Book Title: Anusandhan 2010 12 SrNo 53
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520554/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU ( ThANaMgasutta, 529) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusandhAna prAkRtabhASA ane jainasAhitya-viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagairenI patrikA sampAdaka: vijayazIlacandrasUri zrIhemacandrAcArya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ahamadAbAda 2010 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAGka bhAga-1 Adya sampAdaka: DaoN. harivallabha bhAyANI sampAdakaH vijayazIlacandrasUri samparka: C/o. atula eca. kApaDiyA A-9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa, amadAvAda-380007 phona : 079-26574981 prakAzakaH kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda prAptisthAnaH (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumAM, amadAvAda-380007 (2) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-380001 pratiH 250 mUlya: Rs. 100-00 mudrakaH kriznA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 (phonaH 079-27494393) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 nivedana saMzodhana e satata cAlanArI prakriyA che. teno vAstavika AdhAra svAdhyAya che. jema sAruM pravacana svAdhyAya vinA na saMbhave, tema sAcuM saMzodhana paNa svAdhyAya vinA na thaI zake. upaniSadnuM sUtra "svAdhyAya - pravacanAbhyAM na pramaditavyam" athavA to "svAdhyAyAnmA pramaditavyam " e svAdhyAyanI anivAryatAnuM mArmika sUcana ApanAruM sUtra che. svAdhyAya jema saghana, tema pravacana pratItijanaka. e ja rIte, svAdhyAya jeTalo sudRDha, eTaluM ja saMzodhana satyanI nikaTa laI janAruM bane. svAdhyAyanA be moTA lAbhaH bodha vizada bane ane citta potAnA viSayamAM ekAgra thAya. kuzala saMzodhaka mATe jarUrI guNomAM A be guNo bahu ja mahattvanA gaNAya. A uparAMta paNa keTalAka guNo eka sArA saMzodhakamAM hovA Avazyaka che. te A - samatolatA : saMzodhakanuM citta samatola hoya. te pakSapAtI hoya to phakta satyano hoya; koI vyaktino ke tenI mAnyatAno ke pachI potAnA pUrva-nirdhArita matano pakSapAtI te na hoya. 'amuka kahe che - mAne che mATe khoTuM', ane 'amuka kahe che mATe sAcuM' Avo pakSapAta karavo saMzodhakane na pAlave. te 'purAvA'ne bolavA de. te 'pramANo'nuM ja sAMbhaLe. DaoN. ramaNalAla nA. mahetA (vikhyAta purAtattvavida) kAyama kahetA ke "ame koInI mAnyatAne ke mantavyane lakSyamAM na laIe. amAre to patharA-ThIkarAM je bole te ja sAMbhaLavAnuM.' " nirbhayatA : saMzodhaka nirbhaya hoya - hovo ghaTe. potAne anukULa hoya tevA lokonI vAta paNa, jo pramANa - purAvAnI dRSTie avAstavika hoya to, vivekapUrvaka paNa, te lokone 'temanI vAta ke mAnyatA khoTI che ke satyathI dUra che' teTaluM kahevAnI tenAmAM himmata athavA nirbhayatA hovI joIe. bhaya ane pralobhana - banne eka sikkAnI be bAju che. nirbhaya saMzodhanakAra A bannethI bacIne ja - cAle. potAne pratikULa mata dharAvatA lokonI paNa vAta/mAnyatA jo sAcI hoya, pramANapurAvA tenuM samarthana karatAM hoya, to temanI vAtane 'kharI' kahI zakavA jeTalI naitikatA paNa saMzodhaka pAse hovI joIe. anAgraha ane satyAgraha : saMzodhaka kadApi pUrva-grahothI bharelo ke pIDAto Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hovo joIe. pote bAMdhI dIdhelI pUrva-dhAraNAo tene ekataraphI-ekAMgI banAvI mUke che. AthI tenA cittamA eka prakArano Agraha baMdhAI jAya che, je tene satya dhAraNAthI vegaLo laI jAya che. pachI te yogya-ayogya badhI yuktione, vitaNDApUrvaka, pote bAMdhelI dhAraNAne pramANita-puSTa karavA mATe vAparavA mAMDe che. AmAM satya jokhamAtAM sauthI moTI hAni saMzodhanane ja pahoMce che. sAco saMzodhaka to satyAgrahI ja hoya. satyano Agraha enI dRSTimAM beTho hoya. satyano AgrahI kharo, parantu kadAgraha ke mata-mamata dharAvanAro nahi. vastutaH to saMzodhaka 'satyAgrahI' hoya te karatAM 'satyAgrAhI' hoya te vadhu icchanIya lAge che. satyanA Agraha karatAM satyanuM grahaNa-svIkAra e vadhu sArI bhUmikA che. sahiSNutA ane udAratA : saMzodhaka koI vAte tathya-pratipAdana kare, ane te koIne maMjUra na hoya; pasaMda na paDe; te virodha kare; ayogya ke vivekahIna vartana paNa kare; to saMzodhaka nabaLo paDyA vinA ja te badhuM cUpacApa sahana kare. kemake tenA manamAM, sAmI vyaktinI jema, A ke tene mATe dveSa ke doSa to nathI; tene to pramANabhUta jaNAyela tathyanuM pramANika pratipAdana ja karavAnuM hoya che, ane tema karavAmAM tenA kAmanI itizrI thaI gaI hoya che. pachI koI dveSa-durbhAvAdithI prerAIne AkSepAtmaka bhASAmAM yadvA-tadvA lakhe vA kahe, to teno ilAja eka ja hoya : sahana karI levU te. hA, sAmAnI vAtamAM te tathya- khaNDana karatI ke tene khoTuM TharAvatI koI dalIla ke muddo hoya to tenu, pUrvavat vivekapUrNa rIte nirasana jarUra karavU joIe. paNa saMzodhaka asahiSNu to na ja bane. asahiSNutA to jhanUna, mamata, kaTTaratA, kadAgraha, saMkucitatA jevI vividha durbalatAonI janetA che. A badhI nabaLAIothI sAco zodhaka 12 gAU vegaLo hoya. udAratA be prakAranI hoya che. eka to anyanA athavA sAmAnA pratipAdanamAM jaNAtAM tathyone sadbhAvapUrvaka svIkAravAnI tatparatA. ane bIjI, potAnA pratipAdanamAM thayelI bhUla ke kSatine koI zodhI batAve, to tene paNa svIkAravAnI tathA sudhAravAnI taiyArI. tyAM kSullaka ahaMkAra naDavo na joIe. bIjAne tuccha ke potAnAthI halakA-hIna gaNavAnI vRtti na jAgavI joIe. eka sArA gaNAtA saMzodhakamAM, ATalAM vAnAM to, ochAmAM ochu, hovAM joIe. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 'anusandhAna'no prastuta aMka zrIhemacandrAcAryanI puNyasmRtine samarpita che. saM. 2066nuM varSa, temanI AcAryapada - prAptinuM 900 muM varSa hatuM. te nimitte A vizeSAGka karavAno bhAva jAgelo. sAmagrInI vipulatAne kAraNe A aMka be vibhAgamAM pragaTa thaze e alaga vAta che, parantu A miSe keTaluka majAnuM zodhakArya thaI zakyuM che te Ananda ApI jAya tevI bInA che. hemacandrAcArya ane saMzodhana - banne ekameka sAthe saMkaLAyela bAbato che evaM, temanA jIvananI aneka ghaTanAo vAMcatAM ane temaNe banAvela triSaSTizalAkAcarita jevA grantho avalokatAM, anekavAra pratIta thAya che. eka ja udAharaNa laIe : bhAratamAM thayeluM sauthI prathama purAtAttvika utkhanana Excavation kayuM ? koNe kartuM ? Ano javAba che : sau prathama utkhanana rAjA kumArapALe hemacandrAcAryanA nirdezathI karAvyaM vikramanI 13mI zatAbdInI pahelI pacIzImAM. ane e utkhananakArya thayuM bhagavAna mahAvIranA kALanA vItabhayapattana nagaranI raNapradeza jevI baMjara dharatImAM. sindhu dezanuM A nagara uddhvasta thayeluM. tyAM kevaLa dhULa ja dhULa rahI gayelI. tyAM kyAMka - koIka TIMbA nIce - daTAyelI, bhagavAna mahAvIranI candanakASTha nirmita pratibhAnI zodha mATe e utkhanana thayeluM. te pratimA jamInamAMthI zodhAvI, kaDhAvI, tene pATaNamAM lAvI hovAno lekhita AdhAra hemacandrAcAryanA triSaSTi-granthamAM upalabdha thAya che. ( parva 10, sarga 12, zloka 78- 95 ). A utkhananamAM kevaLa pratimA ja nahi, paNa te pratimAnI pUjA mATe dAnamAM apAyela grAmo vagerenuM 'dAnapatra' (tAmrapatra) paNa maLavAno ullekha AcArye karyo che. -- gurjararASTranA rAjavI dvArA sindhanA raNamAM utkhanana thavAno A purAvo e hemAcArya ane saMzodhanavidyAnA pArasparika tAdAtmyanI sAkha pUre che. sva. DaoN. umAkAnta pre. zAhe kaheluM (ane kyAMka lakheluM paNa) ke purAtAttvika zodhakhoLanuM A prathama udAharaNa gaNAya. gurjaradharitrInA Adi purAtattvavida evA zrIhemacandrAcArya mahArAjanA pAvana caraNomAM koTi vandana ! - zI. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____6 anukramaNikA tattvavicAraprakaraNa (kartA : vAcanAcArya jinapAlagaNiH // ) saM. harivallabha bhAyANI 1 ugatIyaM (uktIya / auktika) zabda saMskAraH saM. munikalyANakIrtivijaya 10 aMcalagacchIya-muktisAgaramuni-kRta thaMbhaNa-tIrathamAlA stavana saM. muni trailokyamaNDanavijaya 38 siddhahema-prAkRta-zabdAnuzAsanagata apabhraMza - dohA - savRtti saM. sAdhvI dIptiprajJAzrI 50 lAvaNyasamayakRta : nemiraGgaratnAkara chanda : AsvAda ane pATha/arthazuddhi DaoN. kAntibhAI bI. zAha 67 zrIhemacandrAcArya-viracita namaskAranI zrIkanakakuzalakRta vRtti vize keTalIka noMdha muni trailokyamaNDana vijaya 77 hemacandrAcAryano dezI zabdasaGgrahaH eka paricaya DaoN. zAntibhAI AcArya 81 AcArya hemacandrasUri racita stotra-saritA DaoN. mItAbena je. vyAsa 102 madhyakAlIna gujarAtI kathAsAhityAbhyAsa-sandarbha hemacandrAcArya-kRta 'kAvyAnuzAsanam' hasu yAjJika 108 kalikAla-sarvajJa zrIhemacandrasUri (saMkalita) ma. vinayasAgara 124 yogadRSTisamuccaya - saTIkanuM dhyAnArha saMzodhana-sampAdana muni trailokyamaNDanavijaya 155 mAhitI : navAM prakAzano 163 hema-samAroha tathA saMskRta-parvano hevAla 172 amadAvAdamAM zrI haThIsiMha kesarIsiMhanI vADI madhye saMskRta-sabhA DaoN. niraMjana rAjyaguru 178 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 tattvavicAraprakaraNa (kartA : vAcanAcArya jinapAlagaNi: // saM. harivallabha bhAyANI namiuM jiNa - pAsa - payaM vigghaharaM paNaya-vaMchiyattha-payaM / vucchaM tattaviyAraM saMkheveNaM nisAmeha // 1 // 1 ehu saMsAru asAru / khaNa - bhaMguru aNAdi cau - gai aNoru-pAru / ihi saMsAri / aNAdi jIvu / aNega aNAdi-karma-saMjogi asubhAsubhi karma - pariNAmi AveDhiyA pariveDhiyA / jIvu puNu naraga - gati / puNu tiryaMca gati / puNu manuja - gati / puNu deva - gati / INi pari paribhamaMtA jIva / jAtikulAdika-guNa-saMpUrNu durlabhau mAnuSau janamu / sarvahiM bhava- madhya mhaaprdhaanu| mani ciMtArtha-saMpAdaka | kathamapi daiva - durjogi pAviyai / tata ati durlabhataru paramezvara-sarvajJo [ patra 320ka]ktu dharmu / su dharmu kisau bhaNiyai / durgati paDatAM prANiyA ju dharai, su dharma bhaNiyai / dharmu kati vidhu hu / duvidhu / yati-dharmmA / bIjau zrAvakau dharmu / yati kisA bhaNiyahi / vratiyA / cAritriyA / guNasaMpUrNa / aDhAra - sahasa - sIlAMga - dhAraka / paMcamahAvrata- pAlaka / tAhaM taNauM dharmu / kete bhede / dase bhede / dasa bheda kisA bhaNiyanaM // khaMtI ya maddavajjava - muttI - tava - saMjame ya bodhavve | saccaM soyaM AkiMcaNaM ca baMbhaM ca jai - dhammo // 1 // dase bhede yati-dharmu bhaNiuM / bArahe bhede zrAvaka dharmu bhaNIsai / zravaMtIti zrAvakA vratiyA - pAsi dharma - zravaNu - padAni anavarata zravaiM ti zrAvaka bhaNiyaiM / tasa-dharmu [patra 320 kha] - kete bhede / bArahe bhede / bAraha bheda kisA bhaNiyAM // pANivaha - musAvAe adatta - mehuNa - pariggaho ceva / disi-bhoga-daMDa-samaI - dese taha posaha - vibhAge // 1 // pAMca aNuvrata / tinni guNavratA / cyAri zikSAvrata / pAMca aNuvrata kisA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 bhaNiyahiM / bAdaru jIvu nirAparAdhu na haNauM / na haNAvauM / ti jIva kisA bhaNiyahiM / ti puNa aneka - vidha huyahiM / iha te paMca-vidhu adhikAru / e keMdriya / be-iMdriya / kreMdriya / cauriMdriya / paMceMdriya // ji ekeMdriya ti dvividh| sUkSma bAdara / sUkSma bAdara pRthivyAdika / dvIMdriyAdika saMkalpa / nirAparAdha na haNauM / na haNA [patra 321 ka] vauM / AraMbha ju sAparAdhu su moklu| ehu pahilauM aNuvratu | pAMca prakAra bAdaru jhUThauM na bolauM / kanyAgo-bhUmi-vikhai / nyAsApahAru na karauM / kUDI sAkhi na diyauM / ehu bIjauM aNuvratu // sacittu acittu dhanu dhAnyu / dvipadu / catuSpadu / kupitu / coraMkArakAriuM / rAjA-nigraha hetu parAhauM na harauM na harAvauM / ehu trIjau aNuvratu // cauthauM aNuvratu maithunAsevanu / su deva - mANusa - tiryaMca-saMbaMdhiyauM huI / dvividha trividha bhAMgai | deva-sauM eka vidhu / trividhu tiryaMca - sauM / ekavidhu dvividhu manuSya-sauM / strI para - puruSa - parihAru karai / puruSa huMtA sadAra - saMtosu / paradAra-varjaku / ehu [patra 321 kha] cauthauM aNuvratu // dhanu dhAnya khetru rUpyu / sonauM / dvipadu / catuSpadu / apadu / kupitu / ehu nava-vidhu parigrahu / icchAparimANu kIjai / ehu pAMcamauM aNuvratu // dasa disi / cyAri disi cyAri vidisi / eku Urdhva / eka adhu / iha gamaNa - parimANu kIjai / eu pahilauM guNavratu // uvabhoga-paribhoga- vratu dvividhu / bhojana- tu / karma-tu / ju bhojanavadhu | bhoka - vArau pabhuMjiyai | taMbolu / vilevaNu / phUlu phalu / AhAru / taM bhogu / bhuvana - valaya- vastrAdi- AbharaNa upabhogu / karma - tu / panaraha karmAdAna iMgAlAdika // " puTTho keNAvi gurU" ityAdi gAthA 20 // I 2 tAha pramANu niSedhu kIjai / eu bIjauM guNavatu | anartha daMDu [patra 322 ka] caturvidhu | apadhyAnAcaritu / pramAdAcaritu / hiMsA-pradAnu / paapopdeshu| eu trIja guNavatu // sAmAyika samai bhAvi sAvadya-yoga parihariyahi || sama-bhAvo sAmaiyaM sama-tiNa-maNi - liTTu - sattu - mittANaM / vaTTai sama-bhAveNaM so pAvai sAsayaM ThANaM // 1 // eu pahilauM zikSAvratu // desAvagAsiu kisauM bhaNiyai / pUrva- gRhIta sarva hI vrata saMkSepu kIjai / eu bIjauM zikSAvratu / AhAra, deha-sakkAra, baMbha, vAvAranivRtti kIjai / subhau bhAvu posiyai || Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 posei suhe bhAve khaei asuhAi~ natthi saMdeho / chinnai nara-tiriya-gaI bhannai iha posaho teNa // 1 // eu trIjauM zikSAvratu // [patra 322 kha] atithisaMvibhAgu / tithi parva ucchava jehiM parihariyA / tAhaM sUdhauM phAsUvesaNauM dANu dIjai / tithi-parvotsavAH sarve tyaktA yena mahAtmanA / atithiM taM vijAnIyAt zeSamabhyAga]taM viduH // 1 // eu cauthauM zikSAvratu // dase bhede yati-dharma / bArahe bhede zrAvakauM dharma / dvividha hI dharma samyaktva-mUlu / saMmyaktva kisau bhaNii / arahaM devo guruNo susAhuNo jiNa-mayaM maha pamANaM / iccAi suho bhAvo sammattaM biMti jaga-guruNo // 1 // arahaMtu devatA kisau bhaNiyai / cautIsa-atisaya-saMpUrNa / aSTAdazadoSa-vivarjitu / aSTa-mahAprAtihAryasaMjugutu / sarvaju / cauro jammappabhiI ikkArasa kevale samuppanne / [patra 323 ka] navadasa ya deva-jaNie cautIsaM aisae vaMde // annANa-koha-maya-mANa-loha-sAyA raI ya araI ya / niddA-soya-aliyavayaNa-coriyA macchara-bhayA ya // pANivaha-pema kIDA-pasaMga-hAsA ya jassa e dosA / aTThArasa vi paNaTThA namAmi devAhidevaM taM // kiMkilli-kusuma-vuTThI divvajjhuNi-cAmarAsaNAiM ca / bhAma(va)laya-bheri-chattaM jayaMtu jiNa-pADiherAI // atIta-anAgata-vartamAna-vettA isau devatA ArAdhiyai vAMdiyai / pUjiyaI / Agama-vidhi // tinni nisIhI tinni ya payAhiNA tinna cetta(va)ya-paNAmA / tivihA pUyA ya tahA avatthatiya-bhAvaNaM ceva // 1 // ti-disi-nirikSaNa viraI tivihaM bhUmI-pamajjaNaM ceva / vannAi-tiyaM muddA [patra 323 kha]-tiyaM [ca] tivihaM ca paNihANaM // 2 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oc anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 iya daha-tiya-saMjuttaM vaMdaNayaM jo jiNANa tikkAlaM / kuNai naro uvautto so pAvai sAsayaM ThANaM // 3 // jaghanya madhyama utkRSTa caitya-vaMdanA kIjai / - navakAreNa jahannA daMDaga-thui-juyala majjhimA neyA / saMpunnA ukkosA vihiNA khalu vaMdaNA tivihA // 1 // zakru bhaNiyai saudharmeMdru / tiNi stavanu kIyauM ehu zakra-stavu bhaNiyai / INi bhAvArihaMta / samavasaraNopaviSTa dharmu kahaiM / nave saMpade tretrIse AlAve ti vAMdiyaiM / 'jeiyA' ityAdi dravyAhata thuNiyaiM / 'araMhata-ceiyANaM' sthApanAha~ta namaMsiyahiM / 'logassujjoyagare' nAmArahaMta staviyahiM / 'pukkharavaradIvaDDe' nANu ArAdhiyai / 'siddhA [patra 324 ka]NaM' siddha staviyahiM / pAe jina-mudrA saMpADiyai // cattAri aMgulAI purao UNAi jattha pacchimao / pAyANaM ussaggo esA puNa hoi jiNa-muddA // 1 // hAthe joga-mudrA saMpADiyai / annonaMtari aMguli-kosAgArehiM dohiM hatthehiM / piTTovari kuppara-saMThiehiM taha joga-mudda tti // 1 // 'jaya vIyarAya' muktAzukti-mudrA // muttAsuttI-muddA samA jahiM dovi gabbhiyA hatthA / te puNa nilADa-dese laggA anne alagga tti // 1 // vaya-chakku pAlai / kAya-chakku rAkhai / akalpanIu pariharai / kalpanIya cAri ThAma / piMDu / sijyA vastu pAtru paTTi(Di)gAhai / piMDaM sijjaM ca [patra 324 kha] vatthaM ca cautthaM pAyameva ya / akappiyaM na ginhijjA paDigAhijja kappiyaM // 1 // gRha-bhAjana / kAMsauM / trAMbaDaM rUpauM / sonauM / parivarz2ai / mAMcI khATa tulAI cAuri masUrauM na paribhogavai / jAvajjIva snAna zobhA parivajjii / nava brahma Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 mukti (gupti) sahitu brahmacaryu pratipAlai / ju sadA dharmapA (pa) rAyaNu satvaprANiyA dharmu kahai / isau guru saMsAru tArai / jiNa - matu saddahiyai // jIvAjIvA punnaM pAvAsavasaMvarA ya nijjaraNA / baMdho mukkho yatA nava tattA huMti nAyavvA // 1 // 5 e nava tatta bhaNiyai / nava-vidhu jIvu / puDhavi - kAu kisau bhaNiyai / khaDI / dhAhu / mATI / tUrI / araNeTau / pAhaNu / ja (ju) kAI khA [ patra 325 ka]Ni-mAhi Upajai, su puDhavi - kAu bhaNiyai / Au - kAu kisau bhaNiyai / himu / karA / U / pANiu sacItu Au - kAu bhaNiyai / teu - kAu kisau bhaNiyai / Agi / vIju / ulkA // vAu - kAu kisau bhaNiyai / guMjA - vAtu / utkalikA-vAtu / maMDalI - vAtu / vanaspatikAu dvividhu / sAdhAraNu / pratyeku / kaMdajAtyAdi aNaMtakAI / phUlu / phalu / anai cau AMgulAM U paharau jhADu sau ekeMdriu bhaNiyai / beMdriya pUMyarA / jaloya / IlI / sAMkha kauDA | sIpa e beMdriya bhaNiyai / kreMdriya kIDI / kuMthuyA / makoDA / gogIDA e kreMdriya bhaNiyai // cauriMdriya mAkhI / vIchI / [ DAM]sA | pataMga / kIDa / bhramara cauriMdriya bha [patra 325 kha ] yiI / paMceMdriya mANusa / tiryaMca / kAga / baga / DhIMka | e paMceMdriya bhaNiyai || anai eha jIva dasa-prANa | chaparyApati / dasa-saMjJA kahI kAiuM huyai // paMcidiya tiviha-balaM UsAsanIsAsa AuyaM ceva / dasa pANA pannattA tesi vi ghAu bhave hiMsA // 1 // AhAra- sarIriMdiya-pajjattI ANa - pANa- bhAsa - maNe / cattAri-paMca chappiya egiMdiya vigala - sannINaM // 2 // anai eha jIvaha ATha karma huyahiM / cauhu hetu upArjai / cauhu baMdhu karai / mithyAtva-avirati- -kaSAya- duSTajoga e cAri baMdha - hetu bhaNiyaI / kisA ti karma bhaNiyaiM / nANA-varaNIu paMca-vidhu paTa - sArIkhauM / darzanAvaraNIu nave bhede / paDihAra [patra 326 ka] sArIkhauM / veyaNiu dvividhu khaDga - sArIkhauM / mohaNIu aTThAvIsa-vidhu / madirA - sArIkhauM / AyuSu bahu ( u ) bhede haDisArIkhauM / nAmu baitAlIsa - vidhu / citrakara - sArIkhauM / gotru dvividhu / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 kulAla-sArIkhauM / aMtarAu paMca-vidhu bhaMDArI-sArIkhauM // trisaThi salAkApuruSa hUyA / ti kisA / cauvIsa tIrthakara deva / bAraha cakravartti / nava vaasudev| nava prativAsudeva / nava baladeva // caudasa guNaThANA // micche sAsaNa mIse avirayadese pamatta apamatte / niyaTTi aniyaTTi suhumuvasamakhINa sajogiajogi guNA // 1 // e caudaha guNaThANA jANevA // caudasa jIvaThANA // egidiya suhumiyarA sanniyara (patra 326 kha) paNiMdiyA sabitti cuu| pajjattApajjattA bheeNaM coddasaggAmA // 1 // caudasa ajIvaThANA // dhammAdhammAgAsA tiya-tiya-bheyA taheva addhA ya / khaMdhA desa-paesA pari(ra)mANa(Nu),ajIva caudasahA // 1 // caudasa maggaNa-ThANA // gai-iMdie ya kAe joe vee kasAya-nANe ya / saMjama-daMsaNa-lesA bhava-samme sanni-AhAre // 1 // caudaha ratna huyahi // seNAvai gAhAvai purohi-gaya-turaya-vaDDaI itthI / cakkaM chattaM camma maNi kAgiNi khagga-daMDo ya // 1 // caturvidha deva / bhuvanapati / vyaMtara / joisiya / vemANiya // sAta nrg-pRthvii| gharmAdyA / adholoki // Urdhvaloki / bAraha devaloka / nava graiveka pAMca paMcottara vimAna / sarvArthasiddhi // tiryaku loku / pa [patra 327 ka] naraha karmabhUmi / jehi dharmu jANiyai / trIsa akarmabhUmi dharma-rahita // daza Azcarya / uvasagga-gabbhaharaNaM itthI titthaM abhavviyA parisA / kanhassa avarakaMkA avayaraNaM caMda-sUrANaM // 1 // harivaMsa-kuluppattI camaruppAu ya aTThasaya siddhA / assaMjayANa pUyA dasa vi aNaMteNa kAleNa // 2 // satarahe bhede saMjam pAliyai / bArahe bhede tapu kIjai / ATha pravacana mAtA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 upayogu dIjai / rajoharaNu muha[pa]tI gochau paDigahau ji dharahi ti zvetapaTa bhaNiyaiM // eyaM tattaviyAraM raiyaM suya-sAgarAu uddhariuM / thovakkharaM mahatthaM bhavvANa aNuggahaThThAe // 1 // iti tattvavicAraprakaraNaM samAptaM ||ch| saMvat 13 / 84 varSe mAgha sudi 3 dine zrIvachAlasAsthAne zrIrAjabhUmi-deza-madhye zrIjinaprabodhasUriziSyeNa AnandamUrtimuninA likhitaM ||ch|ch|| [patra 327 kha]. -xnoMdha : sva. DaoN. harivallabha bhAyANIe A 'tattvavicAra' koIka tADapatra prati parathI svahaste UtArela che. apabhraMza, jUnI gujarAtI e temanA priya viSaya hatA te to prasiddha ja che. 14 mA zatakanI gujarAtI bhASAmAM racAyelI A kRtimAM apabhraMzano prabhAva jovA maLe che. temaNe A lakhI rAkhyuM hoya ane taka maLe tyAre tenA para noMdha lakhIne pragaTa karavA dhAryu hoya ema mAnI zakAya. paNa kAryabAhulya ane vyastatAne kAraNe tema na thaI zakyuM hoya. temanA avasAna pachI A lakhANa candrakalAbena dvArA mArA hAthamAM AvelaM, te Aje yathAvat ahIM pragaTa thAya che. gujarAtI bhASAnA Adi praNetA zrI hemacandrAcAryanI smRtimAM prakaTa thatA aMkamAM, te bhASAnA mUrdhanya vidvAna dvArA sampAdita racanA prakAzita thAya che te keTaluM to aucityapUrNa lAge che ! zabdakoza umeravAmAM Avyo che. 'tattvavicAra'no viSaya jaina tattva che. tenA kartA, sampAdake ja lakhyu che te pramANe, 'jinapAla gaNi' nAme muni che. temane 'vAcanAcArya' tarIke oLakhAvyA che. pote upAdhyAya hovA joIe ane ziSyAdine vAcanA ApatA hovA joIe. je prati parathI A UtAro thayo che tenI vigata bhAyANI sAhebe A pramANe noMdhI che : "Size 8 x 2 3/4. paM. 8. a. 29-33. patra 320-327 le.saM. 1384." A jotAM samajAya che ke koI granthabhaNDAranI bRhatkAya tADapatra pratinA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 je te patromAM A kRti sacavAI haze ane teno A UtAro haze. 'tattvavicAra'nI puSpikAmAM lekhaka, nAma che, kartA- nathI. tethI ema lAge che ke te AkhIye prati jinapAlagaNinI racanAo dharAvatI haze, ane temAM prAntabhAge kartA tarIke temanuM nAma haze, jene AdhAre ahIM kartA tarIke temane gaNAvela haze. vaLI, 1384 to le.saM. che. tethI A racanA te karatAM pUrve ja racAI hoya tema mAnI zakAya. jANakAro dvArA maLatI mAhitI pramANe vAcanAcArya jinapAlagaNi te A. jinapatisUrinA ziSya hatA. saM.1225mAM temanI dIkSA, ane saM. 1310mAM kAladharma che. yugapradhAnagurvAvalInI racanA temaNe karI che. AthI spaSTa che ke A racanA 1384 karatAM ghaNI vahelI thaI che. jinapAlagaNi kharataragacchanI paramparAmAM thayA che. AnuM lekhana 'vachAlasAsthAne' thayuM che. te sthAna 'rAjabhUmi-dezamadhye' AveluM hoya tema jaNAya che. 'rAjabhUmideza'no artha 'rAjasthAna' thaI ja zake. 'vachAlasA' e tyAMceM koI grAma haze. astu. - aNorupAru AveDhiyA pariveDhiyA bAdaru vikhai nyAsApahAru kupitu parAhauM phAsUvesaNauM nave saMpade aparicita zabdo apAra, jeno anta nahi tevo AveSTita-pariveSTita, gherAyelA sthUla viSe thApaNa oLavavI kupya - tAMbA vagere dhAtunA padArtho parAyu-pArakuM(?) prAzuka-eSaNIya, nirdoSa ane kalpya tevo AhAra nava saMpadA vaDe, saMpadA-virAmasthAna; sUtra bolatAM jyAM aTakavAnuM Ave tyAM aTakavU te virAma-saMpadA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] Disembara 2010 AlAve vayachakku kAyachakku piMDu sijyA tulAI cAuri masUrauM dhAhu tUrI araNeTau pAhaNu Usu pUMyarA sAMkha kauDA sIpa gogIDA paryApati kulAla rajoharaNu muhupatI gochaTha paDigahau AlApaka, pAThanA vibhAgavizeSa cha vrato cha jIvanikAya, cha prakAranA jIva-samUha piMDa - AhAra zayyA - vasati taLAI - gAdalAM cArapAI (?) ozIkuM dhAtu ke dhAvaDI mATIno prakAra mATIno prakAra pASANa osa - jhAkaLa porA - pUrA (pANImAM paDatA jIva) zaMkha koDA chIpa gIMgoDA nAmanA jaMtu paryApti - jIvanI zakti kuMbhAra rajoharaNa-ogho (jaina sAdhunuM upakaraNa) mukhavastrikA (jaina sAdhunuM upakaraNa) guccha (jaina sAdhu- upakaraNa) patadgraha - pAtra (jaina sAdhunuM upakaraNa) -x Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 ugatIyaM (uttIya / auktika) zabda saMskAraH saM. munikalyANakIrtivijaya bhUmikA* ___A granthamAM granthakAranA kALamAM pracalita dezIbhASAnA, dezyasvarUpavALA zabdonAM saMskRta-pratirUpornu saMkalana karavAmAM AvyuM che. samagra bhAratavarSamAM sAhitya mATenI sArvadezikI tathA sArvakAlikI bhASA pradhAnapaNe saMskRta ja gaNAya che. bhAratIya vAGmayano Adi yugathI Aja sudhIno itihAsa tapAsIe to jaNAya ke temAM saMskRtabhASAnI ja mukhyatA ane pratiSThA sarvadA sthira rahI che. jo ke, vacce vacce saMskRtabhASAnA nirantara pravAhanI sAthe sAthe ja, temAMthI ja utpanna thayela ane tenA ja sahakArathI ujjIvita evI ghaNI prAkRta bhASAo prAdurbhAva pAmI. jemake - mAgadhI, zaurasenI, paizAcI, mahArASTrI va. kAlAntare A prAkRta bhASAomAMthI ja rUpAntara pAmI te te dezanI apabhraMza bhASAo janmI, ke jene vaiyAkaraNoe dezya-bhASA tarIke oLakhAvI. vartamAna bhAratanA samagra uttarApathanI je je prAdezika bhASAo Aje che - hindI, baMgALI, marAThI, paMjAbI, sindhI, rAjasthAnI (-gujarAtI, mAravADI, mAlavI) - te badhI A apabhraMza athavA dezya-bhASAmAMthI ja vikAsa pAmI Aje bolAtA nUtana svarUpane pAmI che. A bhASAomAM mULa to seMkaDo saMskRta zabdo ja bhinna bhinna deza ane jAtinA lokonA paraspara saMparkane kAraNe tathA uccAraNabheda ane vyavahArabhedanA kAraNe judA svarUpavALA thaI gayA che. temAM paNa vizeSe to je zabdomAM saMyuktAkSaro vadhAre hoya tevA zabdomAM prAkRta-apabhraSTa pheraphAro adhikapaNe jovA maLe che. jemake - saMskRta- - saMkhaya, sakkaya, saMgaDa va.; prAkRtanuM pAgaya, pAiya, pAyaDa va0; sadRza- - sarikkha-sarikhaMsarakhaM va.; upAdhyAya, - uvajjhAya-ojjhAya-ojhA-jhA/vajhe va. purAtattvAcArya muni jinavijaya sampAdita - rAjasthAna purAtana granthamAlAmAM prakAzita sAdhusundaragaNiviracita 'uktiratnAkara'nI prastAvanAmAMthI saMkalita / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 saMskRta zabdonA prAkRta - apabhraSTa rUpo banAvavAnI / banavAnI prakriyA prAkRta-apabhraMza vyAkaraNomAM savistara varNavavAmAM AvI che. saMskRta - prAkRtabhASAsAhityanA viziSTa abhyAsIo to A vyAkaraNono abhyAsa karIne ukta prakriyAne jANI - samajI zake che. parantu, je lokone sAmAnyathI ja dezyabhASA ane saMskRtabhASAnuM sAmya/ vaiSamya jANavuM hoya, tathA je dezyazabda lokabolInA kAraNe mULa saMskRtarUpa karatA judo thaI gayo hoya tenuM saMskRta pratirUpa zuM hoI zake te jANavuM hoya, temane saMkSepamAM ja bodha karAvavA mATe pUrvakAlIna vidvAnoe A auktikasaMjJAvALA granthonI racanA karI che. 11 A granthomAM adyAvadhi upalabdha prAcInatama grantha che banArasanA dAmodara paMDita viracita ukti-vyaktiprakaraNa (siMghI jaina granthamAlAmAM prakAzita). tenI racanA vikramanI 12mI sadInA antabhAgamAM thaI hoya tevuM saMbhave che. A granthamAM, te kALe banArasa - janapadamAM pracalita dezyabhASAno vyAkaraNa dRSTi saMskRtabhASA sAthe kevo sambandha che - ane