12-14,7374/244 Adi / paramAtmaprakAza meM bhI likhA hai ki jinadIkSAM gRhItvA dvAdazAMgaM paThitvA arthAt jinadIkSA-munidIkSA grahaNa karane ke bAda dvAdazAMga pddh'e| phira ... (1/99 pR. 94 rAjacandra jaina zAstramAlA) dhavala 1/72 meM bhI batAyA hai ki SaTkhaNDa kA Adya aMza bhI jinapAlita ko mani dIkSA dene ke bAda par3hAyA gyaa| kyoMki yaha agrAyaNIya se habahU gRhIta hai / ata: mahilAoM tathA avratI puruSoM ko pUrvagata grantha par3hane kA adhikAra nahIM hai, yaha to atyanta spaSTa ho jAtA hai / isa para Apa apanA abhimata/Agama kA hArda prakaTa kraaveN| samAdhAna - hama to isa bAta ke pakSadhara haiM ki mahilAoM yA gRhasthoM ko pUrvagata zAstra par3hane kA adhikAra nahIM hai| hamane isI bAta ko tulasIprajJA nAmaka mAsika patrikA meM bhI prakAzita karAvAI thI / vahA~ isa prakAra mudrita huA hai - vratI zrAvaka ko 11 aMgoM kI vAcanA dI jAe, isameM koI bAdhA nahIM hai / itanA avazya hai ki vratI zrAvaka ko sUtra paThita krama se hI vAcanA dI jAnI cAhie, anyathA vAcanA dene vAlA AcArya nigraha-sthAna kA bhAgI hotA hai / (pu.si. zloka 18) / kintu 14 pUrvo kI vAcanA vratI zrAvaka ko to nahIM hI dI jA sakatI, para jisane upacarita mahAvratoM ko aMgIkAra kiyA hai, aisI AryikA ko bhI nahIM dI jA sktii| jo vAcanA dene vAle AcArya ke dvArA dIkSita hokara mahAvratadhArI nigrantha digambara muni hote haiM ve hI 14 pUrvo kI vAcanA (zikSA yA jJAna kA adhyayana) lene ke adhikArI ho sakate haiM, ina donoM tathyoM kI puSTi usa itihAsa se bhI hotI hai jo dhavala 1/71 meM nibaddha hai / vahA~ likhA hai ki jaba AcArya puSpadaMta ne jIvasthAna satprarUpaNA kI racanA kara lI aura svayaM ko alpAyu jAnA taba unhoMne sarvaprathama jinapAlita ko munidIkSA dekara apanA ziSya bnaayaa| taba phira usake bAda hI unhoMne jIvasthAna satprarUpaNA ke 1. yahI prazna maiMne gurujI se .. 81 meM banArasa pravAsa ke samaya pUchA thA / tadanantara isI prazna ko maiMne jabalapura vAcanA ke daurAna (jUna 84 IsvI) bhI pUchA / sabhI bAra unakA eka hI uttara thA ki "striyoM yA zrAvakoM ko "pUrva" kI eka Jain Educat paMkti par3hane kA bhI adhikAra nahIM hai / Agama tathA itihAsa isI kA sAkSI hai|" w-lekhakary.org Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA sUtra muni ko par3hAkara unheM apane samAnadharmA sahapAThI bhUtabali AcArya ke pAsa * bhejA 1 tabhI unake dvArA satprarUpaNA pramukha samagra SaTkhaNDAgama kI racanA hokara jyeSTha zu. 5 ko vaha pustakArUr3ha ho sakA / Agama meM vAcanA ke jo lakSaNa upalabdha hote haiM, unase bhI hamAre ukta tathya kA samarthana hotA hai / (sa.si.a. 9 sUtra 25)1 hamane "mUlasaMgha zuddhAmnAya kA dUsarA nAma hI terApantha hai " nAmaka lekha meM bhI yahI likhA hai ki - aisA niyama hai ki pUrvoM kA adhyayana zrAvikA kI bAta ko to chor3ie, AryikA ko bhI nahIM karanA cAhie, aisI Agama kI AjJA hai / tathA pravacana bhI use bahinoM meM hI karanA caahie...