dezyazabdone saMskAra karavAthI saMskRtanuM zuddharUpa kaI rIte bane che te vistArapUrvaka varNavavAmAM AvyuM che. tatkAlIna lokabhASAnI lokarUDha uktio ane zabdaprayogo dvArA saMskRta vyAkaraNanuM AdhArabhUta sthUlajJAna sahelAIthI meLavI zakAya che, tevuM dAmodara paNDita A granthamAM savistara pratipAdana kare che. A grantha pachI paNa A ja viSayanA ane AvI ja zailImAM racAyelA ghaNA nAnA-moTA grantho aneka jJAnabhaNDAromAM prApta thAya che. emAMthI adyAvadhi uktiratnAkara, uktIyaka, auktikapadAni, mugdhAvabodha - auktika (kulamaNDanasUriviracita) va. purAtana racanAo prakAzita thayela che. te ja kramamAM A ugatIya (uktIya) zabdasaMskAra nAmano grantha paNa Aje anusandhAnanA mAdhyamathI prakAzita thaI rahyo che. A granthamAM prArambhe (nava patro sudhI) zabdasaMgraha ApavAmAM Avyo che. te pachI kRdantasAdhita zabdomAM karmaNi bhUtakRdanta, kartari vartamAnakRdanta, sambandhaka bhUtakRdanta, karmaNi vartamAnakRdanta, hetvartha kRdanta A krame saMgraha karavAmAM Avyo che. te pachI icchAdarzaka (sannanta) kRdanto, AjJArthaka kriyApado, akarmaka dhAtuo, dvikarmaka dhAtuo, vIsa upasargo va no saMgraha che. ante chae kArakonuM bheda tathA udAharaNa - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 sahita saMkSepamA varNana che.. A racanAmAM mukhyatve zabdasaMgraha ja dhyAnArha tathA abhyAsArha che. kAraNa ke, zabdasaMgrahamAM evA keTalAye zabdo cha je uktiratnAkara ke anya racanAomAM prApta thatA nathI. vaLI, keTalAya dezyazabdo athavA samasaMskRta zabdonA saMskRta pratirUpa ApatAM racanAkAre sAthe sAthe te ja zabdano bIjo saMskRta paryAya zabda paNa mUkela che je anya racanAomAM bhAgye ja jovA maLe che. A rIte, A grantha keTalAya zabdonAM mULa ane kuLa zodhavAmAM upayogI banI rahe che, ane madhyakAlIna kRtionA vAcako-abhyAsakone mATe paNa A grantha ghaNo ja upayogI ane laghu zabdakozanI garaja sAre tevo che. pratiparicaya - ugatIyazabdasaMskAranI A pratinI jherokSa kopI mArA pU. gurubhagavaMtanA saMgrahamAMthI prApta thaI che. mULa prati prAyaH bhAvanagaranI granthabhaNDAranI hovAno sambhava che. pratinAM kula patro agyAra (11) che. pratyeka patranuM mApa 10.4" x 4.5" che. pratyeka patramA kula 12 paMktio che, chellA patramA 4 paMktio che. akSaro suvAcya-moTAM che. azuddhio pAra vinAnI che. moTA bhAge zabdo lakhavAmAM anya racanAo tathA zabdakozono sahAro levo paDyo che, athavA anumAnathI zabdo lakhyA che. __ A pratinA lekhaka - je prAyaH racanAkAra paNa hoya - RSi rUpA nAme koI munibhagavaMta che ane temaNe sAdhavI savIrAM nAme sAdhvIjInA paThanArthe A racanA lakhI che, tevU grantha prAnte Apela puSpikAthI jaNAya che. A lekhaka/ racanAkAra tathA lekhanakALa vize koI mAhitI maLatI nathI. lekhanazailI tathA pratinAM kada-mApa ane zabdonI pasaMdagI jotAM A prati sattaramA saikAmAM lakhAI hoya tevU aTakaLI zakAya che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 zrIugatIyaMzabdasaMskAra e 60 // zrIvItarAgAya namaH // arham // Aja - adya anyama - anyathA kAlhi - kale(lye) ekavAra - ekakRtva[:] parama - paredyavi bivAra - dvikRtva[:] arIrama - aparechu triNivAra - triNikRtya(trikRtvaH) AjUnI - adyatanI cyArivAra - catu[:] kRtva[:] kAlhUnI - kalyatanI paMcavAra - paJcakRtva[:] paramUnI - paramadivasIyA suvAra - zatakRtva[:] hivaDAnI - AdhunakI (AdhunikI) evaM vAra zatakRtvasa (?) sAmpratanI (vArasya saMkhyAyAM kRtvas) hivaDAM - A(a)dhunA ekapari - ekadhA sAMprati - sAmpratam biDaM pari - dvidhA, dvaidhA, dvaidhaM nahI tu - no vA / no cet trihuM pari - tridhA, traidhA, traidhaM lagai - prabhRti, Arabhya cihuM pari - caturdhA pAkhai - vinA, Rte saiM pari - zatadhA muhiyA - mudhA ghaNI pari - bahudhA yama - yathA kihAM - kva, kutaH(tra), kasmin sthAne tima - tathA jihAM - yatra, yasmin sthAne kima - [ka]thaM tihAM - tatra, tasmin sthAne iNi pari, ima - itthaM anetha - anyata(tra) jaIyaM - yadA sagalai - sarvatra tahiyaM - tadA timai - tatkAlam kahIi - kadA jhaTakai - jhaTa(Ti)ti ekavAra - ekadA vahilaM - zIghram anekavAra - anekadA utAvaluM - tvaritam sadA - sarvadA, nirantaram juu - prathuk (pRthak) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 ekaThau - ekatra tAharuM - tvadIyam mAharUM - madIyam tamhAruM - yuSmadIyam, bhavadIuM(yam) amhAruM - asmadIyam ehanuM - etadIyam kihAM- - kutratyam ihAnuM - atratyam tihAMnuM - tatratyam jAM - yAvat tAM - tAvat yeto - yAvanmAtra tetaluM - tAvanmAtra e[ta]lauM - etAvanmAtra etaluM - iyat ketaluM - kI(ki)yat ju - yadi tu - tataH jaM - yat taM - tat jai kimaI - yadi, kathamapi cet isiuM - iti, IdRzam hA - evam ima ja - evameva hiva - atha hivaDAM pUThi - ataH param hAthalasa (hAvali ?) - pratyuta pUThaI - anu pAchaI - pazcAt sAmhauM - abhimukha, sanmukha uparAThauM - parAGmukha jamaNau - dakSiNa DAvu - vAma, savya pAdharu - Rju, sarala vAMku - kuTa(Ti)la upari - upariSTAt heThi - adhaH upaharu - Urdhva ADau - tiryag tarachu - tiracha (tirazcIna ?) Agali - agre, purastAt Agalu - agresara pAchalu - pazcAt sarIkhaM - sadRk, samAna sarIkhI - sadRzI, sadRSyA (zA) kisI - kIdRg, kIdRzI, kIdRzA anesI - anyAdRzI, anyAdRga, ____ anyAdRzA tisI - tAdRk, tAdRzI, tAdRzA jisI - yAdRg, yAdRzI, yAdRzA tu-sarIkhI - tA(tvA)dRk, tvAdRzI, tvAdRzA mu-sarIkhI - mAdRk, mAdRzI, mAdRzA amha-sarIkhI - asmAdRk, asmAdRzI, asmAdRzA tumha-sarIkhI - yuSmAdRk, yuSmAdRzI, yuSmAdRzA urahau - Arvak (arvAk) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 parahau savihaMgamA - parAk, parata: UgumUga jhalajhAkhasuM - jhalabbhAMSyaM - ma (mu) hama (mu) hasIjhaNauM - mukha taui uihaNa vilakhuM samantAt, viSvag, drahadrahavelA - samantataH avAg(G)mUkaH u(U)dhAMdhalUM - UrdhvadhUlakaM - ApaNuM parAuM - parakIya - sUgAmaNUM - sUkAjanakam kSema-kSati ha ina AtmIya, svakIyam (caladdhvAGkSam) - anerAnuM - anyadIya, anyasatka devanuM devasatki(tka) gurunuM - gurusatka je puNya ajI adyA'pi tathA'pi aiSama yadi eti mukheSa(kSaNam) (uddhUlikam) purataH, pura paDhU - pratibhU - paDhUcuM - pratibhAvyam pari arvAcInam sAMjha sandhyA, sAyam bahavararAtri - madhyamarAtri nasIthavihANuM ghaDI puhara prahara, yAma savAra savelA asUraM asUram cughaDI - caturghaTikam Adhu ardha pUru - pUrNa adhUruM ardhapUrNa duDhauM - sArdha aDhAI - - sAta UparIyAmaNuM - utki(tka)likAkulam ATha koDi- kautuka nava dasa ulyauM pailUM - parAcInam ekAdasa - ardhatRtIya ahUThauM - ardhacaturtha sADhApaMca dvi - vilakSa bai taNa cyAri paMca - paMcan cha SaT - ghaTikA, nADikA jai(ya)drathavelA tri sArdhapaJca, paJcana(paJcona) saptan vibhAti pratyUSam catvAri aSTan navan dazan 15 ekAdazan Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 [dvAdasa ] dvAdazan, trayodazan, caturdazan, paJcadazan, SoDazan, saptadazan [aThArasa] aSTAdazan guNIsa - ekonaviMzati viMzati vIsa ekonatriMzat trIsa - triMzat eguNacAlI - ekonacatvAriMzat cyAlIsa - catvAriMzat paMcAsa sAThi sattara asI U navatiH su-zati (zata) ba dvitIya trIju - tRtIya cuthu - caturtha pAcamu paJcama chaThau SaSTa saptama - - - - 1 - paJcAzat SaSThi saptatiH azItiH sAtamu AThamu navamu dazamu igyAramu ekAdazama ityAdi urai-parai itastataH bhAvaitihAM (?) aSTama anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 kihAMnu - kutaH, kasmAt kAMi kim valI punaH paNi param muDamuDa navama dazama - yatastataH - mandaM mandam, zanI zanI (zanai: zanaiH) gADhaiM gADham lAMbu pralamba, dIrgha TuMku - tuccha, hrasva moTau mahAn jADau - sthUla, upacita, pratyana (la?) dubalu durbala, kRza sobhAgIu - saubhAgyavAn raliyAmaNuM - ratijanakam udegAmaNuM - udvegajanakam abADU pratikUla savADUu sAnukUla DAu dakSa bholu - mugdha Ucu - UcIsthara (uccaistaram) nIca - nIcIsthara (nIcaistaram) adhika agrevANa pachevANa cukavaTu uchau hIna arata-parata-bApasadRza AkRtyA prakRtyA [pi]tRsadRza agrAnIka pazcA[da]nIka catuHkapapaTa(catuSkapaTTa) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 urasa apagharSa rasoI - rasavatI sAlaNuM - sAka (zAlanaka) karbaMuM (karaMbau ?) - karbhaka (karambaka) salI zalAkA doru darvara kIlaka khIlu uru apavarka (arvAk ?) - -- - - rasoDIuM mahAnasa pachokaDau pazcAdu(do)kas AMgaNuM bAra dvAra pAvaDI sopAna - cuka - catuSka paTasAla paTazAlA - aMgaNa thAbhu stambha kabhI - kumbhikA bhAruTa bhArapaTTa khUNuM - kU(ko)Naka udambara dehalI aMbara bhauiruM - bhUmigRha nIsaraNI ni[:]zreNikA - pATI pATikA pothI pustikA TIpaNuM Tippanaka cugaThi - catu[:] kASTikA vIMTaNuM - veSTanaka pUThIdanuM (pUThI aThaM?) pRSThipatram pAnuM - patram kANuM mAhi kimADa choha - sudhA vegaluM dUratara dUka Asana (nna), bhItara abhyantara vATa serI - bAhiraluM aMgata -- chidram madhya, antara bhIti, bhaya kapATa - -- -- - vartamAnA rathyA - - - parigraha phalahauM AgalI argalA kuMcI kuJcikA kaThAsanaM - kASThAsanam uDhaNauM AcchAdanam bAhayyA (bAhya ?) aGgagata vAsaiM uttarIya pahiraNa pradhAnavastram pAstha(tha)raNaM prastaraNam ADaNa aGgamaNDaNa(na) mUliuM - mUlaveSTana pacheDI paTI sADI zATikA - - samIpastha mauDa rAkhaDI TIluM kAThaluM - grIvaka bahirakhu - bAhurakSa muga (ku) Ta rakSA tilaka, puhi (puNDra ?) 17 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Ura [keyUra] mUDI - mudrikA kaDadoru kADaluM kAMkaNa - Ura khAsaDauM -- 1 - pUThi haIuM - upAnaha paga pada, aMDri aMgUThu - aGguSTa AMgulI lIha rekhA goDau jAnu Uru jaMghA bayasakA(?) phUhaDauM - purISa mautra, mUtra - - - - - kaTidarva(vara)ka kaTakam kaGkaNa, valaya nUpura - DUTi nAbhi peTi aGgulI udara, jaThara pRSTha hRdaya, vakSas thaNa stana, kuca khaMdhu skandha, aMsa grIvA gADa galuM kaNTha nakha karaja haDabaTI - cibuka prasrAva kaTi, zre (zroNI u(a)pAna, gudA oSTa, radacchada anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 mukha dAta ho kuMca - kUrca, zmazru vadana, Asya dazana [jIbha] - jihvA, rasanA, rasajJA tAluM tAla, kAkuda [nAka] nAsikA, nAsA gAla- galla, kapola AMkhi rUM - - -- kAna nilADi mAthuM kesa - - -- - - - vAhaNa vahilA pAyaka hAtha bAhu bhujA cAmaDI deha tAMgaNI raivADI ghoDu hAthI balada ratha gADauM lalATa mastaka, zIrSa kuMtala roman asavAra pUMtAra sAgaDI karNa - - akSi, netra, locana - - tvacA vigraha, tanu hasta, kara - vRSabha, dhaureya sa(sya)ndana, Asya (zva) tanugamanakA rAjapATikA haya, azva, turaMgama gaja T zakaTa, anas gantrI vaitravetrI (vItavetrI) patti, padAti azvavAra AdhoraNa zAkaTikA yantrasArtha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 rAmati krIDA [bakora] barkara goI gosalI - gopyazalAkA daDau kanduka pAsu akSa, devakana(devana) ju - yataH hIDolu - dolana jhIlaNuM - jalakeli vaTavAlaNuM - vartmapAtraM (pAlanam) dvighaDaM (ghaTakam) baheDauM gharaTTa - gharaTau arahiTa - - - kU [kUpaH] vAvi vApI khaDokhalI dIrghikA talAva taTAka, saras nai samadra ambhodhi dra[ha] hUdaH - araghaTTa - 1 taTa bUsaTa - capeTA cuhaDI - caMcupa (pu) TikA kAvaDi(ji) - kAyamAdanI (kAyATanI) lipasaNuM - lapasAvanaM (lipsyAyanam) paTaMtaruM Doka chIDaNi chekaDi chidraka sIrAma [NuM] zItAzana suDi - saMvRti (tapaTI) sIrakha zIta[ra]kSA talAI tUlikA sandhikam vegaDau vikaTazRGga - -- - jamAI nadI, namnikA (nimnagA) u(U)sIsuM selAvaTauM - upazIrSa zilAva (pa) Ta khADAituM - khaMgAitUM (khaDgavitta) bhathAituM bhastravitta bagAI - jaMbhAIkA (jRmbhikA) gUhalI gomayaphalikA (gomukhA) kosIdhuM (TuM) - koSasamRddhi (ddha?) yAmatraya (jAmAtR?) bhAI bhrAtR, bandhu pitA - pitR, janaka mAtA mAtR, jananI tanaya, suta tanayA, sutA pratyantara Dolakara chidrATanI - putra putrI phuI - pitRSvasA garaDhau gatArdhavayam mAsI - mAtRSvasA vachIAita pItasaM pitRvya vastuvaMta (vitta) u(U)salasIdhuM uzra (ullasita) - mAuluM - mAtula 19 bhANeja - bhAjJe (gine) ya: bhatrIju - bhrAtRvya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 jAIyA - putravadhU, snuSA lavAra - vAcAla, vAvadUka sAsU - suzraya (zvadhU) UlaSu - udakollaJcana sasaru - zvazura palavaTi- palavartipaTI(parivalitapaTI) mAya-bApa - mAtarapitarau doTI - dvipaTI sagA - svajana koTIlu - kuTTanaka mitra - vayasya nidrAlUu - nidrAlakSa phiraka - phara(sphurat)cakrikA mADahI - balAtkAreNa[Na], haThAt pa(pA)TUAlI - pAdaprahAravatI rUDau - rucira, ramya khAIkaNa - khAdanakSatya(khAdanaparaH) / bhalu - bhavya, sundara u(U)ghaDadUghaDu- udghaTa-durghaTa bhANuM - bhAjana, sthAla bivaNuM - dviguNam kacoluM - cakSu(Sa)ka triguNuM - triguNam pIgANuM - pIgAnana(piGgANam?) cugaNuM - caturguNam ghaDau - ghaTa, kumbha kAdamAluM - kardamAkula | gaDhauM - udaka, gUDha (?) bApaDau - varAka karavu(u) - karka (karaka) vahurauM - vi(vya)vahRta gAgari - gargarI poThIu - pRSThavAha belu - bivadrA(?) araNaiM - arati kalasu - kalaza sohilaM - sukhAvaham mATI - mRttikA, mRd dohinu - duHkhAvaham sonuM - suvarNa, kanaka, hema[n] sUAkheM - sukumAla, mRdu rUpuM - rajata, rUpya kharakharUM - kaThina, kaThora trAbUM - tAmra ghAisuM - sahasA sIsuM - sIsaka, vaGga kabaDa(kaDaba) - kaDA(NA)bA tarUuM - trapu, nAga balahI - balAhikA kAsuM - kAMsya AhAra-jAhAra - Agama-nirgama, ehire- lohaDauM - loha, ayas Agara - Akara mahAsAhaNI - mahAsAdhakA khANi - khAni -yAhirA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 lUNa - lavaNa khAra - kSAra saMcala - sauvarcala sIdhava - sI(saindhava vAnI - vaNikA khaDI - khaTikA hIgalo - hiMgula harIyAla - haritAla mUsa - mUSA sADasu - sandaMzaka bhAthaDI - bhastrA, yavA dhamaNi - dhamanikA kAkaru - karkara dhUli - rajas velU - vAli(lu)kA bhUI - bhUmi, bhU, dhAtrI parvata - naga, zikhara, bhUdhara DhUMka - zRGga, zikhara kaDaNa - kaTaka khetra - kSetra vADi - vati(vRti ?) kyArU - kedAra ITa - iSTakA ITAla - loSTaka ihaTavAha - iSTakApAka pAkhANa - grAvANa, dRSad rAI - rAjakA (rAjikA) chANuM - chA(cha)gaNa, gomaya kAdama - kardama, paGka, jambAla sthAlI - uSA (?) bAdhuM - ba(bu)dhna vAhaDI - AyaghaTI DhAkaNI - sthaganikA ghaDAkamaMcI - balAdviSTAkArakaH AratI - ArAtrikA vasai - sarvato'vasaraH, sabhA parakhada - samayA(sabhA) gukha - gavAkSa poli - pratolI siMhadhAra - siMhadvAram balANuM - balAnana AkhAmaMDapa - akSamaNDapaH gaMbhAru - garbhagRha deulI - devakulikA bhamatI - bhramAvartikA dhaja - dhvaja, patAkA dhaluhara - dhavalagRha ghara - sadma, okas rAjahara - rAjagRha suNahara - zUnyagRha parva(parava) - prapA cAcara - catvara gaDha - durga, prAkAra kosIsa - kapizIrSaka khAI - parikhA vADau - vATaka Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 pADau - pATaka bara[pha] - jUvaTauM - dyUtAvarta avasA, dhUari - mihikA bhaMDAra - bhANDAgAra biMda - vipRS, jalalava koThAra - koSThAgAra vAhau - bAhupravAha ghoDAhaDi - hayazAlA, mandurA nIka - sAraNi hasta(hasti)zAlA kalola - Urmi, taraGgA cutalaM, curI - caturikA lahari - lahirI catukAzAlA - catuHzAlam sevAla - panaga hATa - haTTa, ApaNa kamala - ambhoja, saroja, padminI pauSadhazAlA - pauSadhAgAra tuMtu - bisa karaNavArIuM - karaNazAlA mighabAlAha (?) - jImUta, meghamAlA, uvaTTa - utpatha kAdambanI mAgI - anumArga vRSTi - varSaNa nagara - pura, pattana AkAsa - vyoman, antarikSa nagarI - purI dizi - dig, kakubha deza - viSaya, maNDala, rASTra pUrva - prAcI pAli - palli, pachI (?) dakSaNa - ArAcI (avAcI) rAna - araNya, aTavI pachima - pratIcI thala - sthala urata - udIcI, kauberI uparavADauM - utpathadvAra AgneyI khADa - gartA nairRtI masANa - smazAna vAyavI cuvaTu - catughasya(catuSpatha?) aizAnI pAja - padyA vAu - pavana mAlu - mAlaka vIjaNu - tAlavRnta pANI - pAnIya, vAri, ambhas A[ga] - agni, vahni, kRzAnu hIma - pralIyAM (?) dhUM (?) - dhUmadhvaja karA - karaka, ghanopala bApha - bASpa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 23 phINa - phena zaja - zaSA (?) jhAla - jvAlA rAkha - rakSA iMdhaNa - [indhana], samidha masi - maSI, malinAmbu kAjala - kajjala, aMjana adhUNa - arghya driNa (rikha) - vRkSa, taru ima AMbu - Amra, sahakAra | lIMba - nimba, picumanda AbilI - ciJcA pIpala - pippala, azvattha vaDa - vaTa, nyagrodha kaira - karIra khejaDa - zamI bAula - babbUla rAyaNa - rAjAdanI, priyAla vaNakhaDau - vanavRSya thohari - snuhI, mahAtaru kuMAri - kumArI galo - gaDUcI bIli - bilva boli(ri?) - badarI keli - kadalI, rambhA jAi - jAtI sevatarI - zatapatrikA kaNayara - kaNavIra ve(vo)la, ve(va)ula - bakula veula - vicakila cApuM - campaka tADa - tAla pADala - pATala vAMsa - vaMza kATha - kASTha khaira - khadira pIpali - plakSa Aka - arka dhattUrau - dhattUraka yavAsu - yavAzaka dro - dUrvA pamADa - prapunnATa selaDI - akSa (ikSu) jvAra - jugandharI sAli - zAli cokha - tandula java - yava gohU - godhUma DamaMDu (uDada?)- mASa maga - mudga ciNA - ci(ca)Naka tUari - tubarI kulatha - kulattha kAga - kaGgu, kodrava culA - capalaka cuTha(koTha?) - kapittha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 cIbhaDauM - cirbhaTaka koThI DAM koSThabhedakaH sUkhaDI - sukhabhakSikA dhANI puhaka bAkula vaDAM mAMDA -- - bhAta dhAna maNDaka pUDA papaso (pUpaka) kulIsa - kulikA sUAlI - sukhAdanI khojAM khAdya lADUu modaka dahItharAM - dadhistharAH vaDI pApaDa bAhula ghI dUdha mAkhaNa - - - - kUra dAli khIca khIcaDI golI kaNaka 11 dhAnyA pRthuka bakula vaTaka - TikA parpaTa ghRta, Ajya dugdha, payas bhrakSaNa, navanIta - - valaphalakA bhakta dhAnya andhasya (?), odana sUpa kSipra kSipracaTikA guTikA kaNikA samatA (?) anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 Akhe akSata sAtU saktu gula guDa sAkara khAMDa madhu dahI kSIra ghola chAsi - - rAyaNa kelAM takra calU gaNDUSa sIdhU - Asava taMbola phophala veli zarkarA, sitopalA khaNDa dhUli (?) dadhi payas, paramAnna kAlazeya Da(u?)ruMgucha - - tAmbUla pUga vallI rAjAdana kadalIphala nAlikera nAlIyara bIjoruM - bIjapUraka, mAtuliGga drAkha drAkSA, mRdvIkA khAdyArikA khAra Topa - Toppapara gulA (?) -- khajUra - kharjUra pIlU pila (pIlu) sarasavela sarSapataila alasela (alasivela) kAharau (kADhau) cUnu - cUrNa - kAtha atasItaila Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 caMdUu - candrodyota, ulloca parIca yavanikA, tiraskariNI taMgoTI - taMgapaTI 1 gUDara (?) guptA parvaka (?) sAtharA seji zayyA mAMcu maJcaka, paryaGka AchaNa khATa khaTvA dhoyaNa ArIsuM - AtmadRza (Adarza), darpaNa haladara cUDIu bhadrAsana cAkAnI Asana, viSTara AsaNa peDhI mAcI maJcikA, AsandI - 1 - - saMstara pIThakA alatau alataka, yAvaka dIvu - dIpa; gRhamaNi dIvaTi cInaTa disA (dIpavartikA ?) sneha - kAkasuM - kaGkatika kAkI Gka veNI veNikA, virI (?) aMboDau dhammilla siiMthau - sImantha (nta) palI palitA coTalI kAkapakSa nUnasatukha nakhikA AdUM Ardraka, zRGgabera arzoghna tuMbaDa haraDai sUTha papali sUraNa vaigaNa vRntAka gAjara gRJjana khATUM khAruM galiuM - - - mirI miraca rAI - rAjikA, AsurI Anali dhAvana haridrA pItA 1 nAgara alAbu harItakI, abhayA - - pippalI, kRSNA (?) amla kSAra gavila miSTa, madhura mIThaM tIkhu - tikta kaDUuM kasAyaluM kaSAya vATaluM - vartula, vRtta curasuM - caturasra sAMkaDauM - kaTuka - saGkIrNa mokaluM - motkala paTalhai (pahulau?) - pRthula, vizAla AkaruM utkaTa nIcAUMcuM - nimnonnata nIlaphUla panaka sAkha kuDau IyaNa gADara zaGkha 25 kapardI a(i)likA gaDDa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 pUruM - pUtaraka kIDI - kITikA, pipIlikA mAkiuM - matkoTaka jU - yUkA mAkaNa - matkuNa ghImela - dhRtapipIlikA kuMthU - kuntha mAkhI - makSikA DAsa - daMza masA - mazaka kolIu - kaulika bhamaru - bhramara, SaTpada vIchI - vRzcika sApa - bhujaGgama goha - godhA giharolI - gRhagodhA kAkIDau - kRkalAsa nula - nakula uMdara- mUSaka DeDaka - maNDUka zvAna - zvan bilADI - mArjAra chAlI- ajA bokaDu - chAga gAya - go, dhenu bhaisa - mahiSI uMTa - uSTra vAgha - vyAghra cItau - citraka, dvipin sIha - siMha, mRgAri mAchau - matsya [karahau] - karabha sADa - SaNDa gadarbha - rAsabha sUara - zUkara sasu - zazaka haraNa - mRga sIyAla - zRgAla kAchabu - kUrma sehaliu - jAhaka, gAtrasaGkocI ciDau - cATakara kAga - vAyasa baga - baka samalI - zakunikA bharava - bhairava devi - durgA cAsa - cASa pArevu - kapota, pArApata sUaDau - zuka sAhalI - sArikA kUkaDau - kukkuTa mora - mayUra, kalApin tItari - tinarA (tittiraH) haMsa - malA (marAla) garuDa - vainateya paMkhI - pakSI, vihaGga pAkha - pakSatA cAcA - caJca Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 koila kokila pazu, tiryag naraga naraka, zvabhra manukSa mAnava bAlaka zizu, zAva bAlapaNa zaizava bAla taruNa yuvAna - 1 - vaDau vRddha khicara - vihaGgama vaDapaNa vArdhaka sahaya sahRdaya bolahara vAkmAn (vAgmI ?) gUgu - mUka bahiru badhira dAtAra kRpaNa mitampaca sujANa sujJAna ajANa ajJAna DaheuM - vidura vAMdaNahAru vandira kahiNAru AzuMsu rUDA bolu - priyaMvada gahilu grathila - - - - dAtA, dAnazUra ApavasU svatantra, svAdhIna parataMtra parAdhIna ApachaMdau Atmacchanda mahardhika lakSmaNa dAdrI - duvidha aNAthIu akiJcana dhanika, prabhu dhaNI dAsa kamAru vahItaru - suhaDa subhaTa kAyara kAtara bhIru vigRha dayAlU sUga 1 - - - mAraNahAra mAraviuM dhUrta krUra mAyAvI misa - - - bhojakSa (bhujiSya ?) karmakara bhAravAhi(ha)ka, bhAravaivadha zUka vyAkula, vihasta dayAlU, kRpAlu - - - ghAtaka vyApAdana zaTha nRzaMsa cADau cora - caura, - vyAjAt karNepa vyaMsaka pATaccara AlasU - tundaparimRja uMjamAlu dAna vitaraNa mAgaNahAruM - mArgaNa, yAcaka bhIkhArI bhikSAcara vaNImaga vanIpaka mAgavuM - prArthanA huNahAra bhaviSya lajAlU udyamavaMta (vAn) 27 apatrastha(trapa?) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rIsAla - IrSyAlu bhUkha - bubhukSu bhUkha kSudhA - tri-pipAsu trisa pipAsA - khANahAra ghasmara peTahaDI - kukSimbhara sarvabhakhI - sarvAnnIna lobhIu - lipsu nIlaja nirlajja ahaMkArI ahaMhiu(ahaMyu) mAtu matta moTapeThau TAlI - kubaDa chImaNu, vAma khoDau - - - - - - - tundila khalvATa kubja mAdau roga vyAdhi chIka khAsa khasa khAja poDA koDha heDakI khaJja mailu kANu kANa, ekadRk, kAnatana (?) DheDha dAMtalu dAtAra (dantura ?) aMdhalu andha, gatAkSa - manda, glAna kSuta kAsa kacchU vAmana kaNDU pig(piTaka ?) kuSTa hikkA anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 sojA harasA chAdi vaidya - - - talAra nAvI sonAra chIpu ghAcI lohAra uSadha paDIgyu nirAluuM jo lehau lekhaka A - zopha harSA(arza: ?) chardi cikitsaka bheSaja - - - = pratikathaka (?) nirAlaga saMvatsaraka dyUtakAra ArakSaka nApita svarNakAra rajaka malina antyaja bhIla pulinda cAtrika (?) lohakAra sUtrahAra - sUtradhAra aNakAra - kuvinda bAhmaNa vADava, dvija, vipra kSatrI kSatriya vANIu vaNik, vaNija, [gAMdhI] gandhika bhaMDArI - bhANDAgArika koThArI - koSThAgArika mahatu amAtya purohita - purodhas Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 rAjA - rAjan, bhUpAla, pArthiva loka - prajAjana vaTevAu - adhvanIna saibalu - pAtheya pAlu - pAdacAraNa prAhUNuM - prAdhUrNaka gAmaDa - grAmya nagarInuM - nAgara hAsu - hAsya rIsa - roSa Ujama - udyama [] - bhayabhIta bIhAmaNuM - bhayaGkara parasevu - prasveda Asau - azru lAja - vrIDA nidrA - pramIlA Alasa - tandrA dayAvaNuM - dIna vairAga - vairAgya vAta - vArtA nAma - nAman, abhidhAna teDauM - AtmA(AkA)raNa sama - zapatha Utara - uttara pUcha - pRccha, pRcchA asoI - apazruti sAcuM - satya, tathyam kUDauM - kUTa, alIkam paDavaDauM - sphuTa-prakaTa nIThara - niSThura lU - rUkSa gAli - Akroza Asisa - AzikA(e) ulaMbhu - upAlambha roIq - rudanam saMdesu - vAcika ANa - AjJA gIta - geya nAca - nRtya, lAza(sya) vAjAM - vAjiMtra(vAditra) tUra - tUrya mAdala - mRdaGga bhera - bherI tAla - tAlA jAlara - jhallarI svarga - surAlaya deva - nirjara sUrya - sahasrAMzu tAvaDauM - Atapa jhAjhUA - mRgajala pArIyAsa - pariveSa caMdra - vidhu ahinANa - abhijJAna cAdraNuM - candrAtapa ajvAlI rAtri - jyotsnA rAtri paDave - prati[pat] bIja - dvitIyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 cuthI - caturthI amAvAsa - amAvAsyA pUnama - pUrNimA pAkhI - pakSikA cumAsaM - caturmAsakam pajUsaNa - paryuSaNAparvan aThAhI - aSTAhikA pAkhaSamaNa - pakSA[na]zana (pakSakSapana?) mAsakSamaNa - mAsakSama(pa)na upavAsa - a(u?)poSita, caturtha / Abila - AcAmla nivI - nirvikRtika ekAsaNuM - ekabhakta paramaDha - purimArdha porisi - pauruSI byAsaNuM - dvibhakta nukArasI - namaskArasahitam pacakhANa - pratyAkhyAna paDikamaNuM - pratikramaNa paDileha[Na] - pratilekhana kAusaga - kAyotsarga khAmaNuM - kSAmanaka vAdaNuM - vandanakam khamAsamaNa - kSamAzramaNa AloyaNa - AlocanA sajhAya - svAdhyAya vaSANa - vyAkhyAna caloTau - colapaTTa ughu - rajoharaNa, dharmadhvaja mahupatI - mukhapota(ti)kA vadanA - vAdanikA naseja - niSedya pUchaNuM - pAdaproJchanaka DaMDAsaNuM - daNDAsanakam pUjaNI - pramArjanikA kabhalI - kaparikA, kAmbalI vasA (?) gochau - gocchaka pAtrakesarI - pAtrakesarikA paDalaM - paTalaka rayatrANa - rajastrANa tRpaNuM - tRpanakam (tarpaNakam) kaDahaTauM - kaTAhaTakam masIjaNuM - maSIpAtram, maSIbhAjanam lekhaNa - lekhanI churI - churikA kApaNI - kartarI vehanakaM - vedhanakaM narahiNI - nakhaharaNI DADI - daNDikA naukAra - namaskAra nukaravAlI - namaskAramAlikA arihaMta - jina, vItarAga, parameSThin gaNadhara - gaNabhRt AcArya - AcAryamizra upAdhyAya - pAThakamizra mAhAtmA - mahAtman Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 nRgaMtha - anagAra mokSa - apavarga, siddhi vaNArIsa - vAcakamizra zAstra - zruta paDyAsa - paNDitamizra pUjya - bhagavAn kSalaka - vagneya (vijJeya?) kalANa - mAGgalya, bhadra dIkSA - pravrajyA // iti zabdasaMskAra // 1 // cha / e 60 // ahU~ // uktaH paJcadhA kartA - 1. karma, 2. bhAvi, 3. karmakartA, 4. hetukartA (?) 5. naSTakartA // huM (huuM ?) bhUtam, jAtam upAjiuM - upArjita, arjita pIdhuM - pItam chADauM - tyakta sUdhU - AdhrAtam melhiu - mukta dhamiuM - dhyAnaM (dhmAtam ?) lAgu - lagna, sakta rahiuM - sthitam gAnuM - garjita, stanita jItuM - jitam gopavauM - gupta khayaM - khaNam (kSatam) lavu - pralapita smariM - smRtam boluM - jalpita tiru - tIrNam kahau - kathita dhAuM - dhyAtam japu - japta kuramANuM - mlAna cubyu - cumbita ughu - nidrANa Acamyau - AcAnta dhrAyau - dhrAta cApu - AkrAnta locu - locita mADauM - prakrAnta pUnuM - arcita, pUjita, mahita saGkrAnta vAchiuM - vAJchita, iSTa, abhISTa, Ihita praNimuM - praNata mUchiuM - mUcchita vAMdyau - vandita Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 namaskaru - namaskRta gyau - gata Aq - Agata mAluM - malita paDhiu - paThita, adhIta AcaraM - AcIrNa bAdhyau - baddha, yantrita, kIlita phaliu - phalita phUluM - puSpita khalahiuM - saMvalita jIvaM - jIvita, prANita dIrcha - dRSTa DasiuM - daSTa modhU - moSita tUThu - tuSTa harakhu - harSita(hRSTa) riSTa - tuSTa, prIta mUsu - muSTa ghasiuM - ghRSTa kasuM - kaSita ghrasu - grasita trisu - tRSita nisu - nista(nirasta ?) parasuM - spRSTa abhyasau - abhyasta vasiuM - uSita Usasau - ucchvasita hasu - hasita kIdhu - kRta, vihita dIdhu - datta lIdhuM - gRhIta, A[da] tta aMgIkara - aGgIkRta vIdhyu - viddha khAdhu - bhakSita dAdhu - dagdha bAdhu - bandhana(baddha ?) lAdhu - labdha mUuM - mRta bharuM - bhRta, bharita jaru - jIrNa jharu - kSarita vAsi - [vA]sita [khAdhuM] - bhukta Adiru - AdRta dharu - dhRta varu - vRta AvalaM - AvRta chAvalaM, DhAku - AcchAditam saru - sarita(sRta) prasaru - prasRta vistarau - vistIrNa udharu(dharu?) - dhRta saMharu - saMhRta udAharu - udAhRta upanau - utpanna saMpanu - sampanna usaMgeM - zrAnta lAgu - lagna Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 33 nhAu - snAna(ta), majjana(majjita) kApiuM - klRpta pacu - pacyata(pakva ?) tApuM - tapta racu - racita vigUu - vigupta saMcu - saJcita sUtu - supta lIpuM - lipta jAgu - jAgRta lopuM - lupta uThiuM - uSTitaM(utthita) uhaTiu - nivRta baiThu - upaviSTa pAchu valiu - pachavItU valata(pazcAd paiThu - praviSTa valita ?) nIThauM - niSThita pAMguru - prAvRta rahiu - sthita rAkhu - rakSita sAmahiu - sajjIbhUta dIkhu - dISa(kSi?)ta sanahiuM - sannaddha lAkhu - vikSipta saMgrahauM - saMgRhIta ghAlu - kSipta sAsahiu - saMsoDha cAlu - calita jamuM - [] (?) balu - jvalita rUdhauM - ruddha kalu - kalita pIsuM - piSTa nIkalu - nI(ni?)Skalita coru - corita nIsaru - niHsRta cItaq - ciMtita galiuM - galita ramau - krIDita chalu - chalita bhramuM - bhrAnta Dhalu - luThita damu - dAnta palu - palita vamiu - vAnta sAMbhakheM - zruta, AkarNita upasAmu - upasAnta ruliu - rulita chedauM - chinna valiu - valita bhedauM - bhinna kApu - kampita preru - prerita thApuM - sthApita vakhANuM - vyAkhyAta vyApu - vyApita(vyApta) pAu - pAyita Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 rahAvaM - sthApita saMbhAru - smRta karAvyu - kArita chaMDAvyu - tyAjita melhAvaM - mocita namADiu - nAmita mokalyu - prahita paDhAvu - adhyApita dekhADiu - darzita tUsavyuM - toSita vAsu - vAsita Apyu - arpita levarAvyu - grAhita UThADiu - utthApita baisAriuM - upavezita kADhiu - niSkAsita jamADiu - bhojita bhamADiu - bhrAmita sUADiu - zAyita nhavaDAvyuM - snApita saktau - zaknuvan pAmatu - prApan rUdhatu - rundhan jomatu - jaMjAna (?) bhedatu - bhindAna jamatu - bhuJjAna mAnata - manvAna leyatu - gRhNan luNatu - lunvan jANatu - jAnan coratu - corayan ciMtatau - cintayan parasmaipade saMvRt (zatR?), Atmanepade Anaz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - hoItu - bhavat deyata - dadat dharatu - dadhat karatu - vidadhat jAgatau - jAgRta (jAgrat) mait (?) - de(dI?)vyat posatu - poSan (puSNan ?) varatu - vRNvan hoI - bhUtvA pIi - pItvA rahI - sthitvA bolI - uktvA joI - gatvA deI - dattvA chADI - hitvA, muktvA ramI - ratvA rUdhI - rundhvA phADI - bhittvA jamI - bhuktvA namI - natvA leI - gRhItvA bhAjI - bhaktvA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 35 jANI - jJAtvA cItI - cintayitvA corI - corayitvA karI - kRtvA, vidhAya uThI - utthAya DhAkI - pidhAya paisI - pravizya pAmI - prApya AvI - Agatya sAMbhalI - zrutvA, AkarNya usarI - utsArya AdarI - AdRtya mADI - prArabhya mokalI - prasthApya teDI - AkArya vArI - nivArya viharI - vihRtya pahirI - paridhAya joI - vilokya ApI - samarpya vimAsI - vimRzya vakhANI - vyAkhyAya pAchu valI - vyAghuTya parasIjatuM - parisijyamAna khIjatuM - kSIyamANa gAyatuM - gIyamAna khAyatuM - khAdyamAna dIsatuM - dRzyamAna saMbhArItu - zrUyamANa bola(lA)tuM - ucyamAna karAvitu - kAryamAna uThADItu - utthApyamAna rahAvatu - sthApyamAna mokalItu - preSyamANa jamADItu - bhojyamAna ANItu - AnIyamAna upADItu - utpATyamAna ---------------- karivA - kartA (kartum) levA - grahItum devA - dAtum pIvA - pAtum saMbhalivA - zrotum jovA - draSTum jimavA - bhoktum bolavA - vaktum baisavA - upaveSTum rahivA - sthAtum jAivA - gantum ANivA - Anetum karAvivA - kArayitum kIjato - kIrya(kriya)mANa dIyatuM - dIyamAna pIjatuM - pIyamAna lIjatuM - gRhyamAna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 ------ - - - - - - - levarAivA - grAhayitum diiM - dehi davarAvivA - dApayitum ANi - Anaya jANi - jAnIhi leNahAra - jigrahiSu vakhANi - vyAkhyAhi karaNahAra - cikIrSu boli - bihu(bravIhi) varaNahAra - vuvUrSu UThi - uttiSTha maraNahAra - mumUrSu rahi - tiSTha sama(smaraNa ?)hAra - susmUrSu mokali - prahi[No]tu caraNahAra - jigI(gami)Su jami - bhu[na]ktu U[Tha]NahAra - uttiSThAsu joi - pazya rahaNahAra - tiSThAsu // iti kriyAsakSepaH / / baisaNahAra - upavivikSu [pa]isaNahAra - pravivikSu lAjai, rahai, hui, jAgai, vAdhai, khUTai, jANaNahAra - jagamuSa(jigamayiSu?) jIvai, marai, sUvi, ramai, bhAvaiM, zobhaI ApaNahAra - apAyasu(arpipiSu ?) - ete dhAtavo'karmakAH // dekhaNahAra - draSTavya(didRkSu) sAMbhaliuNahAra - zuzrUSu dohi - dogdhi bolaNahAra - vivakSu mAgai - yAcati(te) paDaNahAra - pipatiSu rUdhai - ruNaddhi bhaNahAra - bibhaNiSu pUchai - pRcchati vakhANahAra - vyAcikhyAsu bhIkha[i] - bhikSate cAlaNahAra - cicaliSu sIkha[va]i - anuzAsti daiNahAra - ditsu pamAi - nayati jANahAra - jijJAsu chU(cU)Tivi - cinoti ityAdayo dvikarmakAH kIratAtazca kari - kurA(ru) (kIrtitAzca) / lai - gRhANi(Na) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 37 pra-parA-'pa-samanvaya-nirdurabhi-vyadhi-sUdati-ni-prati-paryapayaH / upa-AGiti viMzatireSa sakhe ! upasargagaNaH kathitaH kavinA // lajjA-sattA-sthiti-jAgaraNaM vRddhi-kSaya-bhaya-jIvita-maraNam / zayana-krIDA-ruci-dIptyarthA dhAtava ete karmavihInAH // tathA kartA SaDvidhaH - svatantrakartA / 1 / , hetukartA / 2 / , karmakartA / 3 / , uktakartA / 4 / , anuktakartA 5 / , upayujyamAnakartA / 6 / / tathA[hi] - guruH vyAkhyAnaM karoti, sAdhuH dharmaM karoti, lUyate kedAraH svayameva, uktAnuktau prasiddhau, nagaraM dRzyate // trividhaM karma - prApyaM - nirvayaM - [vikAryaM] ca / grAmaM yAti, kaTaM karoti, kASThaM dahati / karaNaM dvidhA - dAtreNa lunAti - bAhyakaraNam / ___ manasA meruM yAti - abhyantarakaraNam / sampradAnaM tridhA - prerakaM, aprerakaM, anirAkRtaM ca / apAdAnaM dvidhA - calaM acalaM ca / dhAvato'zvAt patati / vRkSAt parNaM patitam / adhikaraNaM caturdhA - vyApakam, upazleSakam, sAmIpyakaM, vai[Sa]yikam / zarIre jvaraH, kaTe Aste, nadyAM ghoSa, zasto vadhAna (zatrau avadhAnam ?) iti ugatIyaM zabdasaMskAra samAptaH / RSirUpAlikhitam / sAdhavI savIrAMpaThanArtham // C/o. zrIvijayanemisUri svAdhyAyamandira 12, bhagatabAga, zAradAmandira pAse, pAlaDI, amadAvAda-7 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 aMcalagacchIya-muktisAgaramuni-kRta thaMbhaNa-tIrathamAla stavana saM. muni trailokyamaNDanavijaya vi.saM. 2009mAM pUjya zrIpuNyavijayajI, zrIramaNIkavijayajI, zrIjayabhadravijayajI va. sAdhubhagavantoo khaMbhAtanI yAtrA karI hatI. tenI yAdagirImAM teonA snehI zrImohanalAla bhojake khaMbhAtanAM jinAlayone varNavatI A kRtinuM hastaprata parathI lipyantara kareluM hatuM. A lipyantara teonA svajana zrIlakSmaNabhAI bhojaka dvArA zrIrasIlAbahena kaDIAne maLyuM hatuM. je ATalAM varSothI teonI pAse ja sacavAyeluM hatuM. prastuta hemacandrAcArya-vizeSAMka mATe teoo A lipyantara bhUmikA ane jinAlayasUci sAthe mokalyuM hatuM. A lipyantara to thoDaMka avyavasthita ane ghaNe ThekANe jaldI ukale nahIM avA jUnA akSaromAM hatuM ja, paNa bhUmikA ane jinAlayasUci paNa kSatipUrNa hatA. tethI te saghaLu pharIthI lakhavAnuM thayu. chatAMya zrIrasIlAbahena kaDIAo ATalAM varSo sudhI A kRti sAcavI rAkhI ane vRddhAvasthA temaja nAdurasta tabiyata vacce paNa yathAmati sampAdana karIne mokalI te teono vidyAprema sUcave che. A kRti ApaNA sudhI pahoMcI te badala ApaNe teonA kharekhara AbhArI chIo. kRtinA kartAo pote aMcalagacchIya ane puNyasAgarasUrinA ziSya hovAno nirdeza karyo che, paNa potAnuM nAma spaSTataH jaNAvyuM nathI. chatAM ghaNI DhALonA ante prayojAyelo 'mukti' zabda sahetuka mUkAyo hoya ama lAge che. ane tethI kartA, nAma 'muktisAgara' hoya ama kalpI zakAya. 'aMcalagaccha digdarzana'mAM be puNyasAgarasUri thayA hovAno ullekha maLe cha : oka 17-18 sadImAM ane bIjA 19mI sadImAM. kartA AmAMthI kayA puNyasAgarasUrinA ziSya che te saMzodhana mAge che. aMcalagacchIya puNyasAgarasUri-ziSya muktisAgaramuninI anya eka kRti 'sUtaka-copAI' (-racanA saM. 1906, anu. 32 - pR. 23) maLe che. te A ja muktisAgara hoI zake. A kRti anusaMdhAna 32 ane Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 anusaMdhAna 51-sUcimAM puNyasAgarasUrinA nAme noMdhAI che. paNa vAstavamAM teonA ziSya muktisAgaranI che. kRtinA ante apAyelo samaya Ama che : 'saMvata satara ogaNa pacalotarA varase, kAtI suda chaThe malAyA'. AnA parathI traNa varSa tAravI zakAya : vi.saM. 1705, 1749 ane 1905. Ama A racanAnuM kharekhara kayuM varSa te nakkI karavaM muzkela che. paNa jo 'satara' zabdane vadhArAno gaNIo, ane kharekhara vadhArAno ja gaNavo joIo oma nIcenA kAraNasara lAge che, to kRtinI racanA vi.saM. 1905 mAM thaI hovAnuM nakkI thAya che. ane kartA 19mI sadImAM vidyamAna puNyasAgarasUrinA ziSya hovAno nizcaya thAya che. have kayA kAraNasara 'satara' zabdane vadhArAno gaNyo te vAta : khaMbhAtanAM jinAlayone ja varNavatI zrImatisAgaranI caityaparipATI-racanA saM. 1701 karatAM prastuti kRtinuM varNana ghaNuM bhinna che. tethI kRti anAthI najIkanA samayanI na hoya. vaLI, kRtimA ullekhAyela prajApativADAnA mahAbhadrasvAmInuM jinAlaya 19mI sadInA revAcaMda pAnAcaMdanA kAgaLa (anu.-8, pRSTha 70, saM. - upA bhuvanacandrajI) ane saM. 1947nA jayatihuaNastotranA granthanI prastAvanAmAM noMdhAyeluM che. te pahelAMnI ke te pachInI kRtiomAM A jinAlayano ullekha nathI. je sUcave che ke A kRti saM. 1900 AsapAsa ja racAI hoya. zrImohanabhAI paNa Ane saM. 1905nI ja gaNAve che. kRtimAM khaMbhAtanA kula 23 vistAronAM 84 jinAlayonI noMdha che. jinAlaya temAM sthapAyelA mULanAyakanA nAmathI oLakhAya avo sAmAnya rivAja che. tadanusAra ja kRtimAM jinAlayonAM nAma apAyAM che. lipyantaramA DhALa- 6, 7 ane 8nI oka oka paMkti nathI maLatI. banI zake ke mULapratamAM ja kadAca A paMktio na hoya. o ja rIte badhe ThekANe jinAlayonAM nAma apAyAM che, paNa DhALa-3mAM mAnakuMvarabAInI poLamAM traNa jinAlayono ullekhamAtra che, nAma nathI. tethI sambhava che ke A jinAlayonAM nAma varNavatI aka kaDI kadAca chUTI gaI hoya. khaMbhAtanAM jinAlayone varNavatI prAcIna kRtiomAMthI atyAre upalabdha Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 thatI kRtio kula 5 che : DuMgara zrAvakanI (16mI sadI), RSabhadAsanI trambAvatI-tIrthamAla (saM. 1673) (anu.-8, pR. 62, saM. - upA. bhuvanacandrajI), matisAgaranI caityaparipATI (saM. 1701), padmavijayajInI caityaparipATI (saM. 1817) ane revAcaMda pAnAcaMdanuM kAgaLa (19mI sadI lagabhaga). A sAthe temAM okano umero thAya che. 19mI sadInA arasAmAM khaMbhAtanAM jinAlayonI paristhitinuM citra vadhu spaSTa thAya te mATe, sAthe ApelI jinAlayasUcimAM revAcaMda pAnAcaMdanA kAgaLa sAthe prastuta kRtinI tulanA paNa karavAmAM AvI che. kAgaLanI 're.pA.' ovI saMjJA rAkhI che. sampAdanamA rahelI kSatio pratye dhyAna doravA vidvAnone namra vinanti. thaMbhaNa-tIrathamAlamAM prApta thatI jinAlayasUci AlIpADo (2) 1. supArzvanAtha 2. zAntinAtha mAMDavIpoLa (4) 1. vimalanAtha 2. AdinAtha 3. munisuvratasvAmI 4. kuMthunAtha (re.pA.mAM 1 nAma vadhAre che - mahAvIrasvAmI meDI upara) kaDAkoTaDI (2) 1. pradmaprabhu 2. sumatinAtha (re.pA.mAM 1 nAma vadhAre che munisuvratasvAmI) prajApativADo (2) 1. mahAbhadrasvAmI 2. zItalanAtha (re.pA.mAM 'kuMbhAravADA' tarIke A vistArane oLakhAvyo che.) / jirAulIpoLa (11) 1. aranAtha 2. manamohana pArzvanAtha 3. vAsupUjyasvAmI 4. abhinandanasvAmI 5. mahAvIrasvAmI (re.pA.mAM Ane bhoyarAmAM batAvyA che.) 6. jIrAvalA pArzvanAtha 7. neminAtha 8. amIjharA pArzvanAtha 9. zAntinAtha 10.candraprabhasvAmI 11. naminAtha (re.pA.mAM Ane bhoyarAmAM batAvyA che.) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 mAnakuMvarabAInI poLa (3) (nAma nathI ApyAM. re. pA. mAM 3 nAma A ApyAM che : 1. sambhavanAtha 2. zAntinAtha ( bhoMyarAmAM) 3. abhinandanasvAmI) ? (1) daMtAravADo (2) sAgoTApoLa (5) colAvADo (1) ghIvaTI (1) bhoyarApADo (7) mANekacoka (6) 41 1. vijayacintAmaNi pArzvanAtha (re.pA. mAM A vistArane 'kIkA jivarAjanI poLa' tarIke oLakhAvyo che.) 1. kunthunAtha 2. zAntinAtha ( re. pA. mAM zAntinAthanAM be jinAlaya jaNAvyAM che. jyAre A kRtimAM sAgoTApADAmAM noM dhAyeluM zAntinAtha - jinAlaya re. pA. mAM nathI. banI zake ke daMtAravADo ane sAgoTApADo pAse-pAse hoya. ane tethI oka ja jinAlayane oke daMtAravADAmAM ane bIjAo sAgoTApADAmAM gaNAvyaM hoya.) 1. AdinAtha 2. amIjharA pArzvanAtha 3. cintAmaNi pArzvanAtha 4. sthaMbhana pArzvanAtha (re.pA. mAM Ane bhoMyarAmAM batAyA che.) 5. zAntinAtha ( re. pA. mAM A nAma nathI. juo daMtAravADAnI vigata) (re.pA. mAM A vistArane 'sAgoTApADA' tarIke oLakhAvyo che.) 1. sumatinAtha - caumukhajI (re.pA. mAM ahIM meruparvatanI sthApanA hovAnuM paNa jaNAvyuM che.) 1. mahAvIrasvAmI - gautamasvAmI 1. zAntinAtha 2. mallinAtha 3. candraprabhasvAmI 4. zAntinAtha 5. zAmaLA pArzvanAtha (re.pA. mAM AnuM nAma 'asalla bhAvaDa pArzvanAtha' paNa ApyuM che.) 6. zAntinAtha (A nAma re.pA.mAM nathI. juo mANekacokanI vigata ) neminAtha. 7. 1. AdinAtha 2. manamohana pArzvanAtha (re.pA. mAM A nAma nathI. paNa 'somacintAmaNi pArzvanAtha - AdA saMghavInuM deharuM' oma lakheluM maLe che.) 3. AdinAtha (bhoMyarAmAM) 4. cintAmaNi pArzvanAtha 5. dharmanAtha 6. mahAvIrasvAmI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 (re.pA.mAM A nAma nathI.) (re.pA.mAM aka nAma vadhAre che : zAntinAtha. tyAM A vistArane 'lADavADo' kahyo che. A vistAra ane bhoyarApADo okadama pAse che, tethI banI zake ke A kRtimAM bhoyarApADAmAM ullikhita zAntinAtha jinAlaya o ja re.pA.mAM ullekhAyeluM lADavADA zAntinAtha jinAlaya hoya.) baMbhaNavADo (2) 1. candraprabhasvAmI 2. abhinandanasvAmI alaMga (1) 1. AdinAtha maNiyAravADo (1) 1. candraprabhasvAmI (juo coksIpoLanI vigata) coksIpoLa (11) 1. vimalanAtha-caumukhajI 2. mohara pArzvanAtha 3. zItala nAtha 4. candraprabhasvAmI 5. cintAmaNi pArzvanAtha 6. suvidhinAtha 7. zItalanAtha (6 ane 7 kramAMkanAM nAma re.pA.mAM nathI, paNa temAM maNiyAravADAmAM A be nAma vadhu noMdhAyelA che,je sUcave che ke maNiyAravADAnA A be derAsarone ja A kRtimAM coksInI poLamAM noMdhavAmAM AvyAM che.) 8. zAntinAtha 9.mahAvIra svAmI-gautamasvAmI 10. sukhasAgara pArzvanAtha 11. jagavallabha pArzvanAtha (chellAM traNa nAma re.pA.mAM 'mahAlakSmInI poLa' nAmanA vistAramAM gaNAvAyAM che.) nAliyarapoLa (1) 1. vAsupUjyasvAmI saMghavInI poLa (2) 1. somacintAmaNi pArzvanAtha 2. vimalanAtha borapIpaLo (4) 1. navapallava pArzvanAtha 2. goDI pArzvanAtha (bhoyarAmAM) 3. munisuvratasvAmI 4. sambhavanAtha khAravADo (12) 1. munisuvratasvAmI - 24 tIrthaMkara 2. mohara pArzvanAtha 3. sahasraphaNA pArzvanAtha 4. AdinAtha 5. sthaMbhana pArzvanAtha 6. sImandharasvAmI 7. ajitanAtha 8. zAntinAtha 9. kaMsArI pArzvanAtha 10. anantanAtha 11. mahAvIrasvAmI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 (samavasaraNa - caumukha re.pA.) 12. munisuvratasvAmI zakarapura (2) 1. sImandharasvAmI 2. cintAmaNi pArzvanAtha rAjagaDha* (1) 1. goDI pArzvanAtha (re.pA.mAM nathI.) thaMbhaNatIrathamAlamAM ullekhAyela kula jinAlaya- 78 + 6 bhoyarA = 84 re.pA.mAM ullekhAyela kula jinAlaya- 79 + 6 bhoyarA = 85 (upara darzAvela pheraphAro uparAnta - 1. ghIyAnI poLa - manamohana pArzvanAtha, 2. kaDAkoTaDI - munisuvratasvAmI 3. mAMDavInI poLa - mahAvIrasvAmI - A 3 umeratAM ane 1. mANekacoka - mahAvIrasvAmI 2. rAjagaDha - goDI pArzvanAtha - A 2 bAda karatAM) re.pA.mAM A uparAnta 16 gharaderAsaranI paNa vigata che. zrI zaMkhezvara-pArzvanAthAya namaH // saMvata 2009mAM khaMbhAtanI yAtrA pravartaka mahArAja zrIkAntivijayajIziSya caturavijayajI-ziSya pUjya puNyavijayajI mahArAja tathA zAntamUrti zrIhaMsavijayajI-ziSya panyAsa zrIsaMpatavijayajI-ziSya ramaNIkavijayajI tathA mani jayabhadravijayajI yAtrA karI te yAdagirI mATe khaMbhAtanAM prAcIna stavano ne caityaparipATInI DhAlo, gujarAta-pATaNanA vAgoLapADAnA giradharabhAI hemacandanA hastalakhIta prAcIna pustaka sAcavanAra amRtalAla pAsethI meLavI temaja pUjya puNyavijayajI mahArAja AtmArthe gujarAta-pATaNanA hastalakhIta pustakonA bhaNDAra sudhAryA te yAdagirI mATe gujarAta-pATaNanA vAgoLapADAnA jinaguNagAyaka (bhojaka) mohana lakhela che / zrIsthaMbhatIrtha-tIrthamAla stavana saMvata 1905 ogaNIsa pacalotare kAtI sudI 6 aMcalagacchanA puNyasAgaranA ziSyanI racelI che / - zrI mohanalAla bhojaka atyAre 'rALaja' tarIke oLakhAtuM gAma ja A rAjagaDha hoI zake. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 thaMbhaNa - tIrathamAla stavana dUhA zrIsAradA varadAyanI, praNamu zrIgurupAya / stavanA karu bahu yugatIsuM, muja mukha vasajo mAya // 1 // covIse jina praNamIo, pAMme paMcama jJAna / uttama tIrtha gAvatAM, lahIo adhika mAna ||2|| DhAla - 1 abhinandana jinarAjIyA o dezI zrIjinarAja sohAmaNA, guNa bharIyA re / tarIyA bhavodadhipAra, sakala guNa bharIyA re | Avo deva juhAravA / gu0 / paramAtama sukhakAra / sa0 // 1 // AlIpADe vAMdIo | gu0 / kIje janma pavitra / sa0 / supAsa' jinezvara sAtamA / gu0 / bIjA zAnti kRpAla / sa0 // 2 // mAMDavIpoLamAM nirakhatAM / gu0 / cAra prabhuprAsAda / sa0 / vimaLa' jiNesara zobhatA / gu0 / bIjo AdIzvara prAsAda / sa0 // 3 // munisuvratajina sAhibA / gu0 / sattaramA kuMthunAtha' sa0 / a cAre zivapada seharA / gu0 / dIpe jaima kailAsa | sa0 ||4|| have AgaLa prabhu vaMdIo / gu0 / kaDAkoTaDI be prAsAda / sa0 / chaThThA padmaprabhu' dekhatAM / gu0 / pAMcamA sumati' dayAla / sa0 // 5 // caraNa tumArA pharasatAM / gu0 / sakala Tale jaMjAla / sa0 / muktinA sukhane pAmase / gu0 / valI lahesye maMgalamAla / sa0 // 6 // DhAla - 2 have jAu mahI vecavA re lAla o dezI zrI jinarAjane vaMdatAM re lAla Atama karI ujamAla, mArA vAlAjI re dhyAna dharo bhagavantanuM re lAla / prajApativADe pekhatAM re lAla deharAM doya nihAla / mA0 // 1 // dazamA zrI zItalanAthajI re lAla sAco zivapura sAtha / mA0 / mahAbhadra aDhAramA re lAla vIsImAMhelA jinarAja | mA0 // 2 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 have valI jinarAjane re lAla cAli sevo mahArAja / mA0 / akAdaza prAsAda che re lAla jirAulIpoLa kahevAya / mA0 // 3 // aDhAramA' jina sohAmaNA re lAla valI manamohana pAsa / mA0 / tribhuvanapatI jina bAramore re lAla je troDe bhavapAsa / mA0 // 4 // abhInandana cothA namuM re lAla vIre5 karyA karma anta / mA0 / jIrAulA prabhu pArzvane re lAla vAMdI laho zivasanta / mA0 // 5 // bAvIsamA prabhu nemajI re lAla amIjharAnI karu seva / mA0 / solamA zrIzAntinAthajI re lAla AThamA candraprabhu0 deva / mA0 // 6 // Avo deva juhAravA re lAla namiprabhu11 NakaraMDa(?) / mA0 / akAdaza deharAtaNA re lAla guNa gAye mukti ucharaMga / mA0 // 7 / / DhAla-3 cAlo sakhI prabhumaMdira jaIo o dezI cAlo sakhI prabhu pujana jaIo, prabhu mukha dekhI pAvana thaIo, guNa ketA prabhunA kahIo / cA0 // 1 // mAnakuMvarabAInI poLa ja mAMhe, traNa prAsAda che te mAMhe, guNI guNa gAo uchAMhe / cA0 // 2 // vijayacintAmaNi zrIpAsa', prabhu pure vaMchita Asa, moha jAo dure nAsa / cA0 // 3 // have daMtAravADAmAM jANuM, sattaramA prabhu vakhANuM, saMtIsevI laho pada nANa / cA0 // 4 // sAgoTApola ja mAhe, pAMca prAsAda che tAhe, guNa gAu rAga ja mAhe / cA0 // 5 / / AdIsara' nirakho prANI, amIjharo de zivarANI, cintAmaNiH prabhu guNakhANI / cA0 // 6 // thaMbhaNa prabhu pArasanAtha, zAntinAtha zivasAtha, paramapada lahe nAtha / cA0 // 7 // DhAla-4 tribhuvanapati jina vaMdIo o dezI colAvADe vAMdIo, visarAmI re / pAMcamA sumatinAtha', namu zira nAmI re / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 comukha jina praNamI karI / vi0 / ghIvaTImAM deharo nihAla / na0 // 1 // mahAvIrasvAmI' covIsamA / vi0 / karmasubhaTa haNanAra / na0 / gautama sarikhA gaNadharu / vi0 / namI pAmuM bhava pAra / na0 // 2 // bhoyarApADe deharAM sAta che / vi0 / solamA zAntinAtha' / na0 / mallinAthare ogaNIsamA / vi0 / candraprabhu3 zAntinAtha / na0 // 3 // zAMmalA pArasa' joyatAM / vi0 / zAntinAtha nemijiNaMda / na0 / mANekacokamAM deharAM / vi0 / tume vAMdo manaraMga / na0 // 4|| marudevInandana' manoharu / vi0 / manamohana prabhu pAsa / na0 / yugalAdharma nivAraNo / vi0 / RSabhajIre pure Aza / na0 // 5 // valI bhuyarAmAMhe juvo / vi0 / zrIcintAmaNi pAsa / na0 / dharamanAtheM jina vIrajI / vi0 / have baMbhaNavADo joya / na0 // 6 // cha(?) deharAM mAMhe ache / vi0 / candraprabhu' abhinandana deva / na0 / alaMgamAM deru oka cha / vi0 / RSabhanI karo saMta seva / na0 // 7 // maNiyAravADe AgaLa juo / vi0 / candraprabhu' mahArAja / na0 / muktinA padanI yAcanA / vi0 / yAce che mahArAja // na0 // 8 // DhAla-5 avinAzInI sejaDIo raMga lAgyo che o dezI coksIpole cAlo pritama vimala' prabhune juhAro jI re / comukha dekhI ati ANaMduM prabhu joI citta dhAru / guNIjana vaMdo jI re vaMdI laho ANaMda // 1 // mohara pAsa prabhu jagadhaNI ne dazamA zItalanAtha jI re / AThamA candraprabhu ujavavA ne valI cintAmaNi' nAtha / gu0 // 2 // navamA suvadhI jiNesara sAmI zreyAMsa namu sira nAmI jI re / zAntinAtha prabhu solamA ne vIra prabhu antarayAmI / gu0 // 3 // gautamasvAmI guNa vIsarAmI sukhasAgara'0 zivagAmI jI re / jagavallabha11 jaganAyaka svAmI sakala jaMtu vIsarAmI / gu0 // 4 // nAliyarapoLamAM vaMdo prANI jinaghara oka sukha prANI jI re / vAsupUjya' jina vAsava pUje, jagamAM uttama nANI / gu0 // 5 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 47 saMghavInI poLe saMcarajo pritama sarve guNanA darIyA jI re / somacintAmaNi vimalanAtha mukti parama sukha varIyA / gu0 // 6 // DhAla-6 mukhane marakalaDe o dezI borapIpale have guNa khANI jI, jinavara jayakArI / tume cAlo uttama prANI jI, jinavara jayakArI / tihAM navapallava pAsa jI / ji0 / pure manavaMchIta Asa jI / ji0 // 1 // bhuyarAmAM goDIjI caMdo jii| ji0 / vIsamA jina dekhI ANaMdo jI / ji0 / zaMbhavanAtha trIjA sAmI jii| ji0 / have khAravADe aMtara pAmI jI / ji0 // 2 // ...... / tihAM covIse jinacaMdA jI / ji0 / sevyAthI laho sukhakaMdA jii| ji0 // 3 // mUlanAyaka suvrata jANo jI / ji0 / puje suralokano rANo jI / ji0 / chakhaMDa traNakhaMDanA bhupa jI / ji0 / te seve prabhune anupa jI / ji0 // 4 // sarave kAraja tehanAM sarase jI / ji0 / valI mukti kamalA varase jI / ji0 / yAtrA karI lAbha te lese jI / ji0 / guNavanta prabhune namase jI / ji0 // 5 // DhAla-7 mune saMbhavajinasuM prita o dezI mohara pAsa mahArAja caraNe lAgu re / / sahasaphaNA jinarAja o vara mAgu re // 1 // AdIzvara bhagavAna namI guNa gAu re / thaMbhaNa pArasanAtha yukte jou re // 2 // zrImaMdhara jinarAja antarayAmI re / ajitanAtha zivasAtha namu zira nAmI re // 3 // zolamA zAnti dayAla mujane malIyA re / kaMsArI pArasanAtha prabhu aTakalIyA re // 4 // ananta10 jiNesara deva zacIpati seve re / covIsamA jina vIra11 muktisukha deve re // 5 // munisuvrata12 mahArAja karma nikaMde re / zakarapuramAM doya jinadhara ANaMde re // 6 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 zrImaMdhara bhagavAna vAna vadhAre re / cintAmaNi' pArasanAtha kAja sudhAre re // 7 // rAjagaDhAM goDI deva' yAtrA karajo re / a thaMbhaNatIrathamAla yugate suNajo re ||8|| T anopama maMgalamAla lesye prANI re // 9 // DhAla -8 biMdalInI dezI covIse jinarAyA, kAMi adhike teja sohAyA re, suguNanara ! yAtrA karajo sArI / muja maMdIra Avo, kAMi hRdayakamala dipAvo re / su0||1|| dhana dhana jinaguNa gAyA, me to lAbha ananta upAyA re / su0 / guNavanta prabhunA guNa gAse, tasa samakIta niramala thAse re / su0 // 2 // covIse jinanI mAtA, tasa praNamI lahu sukha zAtA ho / su0 / a ratnagarbhA jinamAtA, ahavuM indre kahyuM vikhyAtA ho / su0 ||3|| chapanna disikumarI Ave, nija karaNI karI ghara jAve re / su0 / cosaTha indra te Ave, prabhu meru zRMge lAve re | 0 ||4|| karI occhava prabhu guNa gAve, prabhune namI sukha pAve re / su0 / // 5 // DhAla - 9 tuTho tuTho muja vAmAko nandana tuTho o dezI gAyA gAyA re paramAtama jinaguNa gAyA, AtamarAmI zivagatI gAmI, vAMmI mIthAtva kalesa / rAga dveSa doya vairI maroDI, o suguru upadeza re / para0 // 1 // khaMbhAta zaheranI yAtrA sArI, bhAve karo naranArI / suddha deva sugurunI sevA, suddha dharama sukhakArI re / para0 // 2 // o tIrathamAlA bhaNase gaNase, tasa ghara koDI kalyANa / rUddhi vRddhi sukhasampadA dinadina, laheze paramapada nAMNa re / para0 // 3 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 zrIacalagacche dinadina dIpe, puNyasAgara sUrIrAyA / teha gurunA supasAya lahIne, thaMbhaNa tIratha gAyA re / para0 // 4 // saMvata satara(?) ogaNapacalotarA varase, kAtI suda chaThe malAyA / ujvalapakSe zrIbudhavAre, o abhyAsa banAyA re / para0 // 5 // covIha saMghataNA dila harakhyA, sAMbhalI tIrathamAlA / zravaNe suNI sukha sampadA lese, mukti jhAkajhamAlA re / para0 // 6 // kaLaza ima tIrthasvAmI tIrthasvAmI gAIyA meM harSe karI, guNalAbha jANI hiye ANI prabhunAmanI stavanA karI / naranArI gAsye adhika ullAse bhAvabhakti mana thira karI, jinanAma bhAve suNo nAma maMgalIka jaya varI // 1 // // iti thaMbhaNatIrathamAla // TAiTala 1 zrIgiranAra tIrthamAM parvata upara zrIneminAtha bhagavAnanA mukhya jinAlayanA raMgamaNDapamAM bhagavAnanI sAmenI bhIMta upara eka gokhamAM virAjamAna A purAtana gurumUrti che, je tyAM "hemacandrAcArya" tarIke oLakhAya che. A mUrti jUnA pahADI-pattharamAMthI ghaDAI hoya ane te para UDajhUDa lepa karAyo hoya tevU lAge. TAiTala 4 hemacandrAcAryanA gokhanI bAjunA ja gokhamAM virAjita A pratimA 'kumArapALa rAjA'nI che ema tyAM prasiddhi che. A pratimA paNa pahADI pattharanI ja ghaDelI che ane lepathI vikRta thayela che. banne zilpo ghaNAM purANAM hovAnI sambhAvanA che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 siddhahema-prAkRta-zabdAnuzAsanagata apabhraMza - dohA - savRtti saM. sAdhvI dIptiprajJAzrI kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryanI sUripada-navamazatAbdIvarSe pragaTa thanAra anusaMdhAnanA 'zrIhemacandrAcArya-vizeSAGka' mATe pU. AcArya zrIvijayazIlacandrasUri ma. pAsethI mane 2 pAnAMnI prata prApta thaI. je prAye 18mI sadInI che ane apUrNa che. ___ A pratamAM kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya viracita siddhahemazabdAnuzAsananA aSTamAdhyAyarUpa prAkRta-vyAkaraNanA cothA pAdamAM AvatA apabhraMzabhASAsambandhi sUtromAM (4.330-4.446) ApelA udAharaNa-dohAnI TIkA che. __ pratanAM pAnAmAM lakhANa tripAThI che. vacce mULa udAharaNa-dohA che ane upara-nIce tenI TIkA che. 4-330 thI 4-367 sudhInA sUtranA mULa udAharaNadohA che, ane 4-330 thI 4-370 sUtranA prathama udAharaNa-dohA sudhInI TIkA che. lakhatAM lakhatAM adhUrI rahelI A prata che. A pratamAM vRttinA pramANamAM mULa udAharaNa-dohAmAM azuddhinuM pramANa thoDaM vadhu che. jene saMmArjita karavAno yathAzakya prayatna karyo che. jaina AtmAnanda sabhA-bhAvanagarathI prakAzita ane pU. vajrasenavijayajI ma.sA. dvArA sampAdita prAkRta-vyAkaraNanA pustakamAM apabhraMza-dodhakavRtti chapAyelI che. tenAthI A vRtti thoDI alaga che. A pratamAM badhe anunAsikanA sthAne anusvAra lakhela che. jiva tiva nA sthAne jimva timva lakhela che. mudrita pustakamAM mULa dohA tathA dodhakavRttimAM je bhinnatA che te TippaNamAM noMdhI che. apUrNa prati hovAthI svAbhAvika rIte ja tenA kartA ke lekhaka viSe Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 51 temaja lekhanakALa viSe spaSTa jANakArI na maLe. chatAM anumAnathI te 18mA saikAmAM lakhAI haze tevU jANakAro dvArA jANI zakAyuM che. // 6 // nama[:] zrIjinAya // DhollA sAmalA dhaNa caMpAvaNNI / NAi suvaNNareha kasavaTTI( 2 )i diNNI // gAthA 1 // // 6 // zrI zaMkhezvara-pArzvanAthAya namaH // DhollA0 / DhollA nAyakaH / sAmalaH(lA) zyAmalaH / dhaNa priyA / caMpAvaNNI campakavarNI / NAi ivArthe / suvaNNarehA(ha) suvarNarekhA / kaSavaTTai kaSapaTTake / diNNI dinnA'sti // 1 // DhollA maI tuha(9) vAriyA mAM(mA) kuru dIhA mANu / niddae gamihI rattaDI daDavaDa hoi vihANu // 2 // Dho0 / he nAyike 1 / mayA tvaM vAritA / dIhA dIrgham / mANu(Nu) mAnam darpam / mA kuru / nidrAyAH (nidrayA) rAtri0(triH) gamiSyati / daDavaDa zIghraM / vihANuM(Nu) prabhAtam / hoi bhaviSyati // 2 // biTTIe maI bhaNia tuhaM(huM) mA kuru vaMkI dihi / putti sakaNNI bhilli jimva mArai hiai paiTThi // 3 // biTTI0 / he putrike ! maI mayA / tuhaM(huM) tvam / bhaNia bhnnitaa| vaMkI vakrA(krAm) / diTThI dRSTiM / mA kuru / putti he putrike ! / hiyai hRdye| paiTThi praviSTA sati(tI) / dRSTe:(STiH) mArai mArayati / trima (jimva) yathA / sakaNI(NNI) sakarNA saMpuSA / bhillI(lli) bhillI bhAlaDI // 3 // 2. karu - prA.vyA. 1. nAyaka - do. vR. 3. bhalli - do. vR. / prA.vyA. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 ei ti ghoDA eha thali ei ti nisiA khaggu (khgg)| ettha muNIsima jANIaiM(i) jo navi cA(vA)lai vagga // 4 // ei0 / ete te / ghoDA ghoTakA[:] / eha eSA / thabhi(li) sthlii| ei ti ete te / nisiA nisitAH tIkSNAH / khagga khaDgAH / ettha atra / muNimi(si)ma manuSyatvam / jANI[a]i jJAyate / jo yaH / vaggaM valI (valgAm) / navI(vi) naiva / vAlai vAlayati // 4 // dahasu(muha(hu) bhuvaNabhayaMkuru tosiasaMkaru Ni( ni )ggau rahavara(ri) caDiao" (cddio)| caummu(muha(hu) chammuha(hu) jhAevi ekkahiM lAivi No(NA)vai daiveM ghaDio // 5 // daha0 / bha(bhu)vaNabhayaMkuru [bhuvanabhayaGkaraH] / tosia-saMkaru toSitazaMkaraH / rahavari rathavare / caDio ArUDhaH san / dasamuha(hu) dazamukho rAvaNaH / niggao(u) nirgataH / NA[va]i ivArthe / caumuhaM(hu) caturmukham / chammuhaM(hu) SaNmukham / ekkahiM ekasmin sthAne / lAivi lAtvA / daI(i)veM daivena karmaNA / ghaDio ghaTitaH // 5 // agalia-neha-niviTTAhaM joaNu-lakkhu vi jAu / varisasaeNa vi jo milaiM(i) sahi sokkhahiM(haM) so ThAu // 6 // aga0 / aMgaliMa (agalia) neha-niviTTAhaM agalitasnehanivRttAnAM narANAM sasnehAnAM puruSANAm / joaNu-lakkhu vi yojanalakSamapi / jAu jA(?) yAtvA / varisasaeNa vi varSazatenA'pi / jo yaH pumAn / milai milati / sahi he sakhi ! / sokkhahaM saukhyAnAm / so saH pumAn / ThAu sthAnam bhavati // 6 // aMgi(ga )hiM aMgu na miliu hali ahareM aharu na pattu / pia joaMtihe muhakamalu emvai surau samattu // 7 // aM0 / hali he sakhi hele / aMgahi aGgaiH / aMgu aGgam / na miliu 4. bhayaMkaru prA.vyA., do.vR. 5. caDiau - prA.vyA., do.vR. 6. ghaDiau prA.vyA., do.vR. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 53 na militam / ahareM adhareNa saha / aharu adharaH / na pattu na prAptaH / piya priyasya / muhakamalaM mukhakamalam / joaMti[he] dyotayato vilokayataH / emvai evameva etAvatA / surau surataM / samattu samAptam // 7 // je mahu diNNA dIha~DA daie pavasaMteNa / tANa suNaMNaMtie (gaNaMtie) aMgulio jajjariAu naheNa // 8 // je0 / pavasaMteNa pravasatA pravAsaM kurvatA / daie dayitena / je ye / mahu mama / dIhaDA divasAH / diNNA dattAH / tANa tAn divasAn / gaNaMtie gaNayantyA[:] / mama aMguliyAu (aMgulio) aGgalayoH (lyaH) / naheNa nakheNa / jajjariAu jajaritAH jarjarIbhUtAH // 8 // sAyaru uppari taNu dharaiM(i) tali ghallai rayaNAi(iM) / sAmi sunicchu (subhiccu ) vi pariharaiM(i) sammANei khalAI // 9 // sA0 / sAyaru sAgaraH / uppari upari / taNu tRNAni / dharai dharati / tali tale adhaH / rayaNAiM ratnAni / ghallai gheppai kSipati / tathA sAmI(mi) svAmI / subhiccu subhRtyAnapi pariharati / khalAI khalAn / sammANei sanmA[na] yati // 9 // guNahiM na saMpaya kitti para phala lihiA bhu(bhuM)jaMti / kesari na la[ ha]i boDDia vi gaya lakkhehiM ghi(ghe )ppaMti // 10 // guNi (Na)0 / guNi(Na)hiM guNaiH / na saMpaya na saMpadbhavati / para kItti kItireva lokaiH / phala phalAni / lihiA likhitAni lalATapaTTa-likhitAni / bhu( )jaMti bhujyante / yataH kesarI siMhaH / boDDiavi kapardikA-mAtramapi / na lahai na labhate / gaya gajA[:] / lakkhehiM lakSaiH / gheppaMti gRhyante // 10 // vacchahe gRNhai phalai(iM) jaNu kaDu pallava vajjei / to vi mahahuma suaNu jimva te ucchaMgi dharei // 11 // jaM0 / jaNu lokaH / vacchahe vRkSAn / phalai(iM) phalAni / lihi giNhai gRhNAti / param kaDu pallupa (pallava) kaTukapatrANi / jano vajjei 7. diahaDA - prA.vyA., do.va. 8. daieM - prA.vyA., do.vR. 9. aMguliu - prA.vyA., do.vR. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 varjayati / to vi tathApi / ma[ha] Dhuma mahAdrumaH / te tAni kaTukapatrANi / ucchaMgi ucchRngge| dharei dharati / jima (jimva) yathA / suaNu svajanaH // 11 // duruDDANe paDiu khalu appaNu jaNu mArei / jiha giri-siMgahuM paDia sila annavi cUrU karei // 12 // duru0 / duruDDINaM(DDANe) durADDI(DDA)nena / paDiuM(u) patitaH san / khalaH / appaNuM(Nu) AtmAnam / jaNuM(Nu) janam / mArei mArayati / jiha ythaa| girisiMgahu(huM) girizRGgebhya[:] / paM(pa)Dia patitA satI / silA zilA / annavi anyAnapi / cUru cUrNam / karei karoti // 13 (12) // jo guNa govaI(i) appaNA payaDA ka[ra]i parassu / tasu hauM kaliyugi dullahaho bali kijjaba uM) suaNassu // 13 // ___ jo0 / jo yaH pumAn / appaNA AtmIyAn / guNAn / govai gopyati pracchannIkaroti / parassu parasya / payaDA prakaTAn guNAn karoti / kaliyugi kaliyuge / dullahaho du[rla]rbha(bha)sya / tasu tasya narasya / bali pUjAm / kijjauM karomi / suaNu(Na)[ssu] svajanasya (sujanasya ?) // 12(13) // taNahaM bha( ta )ijjI bhaMgi navi te( teM) avaDiyaDi vasaMti / atha(ha) jaNu laggivi uttarai aha saha sai(iM) majjaMti // 14 // ___ taNahaM0 / taNahaM tRNAnAm / taijjI tRtIyo / bhaMgi bhaGgI prakAraH / navi nAsti / aviDayadi (avaDiyaDi) avaTataTe kUpataTe / vasaMti tiSThanti / teM tAni tRNAni / aha athavA / jaNu janaH / laggivi lagitvA / uttarai uttarayati / aha / saha sArddham / sayaM(iM) svayam / majjanti // 14 // daivu ghaDAvai vaNa( Ni) taruhI huM) sauNihaM pakkaphalAI / sovari sukkha paiTTha Navi kaNNahiM khalavayaNAI // 15 // da0 / daivu daivaH / sauNihaM zakuninAm / taruhaM(huM) tarUNAm vRkSANAm / pakkaphalAI pakvaphalAni / vaNi vane / ghaTA(DA)vai ghaTApayati arpayati / sovari navaram / sukkhaM / paiTTha Navi praviSTAnAm narANAm / kaNNahiM 10. annuvi - prA.vyA., do.vR. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 karNayoH / khalavayaNAI khalavacanAni na saukhyam // 15 // dhavalu visUrai sAmIaho garuA bharu pa(pe)kkhevi / hauM kiM na juttau duhuM disihi khaMDaI doNNa(NNi) karei (vi) // 16 // dhava0 / dhavalu vRSabhaH / garuA gurukam / bharu bhAram / pekkhevi prekssy| svA(sA)miaho nijaM(ja) svAminaH nijadhanikasya / visUrai socati nindati / hauM aham / kiM na juttao(u) kiM na yuktaH kiM na niyojitaH / duhaM dvayo[:] / disihi dizo[:]pArzvayoH / khaMDai(iM) khaMDe / doNNi dve / kari(re)vi kRtvA // 16 // | girihe silAyalu taruhe phala( lu) gheppai nIsAmvannu / ghara(ru) meleppiNu mANusahaM to vi na ruccai raNNu // 17 // giri0 / girihe parvatAn(t) / silAyalu zilAtalam / taruhe vRkSAn(t) / phalu phalam / gheppai gRhyate / nIsAmbanu(nnu) niHsAmAnyam / to vi tathApi / gharuM(ru) gRham / meleppiNu muktvA / mANusahaM manuSyebhyaH / raj(NNu) araNyam / na ruccai na rocate // 17 // taruhuM vi vakkalu phala( lu) muNi vi parihaNu asaNu lahaMti / sAmihu~ ettio(u) aggalauM Ayaru bhiccu(cca) gi(gR)haMti // 18 // ___ tara(ru)huM0 / taruhu~ vRkSebhyo'pi / vakkaluM(lu) vakka(lka)lam / pa(pha)lu phalam / muni vi munayo'pi RSIzvarA api / parihaNu paridhAnam / asaNuM(Nu) asanam / lahaMti labhanti(nte) / sAmihuM svAmibhyaH / ettiu etad / aggalauM adhikataram / Ayaru Adaram yathA syAt / bhiccu(cca) bhRtyAH / gRhati gRhNanti // 18 // __ aha viralappahAu ji ka[li]hi dhammu // 19 // aha atha / viralappahAu tucchaprabhAvaH / ji eva / kalihi kliyuge| dhammu dharmaH // 19 // daI(i)e0 pUrvavat // 20 // daie0 pUrvavat // 20 // 11. pikkhevi - prA.vyA., do.vR. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 aggie( eM) uNhao(u) hoi jagu vAeM sIalu temva / jo puNu aggi( ggi) sIalA tasu uNhattaNa u) kemva // 21 // aggi0 / agninA / uNhauM(u) uSNam / hoi bhavati / jagu jagat / vAe(eM) vAyunA / sIaluM(lu) zItalaM bhavati / temva tathA / jo yaH / puNu punaH / aggi(ggi) agninA / sIaluM(lA) zItalaM(laH) bhavati / tasu tasya / uNhattaNau uSNatvam / kemva kathaM bhavati // 21 // vippiA(a)yArao(u) jaivi pio(u) tovi taM ANihi ajju / aggiNi(Na) daDDhA(DDhau) jaivi gharu to teM aggi kajju // 22 // vippi0 / vippiayArau vipriyakArakaH / ya(ja)ivi yadyapi / piu priyaH / tovi tathA'pi / taM priyam / ANihi AnIhi / ajja adya / aggiNa agninA / daDDhau dagdhaM / jaivi yadyapi / gharu gRhaM / to tathA'pi / teM tena / aggi(riMga) agninA / kajju kAryam // 22 // ei ti ghoDA0 ityAdi pUrvavat // 23 // ei ti0 pUrvavat // 23 // jimva [jimva] vaMkima loaNahaM Niru sAmva( ma )li sikkhei / timva timva vammahu niayasaru12(ra) kharapatthari tikkhei // 24 // jimva0 / yathA yathA / vaMkima vakrimAM(mANam) vakratvam / loaNahiM(ha) locanayoH dvivacanasya bahuvacanam / Niru nizcitam / sAmalI zyAmalI strI / sikkhei zikSati / timva timva tathA tathA / vammahu manmathaH / khara patthare(ri) kaThoraprastare / niayasara nijakasarAn / ta(ti)kkhei tIkSNayati // 24 // saMgara-saehiM ju vaNi( NNi)ai dekkhu amhArA kaMtu / aimu(ma)ttahaM cattaMkusahaM gaya kuMbhayaM(iM) dArantu // 25 // saMga0 / saMgarasaehiM saGgrAmazataiH / ju yaH / vaNi(NNi)ai varNyate / dekhu(kkhu) pazya / amhAru(rA) asmA(ma)dIyaH / kaMtu kAntaH bhartA / aimu(ma)ttahaM atimattAnAm / cattaMkusahaM tyaktAku(Gka)zAnAm / gaya gajAnAm / kuMbhai(iM) kuMbhasthalAni / dAratuM (dAraMtu) dArayan // 25 // 12. saru - prA.vyA. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 taruNiuho (taruNiho)[ taruNaho] muNio(u) mai(iM) karahu ma appaho ghAo(u) // 26 // taru0 / taruNiho taruNaho he taruNya[:] he taruNA[:] ! muNiu jJAtvA / maiM mayA / mAM / appaho AtmanaH / ghAu ghAtam / karahu kuruta / ma mA / / 26 / / guNi( Na )hiM na saMpaya13 kitti para0 pUrvavat // 27 // guNahiM na saMpaya0 pUrvavat // 27 // bhAIrahi jimva bhArai maggehiM ta(ti )hiM vi payaTTai // 28 // bhAIri(ra)hiM(hi) bhAgIrathI gaMgA / jimva yathA / bhArai bhAratI bharatasya I(i)yam bhAratI / tihiM vi triSveva / maggehiM mArgeSu / payaTTai pravartate // 28 // aMgulI(li)[u] jajjariAu naheNa pUrvavat // 29 // aMgu0 pUrvavat // 29 // suMdarasavvaMgAo vilAsiNio pecchaMtANa // 30 // suMda0 / suMdarasavvaMgAu(o) sundaraM pradhAnaM sarvaM aGgaM yAsAM tAH sundarasarvAgAH(GgAH) / vilAsiNio vilAsinyaH striyaH / pechaM(cchaM)tANa pazyatAm puruSANAm // 30 // nia-muha-kari( ra )hi hiM) vi muddhakara andhArai paDipekkhai / sasimaMDala caMdimae puNa( Nu) kAMi na dUre dekkhai // 31 // nia0 / nia-guha-kari(ra)hiM vi nijamukhakiraNairapi / muddhakara mugdhakara(?) / kAcit strI / aMdhArai andhakAre / paDipekha(kkha)i pratiprekSate / sasimaMDala caMdimae pUrNazazAGkamaNDalaM candrikayA kAntyAm(ntyA) / dUre dUrasthe padArthe / puNu punaH / kAMiM kim / na dekkhai na pazyati, api tu pazyatyeva // 31 // jahiM maragayakaMtie saMvaliaM // 33 (32) // jahiM yathA / maragayaki(ka)tie maragataratnakAntyA / saMvaliyaM mizritam // 32 // 13. saMpai - prA. vyA. 14. savvaMgAu - prA.vyA., do. vR. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 tucchamajjhahe tucchajaMpirahe tucchaccha ] romAvalihe tuccharAya tucchayarahAsahe piyavayaj( Nu) alahantiahe tucchakAya-vammaha-nivAsahe / annu ju tucchauM tahe dhaNahe taM akkhaNahaM na jAi kaTari thaNa(NaM )tU( ta )ru muddhaDahe je(jeM) puNu vicci NamAi // 33 // tuccha0 / tucchamajjhahe tucchamadhyAH / tucchaja(ja)pirahe tucchakathayitryAH svalpabhASiNyAH / tucchaccharomAvalihe acchA(tuccha)acchA romAvaliH yasyAH / tuccharAya he tuccharAga ! dUtIkasyA nAyi(ya)kasyAmantraNaM, svalpo rAgo sneho, yasya nAyi(ya)kasya sa[:]-he tuccharAga ! tucchayarahAsahe tucchatara-svalpatarahAsyAyAH / piyavayaNu priyavacanam / alahaMti[a] e(hi) alabhantyAH (alabhamAnAyAH) / tucchakAya-vammaha-ninA(vA)sahe tucchazarIra-manmathanivAsahe(sAyAH) / tahe tasyAH / dhaNahe nAyikasyAH (nAyikAyAH) / annu anyat / ju yat / kaTi(Ta)ri Azcarye uisutaM(?) dezAntarIyaH / muddhaDahe mugdhAyAH / thaNa(NaM)tta(ta)ru stanAntaram asti atipInatvAt atitucchauM iti bhAvaH / jeM yena kAraNena / maNu manazcitaM(ttaM) / vacci mArge aMtarAle stanayoH / na mAi na mAti // 32(33) // phoMDeti ( phoDeMti ) je hiyaDu (DauM) appaNu(Na)uM tAhaM parAi kavaNa ghRNa / rakkhejjahu loaho appaNauM ( appaNo) bAlahe jAyA visama thaNa // 34 // phoDeM / je yau stanau / appaNauM AtmIyam / hiyaDauM hRdayam / phoM(pho)DeMti sphoTayanti / tAyaM(haM) tayoH stanayo[:] / parAi parakIyA / kavaNa kim / ghRNa dayA bhavati / api tu na loaho bho lokAH / appaNo AtmAnaM / rakkhejjahu rakSayataH(ta) / bAlahe bAlAyAH / visamathaNa viSamastanau / jAyA jAtau // 34 // bhallA huA ju mAriA bahiNi mahArA kaMtu / lajjejjaM nu vayaMsiahu jai bhaggA gharu eMtu // 35 // bhallA0 / bahini(Ni) he bhaginI(ni) / mahArA asmadIyaH / kaMtu kAntaH patiH / ju yat / mAriA mAritA / tad bhallA bhavyam / huA jAtaM 15. ghaNa - prA.vyA., do. vR. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 bhUtam / yadi bhaggA bhagnaH san / gharu gRham / etu AgamiSyat / tadA vayaMsiahu vayasyAbhyo / lajjejaMtu alajjiSyat // 35 // vAyasu uDDAveM(vaM )tiae piu diTThau sahasatti / addhAvalayA mahihiM( hi) gaya addhA phuTTa taDatti // 36 // vAya0 / vAyasu vAyasaM kAkam / uDDAvaMtiae uDDApayantyAH (ntyA) / kayAcit striyA sahasA(satti) sahasaiva / piu priyaH pati / diTThau dRSTaH iti hetoH / arddhA arddham / valayA valayam / mahihi mahyAm pRthivyAm / gaya gataM patitam / katham addhA ? phuTTa taDi(Da)tti addhA arddha phuTTa(TTa) sphuTam / taDi(Da)tti taDat iti yathA syAt tathA etAvatA arddha truTitvA bhUmau patitam // 36 // kamalai(iM) mellivi aliulaI karigaMDAI mahaMti / asulahamecchaNa jAhaM bhali te Navi dUri(ru) gaNeti // 37 // kama0 / aliulaI alikulAni / kama[la]iM kamalAni / mellivi muktvA / karigaMDAiM karINAM gajAnAM galla(NDa)sthalAmi(ni) / mahaMti kAGkSati / asulahaM durlabhavastum / mecchaNa iSitum / jAhaM yeSAm puruSANAm / bhali kadAgraha ma(sa)masti / duru dUram / na gaNeti na gaNayanti // 37 // annu ju tucchauM tahe dhaNahe0 // 38 // tahe tasyA[:] / dhaNahe striyAyAH / annu anyat / ju yat / tucchauM tucchakam // 38 // bhaggauM dekhi vi niaya-balu baluM( lu) pasari[a]uM parassu / o( u)millai sasi-reha jima kari kari( ra )vAlu piyassu // // 38(39) // bhagga0 / piyassu priyasya / kari kare haste karavarAt / karavAlu khaDgaM / umillai zobhate / za(sa)si[reha] jimva zazirekhAvat / dekhivi dRSTA(STvA) / niayabalu nijakabalaM nijazai(sai)nyam / bhaggau bhagga(gna)kam / 16. mellavi - prA.vyA., do. vR. 17. dekkhivi - prA.vyA., do. vR. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 punaH kiM kRtvA dekhivi dRSTA(STvA) / parassu parasya sainyam / zatroH balu zai(sai)nyam / parasiuM (pasariauM) prasRtakaM vistaritakam // 39 // jahA( hAM) hotao(u) Agado / tahA( hAM) hotao(u) Agado / kahA( hAM) hotao(u) Agado // 39 (40) // ___ jaya(hAM)0 / jahA(hAM) yasmAt / hotauM(u) Agado AgataH / tahA(hAM) tasmAt / hotauM(u) bhavan san AgataH / kahA(hAM) kasmAt hotauM(u) bhavan san AgataH // 40 // jaM(ja)i taho tuTTo( tuTTau) nehaDA maI sahu~ nathi(vi) tili( la )tAra / taM kihe vakahiM (vaMkehiM) loaNehiM joijja uM) savi(ya)vAra // // 40(41) // jai0 / jA(ja)i yadi / taho tasya puruSasya / tuTTau truTitaH / nehaDA snehaH / maI mayA / sahu(huM) sArddhaM / navi nApi / tilatAra he tilatAra he snehaka tItika(?) / taM tadA / kihe kasmAt / taM [vaM]ki(ke)hiM loaNehiM vakrAbhyAM locanAbhyAm / sayavAra zatavAram / joijjauM vilokyate // 41 // jai( hiM) kapijjaiM(i) sareNa saru chijjai khaggeNa khaggu / tahi (hiM) tehai bhaDa-ghaDanivahiM(hi) kaMtu payAsai sa( ma )ggu // 41(42) // ___jahiM0 / yasmin / kapijjai kalpate / sareNa bANena / saraM(ru) bANaM(NaH) / khaggeNa khaDgeNa(na) / khaggaM(ggu) khaDgaM(khaGgaH) / chijjai chidyte| tahiM tasmin saGgrAme / tehai tAdRzasthAne / bhaDa subhaTAnAm / ghaDanivahi(hi) vRkSamUlasamUhe / kaMtu kAntaH / maggu mArgam / payAsai prakAzayati // 42 // ekkahiM akha( kkhi )hiM sAvaNuM( Nu) annahiM bhddvo(u)| mAhau mahiali(la)-satthari gaMDatthale sarao(u) // 42(43) // ekka0 / ekkahiM ekasmin / akha(kkhi)hiM locanehim(naiH) / sAvaNu zrAvaNamAsaH / ana(nna)hiM anyasmin locane / bhaddavau bhAdrapadaH / 18. sariNa - prA.vyA., do.vR. 19. khaggiNa - prA.vyA., do.vR. 20. kartyate - do.vR. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 mahiyali(ala)satthari mahitala zrastare / mAhao (u) mAgha (gha) vaH vaizAkhaH / gaMDatthale galla(gaNDa) sthale / sarau zaratkAlaH // 43 // aMgihiM gimhu( mha) suhacchI tilavaNe (Ni) maggasiru / ta muddha muhapaMkaiM (i) AvAsiu sisiri (ru) // 43 (44) // aMgi0 / aMgihiM aGge zarIre / gihma (mha) griSma: / mu(su) hacchI mu(su)khAsye mu(su) svasthAMyini ( ? ) / tilavaNi tilavaNe (ne) / maggasiru maargshiirssH| tasyAH muddhahe mugdhAyA[:] striyAH / muhapaMkai mukhapaGkaje / AvAsiu AvAsitaH nivAsitaH / sisa (si) ru zizi [ra] kAlaH // 44 // hiyaDA phuTTa ( TTi) taDi (Da) tti kari kAlakhe ( kkhe) veM kAI / dekha(kkha) uM haya-vihi-kahi( haM) Thavai paiM viNu dukkhasayAI // 11 88(84)11 hie (ya) 0 / hiyaDA he hRdaya / kari kRtvA / taDi (Da) tti taDatzabdam / phuTTi sphuTam / kAlakhe (kkhe) veM kAlakSepena / kAI kimasti / hayavihi hatavidhiH / padmaM tvayA / viNu vinA / dukha (kkha) sayAI duHkhazatAni / va(Tha)vai sthApayati iti / dekhu (dekhauM) pazyAmi // 45 // kaMtu mahAru ? hali sahie nicchaeM rUsai jAsu / 22 atthehiM satthehiM hatthehiM vi ThAuvi pheDai tAsu // 45(46) // 61 kaMtu / hali he hali / sahie he si ( sa ) khike / nica(ccha) e nishcyen| jAsu yasya puruSasya / mahAru asmadIyaH / kaMtu kAntaH / rUsa rUSyati / tAsu tasya / athe (tthe ) hiM arthai[ : ] dravyaiH / satthai (tthe ) hiM zastraiH / hatthai(tthe) hiM hastaiH / nAviu ( ThAuvi ) sthAtamapi / pheDai sphoTayati // 46 // jIvI (vi) ukAsu na vallahau ( uM) dhaNu puNu kAsu na iTTha3 / doNi vi avasara 24 - nivaDiAI tiNa-sama gaNai visa (si ) // // 46(47) // 22. atthihiM satthihaM hatthihiM - prA. vyA., do.vR. 21. mahArau prA.vyA., do.vR. 23. iTTu - prA.vyA., do.vR. 24. avasari nivaDiai apabhraMza vyA., sati- saptamI. - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 ka0 (jIvi0) / kAsu kasyacit puruSasya / jIvi (vi) uM (u) jIvati (jIvitam) jIvitavyam / na vallahauM vallabhaM na bhavati api tu bhavatyeva / puNu pu[na:] / kAsu kasya puruSasya / dhaNu dhanam / na iTTha iSTaM nAsti, api tu iSTameva / visa(si)TTujana uttamajanaH / doNi vidve'pi(dve api) / avasaranivaDiAI avasaranipatite prastAve Agate sati / tiNasame (ma) tRNasame / gaNa gaNayati // 47 // 62 o (u) / tahe kerau / kahe kerao(u) // 47(48) // he0 / yasyAH / kerao ( u ) sambandhI / tahe tasyAH / kerau sambandhI / kahe kasyAH / kerau sambandhI // 48 // pragaNi ciTThadi nAhu dhraM ( dhuM) traM raMNi karadi na bhraMti / pakkhe taM bolliai ju nivva // 48 ( 49 ) // - pra (praM) ga0 / pragaNi prAGgaNe gRhAGgaNe / dhraM ( dhuM) ya: / nAhu nAtha / ciTThai tiSThati / traM saH nAtha: / raNi raNe saGgrAme / karadi karoti / yuddhAdi / na bhaM (bhraM ) ti bhrAntirnA'sti / taM taiM (tad) / bolliai kathyate jalpate / ju yad / nivvahai nirvAhyate // 49 // imu kulu tuha taNauM / imu kulu kkhu // 49(50 ) // imu0 / imu idam / kulu kulam / tuha tava / taNau ( uM) sambandhI / imu idam / kulu kulam / dekkhu pazya // 50 // eha kumArI eho naru ehI ( hu ) maNorahu (ha) ThAu 25 / ehauM vaDha ciMtaMtAhaM pacchai hoi vihANu // 50 (51) // eha0 / eSA / kumAri(rI) kanyA / eho eSaH / naru naraH puruSaH / ehu etad / maNoru(ra)ha manorathAnAm / ThAu sthAnam / ehau (uM) IdRzam / vaDha 25. ThANu. prA.vyA., do.vR. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 63 mUDhANAM mUrkhANAm / citaMtAhaM cintayi(ya)tAm / vihANu prabhAtam / pacchai pazcAt / hoi bhaviSyati // 51 // ei ti ghoDA eha thali ityAdi pUrvavat // 51(52) // ei ti pUrvavat // 52 // ei peccha // 52(53) // ei etAn / peccha pazya // 53 / / jai pucchaha vaDDA[iM] gharAM(ra) to vaDDA ghara uiM (oi)| vihibhi(li)a juNu( jaNa) abbhuddharaNa kaMtu kuTI(DI)rai joiM(i) // 53(54) // jadi(i0) / jai yadi / bho pathikAH vaDAiM vRddhAni / ghara gRhANi / pucchaha pRcchatha / to tadA / baDDA vRddhAni / ghara gRhANi / uiM (oi) amUni / vihalita(a)jaNa vihvalita-pIDitajanaH / abbhuddharaNa abhyuddharaNa / kaMtu kAntaH / kuTI(DI)rai kuTIrake / joi pazya // 54 // AyaiM haMloaho (loaho) loaNaiM jAIsara[iM] na bhaMti / appie diDhe mauliahiM pie diTThae vihasanti // 54(55) // A0 / AyaiM ime / loaho bho lokAH / loaNai locanai[:] / jAIsarai(iM) yA(jA)tismare staH / na bhaMti bhrAntirnA'sti / appie apriye anabhISTe / diTThai dRSTe sati / maulI(li)[a]hiM ma(mu)kulIbhavataH / pie priye / abhISTa dRSTe sati / vihasaMti vikasantaH(ttaH) / sarvatra dvivacanasya bahuvacanam // 55 // sosau ma sosao(u)ccia uyahI vaDavAnalassa kaM teNa / jaM jalai jale jalaNo AeNa vi kiM na pajjattaM // 55 (56) // so0 / sosao(u) zuSyatu / ma sosao(u) mA zuSyatu / ci(cci)a evAvArtha (evArtha) / uda(ya)hI udadhI(dhiH) samudraH / teNa samudrazoSaNena vaDavAnalasya samudra(drA)gniH (gneH) / kaM kimasti / jaM yad yasmAt kAraNAt / jale pAnIye / jalano(No) jvalanaH vaizvAnaraH / jalai jvalati / AeNa vi anenA'pi vaDavAnalena / kiM na pajjattaM kiM na prAptam / api tu sarvameva // 56 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 Ayaho daDha(Dva) kalevaraho jaM vAhiu taM sAru / jo (jai) uTThabbhai to kuhai aha Dajjhai to chAru // 56 (57) // A0 / Ayaho asya / daDha(DDa) dagdha nindya / kalevaraho kalevarasya dehasya / jaM yat / vAhiu vAhitam / taM tadeva / sAru sAram kArtha(ya)karam / jai yadi / ubbhaui (uTThabbhai) AchAdyate / mRtAnantaram yadi sicayenA''chAdyate / to tadA / kuhai kuhaNAti (kunthnAti) / aha athavA / ja(Da)jjhai dahyate / to tadA / kAyA chAru bhasmasAt bhavati // 57 / / sAhu vi lou taDapphaDai vaDDattaNaho taNeNa / vaDu(DDa)ppaNu 26pari pAva(via)i hatthehi(tthe) mu(mo )kkalaDena // 57 (58) // sAhu vi sarvo'pi / lou lokaH / vaDDattaNaho vRddhatvasya / taNeNa bhavanArthe / etAvatA vRddhatvArthe / taDapphaDai utsa(tsu)kIbhavati / para(ri) param / vaDDappaNuM(Nu) vRddhatvam / hattheM hastena / mokkalaDena mutkalena / pAviai prApyate // 58 // sattu( vvu )vi // 59(60) // sa0 / sarvo'pi // 60 // jai na su Avai [ dui gharu kAI aho-muha tujjhu / vayaNu jai khaNDai tau sahie so piu hoi na majjhu // 61 // ] ja0 / jai yadi / su nara / na AvaI(i) nA''yAti / dUi dUram / gharu gRham / tadA kAMi (kAI) kasmAt / ahomuhu adhomukham / tujjhu tava / sahihe(e) sakhike / tau tava / jai yadi / vayaNu vacanam / khaMDai khaNDayati anyathA karoti / tadA so naraH / piu priya / majjhu mama / na hoi na bhavati // 60 // 26. parapAviai - do.vR. 27. ju. - prA.vyA., do.vR. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 [kAI na dUre dekakhai // 61 // ] kA0 / kAiM kim / dUre padArthe / na dekhaiM (dekkhai) na pazyati // 6 // [phoDinti je hiyaDarDa appaNauM tAhaM parAI kavaNa ghaNa / rakkhejjahu taruNaho appaNA bAlahe jAyA visama thaNa // 62 // ] rakkhe0 / taruNaho taruNA[:] / appaNA AtmAnam / rakkhejjahu rakSayantu / bAlahe bAlAyAH / viSa(sa)mathaNa viSamastanau / jAyA yAtau utpannau / je yau stanau / appaNu Atmasambandhi hiyaDuM // 62 / / [supurisa kaMguhe aNuharahiM bhaNa kajje kavaNeNa / jimva jimva vaDDattaNu lahahiM timva timva navahiM sireNa // 63 // ] su0 / he sakhi taM bhaNai (bhaNa) kathaya / kavaNena(Na) kena / kajjaM(jjeM) kAryam na (kAryeNa) / [supurisa] sa(su)purUsA(SAH) satpuruSA[:] / kaMguhe kaDadhAnyasya / aNuharahiM anuharante zA(sA)dRzyaM bhajante / tadA tvaM zRNu / jimva jimva yathA yathA / vaDDattaNuM(Nu) vRddhatvam / lahahiM labhante / timva timva tathA tathA / zireNa zIrSeNa / navahiM namanti // 63 / / [jai sasaNehI to muia aha jIvai ninneha / behi vi payArehi gaia dhaNa kiM gajjahi khala meha // 64 // ] jai0 / jai yadi / sasinehI (sasaNehI) sasnehI / [to] tadA / muiA(a) mRta / aha athavA / ninnehA(ha) nisnehA / jIvai jIvati iti / behiM dvAbhyAm / payArehiM prakArAbhyAm / dhaNa priyA / gaia gatikA gatiH (gatA) / ataH kiM khalaH(la) he durjana ! / meha he megha ! tvaM / gajjahiM gajati // 63(64) / [bhamaru ma ruNajhuNi raNNaDai sA disi joi ma roi / sA mAlai desantaria jasu tuhu~ marahi vioi // 65 // ] bhamara(ru)0 / bhamara(ru) he bhramara / raNNaDai araNye vane / ma ruNijhuNI 28. loaho - prA.vyA., do.vR. 29. bihiM - prA.vyA., do.vR. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 (ruNajhuNi) mA ruNo dhUni (dhvani) sva(?) punaH sA disi sA dik / ma joi mA vilokaya tvam / punaH ma royaiM (roi) rudanaM mA kuru / yataH sA mAlaI(i) sA mAlatI / deM(de)saMtaria dezAntaritA'sti / jasu yasyAH / viu(o)i viyoge / tuhaM(huM) tvam / marai marati // 65 // [tumhe tumhaiM jANaha / tumhe tumhaiM pecchai // 66 // ] tu0 / tujhe (tumhe) yUyaM jAnItaH(ta) / tuhmai (tumhaiM) yuSmAn pazyatu // [paI mukkAhaM 3degvivarataru phiTTai pattattaNaM na pattANaM / tuha puNu chAyA jai hojja kahavi tA tehiM pattehiM // 67 // ] [pa]i (iM)0 / payaM (paiM) tvayA / mukkAhaM muktAnAm / vivarataru vi vihaMgAH tairvara vivara evaMvidho vRkSaH tasya saMbodhanam he31 vivrtroH(ro)| pattANa(NaM) patrANAm / pattattaNa(NaM) patratvam / na phiTTai na yAti / puNu punaH / jai yadi / kahavi kathamapi / tuha tava / cchAyA (chAyA) zobhA / hojja abhaviSyat / tA tAvat / tehiM pattehi(hiM) taiH patraiH // 67 // 32mahu0 / mahu0 C/o. devIkamala jaina svAdhyAya mandira operA, vikAsagRha roDa, amadAvAda-7 30. vi varataru-prA. vyA. 31. he vivarataro athavA he varataro-do. vR. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 67 lAvaNyasamayakRta nemiraGgaratnAkara chanda : AsvAda ane pATha / arthazuddhi DaoN. kAntibhAI bI. zAha lAvaNyasamaya vikramanA soLamA zatakamAM thaI gayelA eka gaNanApAtra jaina sAdhukavi che. emaNe ja racelI mahattvanI kRti 'vimalaprabandha'nI prazastimAM kavio potAnA vaMzAdino paricaya Apyo che. te anusAra emano janma saM. 1521 (I. 1465)mAM amadAvAdamAM thayo hato. pitA zrIdhara ane mAtA jhamakaladevInA cAra putro paikInA e sauthI nAnA putra. saMsArI nAma laghurAja. A laghurAje saM. 1529 (I. 1473) mAM nava varSanI bALavaye pATaNa mukAme tapagacchanA somasundarasUrinI paramparAmAM lakSmIsAgarasUri pAse dIkSA lIdhI ane sAdhu lAvaNyasamaya banyA. samayaratna emanA vidyAguru hatA. soLame varSe sarasvatIdevInI kRpAthI emanAmAM kavitvazaktinI sphuraNA thaI, jenA pariNAmarUpe emaNe rAsa, copAI, chanda, saMvAda, ekavIso, hamacaDI, stavana,sajjhAya, vivAhalo jevI vividha svarUpovALI dIrgha- laghu racanAo ka che. 'khimaRSi, balibhadra, yazobhadrasUrirAsa' e emanI saM. 1589 mAM racAyelI chelluM racyAvarSa dharAvatI kRti che. A rIte kavi lAvaNyasamayano jIvanakALa saM. 1521 thI 1589 (I. 1465 thI 1533) sudhIno nizcita thaI zakyo che. 'vimalaprabandha' e jema aitihAsika vyaktivizeSanI jIvanaghaTanAone nirUpatI emanI mahattvanI prabandharacanA che, e rIte 'nemiraGgaratnAkara chanda' e emanI sauthI mahattvanI saM. 1546 (I. 1490) mAM racAyelI chandasvarUpI racanA che. jainetara kavi zrIdhara vyAse saM. 1454 (I. 1398) mAM noMdhapAtra 'raNamallachanda' jevI kRti ApyA pachInI lagabhaga eka zatakanA gALe maLatI A chanda-racanA kAvyatattvanI dRSTie noMdhapAtra hoIne madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM anuM aitihAsika mahattva paNa che. A kRtimAM kavie jainonA 22mA tIrthaMkara neminAthanA janmathI mAMDIne kevaLapadaprApti sudhInA jIvanaprasaMgone nirUpyA che. neminAthanA lagnaprasaMgane Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 kendramA rAkhIne pUrvApara ghaTanAo, emAM nirUpaNa thayuM che. kRSNanA antaHpuranI rANIonuM nemi sAthenuM vasantakhelana, emanI hasImajAka, lagna mATenI emanI vinavaNI, nemie darzAvelI dAmpatyajIvananI musIbato, chevaTe lagna mATenI mUka saMmati, neminuM jAnaprasthAna, mAMDave pazupaMkhIno bhojanArthe thato vadha, pazucitkAra sAMbhaLI nemino nirveda, lIlA toraNethI emarnu pAchA pharI javU, rAjulanI virahavyathA, giranAra para neminI dIkSA ane kevalapadaprApti, emanI upadezavANI, ante pratibodhita rAjulano saMyamasvIkAra - A badhA prasaMgone kavie kalAtmaka rIte AlekhyA che. __ antyAnuprAsa, caraNAntaprAsa, AntaraprAsa, zabdAnuprAsa, varNasagAI, jhaDajhamaka, yamakaprayoga, ravAnukArI zabdAvali - A badhAthI UbhuM thatuM nAdasaMgIta ane ramaNIya layachaTA kRtinA bahiraGgane saundaryamaNDita kare che temaja kRtinA chandogAnane sahAyaka bane che. duhA, roLA, harigIta, AryA, caraNAkula, padmAvatI, paddhaDI jevA mukhyatve mAtrAmeLa chandomAM A kRti racAI che. chandogAna e A kRtinuM mANavA jevU tattva che, je kRtine apAyelI 'chanda' saMjJAne sArthaka kare che. jyAM chanda ke varNana, ekama badalAya che tyAM antima caraNanA zabdone pachInI paMktinA Arambhe punarAvartita karIne lagabhaga 30 thI vadhu sthAnomAM kavie karelA UthalAnA prayogo e A kRtinI vizeSatA che. jemake kaDInA antima zabdo 'jItA vayaNe caMda' e pachInI kaDInA ArambhamAM 'jItA jItA vayaNi caMdalA' ema UthalA rUpe Ave che. samagra kAvya be adhikAramA vibhakta che. prathama adhikAramA 10 ane bIjAmAM 162 ema kula 252 kaDInuM A kAvya che. - kRtino Arambha kavi sarasvatIvandanAthI ane kAvyaprabandha arthe sumatinI kRpAyAcanAthI kare che. 'sArada sAra dayA kara devI, tujha payakamala vimala vaMdevI, mAgU sumati, sadA taiM devI, duramati dUra thikI naMdevI. (1/1) kRtinA bahiraGgane kavi kevU zaNagAre che eno aNasAra ApaNane pahelA adhikAranI pahelI kaDIthI ja maLI rahe che. ahIM antyAnuprAsa-caraNAntaprAsa che. devI, vaMdevI, devI, naMdevI - e pratyeka zabdamAM 'devI' uccAraNano Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 ekasarakho varNakrama jovA maLe che. vaLI, prathama ane trIjA caraNanA bhinna bhinna arthamAM prayukta 'devI' zabdamAM yamaka prayoga che. uparAMta 'sa'kAra ane 'da'kAranAM. uccAraNo dvArA varNasagAI, temaja 'payakamala' - "vimala' jevA zabdAnuprAsa eka viziSTa layasaMgIta sarjI rahe che. 'hivai hauM bolauM melhI mAyA,tUM kaviyaNajaNa kerI mAyA, bahu guNamaNi tujha aMgi samAyA, avaguNa avara anaMta gamAyA. (1/2) A bIjA kaDImAM paNa upara nirdezelu kAvyasaundarya mANI zakAze. lagabhaga AkhI kRtine kavie Ama prAsAnuprAsathI sajAvI che. pAMcamI kaDImAM kavi 'nava nava chaMdiiM kavita kahauM' ema kahIne kRtimAM chandavaividhya mATenI potAnI saMkalpabaddhatA vyakta kare che. prasanna thayelI sarasvatI pAsethI avirala vANInI bheTa svIkArIne kavi nemicaritrano Arambha kare che. 21 thI 25 kaDImAM neminA janmotsavane kavie varNavyo che. devo ane mAnavavRndo utsava mAMDe che, strIo dhavala-maGgala gIto gAya che, zerIe zerIe vAjiMtranAda thAya che, temaja bandIjano, bhATa-cAraNo nemijanmane vadhAvavA nagarane mArge prayANa kare che. 26 thI 40 kaDImAM prathama bALaneminAM vastrAlaGkArone varNavI kavi neminA aGgabaLanuM vistArathI varNana kare che. kRSNanI AyudhazALAmAM pahoMcIne nemi moTI zilA upADe che, gadAne phaMgoLe che, zaGkha phUMke che, dhanuSyane upADI sthAnacalita kare che. neminA baLaprayoganA paDelA pratyAghAtonA varNanamAM kavie ravAnukArI kriyApadovALAM citro sA che ane hAsyanI chAMTa umerI che. 'tiNi avasari dharaNI dhaDahaDaI, daha disi gayaNaMgaNa gaDagaDae, gaja adha-gaja jAtAM AthaDaie, girisiri sikhara khaDahaDae. (1/33) rosi bharI nArI taDaphaDae, viNa trevaDi UtrevaDi paDae, mahIyali nAda suNI evaDae, caMda-sUra behu laDathaDae.' (1/34) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 kavie ahIM hAthIone ekabIjAnI aradhA gaja jeTalA najIka pahoMcI AthaDI paDatA, girizikharone khaDI paDatA, strIonAM mastaka paranI UtaraDone vaNa-trevaDe paDI jatI ane candra-sUrajane laDathaDI jatA AlekhyAM che. neminA baLaprayogane hAsyathI rasita karIne kavie kevo citrita karyo che ! amAMye vaLI, 'gaja adha-gaja' ke 'viNa trevaDi UtrevaDi paDae' jevA paMktikhaNDomAM yamakaprayoga to kharo ja. kRSNa jyAre neminA hAthane vALavA gayA tyAre nemie hAtha upara kRSNane besADIne jhulAvI dIdhA. kRSNane thayuM ke AvA baLayA nemi strIvihoNA zA mATe ? nemine paraNAvIne emanAM mAtApitAne prasanna karavAnA vicArathI kRSNe antaHpuranI rANIone nemine paTAvavA mokalI. vividha dRSTAnto dvArA, narmamarmayukta vANI uccArIne, hasImajAka karIne rANIo nemine lagna mATe paTAve che. juo 'tujhi jANau jhAjhI jeThANI, amha ghari nAri husii derANI, pAya paDatAM ati duHkha Avai, kisiuM teNi pariNatuM na bhAvai ?' (1/51) [= paraNIne AvanArI nArIe derANI banIne ghaNI jeThANIone caraNe namavAnuM zramakAraka thaze mATe tamane zuM paraNavU nathI gamatuM ?] pratyuttaramAM nemi dAmpatyajIvananI musIbato ane patnI dvArA patine thatI parezAnI, vistArathI varNana kare che, emAM gharasaMsAranI kaTu vAstavikatAnuM citra pratibimbita thayuM che. patnInI rojiMdI mAgaNIo ane asantoSane kavi A rIte vyakta kare che - 'kima khAsiu lUkhauM, sahU ko bhUkhiuM, nahIM sAlaNauM sarAkha, dhari tela te nIThauM, mirI na mIThauM, vAnAM joIi lAkha.' (1/64) 'huM sadA aNUrI, eka na pUrI taiM puhacADI Asa, ima UThai hUMkI re re sukhI, tujha-siuM siu gharavAsa ?' (1/68) kRSNanI rANIono vaLato uttara e che ke jema akulIna strIo hoya che tema sItA sarakhI kulIna strIo paNa hoya che, je patisukhe sukhI ne Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 patiduHkhe duHkhI thanArI, dAnI, zIlavatI ane ikotera peDhI tAranArI hoya che. neminAthe hA ke nA kahevAne badale mauna rahetAM bhAbhIoe neminI lagna mATenI mUka saMmati mAnI lIdhI. bIjA adhikArano Arambha paNa kavi sarasvatIdevInI kRpAyAcanAthI kare che ane devIo agAu ApelA vANInA varadAnanuM pAlana karavA vInave che. 11 thI 23 kaDI ugrasena rAjAnI putrI rAjula - rAjimatInA saundaryavarNanane Avare che. A varNanane kavie upamA, rUpaka temaja vizeSataH vyatirekothI alaGkRta kartuM che. 'jItA jItA vayaNi caMdalA, trAThA gayA gayaNi nAThA, divasa UgatA mAThA lAjiM maraI' (2/16) 'veNaI vAsaga jitta java, jai paiali paiThA, jItAM rAtAM kamala kari, jai jala mAMhi nAThA.' (2/20) 71 neminAthanuM rAjula sAthe sagapaNa karAya che. lagnanI pUrva taiyArIonA varNanamAM te samayanA lagnotsavo kevI rIte UjavAtA enuM pratibimba jovA maLe che. maNDapanI racanA, bhojananI vividha vAnagIo, jamaNa ane pIrasaNa va nAM vIgatabharyAM citraNo ahIM apAyAM che 'moTA modaka mUMkIi madhurA amRta samAna, kharahara khAjAM cUrIyai bahuta pari pakavAna ' (2/40 ) e ja rIte neminAthanA varaghoDAnA varNanamAM vararAjAno zRGgAra, jAnaiyAono utsAha, gAna-vAdana-nartana - khelanano Anandakillola va nAM citraNo rasapUrNa rIte thayAM che : 'khelaMti khelA khaMti, te tAla navi cUkaMti, vAjitra vara vAjaMti, ghaNa Dhola DhamaDhamakaMti. ' (2/64) 68-69mI kaDImAM rAjulanA navavadhUnA zaNagAranuM varNana che. 'pahirai siri siNagAra sAra, Aropiu ridaya udAra hAra, jhabaka jhAjhI jhAli gAli, mayamattA mayagala jitta cAli. ' (2/68) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 'khiNi pharakiuM dakSiNa aMga tAma' - jamaNuM aGga pharakavAnA ullekha dvArA kavie kazAka viparItanI AgAhI ApI che. emAM paNa tatkAlIna mAnyatAonuM pratibimba joI zakAze. lagnotsuka neminA jIvanamAM mahattvanA vaLAMkabindu samI ghaTanA banI che bhojana mATe thatA pazupaMkhIvadhanI. vadha samayanI pazupaMkhInI maraNacIso neminA hRdayane pIgaLAvI nAkhe che. pazupaMkhIonA taraphaDATa citra hRdayadrAvaka banyu 'na-na cAlai cAlA, paDiA gAlA, sasA suMhAlA dhUji marai' (2/73) 'na-na phAvai phAlA, hariNA kAlA, nayaNi ghaNAlA nIra jharai' (2/74) neminAtha lIlA toraNethI pAchA pharI gayA. saMyama lai giranAra gayA. 81 thI 110 kaDIomAM rAjulanI virahavyathA, sakhIo sAtheno saMvAda, nemine upAlambha va.nuM kalAtmaka Alekhana thayuM che. virahavyathAnA varNanamAM kavie karelA yamakaprayogo noMdhapAtra cha : 'khiNi bhItari khiNi valI AMgaNaie, priya viNa sUnI __valIAM gaNaie.' (2/85) 'karuNa saraI thAnaki koraDae, jaNa jANae nArada ko raDaie.' (2/86) 'kSaNi UThI jAi UtAraiM, hAra-dora-kaMkaNa UtArai' (2/87) sAthe A upamAcitra paNa kevaM nokhaM ja UpasI AvyuM che : 'alagI nAMkhai sovanatroTI, jima javaroTI kAgai boTI.' (2/94) (-jema kAgaDAe boTelI javanI roTalI pheMkI devAmAM Ave tema rAjula suvarNa-AbhUSaNa aLaguM nAkhI de che.) virahavyathita rAjula Ama badho zaNaghAra utArI nAkhe che, AbhUSaNo Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 toDIphoDI nAkhe che, kezagumphana choDI nAkhe che, bhojana ane kusumazayyA tyaje che. sakhIo A badhuM punaH dhAraNa karavA, svIkAravA vInave che ne sAme rAjula 'aMha aMha' no nakAra- pratyuttara vALe che. 73 'navau ti navasara hAra, sA gali dharUM ki ?' 'aMha aMha' 'kusumaseja sukumAla soi pattharuM ki ?' 'aMha aMha' (2/98 ) sakhInI vAta nakAravAno rAjulano laheko - laDhaNa ahIM kevuM layAtmaka rUpa pAme che ! rAjula priyatama nemine upAlambha ApatAM kahe che 'ridhiramaNi - sukha melhI deva ! DUMgari siuM dIThauM ?' (2/106) 'aTTha bhavaMtari nehalu nemi ! na chehu dAkhiyau, bhava navamai ta nAhalA ! e Upajatu kAM rAkhiu ? ' (2 / 108 ) chevaTe parivartana pachIno rAjulano udgAra ' hatthiI hattha na meliGa, priya ! soi hattha matthai karu.' (2 / 111 ) rAjula saparivAra giranAra gaI ane samavasaraNamAM dezanA ApatA nemine joI Anandavibhora banI, praNAma karI neminAthanI upadezavANI sAMbhaLavA lAgI. A upadezavacanomAM jIvahiMsA karanAra jIvo pApakarmoM dvArA kevI ghora narakayAtanA ane paramAdhAmIonI bhayaGkara zikSA pAme che enuM temaja jinAjJApAlana karanAra enAM kevAM suphaLa prApta kare che enuM varNana thayuM che. rAjule pratibodhita thaI saMyama svIkAryo. neminAtha sAdhu-sAdhvI zrAvakAdinA moTA samudAyane pratibodha pamADI paramapadane pAmyA. kAvyAnte kavi guruparamparA, kRtiracanAsamaya ane svakartAnAma darzAvI kAvyanI samApti kare che. saMpAdana : keTalIka pATha / arthazuddhi * : kAvyasaundarya opatI A kRtinuM sampAdana saMzodhana-sampAdanakSetre labdhapratiSTha vidvAna DaoN. zivalAla jesalapurAe I. 1965mAM kartuM hatuM. lA.da.bhA.saM. vidyAmandira dvArA e prakAzita thayuM che. sampAdake A sampAdana mATe zrIhemacandrAcArya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 jaina jJAnamandira - pATaNamAMthI prApta thayelI traNa hastapratone upayogamAM lIdhI che. A traNeya prato puSpikA ane lekhanasaMvata vinAnI che. joke sampAdaka bhASAsvarUpane AdhAre A ane C prata saM. 1600 pahelAM ane B prata e pachI lakhAyelI hovAnuM anumAne che. saM. 1600nA lekhanavarSa ane puSpikAvALI eka vadhu prata sampAdakane lA.da.bhA.saM.vidyAmandiramAMthI ja upalabdha thaI hatI, parantu onA akSaro avAcya ane pATho bhraSTa hoIne upayogamA levAI nahotI. sampAdake 'upodghAta'mAM kavi lAvaNyasamayanA jIvana-kavanano paricaya Apyo che, jemAM kartAe racelI nAnImoTI sarva kRtionI saMkSipta noMdho samAviSTa che. 'nemiraGgaratnAkara chanda'nI vistRta samAlocanA karato abhyAsalekha rajU karAyo che. uparAnta A kRtinI jUnI gujarAtI bhASAnA svarUpa ane vyAkaraNanI paNa Avazyaka noMdha sampAdake lIdhI che.kaDIvAra pAThAntaro ane kRtine cheDe sArtha zabdakoza ApavAmAM AvyAM che. Ama atyanta zramapUrvaka taiyAra thayekheM A sampAdana che. hastaprata uparathI kRtinI taiyAra thayelI vAcanAmAM kyAMka pAThanirdhAraNanI temaja keTalAka zabdonA arthanirNayanI azuddhi jovA maLI che tenI ahIM noMdha laI yathAzakya pATha/arthazuddhi karavAno prayAsa karyo che, je pAchaLanuM prayojana kevaLa kRtinI vadhu najIka rahI zakavAnuM che. kRSNanI rANIo kRSNanA pitarAI bhAI nemikumArane lagna karavA phosalAve-paTAve che enuM varNana karatI paMkti A pramANe che'gula galIu nai sAkara bhelI, iNi pari atighaNa uThAM melI' (1/51) [= goLa gaLyo ne emAM vaLI sAkara bheLavI hoya, e prakAre ghaNAM dRSTAnto/kahevato meLavIne....] __ hastapratamAMthI A paMktimAMno 'uThAM' (dRSTAnto) zabda sampAdaka pakaDI zakyA nathI. eTale 'uThAM' zabdamAMno 'u' varNa DAbI bAjunI zabda sAthe, ane 'ThAM' akSara jamaNI bAjunA zabda sAthe joDIne pATha A pramANe ko che : '.... iNi pari atighaNau ThAMmelI.' khoTA pAThanirdhAraNane laIne 'ThAMmelI' jevo Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 bhaLato ja zabda ahI sampAdake Ubho ko che ane zabdakozamAM artha Apyo che ThAMmelI = TharelI, ghaDAyelI, pAkI. Ama pAThanirNayanI azuddhimAM mULa kRtimAMno kartAne abhipreta pATha 'uThAM' ragadoLAI gayo che. 'caDacaDa cAraulI caturA prIsai' (2/38) e paMktikhaNDanI AgaLapAchaLanI paMktiomAM khAreka, khuramAM, khaDI sAkara, varasolAM, phaLamevA, goLapApaDI va. khAdya vAnagIo pIrasAtI hovAnI vAta che. eTale 'cAraulI' [ =cAroLI ] pATha saMgata gaNAya. vaLI B ane C prata 'cArulI' pATha Ape ja che (sampAdake noMdheluM pAThAntara). parantu sampAdake ahIM zabdabhaGga karIne 'cAra ulI' pATha Apyo che ane 'cAra oLa (Avali )mAM - paMgatamAM caturA pIrase che' avo artha emaNe ko che. mArI dRSTie A 'cAra ulI' pATha/arthanirNaya tANI-kheMcIne karAyo hoya aivI chApa UbhI thAya che. kRSNanI rANIo nemine lagna mATe Agraha kare che te sandarbhe A ane B pratanI eka paMkti Ama hatI'ThAkura ! bola kahu TharavAnu, nemi ! na kIjaI nIThara vAnu.' (1/68) AmAMthI 'ThAkura ! bola kahu TharavAnu' eTalo AB pratano pATha choDIne sampAdake C pratano 'ThAkura ! bola kahai varavAnu' pATha vAcanAmAM svIkAryo che. paNa mArI dRSTie A pratano pATha choDavA- koI kAraNa nahotuM. UlaTA, A pratanA pAThathI to A paMktimAM TharavAnuM / nITharavAnuM oma ekasarakho varNAnukrama bhinna arthasandarbhe bevaDAtAM yamaka prayoganI camatkRti sadhAI hota, te pATha choDavAne kAraNe cAlI gaI che. vaLI A pratano pATha sandarbhamAM paNa barAbara bese ja che. (= he ThAkura ! TharavAnI - sthira thavAnI vAta kaho. he nemi ! niSThura vAnAM na karo.) neminAtha mAMDavethI pAchA vaLI jatAM rAjula potAnI virahadazA vyakta karatAM kahe che - 'kI gAi valI saMbhArai mehanai morA, priya viNa prANa harai gADherA.' (2/94) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 ahIM sampAdake kareluM 'kI gAi' padavibhAjana jarUrI nahotuM. 'kIgAI' (= kekArava karIne) zabda pATha ane artha dRSTie vadhu ucita jaNAya che. zabdakozamAM sampAdake ApelA keTalAka zabdArtho je - te sthAnasandarbhe azuddha jaNAya che. jemake kartAe 'zAMNA Agali suMDala mAMDai' (1/76) evI eka kahevatane upayogamAM lIdhI che. tyAM sampAdake 'zAMNA' no artha 'chANAM' karyo che. najIkanA uccArasAmyane laIne kevaLa anumAnathI A artha apAyo lAge che. hakIkate, 'zAMNA' eTale koThImAMthI anAja kADhavAnuM chidra. tyAM suMDalo dharI rAkhatAM chidramAMthI anAja ThalavAtuM jAya. 76 'dIkhyA' (2 / 112) no artha 'dekhAyA' apAyo che. sAco artha che 'dIkSita thayA'. giranAra upara gayelA neminAthanA sandarbhe A kriyArUpa Ave che. 'naravaraviMdA' (1/22) no artha ' zreSTha rAjAo' apAyo che. A artha mATe sampAdake vara+naraindra naraiMdo > naraviMdo evI vyutpattino Azraya lIdho che. paNa 'naravaraviMdA' eTale 'rAjAonuM vRMda' e artha hovAnI zakyatA vizeSa jaNAya che. A uparAnta keTalAka zabdonI arthazuddhi nIce pramANe che : aNUrI (1/68) = dAsI, patnI azuddha; adhUrI, asantuSTa zuddha. UjANI (1/72) = kUdIkUdIne azuddha; dhasamasIne, doDIne zuddha. ghAThI (1/72) = nukasAna pAmI azuddha; chetarAI zuddha. veDi (2/17) = takarAramAM azuddha; vanamAM, rAnamAM zuddha. toDIi (2/33) camake azuddha; nAkhavAmAM Ave zuddha. khuramAM (2/37) roTalA azuddha; eka phaLamevo, khajUra zuddha. drUya (2/159) = vRkSa azuddha; dhruvano tAro zuddha. = = A lekhamAM sampAdananI keTalIka pATha / arthazuddhi mATe 'madhyakAlIna gujarAtI zabdakoza' (saM. jayaMta koThArI) nI temaja prastuta sampAdanagranthanI, DaoN. harivallabha bhAyANInI aMga nakala (je have zrI neminandana zatAbdI TrasTanA granthAlayamAM bheTa apAyela che) mAM karAyelI nizAnIonI sahAya maLI che tenI sAbhAra noMdha laDaM chaM. C/o. 7, kRSNA pArka, khAnapura, amadAvAda - 1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 77 zrIhemacandAcArya-viracita namaskAranI zrIkanakakuzalakRta vRtti vize keTalIka noMdha ___ muni trailokyamaNDana vijaya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya bhagavante triSaSTizalAkApuruSacaritranA prArambhe maGgala tarIke Arhantya, sarva arihanta, ane bharatakSetranI vartamAna covIsInA tIrthaMkaronI stutirUpa 26 zloko racyA che. A zloko potAnI ramyatA ane bhAvavAhitAne lIdhe suprasiddha che ane tapAgacchIya sAmAcArI pramANe pAkSika pratikramaNamAM to teno pharajiyAta pATha karavAmAM Ave che. A zloko para zrIvijayasenasUrinA ziSya zrIkanakakuzala gaNi) vi.saM. 1654mAM vRtti racI che, je saraLa bhASAmAM anvaya, samAsavigraha va. darzAvatI hovAthI saMskRtanA prArambhika abhyAsamAM vyApakapaNe upayogamA levAya che. hamaNAM pUjyapAda gurubhagavanta A. zrIvijayazIlacandrasUrijI ma. pAsethI prasAdIrUpe A vRttinI hastalikhita prata prApta thaI. prata vRttikAranA svahaste lakhAyela prathamAdarza hovAthI svAbhAvika rIte mudrita vAcanA sAthe meLavI jovAnuM mana thayu. mudrita vAcanA mATe tapAsa karatAM jinazAsana ArAdhanA TrasTe chApekheM pustaka maLyu. jemAM zIladUtam ane gurvAvalInI sAthe prastuta TIkAnI AgamaprabhAkara zrIpuNyavijayajI ma. dvArA sampAdita ane jaina AtmAnanda sabhAbhAvanagarathI vi.saM. 1998 mAM prakAzita vAcanAnuM punarmudraNa karavAmAM AvyuM hatuM. A vAcanA sAthe hastalikhita pratane meLavI jotAM je dhyAnArha vAto jaNAI te nIce noMg chu : + pAkSika pratikramaNamA je 33 zlokono pATha karavAmAM Ave che, te pahelA zloka- paheluM pada 'sakalArhat' hovAthI sakalArhatstotra tarIke oLakhAya che. A stotramA upara jaNAvelA 26 zlokamAMthI pahelA 25 zloko 1 thI 25 kramAMke ane 26mo zloka 27mA kramAMke bolAya che. kanakakuzala gaNinI TIkA phakta A 26 zloka para ja che, 33 zloka para nahIM. mATe atyAre pracalita sakalArhatstotranI TIkA tarIke ane na gaNI zakAya. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 mudrita pratamAM joke one sakalArhatstotravRtti tarIke oLakhavAmAM AvI che, paNa svayaM TIkAkAra ane 'namaskAra' nI vRtti tarIke oLakhAve che. prathamAdarzanI puSpikA - " iti kalikAlasarvajJabirudadhAraka zrIhemacandrasUri-viracita namaskAravRttirviracitA / prathamapAThisaMsmaraNAyeti maGgalam // chApelI vAcanAnI puSpikAmAM paNa "caturviMzatijinanamaskArANAM vRtti' ovo ullekha che. hajI thoDA samaya pahelAM sudhI uparokta 26 zloko ja sakalArhatstotra tarIke gaNAtA hatA, ane pAkSika pratikramaNamAM aTalA zlokono ja pATha thato hato avuM mane gurubhagavanta pAsethI jANavA paNa maLyuM che. + atyAre bolAtA sakalArhatstotramAM ane TIkAkAre lIdhelA pAThamA keTalIka jagyAo taphAvata che : zloka bolato pATha 78 3 5 7 - RSabhasvAminam zrI sambhava0 0ttejitAGghri vaH zriyam 0mahitAGghraye 0 sparddhikaruNA0 TIkA-pATha vRSabhasvAminam zrIzambhava 0 0ttejitAMhi0 vaH zivam (triSaSTimAM paNa) 0mahitAMhUye 0sparddhA, karuNA0 (triSaSTimAM paNa) - 8 9 16 20 0nAthastu bhaga0 0 nAthaH sa bhaga0 (triSaSTimAM paNa) + atyAre sAmAnya rIte 'mahendramahitAMhri' (zloka 9) jevA samAsono vigraha A rIte karavAmAM Ave che - 'mahendrairmahitau mahendramahitau, mahendramahitau aMhI yasya sa mahendramahitAMhi : ' matalaba ke pahelA tatpuruSa samAsa karI pachI bahuvrIhi samAsa karavAmAM Ave che. chApelI vAcanAmAM paNa avo ja samAsavigraha che. jyAre prathamAdarzamAM AvA tamAma sthAne 'mahendrairmahitau aMhI yasya sa' ovo tripada- bahuvrIhi ja darzAvavAmAM Avyo che. vRttilAghava kadAca AnuM kAraNa hoi zake. AvAM bIjAM sthAno- 0darzasaGkrAntajagat (zloka 4), 0zANAgrottejitAMhinakhAvaliH (zloka 7), 0jyotsnAnirmalI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 79 kRtadiGmukhaH (zloka 18), nidrApratyUSasamayopamam (zloka 22). + anya be sthAne paNa alaga rIte samAsa vigraha dekhADAyo che - 1. niSparigraham (zloka 3)-mu.-nirgataH parigrahAditi, ha.-nirgataH parigraho yasmAt sa....2. nirmalIkAra0 (zloka 23)-mu.-anirmalaM nirmalaM karotIti nirmalIkAraH, ha. - anirmalasya nirmalasya kAro nirmalIkAraH. mudrita vAcanAmAM keTalAMka zuddhi karavA yogya sthAno paNa che - zloka-TIkA mudrita hastalikhita bhavaroge ArttAH bhavarogeNA''rtAH niHzreyasaH niHzreyasam jalasya nairmalyaM 0jalAnAM nairmalyam sparddhati sparddhate kRpayA manthare kRpAyA manthare (= sUcake) keTalAka pAThAntarazloka-TIkA mudrita hastalikhita pavitrIkurvataH pavitraM kurvataH kiM karmatApannam kaM karmatApannam kimbhUtaM vRSabha0 kilakSaNaM vRSabha0 kevalajJAnadarpaNaH kevaladarpaNaH sAraNisadRzAH sAraNisadRzyaH varjayitvA atra varjayitvA anye atra tadvad tasyai astu, bodhizabdaH tasmai, astu strIliGgaH 0kAmArthazcaturvargaH 0kAmArthAzcaturvargaH samokSakAH samokSakaH upamA yasya tat upamA yatra tat arm so 5 w orar tadiva a r Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 saGgamakAkhyo devaH saGgamAkhyo devaH upasargam bhagavadupasargam akSubdhaM bhagavantam akSubdhaM ca bhagavantam + mudrita vAcanAmAM prathamAdarzanI apekSAo keTaluka umeraNa paNa thayuM che - jemake zloka 16 - athavA karuNAkhyaH tRtIyo rasaH, zloka 22mAM munisuvrata padanI vyutpatti, zloka 26 va.mAM zrIno artha lakSmInI jagyAo aSTaprAtihAryalakSmI va. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 hemacandrAcAryano dezI zabdasaGgrahaH eka paricaya DaoN. zAntibhAI AcArya 81 ahIM gujarAtanA suvarNakALa avo solaMkIyugamAM potAnI bahumukhI pratibhAthI rAjakIya, sAmAjika ane dhArmika kSetrone prabhAvita karIne gujarAtanI asmitAnA draSTA kalikAlasarvajJanuM biruda prApta karanAra hemacandrAcArya racita ane paNDita becaradAsajI sampAdita dezIzabdasagraha pustakano paricaya karAvavAno upakrama che. mahAna jainAcArya hemacandrasUrithI gujarAtano vidvadvarga bhAgyeja ajJAta hoya, ema chatAM temanA saGgrahanI vAta karavAnI hoI, bhUmikArUpe temanA jIvananI jhAMkhIrUpa vAta karIne pustakanI vAtamAM javAnuM yogya gaNyuM che. hemacandrAcArya : jIvanajhAMkhI hemacandrAcAryanAM jIvanacaritro saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI vagere aneka bhAratIya bhASAomAM lakhAyAM che, uparAnta jarmanInA vidvAna DaoN. byulare jarmanabhASAmAM paNa AcAryazrInuM jIvana caritra AlekhyuM che. temanAM vividha jIvanacaritro parathI jaNAya che ke temano janma saurASTranA dhaMdhUkA nAmanA gAmamAM saMvata 1145 (I.sa. 1089) nA kArtakamAsanI pUname thayo hato. prabhAcandranA mULa saMskRtabhASAmAM racAyelA prabhAvakacaritagranthamAMnI hakIkata mujaba dhaMdhUkAmAM cAca ane pAhinIdevI nAmanuM zrAvakadampatI rahetuM hatuM. teonA maLatA vividha ullekho oma mAnavAno prere che ke zrAvikA pAhinIdevImAM khUba ja dhArmika zraddhA, bhaktibhAva ane mAnavatA jevA sadguNo prabaLa hatA. AthI pAhinIdevI, sAdhu devacandrasUrinI vandanA karavA vAraMvAra jatAM. eka divasa, pAhinIdevIo a gurudevane alaukika tejomaya maNi bheTa dharyo hovAnuM potAne svapnadarzana thayAnI vAta, nityanI vandanA karIne, gurujIne karI. gurune svapnanI A vAta, koI mahAna satyanI AgAhI rUpa jaNAI. AthI temaNe pAhinIdevIne jaNAvyaM ke bhaviSyamAM te gujarAtane potAnA tejathI ujALe tevA mahAna tejomaya maNinI dharmazAsanane bheTa Apaze ane thoDA vakhatamAM A bhAvi bheTa pAhinIdevInI kukhe caMgadeva nAme janmI gharamA Ananda chavAI gayo. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 samaya vyatIta thato jAya che temAM aka divasa Azare pAMca-cha varasanA thayelA putra caMgane laIne pAhinIdevI guruvandanA karavA devacandrasUri pAse upAzrayamAM AvI. daramiyAnamAM bALaka caMga tenI pAsethI kyAre jato rahyo tenI tene khabara na rahI. caMgadevane zodhavA mAtA Amatema juo che to, teNe caMgadevane AcArya devacandrasUrijInA Asana para beThelo joyo ! A joIne mAtAnA hRdayamAM zA bhAvo thayA haze te ApaNe jANatA nathI, parantu A dRzya joIne devacandrasUrijIo tene pUrvanA svapnanI vAtanI yAda apAvIne dharmAsana para beThelA A tejamUrti bALaka tarapha AMgaLI cIMdhIne pAhinIne jaNAvyu ke teno A bALaka yogI thavA sarjAyelo che. caMgadevane dharmazAsanane arpaNa karI devA gurudeve pAhinIne samajAvI. pAhinIno jIva dharmaparAyaNa hato tenI sAthosAtha tenAmAM bAhya dharmalakSaNo karatAM sAcA dharmanI UMDI sUjha haze tema jaNAya che. dharmamAM dRDha zraddhA dharAvanArI mAtA pAhinIo, aDaga mana karI,dharmazAsananA rakSaNa-saMvardhana arthe devacandrasUrijInA caraNomAM mUkI dIdho ! caMgadevane sAthe laIne guru mahArAja, AjanuM khambhAta je te vakhate samRddha stambhatIrtha nagarI nAme oLakhAtuM atyaMta jAhojalAlIvALu nagara hatuM tyAM vihAra karI gayA. tyAM AvIne devacandrasUrijIo A bALakane daNDanAyaka udayanane soMpyo. __ A tarapha vyApAra-sapharamAMthI ghare pAchA AvIne pitA cAce patnI pAsethI caMgadevanI vAta jANI. tarata ja stambhatIrtha daNDanAyaka udayana pAse jaI potAnA bALakanI mAgaNI karI. udayane, A bALaka oka yugadRSTA ovo mahAna puruSa thavA sarjAyelo che te viSenI aneka dalIlo dvArA pitA cAcane samajAvatAM, Akhare teno svIkAra karIne putra caMgadevane dharmazAsana arthe guru devacandrasUrine soMpI dIdho. gujarAtanI UbhI thayelI asmitAnI pAchaLa AvA tyAganI aneka jANItI-ajANI AkhyAyikAo paDelI che ! caMgadevamAMthI somacandra : ___caMgadeva, guru devacandrasUri pAse khambhAtamAM rahyo. pachIthI tenI dIkSAno utsava ujavAyo. tenI dIkSA kyAM thaI che te bAbatamAM mataikya nathI. eka mata anusAra dIkSA mahotsava mAravADanA nAgoramAM ujavAyo hato. bIjI bAju, prabhAcandrano prabhAvaka carita grantha, A mahotsava udayana Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 mantrIe stambhatIrthamAM rAkhyo hato tema jaNAvIne noMdhe che ke guru mahArAje caMgadevane dIkSA ApIne tenuM nAma 'somacandra ApyuM hatuM. pachIthI te potAnI 21 varSanI umare AcAryapada prApta kare che tyAM sudhInA Azare 16 varSanA gALAnI temanA jIvanaviSayaka koija mAhitI maLatI nathI. ovo sambhava nakArI na zakAya ke AvI mAhitI, hajI apragaTa ovI asaMkhya hastalikhita pothIo granthabhaNDAromAM prakAzananI rAha jotI paDI rahI che temAM kyAMka daTAyelI hoya ! bIjUM, temanA aneka prakAzita grantho che temAM paNa AvI mAhitI chuTI chavAI verAyelI paNa paDI hoya ! khoja che abhyAsI ane khAMkhatiyA dhULadhoyAnI, parantu have paM. sukhalAlajI, muni jinavijayajI, paNDita becaradAsajI, paNDita mAlavaNiyAjI ane DaoN. bhAyANInA mArga para cAlanArane kyAM zodhavA ? kema zodhavA ? AvA dhULadhoyAonA abhAve bhAvi gujarAtanA saMskAra ane bhASA-sAhityajagata para ghero prabhAva mUkI janArA eka mahAmAnavanA jIvananA ghaNAbhAganA adhikRta vRttAntathI ApaNe anabhijJa rahyA chIo. AcArya pada meLavatAM pUrve A mahAmAnava thavA sarjAyelA somacandre kevI rIte pravRtti karI haze ? temanI dainika pravRtti kevI haze ? zA zA viSayono abhyAsa kaikai paddhatio ko haze ? temanA sahapAThIo koNakoNa ane kevAkevA haze ? temanI jijJAsAvRttine kayAkayA munimahArAjo ane sUrIzvaroje kaikai rIte uddIpta karIne kevIkevI rIte tRpta karI haze ? A badhI bAbato viSe A gALAnI kazI ja adhikRta mAhitI ApaNane maLatI nathI. AthI ama mana vALavU rahe che ke temaNe vyAkaraNa, zabdakoza, kAvya, tattvajJAna, itihAsa vagere aneka viSayonA hemacandrAcArya tarIke grantho lakhyA tenI pUrvataiyArImAM A varSomAM sakhata parizrama karyo haze ! AnA paripAkarUpe gurudeva devacandrasUrio somacandrane AcAryapada para sthApavA nizcaya karyo hoya tema bane. somacandrane AcAryapada : somacandrane gurudeva AcAryapade sthApe che te vi.saM. 1166 (I.sa. 1110)nA vaizAkhamAsanI suda trIja aTale ke akhAtrIjano divasa hato. A divase devacandrasUrio, maGgalavAdyonA relAtA sUronI vacce somacandrane kAnamAM sUrimantra saMbhaLAvIne, madhyAhna samaye potAnI kanthA oDhADIne potA- AcAryapada Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 soMpI dIdhuM. 21 varSanI umaranA somacandra have AcArya hemacandrasUri banyA. A mahotsavamAM ATalI nAnI umaramAM AcAryapadane zobhAvatA potAnA putrane mAtApAhinI AMkhamAM harSAzru sAthe ane pote potAnI AMkhanA ratanane dharmazAsanane soMpavAnA varSo pahelAnAM potAnA nirNayanA AtmasantoSa sAthe, mauktika zA binduonA tharamAMthI dhuMdhaLo dhuMdhaLo joi rahI hatI. mAtAnA mukhethI zabdo saryA, 'AcArya sUrijI, A zrAvikAne Apa ApanA jaina zAsanamA samAvI lo ! ane hemacandrAcArye pAhinIne sAdhvIonA vargamAM mahattarApade sthApyAM. ___ stambhatIrthamAM rahyA rahyA hemacandrAcArye aNahilapura pATaNanI kIrtigAthA sAMbhaLI hatI. pATaNamAM o kALe solaMkIkuLano pratApI rAjavI siddharAja jayasiMha rAjyakartA hato. A rAjavInA samayamAM pATaNa rAjakIya, Arthika, sAmAjika, dhArmika vagere pravRttiothI dhamadhamatuM hatuM ane tenI saurabha comera phelAyelI hatI. pATaNano A suvarNayuga cAlato hato. AvA samayamAM hemacandrAcArya jyAre vihAra karatA AvIne rahyA haze tyAre temane stambhatIrthamAM sAMbhaLelI pATaNanI yazogAthA pATaNane anubhave joIne svalpa jaNAi haze. AcArya hemacandra pATaNamAM kyAre AvIne sthira thayA tenI koI adhikRta tArIkha noMdhAyelI maLatI nathI. A mATe vividha sandarbho para AdhAra rAkhIne o tavArIkhane aTakaLe ja sthApavI paDe che, teonA pATaNa AvavA mATenA ane tyAM vasyA hovAnA vividha sandarbho jovA maLe che, temAMnA keTalAka nIce mujaba che. 1. stambhatIrtha hatA tyAre pATaNanI kIrtigAthA sAMbhaLIne tenAthI AkarSAIne AcArya AvIne sthira thayA hoya. 2. pATaNanI rAjasabhAmAM vidvAnonA zAstrArtha thatA te jANIne AvA vidyAjagatamAM besavAnI temane abhilASA thaI hoya. 3. DaoN. byularanA jaNAvyA mujaba prabhAvaka caritranA oka ADakatarA ullekhathI kumudacandra ane pATaNanA jainAcArya devasUrinA zAstrArtha prasaGge AcAryazrInI hAjarI sUcita thavI. 4. sAhityapriya rAjavI siddharAje AcAryanI vidvattAnI kIrti sAMbhaLIne temane rAjasabhAomA AvavA nimaMtryA hoya. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 gamete kAraNathI rAjA siddharAja ane AcArya hemacandrano meLApa thayo hoya, parantu aTaluM nizcitapaNe kahI zakAya ke gujarAtanI asmitAnA sandarbha A meLApa atyanta lAbhaprada nIvaDyo. meLApanA phaLarUpe hemacandrAcAryanI prasAdIrUpa maLelu 'siddhahemacandra zabdAnuzAsana'nAmanuM vyAkaraNa AcAryanI oka mahAna kRti che. pachIthI to AcArye gujarAtane gaurava apAvanArA aneka granthonI racanA karI. AmAMnA keTalAka mahattvanA grantho nIce mujaba che. 1. vyAzraya (saMskRtabhASAmAM) A grantha solaMkIkAlanA rAjavIonI kIrtigAthA jevo che. temAM vIsa sargonI racanA che. solaMkIvaMzanI sattAno pAyo nAkhanAra rAjavI mULarAja solaMkIthI mAMDIne, jemanA zAsanakALanA pote sAkSI rahyA che tevA mahApratApI siddharAja ane kumArapALa e banne sudhIno rAjyakALa, kIrtigAthA sAthe vyAkaraNane guMthIne AvI viziSTa rIte varNavyo che. vyAzrayanA jaitihAsika mUlyanI bAbatamA mataikya nathI, te noMdhaq joio. 2. kumArapAlacarita (vyAzraya, prAkRtabhASAmAM) A vyAzraya, prAkRtabhASAmAM ATha sargo vALu che. temAM rAjA kumArapALanA jIvananA vikAsane vaNI letI kathA ApavAmAM AvI che. siddhahama chellA adhyAya prAkRtavyAkaraNanAM udAharaNone A kIrtigAthAmAM vaNI levAyAM che. 3. yogazAstra AmAM sAmAnyajanane upayogI thaI zake tevI zailImAM yogazAstrane samajAvyuM che. rAjA kumArapAla mATe khAsa lakhelA A pustakamAM mAnavamanane abhyAsaviSaya banAvyo che. 1. abhidhAnacintAmaNinAmamAlA saMskRta bhASAnA 'amarakoza' prakArano A zabdakoza che. AmAM oka arthanA aneka zabdo ApavAmAM AvyA che. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 2. anekArthasaGgraha A saGgrahamAM oka zabdanA aneka artho ApyA hoI, tene anekArthasaGgraha nAma apAyuM che. 3. dezInAmamAlA AmAM lokavyavahAramA pracalita aneka zabdono saGgraha thayelo che. 4. nighaNTukoSa AmAM vaidakane lagatA zabdono saGgraha che. triSaSTizalAkApuruSacaritra A granthamAM zIrSaka batAve che tema kula tresaTha mahAmAnavonAM jIvanacaritro apAyAM che. ahIM ApelA mahAmAnavomAM tIrthaMkaro, vAsudevo, prativAsudevo vagereno samAveza thAya che. AmAM aneka AkhyAno apAyAM che. uparAMta temAM kumArapALa viSenI keTalIka vigata maLatI hovAthI tenuM AMzika rIte aitihAsika mUlya hovA, paNa gaNAvI zakAya. hemacandrAcAryanI kavitvazakti paNa A granthamAM jovA maLe che. ahIM temanA mukhya mukhya granthonI nAmAvali ja ApI che, kemake hemacandrAcAryanA jIvanacaritranuM nirUpaNa karavAno A lekhano hetu nathI. AcAryanA racelA zlokonI saMkhyA viSe bhAre atizayoktio thayelI che te pratye munizrI jinavijayajI ane munizrI puNyavijayajI mahArAje dhyAna (juo, hemacandrAcArya,trIjI AvRtti 1982, pR. 150-151, zrI dhUmaketu- sampAdana) doreluM che. amArA hemacandrAcAryanA khUba ja sImita akSara paricayathI ama lAge che ke temanA samasta sAhityanu saMskRta-prAkRtanA UMDA abhyAsI ane niSThAvAna tathA sAmpradAyikatAthI para ovA vidvAna dvArA parAmarzana karAvyA bAda, o mahAmAnavane AjanA sandarbhamAM mUlavatA prakAzananI tAtI jarUra che. __AcAryazrInA jIvananI, A lekhanA sandarbhamAM jarUrI che teTalA puratI jhAMkhI karyA bAda, have temanA, yunivarsiTI granthanirmANa borDa, amadAvAda, 1974, dvArA prakAzita, ane paNDita becaradAsa jIvarAja dozI sampAdita dezIzabdasaGgrahano paricaya karIo. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 Disembara 2010 dezIzabdasaGgraha : vidvAna sampAdakazrI prastAvanAmAM prathama to pustakanA zIrSakanI prAmANikatA aMge zaGkA uThAvIne nAma aMgenI dalIla karatA jaNAve che ke, 1. A granthanI gAthA 783 grantha, nAma 'dezIzabdasaGgraha' hovAnaM jaNAve che. A pustakanA pRSTha 436 para A gAthAnI carcA karatAM, paNDitajI jaNAve che ke 'siddhahema zabdAnuzAsana' nAme A grantha 'munizrI hemacandrAcArye, rAjA siddharAja solaMkInI preraNAthI lakhyo che. (juo, 'pUraka TippaNo' pR. 3) vyAkaraNagranthanA A nAmanA ArambhanA siddhahema zabdamAM pUrvArdha siddha-zabda solaMkI rAjA siddharAja mATe ane pachIno 'hema' zabda lekhake potAnA nAma (hemacandrAcArya)nI DhUMkI saMjJArUpa vAparyo che. lekhaka A vAta AThamA adhyAyanA ante ApelA puSpikA zlokamAM spaSTapaNe jaNAve che. paNDitajIo saMskRta-prAkRta-apabhraMzanA aneka prakAzano ApyAM che temAM hemacandranA A 'dezIzabdasaGgraha'nuM kArya ziramora samAna gaNAvI zakAya tevU che. paNDitajI A sampAdanakArya karavAmAM je zArIrika-mAnasika zrama uThAvatA hatA te joine A lekhake temanA caraNomAM mAthu namAvyuM hatuM. o vakhate oka AMkha to lagabhaga gayelI hatI, AthI bAkInI oka AMkhanA sahAre ja thayeluM A kArya che ! siddhahemanI racanAmAM sattA ane vidvattAnA sumeLa vaDe lokahita sadhAyuM che tema A kAryamAM paNa banyuM che. gujarAta yunivarsiTInA tatkAlIna kulapati sva. IzvarabhAI paTelanI lokahitanI khevanA ane dIrgha dRSTile vidvattAno sumeLa sAdhyo na hota to gujarAta A mahAmUlI bheTathI vaMcita rahyaM hota. ____ have ApaNe paNDitajIo karelA A kaSTasAdhya kAryanI thoDI vigatamAM utarIo. kRtinuM nAma : AcArya hemacandrAcAryanI A kRtinA, rayaNAvalI, dezIsaddasaDagaho (dezI zabdasaGgraha) ane dezInAmamAlA avAM traNa nAmo maLe che. nAma para prakAza pADatI granthanI 783mI gAthA nIce mujaba (pR. 436) che : Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 iti ratnAvalinAmA dezIzabdAnAM saGgrahaH eSaH / vyAkaraNalezazeSaH racitaH zrIhemacandramunipatinA // A gAthA spaSTapaNe jaNAve che tema vyAkaraNazeSa A dezya zabdono rayaNAvalI nAme paNa oLakhAto A saGgraha zrI hemacandramunipatile racyo che. A gAthAthI jaNAya che ke zabdonA saGgrahakAre granthanuM pUruM nAma 'ratnAvalidezIzabdasaGgraha' rAkhyuM che. A saGgrahano vizeSa karIne 'dezInAmamAlA' nAma svIkArIne abhyAso thAya che temAM, saMskRtamAM mAlA padAntavALA aneka prasiddha kozo racAyA che tenI asara taLe Ama thayuM hovA, kalpI zakAya. sampAdake ahIM saGgrahakAre upara ApelA dIrghanAmane TuMkAvIne 'dezIzabdasaGgraha' nAma A saGgraha mATe rAkhyuM che. granthanI mULa gAthAo 783 che ane udAharaNagAthAo 622 che. AnA sampAdanakAryamA sampAdake je be pothIono upayoga ko che temAMnI oka, pATaNanI pothI vi.saM. 1666 nA varSamAM lakhAyelI che ane bIjI pUnAnI pothI vi.saM. 1658nA varSamAM rAjanagaramAM lakhAyelI che. kRtinA saGgrahakAra : ___ upara noMdhelI 783mI gAthAmAM kRtinA racayitA 'zrIhemacandramunipati' che tema spaSTa ullekha che. A ullekhathI A saGgrahanA racanAra ke kartA 'hemacandrAcArya' che te nirvivAda che. Ama hovA chatAM granthanA sampAdaka paNDitajI A sivAyaraoN, grantha- bIjuM nAma hovAno nirdeza ApatuM pramANa rajU karIne granthakartA anya koI hovAno sambhava Ubho kare che. ___A aMge paNDitajI noMdhe che (prastAvanA, pR. 9) ke saGgrahanI 783mI gAthAmAM 'raio sirihemacandramuNivaiNA' pATha che te munipatio racanA karI che tema darzAve che, parantu bIjI pUnA vALI hastapratamAM A mATe pATha maLe che te 'sirihemacaMdamuNivayaNA'. vayaNA zabdathI muninA 'vacanathI' avo artha Ape che. AthI ama artha karavAne kAraNa maLe che ke hemacandramuninI AjJAthI anya koia A granthanI racanA karI hoya ! paNDitajI A vAtane puSTa kare tevU pramANa paNa A granthamAthI zodhIne rajU kare che. A mATe granthanI 612mI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 gAthAnI bIjI paMktimAMnA 'bhramare rasAu-rolaMbA' padane TAMkIne paNDitajI jaNAve che ke muni hemacandra rolamba zabdano bhamaro artha ApIne 'rolaMba' ne dezya zabda tarIke noMdhe che. pachI AnI vRttimAM saGgrahakAra noMdhe che ke 'rolambazabdaM saMskRte'pi kecid gatAnugatikatayA prayuJjate' arthAt gatAnugatika pravAhane anusarI, keTalAka kozakAro rolamba zabdane saMskRta bhASAmAM paNa prayoje che. Ano artha o thAya ke ahIM AvA zabdasaGgrahakartAo gatAnugatikapaNe cAlanArA che. A ullekhanA sandarbhamAM jyAre je granthanI racanA ane TIkA pote ja karelI che tevA abhidhAnacintAmaNi nAmanA granthamAM rolamba zabdane saMskRta zabda tarIke svIkAra (kANDa 3, zloka 270) karelo che ane 'alI rolambo dvirephaH' oma bhramaranA paryAyarUpe ullekha ko che tenA pramANa ApIne paNDitajI jaNAve che ke AnAthI to saGgrahakAra poteja gatAnugatika Thare che ! temaNe prazna karyo che ke AcArya pote ja potA para gatAnugatikatAno AkSepa kare kharA ? arthAt pote na kare te temane abhipreta che. jo Ama hoya to A grantha AcAryanA kahevAthI anya koio racyo hovAno sambhava Ubho thAya che ane pUnAvALI hastapratanA 'muninA vacanathI' racAi hovAnA nirdezane Teko maLe che. paNDitajI A bAbatamAM saMzodhana karAya ane satvare Ano nirNaya thAya tema icche che. paNDitajInI A icchApUrNa thAya ovI Izvarane amArI prArthanA che. saGgrahakAra viSenI paNDitajInI TippaNI : A granthanA racayitAne bhAvAMjali ApatAM paNDitajI jaNAve che ke grantha racanAra game te hoya, paNa te saMskRta, prAkRta ane dezI prAkRta bhASAono asAdhAraNa abhyAsI che. teNe aneka dezIsaGgraho tapAsyA che ane judAjudA saGgrahonA saGgrahakAronA vividha matonI cakAsaNI karyA pachIthI A saGgrahamAM teonA mata TAMkyA che. AnI puSTi mATe sampAdaka paNDitajIo sUcavelI 718 ane 723 kramAMkanI gAthAo joio. gAthA 718nI vRttimAM, gAthAmAMnA sarAhaa zabdanI carcA karatAM saGgrahakAra hemacandrAcArya noMdhe che ke A zabdano 'sarpa' artha che teno samAnArthI zabda payalAya jaNAvIne abhimAnacihna nAmano saGgrahakAra A banne zabdo paryAyavAcI hovA- lakhe che. Ama hovA chatAM pAThodUkhala nAmanA saGgrahakAra tenI gAthAmAM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 vaparAyelA payalAya zabdano artha 'kAmadevanA bANo vaDe haNAyelI' avo kare che te barAbara nathI, kemake prAcIna dezIsaGgrahomAM payalAya zabda 'sarpa' arthane sUcita karato vaparAyo che. AnI puSTi mATe saGgrahakAre abhimAnacihna nAmanA saGgrahakAre paNa A zabda 'sarpa'nA arthamAM vAparyo che te darzAvatI udAharaNagAthA (574) paNa ApI che. AvaM ja bane che samucchaNI zabdanA arthanI bAbatamAM. oka saGgrahakAra vahuAriya zabda je 'vahu' arthano sUcaka che teno samAnArthI samucchaNI zabdane gaNAve che temAM va ane ba varNa-vAcanA bhUla hovAnuM mAnI AcAryazrI noMdhe che ke te zabda 'bahuAriya' che ane teno artha 'sAvaraNI' che. Ama 'sAvaraNI'ne badale noMdhAyelo 'vahu' artha barAbara nahIM hovAnuM hemacandrAcArye spaSTa karI batAvyu che. teo- 'sAvaraNI' arthanI puSTi mATe bIjA aneka dezIsaGgrahakAronAM udAharaNo paNa TAMke che. ___ AvI vAcanAnI bhUlo karanArAone lipibhraSTa kahIne hemacandrAcArye umere che ke dezIzabdasaGgrahomAM Aq Aq to ghajbadhuM che, parantu Ama bIjAnA doSa kADhavA te ucita nahIM hovA chatAM, abhyAsIone artha meLavavAmAM muzkelI na paDe te mATe temaNe A lakhyuM che. A granthamA temaNe aneka mato noMdhyA che temAMthI je mata yogya jaNAto hoya tene svIkAravAmAM saMkoca anubhavyo nathI. temaNe khullA manathI oma paNa jaNAvyuM che ke AvA vivAdagrasta zabdonA viSayamAM dezIzabdonA jJAtA paNDitono nirNaya AkharI pramANarUpa gaNAya. saGgraha aMge sampAdakanI carcA : A saGgraha aMge sampAdaka paNDitajI jaNAve che ke Akhoya grantha barAbara anukramathI goThavAyelo che. AcArya hemacandrajInA A grantha pUrve, vyavasthita krama sAthe racAyelo Avo koI grantha hato nahIM. abhyAsIone zabda zodhavAmAM muzkelI na paDe teno khyAla rAkhIne AcAryazrIo A grantha racyo che. AmAM zabdo ApavAnI sAthosAtha o zabdonA vyavahAra vaparAzane samajAvatI udAharaNagAthAo ApI hovAthI zabdano Avo prayoga arthanI spaSTatAmAM upayogI bane che. akArthI ane anekArthI zabdo AmAM apAyA che. mULagranthanI gAthAo prAkRtabhASAmA che ane tenA paranI vRtti AcAryazrIo pote ja racIne saMskRtabhASAmAM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 ApI che. grantha racAyAnA kALamAM zabdanA uccAraNa ane arthano nirNaya karavA mATe Aje upalabdha che te tulanAtmaka paddhati astitvamAM na hatI. A mATe bahudhA pUrvaparamparAno AdhAra levAmAM Avato hato. sampAdaka paNDitajI noMdhe che ke saGgrahakAre cukkaDa ane bokkaDa avA be zabdo 'bokaDA' mATe noMdhyA che tene sarakhAvavA mATe navyabhASA gujarAtImAM pracalita 'bokaDo' zabdanI tulanAnI savalata hota to saGgrahakAre cukkaDa zabda na Apyo hota. A saGgrahamAM ba ane va baMnene badale ca lakhAyAnAM ghaNAM dRSTAnto che te tarapha paNDitajI A granthanA abhyAsIonuM dhyAna dore che.1 / bIjuM, paNDitajI jaNAve che tema mULa gAthAomAM dhAtuono saGgraha nathI karyo te ThIka ja thayuM che, parantu vRttimAM dhAtuono saGgraha karyo che tyAM paNa tema nahIM karatAM, dhAtuone - vyAkaraNamA ApyA hovAthI ahIM tenuM punarAvartana karyu nathI tevU lakhI daIne granthaY kada ghaTADI zakAyuM hota. saGgrahakAre saMskRtazabdone maLatA AvatA hoya tevA ghaNAbadhA zabdone dezyazabdo tarIke noMdhyA che. u.ta. saGgrahakAra AcAryazrI jaNAve cheke 'parirambha' arthano 'avaoNDa' dhAtu, pUrvasUrioo vyAkaraNamAM nahIM noMghela hovAthI pote paNa tenuM anusaraNa karIne dhAtune vyAkaraNamAM noMghela nathI.. sampAdaka paNDitajI jaNAve che ke jo A rIte ja pUrvasUrione anusaravA, hoya to pachI Avo anukramayukta dezIsaGgraha zA mATe banAvyo? pUrvasUriomAMthI koIo Avo saGgraha kyA banAvyo che ? dezya zabdo ghaNA prAcInakALathI pAramparika rIte utarI AvatA zabdo che. Aje AvA zabdomAM mULadhAtu ane pratyayane ghaNuMkharUM zodhI zakAtA hotA nathI te kharaM, paNa jo tulanA karIne AvA zabdonAM mULanI AgAhI karI zakAtI hoya to karavI joio tema sampAdakazrI paNDitajI- kahevU che. udAharaNa ApatAM te kahe cheke 675 mI gAthAmAM 'rAhu'nA paryAyarUpe Apelo vihuMDua zabda saMskRta zabda vidhuntuda sAthe arthanI bAbatamAM barAbara samAnatAvALo che. dhvanirUpe badalI gayelo A zabda saMskRta zabdanA mULano che. A prakAranA ghaNA zabdo A 1. vAstavamAM ba no va ne teno ca thavo e lekhanadoSa samajIne bukkaDa pATha ja mAnya rAkhavo joIe. saM. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 saGgrahamAM noMdhAyA che. paNDitajI mAne che ke kadAca pUrvaparamparAnA kAraNe AvA zabdo noMdhAyA hoya to paNa tevA zabdothI nakAmuM granthakada vadhe che. dezIzabdasaGgraha : A zabdasaGgraha AcArya hemacandra racita siddhahema vyAkaraNano oka bhAga che. A vyAkaraNanA ATha adhyAya che temAM prathama akathI sAta adhyAyo mukhyatve saMskRtabhASAne varNave che. chellA AThamA adhyAyamAM pAMca prAkRtabhASAonAM vyAkaraNane samajAvela che. AThamA adhyAyanA cAra pAdomAMthI traNa pUrA pAdo ane cothA pAdanA 259 sUtro prAkRtabhASAnA vyAkaraNane varNavavAmAM rokAyelA che. cothA pAdanA A pachInA sUtromAMthI sUtra 260 thI 286 sudhInA 27 sUtro zaurasenI bhASAnuM vyAkaraNa, 287 thI 302 sudhInAM 16 sUtromAM mAgadhIbhASAnu, 303 thI 328 sudhInAM 26 sUtromAM paizAcI ane cUlikApaizAcInuM tathA sUtra 329 thI 448 sudhInAM 119 sUtromAM apabhraMzabhASAnuM vyAkaraNa varNavela che. Ama, A granthamAM apabhraMza bhASAnA vyAkaraNavarNananAM sUtromAM anya prAkRtabhASAonA varNananI sarakhAmaNIo sauthI vadhAre sUtro apAyAM che. A dezIzabdasaGgrahanA zabdone A apabhraMza bhASA sAthe vizeSa paNe sambandha che. A prakAranA zabdo prAcIna paramparAthI dezI, dezya ane dezaja zabdo tarIke oLakhAtA AvyA che. bhAratIya prAcIna vyAkaraNaparamparAmAM bhASAnA sAhityika svarUpane varNavAtuM hatuM. samAjamAM ziSTa gaNAto varga je bhASAsvarUpamAM vAk-vyavahAra karato hoya te bhASAnAM varNano, vyAkaraNo apAtAM hatAM ane te bhASAnA sandarbhamAM vyAkaraNo racAtAM hatAM. bIjI rIte kahIo to bhASAnI saMracanA darzAvavAnA badale bhASAnA ziSTamAnya svarUpanI jALavaNI para bhAra mUkAto hato. A pachIthI samAjamAM ziSTavarganuM varcasva hoya che tene lIdhe tenI bhASAnuM paNa varcasva sthapAtuM cAlyuM ane tevA sAhityasvarUpa sivAyanAM bhASAsvarUpo bhraSTa gaNAvA lAgyAM. bhASAvijJAnanI dRSTile bhASAnA vividharUpe bolAtAM svarUpomAM koIpaNa svarUpa bhraSTa nathI, hA, te juduM jarUra hoi zake che. sampAdaka paNDitajIo A vAta spaSTarUpe samajAvI che. teo jaNAve che ke apabhraMza zabdano artha 'bhraSTa' thAya che te kharaM, parantu bhASAnA sandarbhamAM teno artha mAtra judAM uccAraNovALU svarUpa samajavAno che. AvAM judA judAM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 93 uccAraNomAM amuka zuddha ane bIjAM azuddha o mAnyatA bhUla bharelI che. AnuM dRSTAnta ApIne jaNAve che ke keTalAka loko 'gayo hato' oma bole, keTalAka 'gayo to' ane bIjA keTalAka 'gyo to' bole, te sahu gujarAtI bolanArA ja che. AmAM oka uccAraNa-zuddha ane bIjuM bhraSTa tevU nathI. temAM judApaNuM jarUra che. teo umere che ke 'siddhahema'nA adhyAyamAM ApelA A apabhraMza bhASAnA vyAkaraNathI agiyAramA-bAramA-saikAnI lokamAM pracalita bhASA para prakAza pADe che. vaLI o bhASAnuM svarUpa yogya rIte samajAya te mATe AcAryazrIo padyamAM aneka udAharaNagAthAo ApI che. A udAharaNomAM mULa viSe jANakArI prApta thatI nathI, parantu A padyomAMnAM keTalAMka paramparAthI cAlyA AvatAM ane keTalAMka lokasAhityamA pracalita hoya tevU banI zake. uparAnta saGgrAhakanA pote racelA paNa keTalAMka hoya tevA sambhavane nakArI zakAya nahIM. hemacandrAcAryanA A vyAkaraNa pUrve racAyelAM bIjAM aneka vyAkaraNo, game te kAraNosara dezya zabdonI vyutpatti darzAvatAM nathI. hemacandrAcArya paNa A paramparAne anusaryA hovArnu paNDitajI jaNAve che. saGgrahakAra AcAryazrI anAdikALathI cAlI AvatI bhASAne dezI prAkRtabhASA tarIke oLakhAvIne umere che ke A dezI prAkRtabhASAnA zabdonA mULadhAtuaMza ane pratyayaaMzane sahelAIthI oLakhI zakAtA hotA nathI. A vAtane samajAvavA mATe sampAdaka paNDitajI, potAnA nAnapaNamAM saNosarAmAM sAMbhaLelA dudaNa, hilolA ane ghoho o traNa zabdo dRSTAntarUpe noMdhe che. AmAMnA prathama zabdano artha 'RtuvagaranAM vAdaLAM thayelo, na game tevo divasa', bIjAno 'Ananda ke majA' artha ane trIjAno 'hajI pUruM na dekhAya tevaM jhAMluM savAra' AvA A traNenA artho che. pachI paNDitajIo A traNe zabdonAM mULa anukrame durdina, hallola ane gosa zabdomAM joyAM. ahIM kahevA do ke hAlAramAM ame Aje paNa 'hiloLA' zabda A arthamAM vAparIo chIo. sampAdaka jaNAve che ke A saGgrahanA zabdo paNa A prakAranA atizaya jUnA hoi, virUpa banI gayA che. AvA badhA zabdo dezI zabdo kahevAyA.. sampAdakazrInA jaNAvavA mujaba saMskRta ane prAkRta sAhityanI jema Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 dezIprAkRta sAhitya paNa pratiSThita hatuM. eka jaina AcArye potAnA bhASyamAM pAdaliptasUri likhita taraGgavatI nAmanA AkhyAyikA granthano ullekha ko che te grantha dezIprAkRtamAM racAyelo hovAnuM kahevAya che. A sivAya bIjuM dezIprAkRta sAhitya paNa haze tevU anumAna ane dezIzabdasaGgrahonA ullekho maLe che te parathI bAMdhI zakAya. u.ta. AcArya hemacandra potAnA saGgrahanI vRttimAM judAjudA saGgrahakAronA keTalAka nIce mujabanAM nAmo Ape che : 1. droNa, 2. avantIsundarI, 3. abhimAnacihna, 4. zIlAGka, 5. dhana pALa, 6. sAtavAhana, 7. gopAla, 8. devarAja (gokulaprakaraNano kartA), 9. pAThodUkhala. ATalA badhA dezI zabdasaGgraho thayA hoya temAMthI sUcana maLe che ke oka kALe dezI prAkRta sAhityano pracAra, dezamAM sArA pramANamAM haze. paNDitajI noMdhe cha ke (1) droNa ane (4) zIlAGka nAmanA jainAcAryo thai gayA che, parantu teo ahIM nirdezela dezya zabdasamUhonA racayitA haze ke kema te aMge kazaM ja nizcitapaNe kahI zakAya tema nathI. tevU ja (2) avantIsundarIno ullekha 11mA saikAmAM thayela kavi dhanapALanI nAnI bahena sundarIne sUcita kare che ke kema te viSe kahI zakAya nahIM. (5) dhanapALa tilakamaJjarI AkhyAyikAno racayitA che teno nirdeza hovAnuM jaNAya che. granthanI racanA viSe : prAcIna granthakartAo granthanA ArambharUpa maGgalAcaraNamAM iSTadeva- smaraNa karIne granthanA viSaya vastuno nirdeza karatA hatA, te paripATI svIkArIne AcArya hemacandra paNa cAlyA che. teoe A grantha, viSayavastu dezI zabdono saGgraha che te zaruAtamAM mULa bIjI gAthAmAM spaSTa karyu che. A viSaya vastune arthAt dezI zabdo ApelA che tene samajavA mATe A grantha che. bIjI rIte kahetAM, A grantha ApelA zabdone samajavA sAdhana che. prAkRta vyAkaraNomAM prAkRtabhASAnA tatsama, tadbhava ane dezya sevA traNa prakAro pADavAmAM Ave che. tatsama aTale saMskRtanA jevA (ahIM tat aTale saMskRtabhASA samajavAnI che.) saMskRta dvArA vyutpanna thaI zakyA hoya te tadbhava ane je zabdono prakRti arthAt mULa amuka aMza ane pratyayano bheda karI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 95 zakAto na hoya te dezya zabdo che. sampAdaka, vIra, nIra, saMsAra vagere zabdo pahelA prakAranA, ghaTa-ghaDa, paTha-paDha vagere bIjA prakAranA ane orallI (lAMbo madhura svara), illI (siMha) vagerene trIjA prakAranA zabdonAM dRSTAnto tarIke noMdhe che. vividha zAstromAM vastunA svarUpano nirNaya karavA mATe varNya vastunuM lakSaNa bAMdhavAmAM AvatuM hoya che. AnAthI viSayavastune samajavAmAM suvidhA thatI hoya che. AcAryazrIo A paripATI svIkArIne potAnA A granthanA svarUpa nirNaya jaNAvatAM kartuM che ke prAkRtabhASAnA aka vizeSa bhAgarUpe AdikALathI cAlI AvatI bhASA te dezya ke dezI prAkRta. Ama dezya prAkRta o prAkRtabhASAno ja oka vizeSa prakAra che. hemacandrAcArye A saGgrahamAM dezI zabdonI vyavasthita kramavALI goThavaNI ApI che. A pUrvenA dezya zabdasaGgrahanA koi paNa granthamAM AvI kramavALI zabda goThavaNI maLatI nathI. A vyavasthAthI abhyAsIone zabda zodhavAmAM suvidhA thAya che. bIjuM AvA zabdonA vyavahAra samajAvavA mATe vyApaka rIte udAharaNagAthAo ApavAmAM AvI hovAthI, je te zabdanA prayoga vize spaSTatA thAya che. lekhanapaddhati : prAkRtabhASAmAM lekhana racanA aMgenA keTalAka muddAo nIce mujaba che : 1. R, R, lu, lu, me, au nA lipicihnavALA svarono vaparAza nathI. 