| hara bAta tarka se biThAnA aura phira hI mAnanA, yaha mArga nahIM hai / Agama kevalI kI divyadhvani para se saMkalita kiyA gayA hai| AnupUrvI se milAna kara use pramANa rakhanA, yaha apanI paramparA hai / tarka usake (Agama ke anukUla hI honA caahie| mAtra tarka se nirNaya karanA, yaha mArga nahIM hai / I (vArANasI di. 17-10-80 I.) (13) zaMkA - nidAnazalya dezavratI ke hotA hai yA nhiiN| usake nidAna ArtadhyAna nahIM hotA / ise spaSTa kIjie / nidAna kI sthititraya ko spaSTa kIjie / mukhya nirNeya yaha hai ki samyaktvI ko kaisA, kisa vidhA kA nidAna hotA hai / 1 samAdhAna - nidAna ke viSaya meM zaMkA vidita huI / dhArmika AcaraNa ke phalasvarUpa AgAmI laukika unnati kI kAmanA karanA nidAna hai / tIna sthitiyA~ haiM - eka samyagdarzana kI, dUsarI asaMyama kI aura tIsarI dezasaMyama kI / zraddhA kI dRSTi se nidAna kA parihAra samyagdRSTi se yadyapi bhale hI ho jAtA hai / tathApi asaMyama kI dRSTi se bAhya saMyoga kI vRddhi kI kAmanA samyagdRSTi ke hotI hI hai / yaha laukika abhivRddhi kA kAraNa hotA hai / isa prakAra ke nidAna kA bhAva samyagdRSTi ke bhI hotA hai / dezasaMyamI ke bhI parigraha kI maryAdA ke bhItara use bar3hAne kA bhAva ..... hotA hai, yaha bhI laukikatA kA bhAva hai / isI abhiprAya se pA~caveM guNasthAna taka nidAna ArtadhyAna kahA gayA hai | nidAna zalya dezavratI ke nahIM hotI, kintu parigraha Adi ke hAni vRddhi kA bhAva to vratI zrAvaka ke bhI banA rahatA hai / yahI nidAna zalya tathA nidAna ArtadhyAna meM antara hai / 1. siddhAntAcArya paM. phUlacandra zAstrI sA. kA tulasI prajJA khaNDa 6 aMka 9 pRSTha 5-6 meM prakAzita lekha | See Also paM. phUlacandra zAstrI abhinandana grantha pR. 327 tathA 540 meM guruvarya paM. phUlacandra jI ke svayaM ke udgAra / 2. samprati yaha lekha paM. phUlacandra zAstrI abhinandana grantha ke pRSTha 535 se 540 taka meM chapA hai / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA Apa to vivekI haiN| jisakA jaba taka saMyoga kA yoga hotA hai tabhI taka vaha rahatA hai| vivekI use bhulAne kA prayatna karate haiN| (vArANasI di 29-11-82 I) (14) zaMkA- hariSeNa kathAkoza meM A. hariSeNa ne rukmiNI ke tIrthaMkara prakRti kA baMdha honA kahA hai / parantu saMsAra ke anya sabhI di. granthoM meM isase viparIta kathana hai / ata: Apa isa viSaya meM apanA abhimata dene kI anukaMpA kraaveN| samAdhAna - hariSeNa kASThAsaMghI AcArya the| punnATa saMgha usI kA eka bheda hai| mUlasaMghI AcArya tathA dUsare kASThAsaMghI AcArya isa tathya ko svIkAra nahIM krte| isalie hariSeNa kathAkoza ke ullekha ko Agama nahIM mAnanA caahie| Agama vahI bAta hotI hai jo saba AcAryoM kI sammata ho / jo kathana AcArya paraMparAsammata ho use hI mAnanA caahie| patrottara hetu Apa posTeja nahIM bhejeM, hama hI kharca kareMge / ApakI zaMkAoM ke mAdhyama se hamArA jJAna bar3hatA hai| (15) zaMkA- dhavala pu. 1 pR. 256 vizeSArtha aMtima paMkti meM likhA hai - "yahA~ jo vedanA khaNDa ke sUtra uddhRta kie gae haiM unameM sapratiSThita bAdara vanaspati se apratiSThita bAdara vanaspati kA sthAna svatantra mAnA hai| phira bhI yahA~ (dhavala 1/254 se 55 meM) "savvatthovA... saMkhejjaguNAtti" inhIM sUtroM meM sapratiSThita ke sthAna ko apratiSThita ke sthAna meM antarbhUta karake sapratiSThita vanaspati kA svatantra sthAna nahIM batalAyA hai|" svataMtra sthAna batalAyA to hai, kaise nahIM batalAyA ? samAdhAna - yaha vizeSArtha sambandhI antima paMkti mUla ke AdhAra para likhI gaI hai / yahA~ mUla (saMskRta-dhavalA) meM bAdara nigoda pratiSThita jIvoM ko alpabahutva meM alaga se parigaNita nahIM kiyA hai| isa para jo TippaNI hai - (bAdaraNigodapadiTThida-pajjattA kimidi suttamhi Na vuttA ? Na tesiM patteyasarIresu aMtabbhAvAdo / dhavalA apR. 250) yaha ThIka hI hai / ise par3hie / yahI praznottara pu. 1 pR. 273 meM bhI AyA hai jo isa prakAra hai - bAdaranigodapratiSThitAzcArSAntareSu zrUyante, kva teSAmantarbhAvazcet ? pratyekazarIravanaspatisviti brUmaH / isalie hamane jo vizeSArtha likhA vaha ThIka hai| hAM, anuvAda ko hamane usa sthala para mUlAnugAmI nahIM likhA hai| itanA avazya hai / isI se sambhavata: ApakI zaMkA For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA zaMkA- pu. 14 pR. 148 (dhavalA) yahA~ Agata 'catuH sthAna' zabda se kyA gRhIta hai ? nAnA zreNi kI apekSA bhI vargaNAe~ catuH-sthAna-patita nahIM ho sakatI,kyoMki paramANu vargaNAoM se dviguNIhIna vargaNAe~ asaMkhyAta pradezI vargaNAoM meM jAkara prApta hotI haiN| kyoMki dviguNahAni kA pramANa asaMkhyAta loka pramANa hai / (draSTavya 179, 184.....) samAdhAna- yahA~ catuHsthAna se saMkhyAta bhAgavRddhi saMkhyAtaguNa-vRddhi saMkhyAta bhAga hAni aura saMkhyAta guNahAni lI gaI jAna par3atI hai| isase ekazreNi vargaNA meM bhI catuHsthAna patita ghaTita ho jAtA hai| sarvatra SaTsthAna patita vRddhi tathA SaTsthAnapatita hAni kI vivakSA meM yaha saba bana jAtA hai / ukta vacana kA kadAcit yaha artha ho sakatA hai, para yaha artha svIkAra karane para Age asaMkhyAta pradezI vargaNAoM meM yaha artha ghaTita nahIM hotaa| isalie yaha pATha to vicAraNIya hai hii| phira bhI jaba taka tAr3apatra prati para dRSTipAta na kiyA jAe taba taka use vicAraNIya viSayoM meM rakhanA hogaa| vizeSa - mujha javAharalAla ke pAsa sarva tAr3apatrIya pATha bheda bhI upalabdha haiM, para prakRta sthala saMbaMdhI koI pATha bheda samprApta nahIM hotaa| zaMkA - dhavala pu. 14/219 davvavaggaM hodi| atra "vagga" zabdasya ko'bhiprAya: ? (yahA~ varga kA kyA artha ?) samAdhAna - yahA~ dravya kA varga arthAt dravya ke pradeza, aisA artha karanA cAhie / varga arthAt pradeza / kyoMki varga, vargaNA meM varga kA artha pradeza hotA hai| zakA- dhavala 14/410 meM likhA hai ki 'jahA~ para udaya meM do samayaprabaddha galate haiM'.. yahA~ prazna yaha hai ki kahA~ para galate haiM ? samAdhAna - audArika zarIra kI apekSA jitanI sthiti bane usake utane niSeka kara leM / puna: eka samaya kama ke eka samaya