2. tAlavya za ane mUrdhanya Sa nA badale mAtra dantya sa vaparAya che. 3. AdisthAnamA koipaNa zabdamAM ya vaparAto nathI hoto. A saGgrahamA AcArye A lekhanapaddhati svIkArI che ane te mujaba nIce pramANenA ATha varga pADIne vastu saMkalanA karI che. vargakrama mULagAthAkrama( ane) temAM samAtA svara-vyaJjano 5-174 AdimAM svaravALA zabdo bIjo 175-286 AdimAM ka vALA zabdo bIjo 287-348 AdimAM ca vALA zabdo prathama Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 349-399 AdimAM Ta vALA zabdo pAMcamo 400-462 AdimAM ta vALA zabdo chaThTho 463-610 AdimAM pa vALA zabdo 611-706 AdimAM ra,la,va vALA zabdo AThamo 707-782 AdimAM sa ane ha vALA zabdo vaLI, gAthA 3mAM AcAryazrIo jaNAvyuM cheke siddhahemavyAkaraNamAM siddha nathI karyA tevA ane saMskRta kozomAM prasiddha na hoya tevA zabdo A saGgrahamAM svIkArela che. A uparAnta saMskRta kozomAM na hoya, parantu gauNI, lakSaNA vagere zakti dvArA, arthadRSTile sAdhI zakAya tevA zabdo A saGgrahamAM nathI tenuM saheja sUcana maLe che. ___ A ATha vargomAM saGgrahakAre kakkAvArI mujaba anukrame zabdonI goThavaNI karI che. u.ta. prAkRtamAM a thI o sudhInA ATha svarono vaparAza che tethI svaronA prathama vargamAM A krame zabdo ApyA che. tevI ja rIte badhA vargo viSe kakkAvArI pramANeno krama Apyo che. AvA kramamAM paNa zabdomAM svaranI saMkhyAnI dRSTile peTAkramanI goThavaNI karI che. dezya prAkRtamAM oka svaravALA zabdo vyavahAramAM nahIM hovAthI, AmAM be svarathI mAMDIne cha svaravALA zabdono krama Apyo che. arthanA dRSTikoNathI jotAM, prathama akArthI zabdono vyavahAra samajAvavA mATe je te zabdano jemAM upayoga thayo hoya tevI udAharaNagAthA ApI che. anekArthI zabdonI AvI gAthAo ApavAthI vadhAre gUMcavaNa thavAnI tema mAnIne te bAbatamAM udAharaNagAthAo ApavAmAM AvI nathI tevU saGgrahakAranuM kahetuM che. AvA zabdonI bAbatamAM pravartatA vividha matonA AcAryazrIo aneka ullekho karyA che ane grAhya lAge tevA matono Adara paNa karyo che. granthanA sampAdaka ane sampAdana : __ A granthanA sampAdaka sva. becaradAsa jIvarAja dozI, parantu A nAma karatAM vidyAjagatamAM paNDita becaradAsa ke mAtra paNDitajI nAma vizeSa jANItuM che, A grantha prasiddha thayo I.sa. 1874mAM. temaNe potAnI sahI 'becaradAsa' oTalI karIne tA. 16-2-75nA roja A lakhanArane bheTa mokalI Apyo hato Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 tenuM RNa cukavavAnI 35 varSa bAda A lekha dvArA taka UbhI thaI. AvI taka UbhI karavAmAM mAdhyama bananArA pU.jainAcArya zrI vijayazIlacandrasUrijIno AbhAra mAnIne sva. paNDitajI viSe A sandarbhe noMdha rajU karuM chu. I.sa. 1970 pachInA traNa-cAra varSomAM A pustakanuM lekhana kArya ane pachIthI prUphariDiMga cAlatuM hatuM te samagra samayagALAno A lekhaka sAkSI che. 80 varSa vaTAvyA pachI paNDitajIo je dhagaza ane tvarAthI kAma upADIne pUruM karyu temAM A kArya karavAnI temanI prabaLa icchAe bhAga bhajavyo che. lagabhaga oka AMkhathI prupha tapAsatA paNDitajI navajAta zizune vahAlathI jALavatI mAtAnI jema sAcavIne temAMnA jhINAjhINA akSarone sAva AMkha najIka lAvIne nihALatA te dRzya A lekhakanI sAme, A lakhatI vakhate upasI Ave che ! paNDitajIno janma mAtA otamabAInA maukhika havAlA mujaba vi.saM. 1946nA poSa vada amAsanI rAte, (I.sa. gaNIo to 1890mAM) vaLA (AjanA vallabhIpura)mAM. nAnapaNamAM ja pitAnuM chatra gumAvyu hoI, mAtA otamabAI khUba ja muzkelIo veThIne temano uchera ko hato. mAtAnI muzkelImA taruNavayanA becaradAsa mazAlIdALa thALImAM lai vecIne ane dhokaDAmAMthI UDI gayelA ru nAM pamaDAM vINI vINIne temAMthI dasa-vIsa paisA meLavIne mAne madadarUpa thatA. bALaka becaradAse vaLAnI zALAmAM cha gujarAtIno abhyAsa pUro ko tyAM sudhImAM gAma vaLA ane mosALanA gAma saNosarA, o be gAmanI bahAra kyAMya gayA na hatA. teo 12-13 varSanI uMmare mAMDaLa gAmanI dharmavijayajI mahArAjanI pAThazALAmAM saMskRta bhaNavA gayA tyAM sudhI temaNe relagADI joyelI na hatI. AthI, tyAM sudhI gADImAMnA DabbAo vizeno khyAla temanA manamAM ghAsatelanA DabbAono Avato ! pAThazALAmAM jyAre 'candramA' uccAraNa karavAnuM Ave tyAM paNDitajI 'saMdaramA' uccAraNa vAraMvAra karatA te mATe temane 'gharabhegA karI devAno' Thapako sAMbhaLavo paDelo. AgamonA vAMcana ane samajaNe becaradAsamAM jabbara parivartana ANyu. rAtanA be vAge uThIne chAnAchAnA Agamo-vAMcatAM, becaradAsa ghaNIvAra raDI paDatA. AgamomAMnAM bhagavAna mahAvIranAM vacanoo ovo sadbhAva janmAvyo ke tenA adhyayana vinA jIvana nirarthaka jevU lAgavA mAMDyuM. temane ama paNa jaNAvA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 lAgyuM ke zrAvakomAM AnI samaja apAya to teonA vartanamAM paNa zuddhatA Ave. A vicAre becaradAsanA mana para avo kabajo jamAvyo ke pote bhUkhe marIne paNa A AgamonA anuvAdo karavA ! pariNAme gujarAtane bhagavAna mahAvIranAM vacano mANavAnI bheTa maLI. 98 A pachIthI becaradAsajI gUjarAta vidyApIThamAM sanmatitarkanuM kAma paNDita sukhalAlajI karI rahyA hatA temanI sAthe joDAyA. ( A gALAmAM vidyApIThanA jIvanavyavahAranI thoDI vigata paNDitajI tathA ajavALIbAnI rubaru mulAkAta dvArA A lekhake noMdhI che). vidyApIThamAM ATheka varSa thayA haze tyAM dAMDIkUca AvI. A samayagALAmAM paNDitajI rASTrIyatAnA raMge raMgAyA. hastalikhita 'navajIvana' calAvyuM. thoDA samayamAM pakaDAtAM 'visApura 'nI jelamAM dhakelAyA. tyAM naveka mahinA bAda chUTyA. briTIza hakumata heThaLanA pradezamAM pravezavAnI manAI hatI. kyAM javuM ? A pAMceka varSanA gALAnuM smaraNa karatAM, paNDitajI gaLagaLA thaI jatA. khUba rajhaLapATa A gALAo karAvyo hato. rajhaLapATa pachI amadAvAda pAchA AvyA. vidyApITha to choDyuM hatuM. have zuM karavuM ? ovAmAM mumbaI yunivarsiTInuM Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAna mATenuM nimantraNa maLatA paNDitajI jaNAve che tema IzvarI madada AvI maLI ! A samayanA paNDitajInA udgAro bhAre marmasparzI che. teo lakhe che, 'kyAM vazhAmAM jInamAM pUmaDAM vINato huM ane kyAM yunivarsiTInA haoNlamAM gujarAtI bhASAnI utkrAnti viSe vyAkhyAna Apato huM ? ghaNIvAra oma lAge che ke A be huM oka nathI, paNa ghaNA ja judAjudA che. tema chatAMya se bane huM mAM huM pote saLaMga parovAyelo chu, anuM bhAna thAya che tyAre ne Ananda thAya che, dhanyatA lAge che ane oka prakArano santoSa thAya che.' (prabuddhajIvana, 1-1-55, pR. 203). A pachIthI amadAvAdanI vividha zaikSaNika saMsthAomAM kAma karyA bAda nivRtta jIvanakALamAM teoo 81 varSanI uMmare dezyazabdasaGgrahanuM kArya upADIne, pUruM kartuM hatuM. paNDitajI 11-10-82nA roja 92 varSanI uMmare svargavAsa pAmyA hatA. A sampAdananI vizeSatA : A pUrve dezIzabdasaGgrahanI, be mumbaithI prasiddha thayelI ane aka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 kolakattAthI prakAzita oma traNa AvRttio bahAra paDI cUkI che. AmAM kolakatAnI AvRttimAM upayogI pAThAntaro levAyA hovAnuM jaNAya che, parantu mumbainI banne AvRttio to Avo vicAra karyA vinA ja pAThAntarothI bharapUra thayelI che. A sampAdanamAM upayogI pAThAntaro ja levAyAM che. AnI puSTimAM udAharaNa ApatAM, paNDitajI jaNAve che ke A traNe AvRttimAM gAthA 493 mAM 'bAlamayakANDam' pATha chapAyo che. Ano udAharaNagAthAthI 'daDAne gUMthe che' tevo artha bese che. parantu 'kANDam'no daDo artha kyAMye thato hovAnuM jANyu nathI. pachIthI jhINavaTathI A aMge tapAsa calAvatAM, mumbainI pUnAvALI AvRttimAM 'kANDukam' pATha jovAmAM Avyo. AnuM samarthana karato 'kaNDuka'pATha pATaNavALI AvRttimAM maLI AvatAM, sampAdake ahIM 'daDA'nA arthano 'kanduka' pATha svIkAryo che. sampAdakano A ullekha pAchaLa aTalo ja hetu rahelo cheke A kArya atyanta kaThina ane dhIraja mAMgI letuM hovAthI AvAM sampAdanomAM jhINavaTa bharI cokasAI atyanta jarUrI banI rahe che. ____ A sampAdananI bIjI keTalIka vizeSatAomAM, gujarAtIbhASAmAM anuvAda apAyo che te pahelI vizeSatA. A sampAdanamAM pahelI ja vAra udAharaNagAthAo gujarAtImAM anUdita thaine prasiddha thayelI che. AnI bIjI vizeSatA o che ke ahIM je tulanAtmaka TippaNo apAyAM che te paNa pahelavahelAM ja prakAzita thAya che. A uparAnta granthanI pAchaLa sampAdanamA vyutpattinI noMdho ApavAmAM AvI che. A noMdhomAM ApelA ghaNA zabdo vividha kozomAM noMdhAyelA maLI Ave che. A jotAM dezya zabdono ghaNo moTo bhAga vyutpanna zabdo jevo jaNAya che. sampAdaka paNDitajIne lAge che ke vidvAnoo A aMge vicAra karavo ghaTe. AnI sAthosAtha ahIM upayogamAM lIdhelA granthonAM nAmo ane tevAM pustakonA saMketo ApavAmAM AvyAM che. granthanA abhyAsanI upayogitA : ahIM saGgrahita thayelA dezIzabdo vividha bhASAonA jUnA vaparAzanA zabdonI jANa karAvaze, jenAthI zabdabhaMDoLamAMnA keTalAka zabdonA artha samajavAmAM madada maLaze. mULagAthAo ane vRttimAM AvatA keTalAka ullekho keTalAka bhaugolika Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 sthAnone nizcita karavAmAM madadarUpa thaI zake. AnuM udAharaNa ApatAM paNDitajI jaNAve che ke gAthA 210, 542 ane 772 vaDe sAtavAhanamAM bIjAM nAmo anukrame kuMtala, pUsa ane hAla hovAnuM jANavA maLe che. sampAdanamAM A prakAranAM bIjAM aneka udAharaNo apAyAM che. Ama, Avo abhyAsa sAmAjika kSetranI mAhitImAM paNa keTalo badho upayogI nIvaDI zake tenAM aneka dRSTAnto paNDitajIe ApyAM che. AmAMnA keTalAMka joio : vahumAsa - navI paraNelI strIno ratikrIDAparAyaNa pati je mAsamAM gharanI bahAra na jAya te mahino. oluMkI - jemAM saMtAvAnuM hoya che tevI eka ramata. uDDiyAharaNa - UMco kUdako mArIne charInI dhAra para rAkhavAmAM AvelA phUlane paganI AMgaLiyothI jemAM upADI levAmAM Ave tevU oka nRtya. keTalAka rivAjo gAthA 145 thI strInA zarIrane sUtaranA dorA vaDe mApIne te dorAne dizAomAM pheMkI devAmAM Ave che avo ullekha che. koika sthAne Avo koi AcAra pracalita hovAno nirdeza sUcita thato hoya tema sampAdaka mAne che... dhammaa gAthA 462mAM caNDIdevIne jenuM balidAna ApavAmAM Ave che te puruSa avA arthamAM A zabda vaparAyo che. hiMcia ke hiMvia - oka paga UMco karIne bALaka je kriyAmAM kUde che te kriyA. sampAdaka jaNAve che ke vartamAnamAM A kriyA laMgaDI nAme oLakhAya che. ikSukadantapavanakSaNa - gAthA 32mAMnA A zabdathI mahAmahinAnI pUnamamAM divase zeraDIne dAtaNa karatA hoya tema loko cUse che tevA rivAjanuM sUcana maLe che. A rIte A saGgrahamAM aneka AvA zabdo maLe che je dvArA utsavo, rivAjo, sAmAjika prathAo, vividha ramato vagerenI jANakArI prApta thaI zake. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 101 ahIM to mAtra A bAbata tarapha dhyAna doravA puratAM ATalAM dRSTAnto ApyAM che. chevaTe, temaNe racelA mukhya mukhya granthonA nAmAbhidhAna sAtheno temane aMjalirUpa zloka che (dhUmaketu, 1982, pR. 166) tenI 'baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH' A chellI paMkti noMdhIne, A mahAmAnavane aMjalirUpa A lekha pUro karuM chu. C/o. 1, B, kAmadhenu epArTamenTa, ___ sudAmA zerI, jAmanagara-8 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 AcArya hemacandasUri racita stotra-saritA DaoN. mItAbena je. vyAsa bhAratIya sAhityamAM UrmikAvyanI samRddha paramparA prApta thAya che. UrmikAvya laghu chatAM AtmasaMvedanApUrNa, saMgItamaya, Urmi AvegathI sabhara hoya che. jemAM mAnavabhAvano svayambhU AviSkAra Atmanivedana zailImAM jovA maLe che. vaidika sAhityamAM aka-akathI sundara stotra maLe che. yajurvedanI rudrAdhyAya stuti tenA dRSTAnta svarUpe che. je bhAvaspandanathI bharapUra, sahaja, sarala zailImAM abhivyakta thayuM che. stu dhAtu saMskRta vyAkaraNamAM Ave che jeno artha thAya che stuti karavI, prArthanA karavI. A 'stu' dhAtune judAjudA pratyayo lAgI stotra, stuti, stavana Adi zabdo bane che. stotra kAvyanA mukhya vibhAgamAM (1) zaiva stotra (2) zAkta stotra (3) vaiSNava stotra (4) anya devI-devatA stotra (5) jaina stotra (6) bauddha stotrano samAveza thAya che. stotrakAvyamAM IzvaracaM guNagAna karIne kavi potAnA hRdayanI vedanA tathA AkAMkSA zraddhApUrvaka vyakta kare che; jene prArthanA kahevAya che. prArthanA dareka dharmamAM hoya che. parantu bhAratIya saMskRtimAM aka vizeSatA jovA maLe che ke temAM nijalInatA ane komaLatA vyakta karatA bhaktane bhagavAnanA udAra hRdayano paricaya thAya che. stotrakAvyane bhAratIya saMskRtimAM upAsanAnuM zreSTha sAdhana mAnavAmAM Avyu che. temAM rahelI geyatA, lalitatA, bhAvArdratA, saMgItamayatAne kAraNe kAntAsammita upadezanI anubhUti karAve che. stotrakAvyamAM kaThoracitta manuSyane pariplAvita karavAnI prazaMsanIya zakti rahelI che. AcArya hemacandrasUrinuM pradAna gujarAtanA sAhitya jagata mATe aNamola, avismaraNIya che. AcAryazrIo vyAkaraNa, alaGkAra, chanda, koza, mahAkAvya Adi kSetramA noMdhanIya kRtio ApI che. AmAM stotranuM kSetra paNa alipta rahyu nathI. stotra sAhityamAM teoo kula 6 kRti racI che. jemAM - (1) sakalArhat stotra (bRhaccaityavandanastotra) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 103 (2) viMzatiprakAza (3) mahAdeva stotra (4) zrI arhannAmasahasra - samuccaya (siddhasahasranAmastotra) (5) anyayoga-vyavaccheda dvAtriMzikA (6) ayoga-vyavaccheda dvAtriMzikA. no samAveza thAya che. A dareka stotrano TraMka paricaya A mujaba che. ( 1 ) sakalArhat stotra : A stotranuM nAma tenA prathama zlokanA prathama pada sakalArhat parathI rAkhavAmAM AvyuM che. tenuM anya nAma bRhaccaityavandana prApta thAya che. ahIM kula 33 padyono' samAveza thayo che. jene 'triSaSThizalAkApuruSacaritra'nA ArambhamAM sthAna maLyuM che. A oka mAGgalika stotra che. jainonA pratikramaNanA ArambhamAM A stotrano pATha karavAmAM Ave che. (vItarAgastotra) stotranA prArambhamAM AvelI be gAthAmAM arhaMtapaNAne namaskAra karavAmAM AvyAM che; kAraNa ke arhatatvathI ja arihaMta oLakhAya che. tyAra bAdanI gAthAomAM covIsa tIrthaMkara prabhune kramazaH varNavAyA che. jemAM tIrthaMkara paramAtmAnI vizeSatAo, atizayatAo, vilakSaNatAono ullekha karavAmAM Avyo che. pratyeka gAthAmAM pratyeka paramAtmAnI bhinna-bhinna AyAmathI stuti karavAmAM AvI che. A stotra para traNa TIkAo racAI che. A stotrano gUrjaragirAmAM padyAnuvAda -gadyAnuvAda- vivecana puSkaLa pramANamAM prApta thAya che. ( 2 ) vItarAgastotra : A saMskRta sAhityanuM uttama bhaktistotra che. AcArya zrInA bhaktahRdayanI utkaTatA ahIM pragaTa thAya che. A stotra vIsa bhAgamAM vaheMcAyela hovAthI "viMzatiprakAza" tarIke oLakhAya che. A stotramAM kula 20 stavo, darekamAM adhikAMza 8-8 zloka che kula 186 padyano samAveza thayo che. A stotramAM viSaya- vaividhya puSkaLa che. jemAM 1. kharekhara 26 padyo che. saM. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 (1) prastAvanAstava (2) sahajAtizayavarNanastava (3) karmakSayajAtizaya varNana stava (4) sukRtAtizaya varNanastava (5) pratihArya stava (6) vipakSanirAsa stava (7) jagatkartRtvanirAsa stava ( 8 ) akAntanirAsa stava (9) kaliprazama stava (10) adbhuta stava (11) acintya mahimA stava (12) vairAgya stava (13) virodha stava (14) yogasiddha stava (15) bhaktistava (16) Atma stava (17) zaraNagamana stava (18) kaThorokti stava (19) AjJAstava (20) AzI: stavano samAveza thAya che. 104 44 tIrthaMkaraprabhunA vividha guNone kendramAM rAkhI ahIM varNana karavAmAM AvyuM che. duSkRta nindA, sukRta anumodanA, zaraNAgati bhAvanI keLavaNI ahIM pragaTa thAya che. 'AjJA se ja mahAna" Avo ghoSa ahIM dhvanita thAya che. stotranA antamAM kahevAmAM AvyuM che ke A pATha karIne cAlukya nareza kumArapAla potAnA manoratha pUrNa kare. AcArya zrI kumArapAla mATe A stotranI racanA karI che. A stotrano ullekha "moharAja - parAjaya' nAmanA nATakamAM "vIsa divyagulikA "nA nAmathI pragaTa thAya che. stotrakAvyanI vizALa zreNImAM vItarAgastotranuM sthAna viziSTa che. bhaktine lIdhe atyanta madhura kAvya banI rahyuM che. to sAthosAtha kAvyakalAnI dRSTibhe zreSTha che. AmAM bhaktinI sAthasAtha jainadarzananI uttamatAne pratipAdita karavAmAM AvI che. kAma-rAga, sneha - rAganuM nivAraNa sukara che parantu atyanta pApI dRSTirAga'nuM ucchedana to paNDito - sAdhu-santo mATe duSkara che. kAmarAga-sneharAgAvISatkaranivAraNau / dRSTirAgastu pApIyAn durucchedaH satAmapi // vItarAga stotramAM bhaktinI sAthasAtha dharmasahiSNutA, paradharmasanmAna bhAvanA jovA maLe che. A stotramAM rahela rasa, AnandathI hRdayane tallIna karavAnI sahaja pravRtti jovA maLe che. jenAthI A stotranuM sthAna sAhityamAM viziSTa che. (3) mahAdevastotra : A stotranuM anya nAma mahAdevabatrIsI ke mahAdevadvAtriMzikA che. nAma mujaba AmAM 32 padyo ane chelle 33muM padya upasaMhArarUpe AryA chandamAM che. hAla Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 105 prApta thatuM stotra 44 zlokonuM che je darzAve che ke samaya jatA ahIM prakSepa thayA haze. A stotramA mahAdevanAM lakSaNa ane o lakSaNothI lakSita avA devAdhideva mahAdeva A duniyAmAM koNa hoI zake ? anuM savistAra varNana Apyu che. abhayaprada, prazAnta, rAgadveSamukta, jitendriya, nirmohI, lobhamadamukta, kAmavijetA, mahAjJAnI, mahAyogI, mahAmaunI jevA aneka vizeSaNono prayoga karIne hemacandrAcArye jaina matAnusAra vItarAga deva- svarupa darzAvyuM che. AvAM lakSaNo jemAM caritArtha nathI ovA anya koi deva na hoi zake, ovo paNa ono dhvani che. bhavabIjAGkarajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // ___ arthAt jenA bhavarUpI bIjanA aGkaro utpanna karanArA rAgAdi doSa zamI gayA hoya tevA ja koi deva hoya pachI te brahmA, viSNu, maheza ke jina hoya tene namaskAra che. AvI anokhI stuti dvArA AcAryazrI svasiddhAnta anusAra vItarAgadevasvarUpa darzAvIne vAstavika zivatattvane vyakta kare che. vaidika dharmanA trideva brahmA, viSNu, mahezano vicAra jainadharma svIkAre che. parantu tenI bhAvanAmA parivartana che. jagatsarjaka brahmA, pAlaka viSNu ane saMhAraka zaGkara. jagatanI utpatti, sthiti ane saMhArane na mAnanAra jaina dRSTi A traNa svarUpane aka arhata ke jinezvararUpI mUrtinA darzanarUpe nihALe che. ekamUrtistrayo bhAgA brahmaviSNumahezvarAH / ta eva ca punaruktA jJAnacAritradarzanAt // jJAnaM viSNuH sadA proktaM brahmA cAritramucyate / samyaktvaM tu zivaH proktamahanmUrtistrayAtmikA // (4) zrI arhannAmasahastra-samuccaya : stotranA aneka prakAromAM aeka prakAra che nAmAvali stotra. AcAryazrI racita A stotrakAvya paNa A ja prakAra, che. A stotramA anya kAMi khAsa varNana prApta thatuM nathI. parantu paramatattvanA nAmanA punaH uccAraNa jovA maLe che. arhannAmasahasra stotranuM bIjaM nAma "siddhasahasranAmastotra'', Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 "jinasahasranAmastotra" prApta thAya che. ahIM so-so nAmarnu aeka zataka avA daza zatakamAM vibhAjita A stotramAM bhagavAna jinanAM 1008 nAma ApavAmAM AvyAM che. A stotra oka prabhAvaka stotra che. jenA antamAM phalazruti lakhatAM kahyu che ke A nAmonuM zravaNa, manana, paThana ke jApa atyanta phaladAyI che. (5) anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA : A batrIsImAM AcAryazrInI kuzaLa kalama dvArA mahAvIraprabhunI vizada stuti karavAmAM AvI che. prArambhanA traNa zlokamAM bhagavAnanA 4 atizaya (1) jJAnAtizaya (2) apAyApagamAtizaya (3) vacanAtizaya (4) pUjAtizaya darzAvIne sIdhA ja anya darzana para prahAra karIne tenI AlocanA karI che. 4 thI 9 zlokamAM vaizeSika darzana, 10mA zlokamAM nyAya darzana, 11-12 zlokamAM pUrvamImAMsAdarzana, 13-14 zlokamAM vedAntadarzana, 15mA zlokamAM sAMkhyadarzana, 16-19 zlokamAM bauddhadarzana, 20mA zlokamAM cArvAkadarzananI khUbIpUrvaka carcA karIne nirasana karavAmAM AvyuM che. ___ zloka 21 thI 30 sudhI jainadarzananI pratiSThA karavAmAM AvI che. antamAM jainadarzananI vyApakatA darzAvatA AcAryazrI kahe che ke je rIte bIjA darzanonA siddhAnta akabIjAnA pakSa ke pratipakSa banAvAnA kAraNe IrSyAthI bharelA che, ovI rIte arhan munino A siddhAnta nathI. kAraNa ke ahIM nirUpelAM nayavAda, pramANavAda, saptanaya, anekAntavAda, saptabhaGgI, sakalAdeza ane vikalAdeza Adi yathArtha vastu che anAthI dRSTi sAttvika, tAttvika ane maulika banI zake che. zloka 31-32mAM bhagavAna mahAvIranI stuti karI upasaMhAra ApavAmAM Avyo che. DaoN. AnandazaMkara dhruva kahe che ke A stotramA cintana tathA bhaktino oTalo sundara samanvaya thayo che ke A stotra darzana tathA kAvyakalA banne dRSTile utkRSTa kahI zakAya tevU che. (6) ayogavyavaccheda dvAtriMzikA : A dvAtriMzikA stotranuM svarUpa AgaLanA stotranI samAna ja che parantu taphAvata che bannenI rajUAtamAM. AgaLanA stotramA paramatakhaNDana che jyAre ahIM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 107 svamatamaNDana rajU thayuM che. ArambhamAM bhagavAna mahAvIranI stuti karI saralasarasa zabdomAM jainadharmanuM svarUpavarNana rajU karavAmAM Ave che. saMsAramAM AvavAnuM kAraNa che Asrava ane mokSanuM kAraNa che saMvara. jaina siddhAntano A sAra ahIM varNita che. anya padyomAM A ja vAtano vistAra prApta thAya che. anekAnta mAnavAne kAraNe koipaNa virodha Avato nathI. dvAtriMzikA oTale batrIsa zlokono samUha. A banne batrIsImAM AcAryanI bhASA-zailI ucca kavitva guNo yukta che. dArzanikatAnI sAthosAtha bhaktahRdayanI lAgaNIno tIvra svara pragaTa thayo che. anya darzana zAkhAonA siddhAntonuM AlocanAtmaka avalokana karIne bhaktino subhaga samanvaya sundara rIte abhivyakta karyo che. A stavano jeTalAM dArzanika che teTalAM ja sAhityika banI rahyAM che. sAra : A stotra-saritAmAM plAvita banIne AcArya hemacandrasUrinuM kavi hRdaya vedanA, vyathA, AkAMkSA zraddhApUrvaka pragaTa kare che. prArthanA dareka dharmaoka abhinna aMga che parantu ahIM ApaNe joi zakIo chIo ke stotrakAra nijalInatA ane komaLatA vyakta karIne potAnA udAra hRdayono paricaya Ape che. jemAM koi dhArmika saMkIrNatA dekhAtI nathI. antarano umaLako, Atmanivedana ane mAnasika zAnti ahIM pragaTa thatI dekhAya che. stotramA cAhe vItarAga hoya ke mahAdeva hoya temAM samanvayAtmaka dRSTikoNa jovA maLe che. jeTalI zraddhAthI teo mahAvIrane namaskAra kare che oTalI ja zraddhA anya devo tarapha darzAve che. AthI ja kahI zakAya ke AcAryazrI jeTalA dArzanika, AlaMkArika, vaiyAkaraNI che teTalA ja komala hRdayanA Ardra bhaktakavi che. C/o. adhyakSa, saMskRtavibhAga zAmaLadAsa ArTsa kaoNleja, bhAvanagara-1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 madhyakAlIna gujarAtI kathAsAhityAbhyAsa-sandarbha hemacandAcArya-kRta 'kAvyAnuzAsanam' hasu yAjJika madhyakAlIna gujarAtI sAhityanA koI paNa kathAzrayI prakAra ne tenAM svarUponA udbhava-vikAsane, vizeSataH to dazamI sadInA anA pravartanane vastulakSI dRSTile jANavAno akamAtra dRSTipUrNa likhita dastAvejIrUpa mULa sandarbhagrantha hemacandrAcAryakRta 'kAvyAnuzAsanam' che. saMskRta mImAMsAno A grantha che, oma dhArIne madhyakAlIna gujarAtInA likhita pravAhanAM rAsa, AkhyAna, padyavArtA, phAgu, bAramAsI, prabandha-pavADA tathA kaNThapravAhanAM loka-mahAkAvya, ardhasAhityika mahAkAvya - SemiLiteratury EpicnA mULa, vikAsa, mahattvanAM lakSaNo vagereno abhyAsa karavAmAM, prastuta sandarbhagranthanI AMkha ughADanArAM tathyo pragaTa karatI bAbato tarapha madhyakAlIna gujarAtI sAhityanA abhyAsIo- bahu ja ochu dhyAna gayu. anuM pariNAma o Avyu ke AkhyAnane cheka caudamA-paMdaramA zatakamAM janmeluM gujarAtI- ja Agaq navaM svarUpa mAnavAmAM AvyuM, ane AkhyAnano pitA bhAlaNa che, evaM ja sthApIne cAlavAmAM Avyu. khyAta ovI paurANika kathAne dezI geya DhALamAM rajU karavAnI paddhati to bAra-tera sadInA rAsamAM sunizcita thaI gaI hatI ane kaDavakanuM mALa paNa pracAramA AvI gayuM hatuM tathA prabandhamadhye parabodhanArtha AvatI nalAdinI kathAne oka kRtinA rUpamAM bAMdhIne gAna, paThana ane svalpa abhinayanA AdhAre aeka granthika dvArA sarjAtI-rajU thatI kRti te 'AkhyAna' oma apabhraMzakALe ja saMsiddha thaI cUkyu hatuM. AkhyAnanA svarUpa-ghaDataranA vikAsamAM bhAlaNa- arpaNa amUlya che, o vize koI prazna nathI ja, parantu 'AkhyAna' apabhraMzano ja sIdho vAraso dharAvatuM svarUpa, te A kALe ja janmyuM ne saMsiddha thayu, oma dhArI laIne cAlavU, te tathya- ajJAna gaNAya. madhyakALanAM rAsa, phAgu, 'prabandha' jAtiprakAra Literary Gnre aitihAsika ghaTanAmUlaka ghaTakaaMgo, antaraaGga viSayavastu-bahiaGga nirUpaNa-mALakhuM ke anu nirvahaNa, anI rajUAtanuM svarUpa, hastapratarUpe maLato Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 mULa AdhArarUpa kRtipATha ane tenI rajUAta Performance mATenA pATha (text) vacceno keTaloka bheda : A sandarbhe haju Aje paNa abhyAsIomAM ja koi spaSTatA nathI. kaNThapravAhanAM lokamahAkAvyonI sudIrgha paramparA apabhraMzottarakALanI madhya, uttara, pazcimakSetranI vividha navI navI janmelI AryabhASAomAM hatI, je 'AlhA', 'DholAgAna', 'bagaDAvata - kathA' (anuM bhIlIrUpa gujarAMno arelo), 'pAbUjIkathA' (anuM bhIlarUpa rAThoravAratA), rAmakathAkRSNakathA-pANDavakathA - nAthakathA vagerenA aneka sthAnika jAti - bolIgata rUpAntaro dazamI sadIthI caudamI sadI sudhInA 400 varSanA sudIrgha gALAmAM pravartatA hatA ne jenAM nahotAM to likhita pravAhamAM kRtirUpa baMdhAyAM ke nahotAM to likhita pravAhamAM mahAkAvya dAkhala koi vRttinI racanAnAM udyama - sAhasa ! AthI, navI janmelI Arya bhASAo New Indo-Aryan Languages mAM lokakAvya hatAM ja nahIM, AvuM ja dhArI - mAnI - svIkArI levAmAM AvyuM. AnuM mULa kAraNa o ke, A badhuM ja spaSTa rUpamAM jANavAnI likhita dastAvejI sAmagrIne, a saMskRtamAM ja mImAMsAnAM rUpamAM lakhAyelI hovAne kAraNe, o badhI ja paramparAo saMskRta bhASAnI mAnI levAmAM AvI. saMskRtanA abhyAsIoe je abhyAsa karyA te sahaja che ke saMskRtanI ja paramparAne jANatA hoya, madhyakAlIna likhita paramparA ke lokasAhitya tarIke vargIkRta thaI gayelI kaNThaparamparAne jANatA na hoya. malTI DAyamenzanala, malTI DisiplinarI aproca ne kampereTiva sTaDInuM mahattva pramANyA pachI paNa, ApaNA abhyAsamAM kendramAM to mAtra sambandhita likhita ne praziSTa manAtuM sAhitya ja rahyuM ! o paNa ekAMgI'sAhitya' oTale zabdAzrayI kalA. a kalAne ApaNA pUrvanA mImAMsakoa kyAreya AvI maryAdita mAnI nathI, onA dRzya-zravyarUpane, rajuAtanA mAdhyamane paNa dRSTimAM rAkhyAM che ane 'sAhitya' kalAnA zabdAzrayanA aMgane mULa ne mukhya mAnavA chatAM, onI kRtinI rajuAtamAM saMgIta, nATaka, nRtyano saMyojita viniyoga thAya che, te dRSTimAM rAkhe che. 