kama sthiti pramANa niSeka kara leN| isa vidhi se saMcita dravya kA jahA~ do samayaprabaddha pramANa dravya nirjIrNa ho aisI gaNita karane para niyata sthAna nikAlA jA sakatA hai / Apa gaNita biThAkara dekhaleM / niyata sthAna usI se prApta hogaa| pahale to donoM upadezoM ko prayojana jAna leM, phira bhagavad vIrasena svAmI kyA kahanA cAhate haiM, yaha samajhane meM AsAnI ho jaaegii| zaMkA - dhavalA jI pu. 15 pR. 153 alpatara udIrakoM se avasthita udIraka asaMkhyAta guNe kaise haiM ? noTa :- isa prakaraNa meM paM. phUlacandra jI se pratyakSa carcA ke daurAna prApta 35 samAdhAna likhe gae haiN| For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA samAdhAna - alpatara udIrakoM ke kAla se avAsthita udIrakoM kA kAla asaMkhyAtaguNA hai / isalie apane kAla meM saMcita hue ve alpatara udIrakoM se asaMkhyAta guNe ho jAte haiN| zaMkA- deva nArakiyoM meM bhujagAra udIraka kaise saMbhava hai ? samAdhAna - aisA lagatA hai ki jitane deva aura nArakI alpatara udIraka hokara vahA~ se cyuta hote haiM utane hI anya paryAya se Akara vahA~ janma lete haiN| inheM hI bhujagAra svIkAra kara donoM ko samAna kahA hai| (di. 29-5-82 vArANasI) zaMkA - dhavala 15/141 meM 16 bhaMga karane batAe / ve kaise hoMge ? samAdhAna - ve 16 bhaMga ye hoMge - eka jIva udIraka, eka jIva anudIraka aneka jIva udIraka, aneka jIva anudIraka, eka jIva udIraka tathA eka jIva anudIraka, aneka jIva udIraka aura eka jIva anudIraka, eka jIva udIraka aura aneka jIva annudiirk| aneka jIva udIraka tathA aneka jIva anudIraka : ye ATha bhaMga utkRSTa sthiti udIraNA kI apekSA haiM / isI prakAra 8 bhaMga anutkRSTa sthiti udIraNA kI apekSA baneMge / isa taraha kula 16 bhaMga ho jAte haiN| ye samyagmithyAtva tathA AhAraka zarIra donoM kI apekSA ghaTita kara lene cAhie / anya kathita prakRtiyoM meM bhI isI prakAra jAnanA / (di. 29-5-82 vArANasI) __ zaMkA - dhavala 15-182 "jaghanya sthiti meM", yahA~ sthiti pada se kisakA grahaNa samAdhAna - yahA~ Ayukarma kI sthiti se tAtparya pratIta hotA hai / (di. 29-5-82 vArANasI) ___paM. phUlacandra siddhAntazAstrI (kAzI) ke samAdhAna' noTa - maiM apanI kucha zaMkAoM ko lekara, guruvarya paM. phUlacandra jI se Adeza prApta kara vArANasI (kAzI) pahu~cA / di.17-10-81 se merI zaMkAoM ko mere dvArA pUchA jAnA tathA samAdhAna prApta karanA, yaha mahanIya prakriyA prAraMbha ho cukI thii| etadartha lagabhaga arddhamAsa maiM vahA~ rahA / merI zaMkAoM ke samAdhAna jo Apane batAe unheM maiM yahA~ isa rUpa meM uddhRta kara rahA hU~ ki merI zaMkAe~ kyA thI, yaha sahaja hI jJAta ho jAegA ata: nIce maiM zaMkAe~ nahIM likha rahA hU~ / mAtra unake samAdhAna hI likha rahA hU~, tAki adhika vistAra na ho| 1. isa prakaraNa meM paM. phUlacandra jI se pratyakSa carcA ke daurAna prApta 35 samAdhAna likhe gae haiN| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA samAdhAna naM. 1 - labdhi tathA upayoga donoM paryAyeM haiM, parantu upayoga labdhirUpa paryAya nahIM hai / upayogavyApArAtmaka paryAya hai / labdhi avyApArAtmaka paryAya hai / I 1 samAdhAna naM. 2- astitva Adi sAmAnya guNoM kI paryAyeM mithyAtvI ke bhI zuddha haiM / (zuddha = paranirapekSa) samAdhAna naM. 3 - abhavya tathA abhavya samAna bhavya, ina donoM meM se (bhaviSya kI paryAyoM meM se) kevalajJAna paryAya kisameM hai, kisameM nahIM hai, yaha nirNaya kevalI gamya hai / parantu dUsare dina Apane kahA thA abhavya samAna bhavyoM meM akSayAnanta paryAyoM ke bAda bhI kevalajJAna paryAya nahIM hai / dUrAtidUra bhavya tathA abhavya samAna bhavya, eka hI bAta hai / samAdhAna naM. 4 - audArika zarIra Adi nokarmoM meM bhI prakRti, sthiti va pradeza kI taraha anubhAga bhI niyama se hai / anyathA audArika zarIra phala kaise degA / samAdhAna naM. 5 - donoM prakAra ke taijasa zarIra nahIM dikhate / (jahA~ taka mujhe yAda hai, usake AdhAra para maiM (phUlacandra ) uttara de rahA hU~) samAdhAna naM. 6 - avadhijJAnAvaraNa ke kSaya kA matalaba kevalajJAna utpanna ho gayA / avadhijJAnAvaraNa kA kSaya bArahaveM guNasthAna se pUrva nahIM hotA / samAdhAna naM. 7 - paMcamakAla meM janma lene vAlA jIva mana:paryaya jJAna kA svAmI nahIM ho sakatA / samAdhAna naM. 8 - pratyeka saMsArI prANI ko pA~coM antarAya karmoM kA kSayopazama hai / nigoda ke bhI pA~coM antarAya karmoM kA kSayopazama niyama se hai / samAdhAna naM. 9 - kSullaka yadyapi sUkSma asatya bhI nahIM bolatA, tathApi usake sUkSma asatya ke tyAga kA niyama nahIM, ata: vaha sthUla asatya kA tyAgI hI ginA jAegA / isakA kAraNa yaha hai ki pA~caveM guNasthAna kI kaSAyoM se chaThe guNasthAna kI kaSAyeM hIna koTi kI haiM / phalasvarUpa chaThe guNasthAna meM to vacana sarvathA asatyatA rahita hI hogA / sUkSma asatya kA udAharaNa- jaise pakA Ama sAmane par3A hai| usa pake Ama ko kahanA ki pakA Ama hai, sthUla satya hai / parantu sAmane par3A huA Ama 99.9% hI pakA huA hai / parantu isa 0.1 pratizata kacAI ko kahane vAlA bhI nahIM jAnatA hai / yahA~ koI avadhijJAnI Akara kahe ki "yaha Ama kucha aMzoM meM apakva bhI hai tathA bahuta aMzoM meM pakva / ata: tumhArA kathana ki Ama pakA hai, sUkSma asatya hai / sArata: jo sAmAnya janoM For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA ke jJAna meM na Ave, aisA vacana sthUlataH satya hotA huA bhI, sUkSma asatya hai / isI taraha 99.9 pratizata zuddha sone ko 100 TaMca zuddha kahanA sUkSma asatya hai / " sarvatra yaha to jAnanA hI cAhie ki pramatta yoga se bolA gayA vAkya asatyatA ko prApta hai / ata: sAdhu isa niSpramatta bhAva se aisA bolate haiM ki " bhAI dikhane meM to Ama pakva pratIta ho rahA hai, aMzApakvatA mujhe jJAta nahIM / " samAdhAna 10 - abhinna daza pUrvI tathA abhinna ekAdaza pUrvI Adi muni bhI usa bhava meM asaMyama ko prApta nahIM hote, aisA anumAna hotA hai / samAdhAna 11 - samayasAra ke abhiprAyAnusAra adhyayavasAna mithyAtvI ke hote haiM, samyaktva ke nahIM / samAdhAna 12 - samayasAra A. khyA. 217 meM rAgadveSa mohAdyA: meM sthita Adi zabda se yoga lenA cAhie / sukha: dukhAdyA: pada meM sthita Adi zabda se zarIra, bAhyasaMyoga tathA bhoga ke nimitta bhUta bAhya padArtha gRhIta ho jAte haiM / samAdhAna 13 - samayasAra meM prAya: karmazabda se dravyakarma va bhAvakarma donoM lie haiM / samAdhAna 14 - dhavalA kA pUrA anuvAda hamArA (paM. phUlacandra jI kA ) hI hai, dUsaroM kA nAma to aupacArika hai / (jo ki dhavalA meM chape haiM) samAdhAna 15 - jisa jisa jAti kA matijJAna hameM nahIM hai usa usa jAti ( = bheda ) ke matijJAna ke AvAraka karmoM kA hamAre sarvaghAtI spardhakodaya hai, aisA jAnanA / sArataH hamAre / Apake matijJAnAvaraNa ke sarvaghAti spardhakoM kA udaya bhI (kisI bheda- vizeSa kI apekSA) hai / samAdhAna 16 - kisI kArya vizeSa ko karane vAle nikSepAcArya kahalAye hoNge| aisA nahIM samajhanA ki nikSepAcArya nAma ke koI AcArya the / samAdhAna 17 - (dhavala 7 pR. 93 se sambaddha samAdhAna) jo sattA meM sthita hai, aise sarvaghAti spardhakoM kA vAstava meM sarvaghAtI rUpa se hI avasthAna hai / aura aisA avasthAna hai ki sattA meM sthita ve sarvaghAtI spardhaka sarvaghAtI rUpa se rahate hue bhI udIraNA ko prApta nahIM hote / yahI unakA sad avasthA rUpa upazama hai, na ki "unakA dezaghAtI rUpa se satA meM avasthAna upazama hai / " 1 samAdhAna 18 - bhogabhUmija manuSyoM meM tIrthaMkara prakRti kA satva nahIM hai / samAdhAna 19 - (dha. 7/93 se sambaddha puna: khulAsA agale dina) For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA "aura unakA dezaghAtI rUpa se avasthAna rahanA hI upazama hai", isa vAkyAMza kA artha itanA mAtra lenA ki "sattA meM sthita sarvaghAtI spardhakoM kI udIraNA na honaa|" kSayopazama bhAva meM dezaghAtI spardhakoM ke udaya ke vakta sattA meM sthita dezaghAtI sarvaghAtI jo spardhaka haiM unameM se bhI dezaghAtI spardhaka kI hI udIraNA hogI / yAnI udIraNA bhI sarvaghAtI spardhakoM kI nahIM hogii| samAdhAna 20 - syAd asti, syAd nAsti, syAd asti nAsti / yahA~ tIsarA bhaMga bhI prathama do dharmoM se bhinna hI, kisI pRthak hI tIsare dharma ko kahatA hai, ukta donoM kA mela rUpa nahIM / sAtoM bhaMgoM dvArA alaga-alaga dharma kahe gae haiN| samAdhAna 21 - karmazAstra meM "veda" se sarvatra bhAvaveda kA grahaNa kiyA gayA hai / jaise "100 palya pRthakatva taka strIveda kA kAla hai", isakA artha yaha huA ki itane kAla taka bhAva strIveda kA udaya (arthAt strIveda nAmaka nokaSAya kA udaya) eka jIva ke raha sakatA hai / (dhavala 4/437) aura bhI dekheM mahAdhavala 7 tathA 6/149 samAdhAna 23 - atyantAbhAva ke udAharaNa - jIva ke jJAnaguNa kA pudgala meM, jIva kA pudgala meM, eka paramANu kA dUsare paramANu meM, eka jIva kA dUsare jIva meM abhAva atyantAbhAva kahalAtA hai| ___anyonyAbhAva ke udAharaNa- yaha do bhinna-bhinna pudgaloM kI vartamAna vyaMjana paryAyoM meM lagatA hai| eka pudgala kI vyaMjana paryAya kA anya pudgala kI vyaMjana paryAya meM anyonyAbhAva hai| __kucha vidvAn mAtra pudgaloM kI vartamAna paryAyoM meM hI paraspara meM anyonyAbhAva batAte haiM parantu hamAre cintana se to do pRthak-pRthak jIvoM kI vartamAna vyaMjana paryAyoM meM bhI anyonyAbhAva hai / jaise mujha manuSya se ApakI manuSya paryAya meM anyonyAbhAva hai / lekina dravyapane kI apekSA to Apa (manuSya) kA mujha (manuSya) meM atyantAbhAva hai / eka hI jIva ke do guNoM meM paraspara meM koI bhI abhAva(anyonyAbhAva, atyaMtAbhAva,prAgabhAva yA pradhvaMsA bhAva) ghaTita nahIM hotA / vahA~ to kathaMcit bhedAbheda hai| ___ samAdhAna 24 - "hanta / vyavahArAvalambana:" isa kathana meM vyavahAra kA avalaMbana chaThe guNasthAna taka(= vikalpa kI bhUmikA taka) hai / buddhi pUrvaka vyavahAra kA avalaMbana chaThe guNasthAna taka hotA hai| svasthAna apramatta saMyata munirAja ke bhI nizcaya kA avalaMbana hI hai, vyavahAra kA nhiiN| samAdhAna 25 - cauthe guNa meM vyavahAra kA avalaMbana bhale hI ho, para vahA~ para bhI For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA vyavahAra meM upAdeya buddhi nahIM hai| samAdhAna 26 - "abuddhipUrvaka vyavahAra kA avalaMbana", aisA nahIM hotA / parantu vyavahAra kA avalaMbana to buddhipUrvaka hI hotA hai / abuddhipUrvaka avasthA meM jo vyavahAra hai vaha to hotA hai, itanA mAtra kaho / abuddhipUrvaka rAga 10veM guNasthAna taka hotA hai / jUna, 84 meM mile samAdhAna (pravAsa - jabalapura, ma.pra.) samAdhAna 27 - dravya napuMsaka tiryaMca to paMcama guNasthAna prApta kara sakate haiM kyoMki tiryaMca sammUrchanoM ke Agama meM paMcama guNasthAna batAyA hai| sammUrcchana matsya Adi saMyamAsaMyama ko prApta hote haiM aura nAraka sammUrchino napuMsakAni ke anusAra ve paMcama guNasthAnavartI sammUrchana tiryaMca niyama se napuMsaka haiM, dravya se bhii| phira dravya napuMsaka manuSya paMcama guNasathAna taka kyoM nahIM jA sakatA hai, avazya jA sakatA hai| (dekheM jayadha. 12 prastA.pR. 20) samAdhAna 28 - dhavala 14/236 meM likhA hai ki "eka-antarmuhUrta meM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jIva nityanigoda se nikalakara trasa tathA itara nigodapane ko prApta karate haiN|" isa kathana se paM. pyAre lAla jI koTar3iyA (udayapura) kA yaha nirNaya lenA ThIka nahIM hai ki 6 mAsa 8 samaya meM nityanigoda se 608 se bhI adhika jIva nikalate haiN| dhavala 14/236 se to yaha dhvanita hotA hai ki kula pA~coM sthAvaroM meM se kala milAkara, eka antarmuhUrta meM asaMkhyAta jIva trasa paryAya pAte haiM, na ki mAtra nityanigoda se nikalakara / yaha aTala satya hai ki chaha mAsa ATha samaya meM 608 jIva hI nityanigoda se nikalate haiM tathA anya paryAya dhAraNa karate haiM tathA itane hI jIva, itane hI kAla meM mokSa cale jAte haiM / (mo.mA.pra.pR. 46-47 dharmapurA dillI : go.jI., jIva.pradI. 197 sudRSTi taraMgiNI pR. 107, 111 jaina gajaTa di. 4-1-68 Adi) dha. 14/236 ke vivakSita vAkyoM kA artha to aisA hai ki nitya va itara nigoda tathA anya sthAvara catuSTaya va pratyeka vanaspati se antarmuhUrta meM kula pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jIva nikalate haiM tathA "AyAnusArI vyaya" ke niyamAnusAra itane hI jIva trasoM meM se antarmuhUrta meM "itara nigoda, pRthvI jala agni vAyu, pratyeka vanaspati" ko cale jAte haiN| aisA artha hai / dhavala 14/236 se aisA artha thor3e hI nikalatA hai ki nitya nigodoM se antarmuhUrta meM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jIva trasoM meM Ate haiM / vahA~ "nitya nigoda", aisA vAkya bhI nahIM par3A hai| (di. 3-6-84 jabalapura) For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 89 samAdhAna 29 - paMcama kAla meM sAr3he sAta karor3a muni bharata kSetra se nigoda meM jAe~ge, aisA vAkya AcArya praNIta mUla grantha meM mere kahIM dekhane meM nahIM AyA / samAdhAna 30 - " apakvapAcanaM udIraNA " aisI udIraNA kI paribhASA hone para : Upara se jo dravya udayAvali meM die jAte haiM, vahA~ udayAvali meM praviSTa dravyoM meM se bhI udIyamAna niSeka meM Agata dravya kI hI udIraNA saMjJA hai / samAdhAna 31 - jo muni jaMgala meM dIkSita hote haiM unako kamaNDalu-picchikA deva AkAra dete haiM / kabhI-kabhI aise dIkSita muni svayaM tUmar3I kI kamaNDalu tathA do-cAra mayUra paMkhoM kI picchikA taiyAra karake kAma calA lete haiM, aisA za.vA. meM AyA hai / jayadhavalA kA saMzodhana kArya karane jaba maiM hastinApura (prAcIna di. jai. bar3A maMdira) gurUjI ke pAsa gayA thA taba unase mile kiMcit prakIrNaka samAdhAna :- (mArca 1988 I.) samAdhAna 32 - (dhavala 6/27 sUtra 14 kI TIkA) " avadhijJAna meM pratyakSa rUpa se vartamAna samasta paryAya viziSTa vastu kA jJAna pAyA jAtA hai|" isa paMkti kA khulAsA yaha hai ki avadhi jJAna ko ananta artha paryAyoM kA jJAna nahIM hotA / ata: hameM to aisA lagatA hai ki vartamAna samasta paryAyoM kA bhI jJAna avadhijJAnI ko nahIM hotA, ata: bhagavad vIrasena svAmI kA yaha kathana vicAraNIya hai / (di. 17-3-88) - samAdhAna 33 - dhavala 7 sUtra 99 kI TIkA pR. 218 - " 2 chAsaTha sAgaroM ke bhItara mityAtva kA kAla", aisA jo vahA~ likhA hai vahA~ bhItara = anta meM, aisA artha jAnanA / samAdhAna 34 - (dhavala 7/381 sUtra 23) "yahA~ 45 lAkha yoMjana vAle tiryak pratara mAtra AkAza pradezoM meM sthita manuSya batAye", so yahA~ tiryak pratara se " vargarAjU" artha na lekara itanA hI artha lenA ki 45 lAkha yojana vyAsa vAlA vistRta kSetra / U~cAI to manuSya kSetra kI eka lAkha yojana pramANa akathita bhI jAna lenI cAhie / (di. 18-3-88) samAdhAna 35 - gaNadhara ne grantha (dravyazAstra pustakoM) kA nirmANa nahIM kiyA / gaNadhara ne to buddhi meM hI grantha racanA kii| unhoMne to dvAdazAMga nahIM race / (di. 18-3-88) (noTa - zaMkA samAdhAna to aneka hue the, para yahA~ ve hI samAdhAna die gae haiM jo sugama haiM, vivAda ke viSaya nahIM hai / - javAharalAla, bhINDara, rAja.) For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only