'saMgIta' a paryAya ja 'myujhika' (to muse, Ananda Apavo) nI apekSAo vizeSa sUkSma ne sUcaka che. na kevaLa svara, na onA saMyojananuM svarUpa, paraMtu 'nRtyena, gItena, vAdyena sahitam' a A paryAyane bAMdhe che. nATakamAM, rasatattva, anuM manovaijJAnika pAsuM, 'aucitya' anA vyavahAra sAmagrInA viniyoga, upayuktatAne, 'guNa' onA samagra samanvita - 109 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 kalAnA rUpane, 'doSa' anAM bhayasthAnane-kyAM javaM, kyAM na javaM, thus far and no further nA sImADAne. Line of demarkation -cokkasa rIte ne rUpe bAMdhe che. kalAsvarUpanI samagratA - totality, bahuAyAmI - Multidimentional - svarUpane dRSTimAM rAkhIne cAle che. Ama, pUrvanI kalAmImAMsA vikasita ne pUrNa rahI che. bharatAdi pachI samayAntare vividha grantho racAyA amAM sarjanamULa, kRtinAM ghaTakaaMgo ane bhAvana-mUlyAMkananI prakriyA, anuM spaSTa rUpa prAcIna grIka ane bhAratIya Arya paramparAmAM baMdhAyAM. vividha kALanA granthomAM kalAno, anI vikasatI vibhAvanAnA bandhAtA-vikasatA jatA rUpamA Alekha mUrta thayo che. jyAM keTaluka navaM ke vizeSita AvyuM one ApaNe navonmeSa ke dRSTipUrNa abhinava siddhAnta prastutIkaraNa-sthApana tarIke svIkAryu ane je mImAMsakoo sUtrAtmaka rUpamAM pUrva saMcita siddhAntanuM nirUpaNa karyu temano 'samanvaya-kAra'mA samAveza ko. A dRSTile mammaTa ane hemacandrane samanvayakAra tarIke vizeSataH oLakhyAoLakhAvyA. pUrvasaMcitanuM navanIta sUtrabaddha karavU, o samanvayakAra- mukhya kArya manAtuM AvyuM che, tyAre vizeSa dhyAna se bAbata para kheMcAvaM joIo, ke A varganA mImAMsako ane temanA grantho mAtra sArasaMkSepa ke dohana nathI ja. amAM emanI potIkI dRSTi, sUjha ne keTalIka AgaLa jovA na maLatI hoya tevI sthApanA paNa hoya che. kathAnuM dRSTAnta ApIne spaSTatA karIo to 'haMsAvatI'nI kathAnA asAitathI ArambhIne te zivadAsa sudhI ne tethI paNa AgaLa je kathAkRtio racAi, haMsa-vatsa para jaina srotamAM aneka rAsarUpa racanAo thai ke pachI mAdhavAnala, mAruDholA, sadevaMta-sAvaliMgA, naLakathA, sagALazAkathA ne bIjI ovI aneka kathAo para samaya-samaye je aneka kRtio racAI temAM anekanI oka kathA, anA o ja svarUpamAM nathI AvI. bhASA ane sAmAjika paristhitimA je parivartano AvyAM, aTalAM ja navI kRtimAM che aq nathI. A uparAnta paNa o kathAo pAchaLa rahelA racanAhetu, samakAlIna kaNThaparamparAnAM umeraNa-saMvardhana-rUpAntara ane khAsa to anA nirUpakanuM dRSTibindu, pracalita ovI kathAmAMthI paNa navI ja ovI kRtirUpa racanA kare che. ane kartAnI sarjakatA, kalpakatA, dRSTibindu - point of view ne keTaluka navaM ja arthadarzana Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 111 jUnI kRtine navaM ja sarjaka rUpa Ape che. pratyeka racanA A dRSTile mAtra Old wine in new bottle nathI, 'vAina'ne 'vinTAjha' (Atho) paNa judAM hoya che. Aq ja mImAMsAnAM sUtrAtmaka ane samanvita manAtAM rUpamAM che. badhuM sArarUpe sUtrabaddha karavAmAM mammaTAcAryanI potAnI AgavI dRSTi che, hemacandrAcAryanI paNa ama AgavI dRSTi che. samanvayakAra mAtra sAradohana, saMkSepa Apato nathI; potAnAM jJAnaparizIlana, svAdhyAye ane je keTaluka navaM lAdhyuM che, te anA kendramAM che. hetu mAtra je carvita che tene sUtrabaddha karavAno ja nathI, je keTaluka svIkArya che, je keTaluka asvIkArya che ne keTaluka akadama navaM ne jU, che, te anA kendramAM che. dRSTAntathI kahIo to kAvya-prayojanamAM mammaTane yazase, arthakRte, vyavahAravide, zivetarakSaye dRSTimAM Ave che, 'Ananda' uparAnta, jyAre hemacandrAcAryane 'arthakRte, vyavahAravide, zivetarakSaye' svIkArya nathI. omanA mate kAvyanAM Ananda, yaza ane prItipUrNa upadeza mukhya che. A to spaSTatA mATenuM okamAtra dRSTAnta che. A rIte ja rasa, bhAva, doSa, guNa, alaGkAramA paNa mImAMsaka tarIkenI aeka potIkI mudrA che. ane vizeSa che te je je sAhityaprakAro, jAtio, svarUpo vageremAM bharata, kuntaka, abhinavagupta, Anandavardhana, mammaTa, mahima bhaTTa, dhanaJjaya dvArA je kaMi kahevAyu-carcAyuM anuM pazcima bhAratanA mAru-gurjara kSetramA dazamI sadImAM je rajUAtamAM pratIta thatuM vizeSa rUpa che, tenuM ja keTaluka navaM je anyanI mImAMsAmAM nathI te che. o to jANItuM ja che ke mALavAnA gujarAta mATenA hInabhAva-vacanamAMthI janmelo 'tolAGgalo, vadhUmukhavikSamANo, bhraSTamukho' hovAno gujarAta-gujarAtItA para tiraskArano bhAva che teno ja javAba hemacandrAcAryanI anuzAsana-trayI che. Ama chatAM kevaLa vidyAne ja varelA A zIlavAna mImAMsake bhoja vagereno chocha nathI rAkhyo. amanAM paNa uddharaNo amaNe cartyAM che. ___ 'kAvyAnuzAsanam' ane svopajJaTIkA 'viveka' hemacandrAcAryanA mukhya mImAMsAgrantho che. 'kAvyAnuzAsanam'nA kula 8 adhyAyamAM, 208 sUtromAM 1. kAvyalakSaNa, 2. rasa, 3. doSa, 4. guNa, 5. alaGkAra (zabda), 6. arthAlaGkAra, 7. nATya ane 8. prabandhAtmaka kAvyabhedanI sthApanA-carcA teoo karI. o pachI vizeSa carcA 1. alaGkAracUDAmaNi ane 2. kAvyAnuzAsana paranI 'viveka' nAmanI TIkAmAM karI. ahIM kathAsandarbha, khAsa karIne madhyakAlIna likhita Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 paramparAnI gujarAtI kathAo ane kaNThaparamparAnI lokakathAnA abhyAsanI dRSTile mahattvano adhyAya - 8 che, tethI, tenI vigata kyA-keTalo-kevo prakAza pADe che te uttarArdhamAM joio. vizeSa sUjha ne dRSTipUrNa, keTalIka dRSTile to abhUtapUrva aq 'prabandha-kAvya'nuM vargIkaraNa che. ane AlekhanA rUpamAM Arambhe joio : prabandhAtmaka kAvya (1) prekSya (2) zrAvya geya pAThya mahAkAvya AkhyAyikA kathA campU Dombika nATaka vagere 1. upAkhyAna bhANa 2. AkhyAna vagere 3. nidarzanakathAthI bRhatkathA sudhInA kula 11 prakAra ahIM kathAviSayaka samagradarzI vibhAvanA ane vargIkaraNanI dRSTile lagabhaga chevaTanuM ane sarvane svIkArya bane arbu sUtrabaddha arbu kArya hemacandrAcArya dvArA siddha thayuM che. kathAnA prakAronI carcA agnipurANa, amarakoza, alaGkArasaGgraha, kAvyAlaGkAra vageremAM maLe che. bhAmaha, vizvanAtha, Anandavardhana, daNDI vagereo pAyAnI carcA paNa karI che, parantu temAM kyAMya hemacandrAcAryanA vargIkaraNamAM che tevU, yuropIya-IrAnI-bhAratIya o traNe AryaparamparAnI prAcIna-kathAogeM, anA prakAra ane vastugata bheda tathA rajUAta jevAM badhAM ja mukhya aGgo hastAmalakavat banatAM nathI. kathA ane AkhyAyikAnA sthUla bhedamAM ja kyAMka carcA aTavAI jatI hoya aq paNa lAge che. ahIM 'prabandhAtmaka kAvya'o jAtisaMjJA ja, kathAnA geya, abhineya ane nRtya ovA traNene ucita vargamAM sthApe ahIM adhyAya-8nA Arambhe ja kAvyane 'prekSya' ane 'zrAvya' oma be Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 113 prakAromAM vaheMce che. ahIM 'prabandha'no artha 'je kRtimAM koI aka mukhya kathA Adi, madhya ane antathI, gadyamAM vA padyamAM, kvacita ubhayamAM paNa AlekhavAmAM AvI che te? oma adhyAhRta che, parantu pAyAmAM che. A dRSTile rAsa, AkhyAna, padyavArtA-kathAno paNa jyAM Azraya che tevA RtukAvyo (phAgu-bAramAsI) vagereno paNa samAveza thAya che. gaNapati kAyasthe mAdhava ane kAmakandalAnI premakathA 2,500 duhAomAM lakhI tene, A arthamAM ja 'mAdhavAnala-kAmakandalAdogdhakaprabandha' ovA kRtinAme oLakhAvI. pUrvenA ane pachInA jainasrotanA racayitAoo geya, DhALanI dezIomAM je je kathAonAM Adi-madhya-anta bAMdhyAM tene 'rAsa' saMjJA ApI, paurANika kathAonAM pUrNa ne svatantra kathAnako bhAlaNa-nAkara-premAnanda vagereo geyaDhALamAM bAMdhIne ApyAM tene 'AkhyAna' saMjJA ApI, je apabhraMzakALe paNa astitva dharAvatI hatI. jemaNe mukhyatve manoraJjaka prakAranI kathAo vizeSataH duhA-copAIno ja upayoga karIne ApI temaNe AvI racanAone 'amukanA duhA' ke 'amukanI copAi' avA nAme oLakhAvI. che to A badhAM ja rAsa, AkhyAna, padyavArtA 'prabandha' oTale ke jemAM koI oka mukhya kathA Adi-madhya-antathI koI aka kRtinA rUpamAM bAMdhavAmAM AvI che, tenA ja prakAro. prabandhanA ja A svarUpagata bheda dharAvatA prakAro judA paDyA te temAM prayojAyelA chandabandhane kAraNe. jemAM mAtrAmeLanA ja chandomAM keTalAka umeraNa karIne geya DhALamAM vaparAtA hatA avA 'DhALa' ke 'dezI'omAM je je kathAzrayI prabandho lakhAyA, gAna sAthe rajU thayA, tene jaina srotamAM 'rAsa'nI ane jainetara srotamAM 'AkhyAna'nI racanA tarIke oLakha maLI. rahyo trIjo moTo varga kathAono, je duhA-copAinA saLaMgabandhamAM rajU thatI hatI ne anA kartAoo pote to 'duhA' ke 'copAi' ovI saMjJA ApelI, cheka zAmaLa sudhI paNa keTalAke 'amukanuM AkhyAna' oma paNa kahyu, tene Adhunika abhyAsIoo 'padyavArtA' ovI svarUpa-saMjJAo oLakhAvI. Ama karavAmAM 'padyavArtA'ne 'rAsa' ane 'AkhyAna'thI judA pADatI oLakha-saMjJAne, 'svarUpa' Literary Form tarIke laIo, svIkArIo to amAM kazuM khoTuM ke ayathArtha nathI, kemake, padyavArtAne paNa 'rAsa' ane 'AkhyAna'thI judAM pADatAM keTalAMka lakSaNo to paramparAmAM siddha thayAM ja che. parantu, ahIM, madhyakALanA abhyAsIoo, lakSamAM rAkhavAnI jarUra o hatI ke A traNe svarUpo che to 'prabandhakAvya'nA bhinna Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 bhinna prakAro ane vargo. 'prabandha' Ama, hemacandrAcArye je rIte mUkI ApyuM che o rIte to oka mukhya varga che, jAti-prakAra che. A dhyAnamAM na rahyuM ne kAnhaDade - prabandha para ja dhyAna rahyuM ane apabhraMzakALamAM tathA pachI kumArapALa vagere autihAsika pAtroviSayaka kathAzrayI racanAo 'prabandha' nAme / zIrSake oLakhAI tethI je kathAnAM pAtra ane ghaTanAo aitihAsika manAtAM hoya omanI kathAone judI pADavA 'prabandha' ne paNa rAsa, AkhyAna, padyavArtA jevuM bhinna ne svatantra svarUpa mAnIne cAlavAmAM AvyuM, calAvI levAmAM AvyuM. o bhinna svarUpa jarUra che. rAsa ane AkhyAnathI autihAsika manAtAM pAtra - ghaTanAno AdhAra letI kathAo judI paDe ja. parantu ane mATe 'prabandha' jevo jAti mATeno nizcita thayelo paryAya apanAvatAM seLabheLa thAya. vaLI, 'raNamala-chanda' ne ovI A kuLanI bIjI 'pavADA' nI racanAonuM zuM ? a paNa prabandha ? 'pavADA' nA mULamAM 'pravAda' che, 'prabandha' nahIM. pavADA dakSiNamAMthI, mahArASTramAMthI Avela prakAra ane saMjJA che. mahArASTrI apabhraMza sA ano sIdho anubandha che. marAThA / AkramaNo ane zAsananA gALAmAM, dakSiNa gujarAtamAM AdivAsI banIne vasI gayelI mahArASTrI - khAnadezanI bolI bolanAra dvArA tathA marAThImAM koI vijetAne biradAvatA 'jItagelA' Tuka dharAvatI racanAo 'pavADA' tarIke gavAtI hovAne kAraNe gujarAtamAM paNa A paryAya prayojAto thayo . dakSiNa gujarAtanI AdivAsI paramparAmAM sItAno pavADo che. sItAjIno samAveza paurANika pAtramAM thAya, autihAsika yuganA Arambha pahelAnA samayagALAmAM, itihAsamAM nahIM. chatAM o rAmakathAnI kaNThaparamparAnI AdivAsI racanAmAM ja sItAno pavADo ovo prayoga thayo che. jAtinA vIranI biradAvalI gAvI, anI jItane gAnathI vadhAvavI se bRhat sevA AryakuLanI jAtino pracalita, paramparAgata prakAra che, jeno kuLamULagata jAtiprakAra rIte sambandha 'AkhyAyikA' sAthe che, 'kathA' sAthe nahIM. parantu 'prabandha' mAM se banne che - prabandhanI je mULabhUta jAtiprakAranI oLakha che tyAM. jene chanda, aSTaka, pavADo vagerethI oLakhAvI che te racanAonA ja kuLamAM biradAvalI, prazasti Ballad, Heroic poetry no samAveza thAya che ane amAMthI ja kALakrame Folk - epic, Semi - Literary epic ane praziSTa manAtAM Classical epic vikasyAM che. hemacandrAcArye adhyAya 8/ 5, sUtra 200mAM pahelo ja samAveza sAhajika krame mahAkAvyano karI sUtra 201 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 115 (8/6)mAM mahAkAvya- lakSaNa bAMdhatAM jaNAvyuM che ke mahAkAvya mukhyatve saMskRta, prAkRta, apabhraMza tathA grAmya bhASAmAM racAya che. ahIM noMdhapAtra che te 'grAmyabhASA' aTale ke mAru-gUrjaramAM bolAtI lokabolI. I. 850mAM gujarAtI janmI cUkelI ane 'kuvalayamAlA' mAM A pradezamAM vasatA lokomA ame, tame, bhalu, bolAtuM likhita dastAvejI rUpamAM maLe che. ono artha o ke hemacandrAcArya ane siddharAjanI vyavahArabhASA to bolAtI gujarAtI ja hatI, mAru-gUrjara hatI. amAM sAhitya paNa racavAnI paramparA na hatI athI saMskRta, prAkRta, apabhraMzamAM racAyu. parantu hemacandrAcArya jyAre mahAkAvya aMge sUtra 201mAM 'padyaM prAyaH saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmyabhASAnibaddhaM' oma lakhe che teno artha o ke te samaye je mAru-gUrjara Old Western Rajastani hatI amAM paNa 'vRttasargAzvAsasandhyavaskandabandhaM satsandhi zabdArthavaicitryopetaM' avAM mahAkAvyo racAtAM hatAM. ahIM ja spaSTa thaze ke AcAryazrIo mAtra likhita ane praziSTa manAtI mahAkAvyanI paramparAne ja dRSTimAM rAkhIne sUtrabaddha nathI kayuM, bolAtI bolI vA bhASAnI tatkAlIna pravAha-paramparAne paNa dRSTimAM rAkhI che. ahIM jene Folkepic ke bAroTI paramparAnuM Semi-literary epic kahIo chIo, Heroic Narrative tarIke ullekhIo chIo teno ja nirdeza ne sUtra-vyAkhyAmA samAveza che. AcAryazrIne amanA samayanI jIvatI lokaparamparAno pratyakSa paricaya ane anuM paNa sAhityika mUlya svIkRta na hota to omaNe paNa bIjAMnI jema, AvI loka-paramparAnA sAhityane mImAMsAgranthamAM samAviSTa karyu na hota ! A kAraNe tathA apabhraMza-vyAkaraNa nimitte dRSTAntamAM loka-kaNThaparamparAnA duhAo mUkyA che. (AthI ja A lakhanAre anA gujarAtImAM lakhAyelA sarvaprathama Folkloristics, lokavidyAvijJAnamAM, lokavid folkloristmAM hemacandrAcAryane gujarAtanA Adi lokavidyAvid tarIke darzAvyA che.) lokaparamparAnAM vividha lokamahAkAvyo, jeno ArambhamAM nirdeza ko che, temAM 'sarga' mATe 'sAka'no prayoga thAya che. A zabda vaidika-kALano che. 'rudrASTAdhyAyI'nA trIjA adhyAyanA pahelA ja mantramA 'zatam senA ajayat sAkam indraH' so so yoddhAo dharAvatI senA para vijaya prApta karavo te indranuM parAkrama che. Ane AdhAre ja jAtine ugAranAra vijetA vIra mATe 'oke hajArA' prayoga Aje paNa thAya che. ane AvA vIranI 'sAka' aTale ke parAkramagAthAne 'nihAlade sulatAna' jevA lokamahAkAvyamAM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 'sAkA' tarIke oLakhAvI che. sarga, lambaka, lambhaka, sAka, taraGga - vagere madhyama kadanI tathA moTI kathAonA khaNDo ke vibhAga mATe carcAya che. Ama, 'kAnhaDadeprabandha'ne anya AdhAre vIragAthA mATe 'prabandha' ke pachI 'pavADo' vAparIo chIo, te A dRSTile saMzodhanapUrNa pukhta carcA-vicAraNA-nirAkaraNa mAge che ne temAM hemacandrAcAryanA AThamA adhyAyane dRSTimAM rAkhavo upayogI banaze. nATaka, rUpaka vagerenI paNa carcAmAM aneka prakAro ovA che, jemAM te kALanI gujarAtanI praziSTa ne loka banne raGgamaMcIya kalAone anAM mULa sAthe jANavAnI mahattvanI sAmagrI che. __ adhyAya : 8nuM oka navaM, dRSTipUrNa ane saMzodhanamAM khUba ja anivArya rUpamA upayogI kArya che te 1. upAkhyAna ane 2. AkhyAna pachInA kula nava (9) kathAprakAro 3. nidarzana 4. pravalhikA 5. manthallikA, 6. maNikulyA che. pachInA 9 sakalakathA 10 upakathA ane 11 bRhatkathA paNa kathAnakanA kada vagerenI dRSTile tathA svarUpanI dRSTile mahattvanAM che. _ 'AkhyAna' sandarbha sUtra 203 anuSaGge lakhyuM che : 'prabandhamadhye parabodhanArthaM nalAdhupAkhyAnamivopAkhyAnamabhinayan paThan gAyan yadeko granthika : kathayati tad govindavadAkhyAnam'. prabandha-oTale ke gadya ke padyamAM bandhAyelI kathAnI kRti. oTale ke mahAbhArata vagere. amAM anyane bodha ApavA mATe je kathA kahevAtI hoya tene koi oka granthika svatantra kRtinA rUpamAM bAMdhe ane abhinaya, paThana, gAna sAthe / mATe granthamAM bAndhe - AvI kathA te AkhyAna. bhAlaNathI AraMbhI premAnanda sudhInA AkhyAnakAronI racanAomAM je che te A sUtramA che. ano artha o che ke dazamI-agIAramI sadImAM 'AkhyAna' che. AvI kRtinA padabandhamAM geya dezI DhALa kyAre vaparAto thayo, anA kaDavakanA aMge kayA kayA tabakke vikasyA : A bAbata vizeSa saMzodhana mAge che, parantu gujarAtInA janmanA samaye apabhraMzamAM temaja AcAryazrIno ja bolI mATeno paryAya prayojIne kahIo to grAmyabhASAmAM 'AkhyAna' hatuM. ano ja vikAsa pachInA tabakke thayo. kathAnI Antara-sAmagrI Content of the tale ane tenuM kRtimAM baMdhAtA rUpanI-aTale ke Form-dRSTile nidarzana, pravalhikA, manthallikA, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 117 maNikulyA ahIM pahelI ja vakhata carcAyA jaNAya che. agAu kyAMya A vize keTaluka lakhAyuM hoya te A lakhanAranA dhyAnamAM na hoya tevU bane. parantu kathAne, A rIte anA kathAgata rUpane ane anA prayojita rUpane AdhAre vargIkRta karavAnuM kArya hemacandrAcArya pahelAM thayuM lAgatuM nathI. 'kAvyAnuzAsanam' ane 'viveka'mAM keTalAMka dRSTAnto che. pachInI gujarAtI kathAnI kRtiomAM A prakAranI kathAo vizeSa lakhAI che. kathA- A vargIkaraNa, anu kathAnakajanya Antara-svarUpa ane kathA-kathAne joDatI bhUmikAkathAnI paddhati : ahIM sUtrabaddha banI che. madhyakAlIna kathAo uparAnta lokakathA Falktale mATe paNa A prakAro abhyAsopayogI che. nIti ke vyavahArajJAna mATe jyAre pazu, pakSI ke anya nimnapAtranuM kathAvRttAnta prayojAya tyAre ane nidarzana kahevAya. anA dRSTAntamAM paMcatantra ane kuTTanImata darzAvyA che. ahIM Animal Story prANIkathA, Fable ane Parable banneno samAveza che. 'phebala'mAM nItiupadeza mATe je dRSTAntarUpa kathA kahevAya te Animal Story che. amAM pAtrasthAne pazu, pakSI vagere che. AvI ja nItikathArUpe, dRSTAntarUpa kathAmAM prANIne badale mAnava ja pAtrarUpe hoya to ane 'perebala' kahevAya. IsapanI kathAo 'phebala' che, Tolstoye lakhelI bodhakathA 'perebala' che. mANasane joi joine ante keTalI jamIna joime, anI kathA Tolstoya Ape che. sAMjano sUraja DhaLe tyAM sudhImAM jeTalI bhUmi para doDI vaLe oTalIno mAlika : A mATe lolupa mohavaza aTaluM doDe che ke ante sUraja DhaLe che tyAre o paNa thAkAtireke DhaLI paDe che ne be gaja jamIna-kabara mATenI ! spaSTataH ahIM bodhakathA che. nIti ke bodha mATe dRSTAntarUpe kahevAtI kathA te nidarzanakathA, dRSTAntakathA. ahIM koine prazna a thAya ke kuTaNIo kahelI kathAne A varganI kema kahevAmAM AvI ? nItidRSTi), mAnava chatAM pazuvat hovAne kAraNe ? mULa kRti jANatA na hoya to Avo prazna thAya. 'kuTTanimatam'mAM oka yuvAna vArAGganA kuTaNInI pAse AvI kahe che : 'mArI pAse koI navo, yuvAna, samRddha puruSa oka vakhata Ave che. koI kAyamI mane pALanAro, poSanAro, cAhanAro nathI. Avo grAhaka kema pAmavo ?' A matalabanI pRcchAno javAba ApatA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 anubhavavRddha kuTTaNI, prayojita manovijJAna Applied Psychologyno upayoga karIne kahe che : 'badhA Ave che oka vakhata nAvInya mATe ! vArAGganAgRhe AvanArane gRha, patnI, gAma badhAnI uparavaTa jaI Avaq paDe che. dareka vakhate kaMi mANasa AvAM vighnonI uparavaTa thaine na Ave !' yuvAna vArAGganA pUche che : 'upAya zo ?' kuTTaNI kahe che : 'AvanArane, mAtra nAvInyathI akavAra sAhasa karIne AvanArane lAgavU joio ke ane mana-hRdayathI utkaTatama rUpe cAhanAra, prema karanAra to mAtra tuM ja che. jo anI tuM pratIti karAvI zake to ja tAro premI badhA sAmeno kAyamI virodha karIne paNa tArI sAthe rahe.' Ama kahI kAzIrAja ane vArAGganAnI kathA kahe che. prema mAtra karavAnI, dekhADavAnI vAta nathI. sAmAne khAtarI thAya aq karavAnI AvaDatanI vAta che. ahIM joI zakAze ke kendramAM aeka vicAra che, siddhAnta che, ene puSTa karavA mATe kahevAtI kathA che tethI te nidarzana-kathA che. Ama sUtrabaddha ovA vArtAprakArane samajavA mATe, puSTa karavA mATe je kathA- dRSTAnta apAyuM hoya, te kathAne pUrA sandarbha sAthe jANatA hoio tyAre ja mULa vAta pakaDAya che. Ama, dRSTAntakathA, nidarzanakathA bhAratIya prAcIna-madhyakAlIna sAhityano vyApaka prakAra che, je tenA 'hetu'nI dRSTile vargIkRta che. koI vAta, vAda, dRSTAntane puSTa karavA mATe je kathA prayojAya te nidarzana-kathA. A barAbara dRSTimAM hoya to ja 'pravalhikA'rnu sUtra pakaDAya. o vize kahe che : 'pradhAnamadhikRtya yatra dvayorvivAdaH' koI akane rAkhIne thato be vacceno vivAda te pravalhikA. ahIM 'pradhAnam adhikRtya'no artha kyAreka bhUla-thApa khavaDAve. o ja rIte 'vivAda' paNa. 'pradhAnam' aTale mukhya ne madhyasthI ovI koI vyakti nahIM, parantu 'pradhAnam' avo koI viSaya, koI vAda, koI siddhAnta, koI mAnyatA. ane 'vivAda' oTale mAtra vAtacIta ke dalIla nahIM, parantu potAnA mata, vicAra, vAda, dalIla vagerene puSTa karatuM nidarzana. pakSa ne pratipakSa banne potapotAnA matane puSTa karatI dRSTAntakathA kahe, nidarzana-kathA kahe. aeka pakSa oka kathA kahI aka vAta sthApe te toDavA bIjo pakSa bIjI kathA mAMDe, je anA pakSane dRDha kare ne sAmenA pakSanI dalIla- khaNDana kare. Ama, A Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 Disembara 2010 prakAra nidarzana- zRGkhalA - saMyojanano che. je kaMi kahevAya, sthapAya ke radiyo apAya, tene nidarzana dvArA puSTa karavuM paDe. AnA dRSTAntarUpe ardhaprAkRtamAM lakhAyelI ceTaka darzAvI che. o kathA prakAzamAM nathI, parantu jaina ane jainetara banne srotamAM 'prArabdha vadhe ke puruSArtha' nI kathA maLe che. vizeSa lAkSaNika udAharaNa zAmaLanI 'udyamakarmasaMvAda' che. omAM oka pAtra kahe che prArabdha ja mukhya che, pratipakSa kahe che puruSArtha. a banne prArabdha ane puruSArthane puSTa karatAM dRSTAnto Ape che. Ama, kevaLa vAda, vAta, mAnyatAnI abhivyakti nahIM, parantu tene puSTa karatI dRSTAntakathA ne anI zRGkhalA ahIM racAya che. 'citrakAraduhitA' mAM ke vetALa-pacIzI' mAM je praznagarbhakathAo oka bhUmikAkathAne AdhAre saMkaLAtI jAya ne kathAnaka vikasatuM jAya, ovI bhAta - peTarna - che. ahIM dalIla che, ane puSTa karatAM nAnAM nAnAM kathAnako vArtAnuM kathAnaka ghaDe che. Ama A prakAra pravalikAno peTA saMlagna akama nidarzana - kathAno che. 'manthallikA' kathA prakAra hAsya- majAkano che. omAM upahAsa pAchaLa tiraskAra, UtArI pADavAnI bhAvanA paNa hoya; to kvacita amuka jAti-varganI khAsiyatane nimitta banAvIne hasAvavAno paNa hoya. AvI kathAmAM purohita, amAtya, tApasa vagere sthAnathI ucca varganAM gaNAtAM pAtrono upahAsa karavAno hoya. pretamahArASTra bhASAmAM oTale ke paizAcImAM lakhAyelI kSudrakathA, gorocanA, anaGgavatI vagerene dRSTAntarUpe hemacandrAcArya darzAve che. temAM prathama be prakAzamAM AvI jaNAtI nathI. bharaTakabatrIzI ane vinodakathAnAM kathAnakone A prakAramA mUkI zakAya. vaidika, bauddha ane jaina se traNe bhAratIya AryadharmanI judI paDatI zAkhAonAM sAhityamAM sAmA pakSane uddezIne AvI kathAo kahevAtI thayelI. 'maNikulyA' nuM lakSaNa hastAmalakavat karatuM hemacandrIya sUtra che : 'yasyAM pUrvavastu na lakSyate pazcAt tu prakAzyate' oTale ke omAM pUrve je ghaTanA ghaTI gai hoya tenuM koI ja vIgata sAthe varNana - nirUpaNa thatuM nathI, parantu te pachI koI caturAIthI anumAna - sambhAvanAdinA AdhAre a ghaTanA kevI rIte ghaTI haze, tenA para prakAza pADe che. hemacandrAcArya onA dRSTAnta tarIke 'matsyahasitA' darzAve che. sambhavataH mAchalInA hAsya pAchaLanA rahasya vizenI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 kathAno ahIM nirdeza thayo jaNAya che. bhANAmAM pirasAyelI mRta mAchalAnI vAnagIno rANIo 'parapuruSano to huM sparza paNa karatI nathI' avAM kAraNe asvIkAra karatAM marelI mAchalI hasI paDI ! rAjAne thayuM mAchalI kaMi hase ? te paNa marelI ? AnuM kAraNa zuM ? Ama ahIM mAtra pariNAma che, tevuM banavAnuM kAraNa nathI. onA para prakAza mantrI pADe che. rAjAo AgrahapUrvaka mantrIne hAsyanuM kAraNa pUchatAM ante mantrIne kahevuM paDyuM ke je rANI parapuruSone bhogavavA strInA vezamAM potAnA yArane raNavAsamAM satata sAthe rAkhe che, te marelA mAchalAne paNa sparza nathI karatI avuM kahe che tethI marelo mAchalo hasyo ! A kathA 'kathAsaritsAgara' tathA anyatra jANItI che. 'maNikulyA' no artha che kulaDImAM chupAvelo maNi. sAcA maNine mATInA pAtramAM game teTalo DhAMkIDhUMbIchupAvIne rAkho to paNa sAmAnya avAM chidra ke sUkSma avI tirADamAMthI paNa ratnanuM kiraNa bahAra to Ave ja ane ane AdhAre catura vyakti kulaDImAM maNi chupAvyo che, te jANI ja jAya. arthAt koI paNa vyakti game teTalo chAnochUpo guno kare, parantu a gunAnuM pariNAma joine, sUkSma nirIkSaNa ane tarkane AdhAre catura vyakti se ghaTanA kevI rIte banI haze, te ukelI zake. Adhunika DiTekTIva kathA anuM udAharaNa che. corI ke khUna thayAM hoya tyAre a koNe karyu, kyAre karyu, o 'pUrvavastu na lakSyate' parantu catura DiTekTIva je kaMi banyuM che tenuM nirIkSaNa karIne te kArya koNe karyu, kevI rIte kartuM, te pakaDI pADe - 'pazcAt tu prakAzyate'. AvI kathAnuM uttama dRSTAnta 'vasudeva - hiNDI'mAM AvatI cArudattanI kathAmAM che. nadIkinAre pharavA gayelA cArudatta ane tenAM mitro bhInI retImAM paDelAM moTAM pagalAM juo che, ne thoDe jatAM padacihna jaNAtAM nathI. parantu AgaLa jatAM koi vRkSa nIce eja pagalAM jubhe che, vRkSanI sapuSpa DALa tUTelI che, oka nAnI ane bIjI moTI oma be vyakti che te spaSTa thAya che. Ama pUrve je kaMi banI gayuM che te jANamAM nathI. parantu padacihno ane bIjAM nirIkSaNone AdhAre koI AkAzacArI nadImAM snAna karatI sundarIne potAnA khabhA para besADI laI gayo che, te jANamAM Ave che. dharma, artha, kAma ke mokSa jevA puruSArthane siddha karavA mATe vaicitryayukta Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 Disembara 2010 vRttAntanuM varNana hoya tene parikathA kahI zUdrakakathA dRSTAntarUpe darzAvI che. AmAM prema, sAhasa, zauryanI aneka kathAono samAveza thAya che. naravAhanadatta, vasudeva, dhammila, agaDadatta vagerenI kathAono A prakAramAM samAveza thaI zake. vIragAthA, sAhasazauryagAthA, premakathA vagere A prakAramAM Ave. 'phokaTeIla' mATe vizvamAnya sevA sTitha thompsane paNa lokakathAnA prakAramAM mitha, lijanDa ane pherITeIla mukhya gaNAvyA che. madhyama ane moTA kadanI kathAonuM vibhAgIkaraNa ke vargIkaraNa khaNDakathA, sakalakathA, upakathA ane bRhatkathAmAM thAya che. AmAM khaNDa ane upa tathA sakala ane bRhat bahu najIkanA prakAro che. omanA vaccenI bhedarekhA atyanta sUkSma ke AchI - pAtaLI che. parantu hemacandrAcArya A bheda sacoTa rIte, lAghavathI spaSTa karI Ape che. je kathAmAM pUrvapracalita ane prasiddha ovA kathAnakanA Adi, madhya ke antanA koI aMzane ja rajU karavAmAM Ave te khaNDakathA kahevAya. anuM dRSTAnta indumatInI kathA. parantu vividha kathAnakone sAMkaLIne sampUrNa kathAnaka siddha thAya te sakalakathA. anuM dRSTAnta samarAdityakathA. koI prasiddha kathAnA koI oka pAtrane kendramAM rAkhI kathAnuM svatantrarUpamAM Alekhana thAya te upakathA. anuM dRSTAnta citralekhA. ane koI moTI kathAne vividha lambhakamAM vibhakta karI amAM mukhya pAtranI aneka ghaTanAo sAthe anya vyaktionI ghaTanAo paNa sAMkaLI levAmAM Ave te bRhatkathA. AnuM dRSTAnta naravAhanadattanI kathA. 'kathA' sandarbhe hemacandrAcAryanA 'kAvyAnuzAsanam'nA AThamA adhyAyanI sAmagrInuM ahIM keTalIka vIgata sAthe darzana karyu, carcA karI, athI spaSTa thaze ja ke gujarAtI madhyakAlIna sAhityanA temaja anAM ja keTalAka aMgo- aMzo kaNTha paramparAnA sAhityamAM paNa UtarI Aja sudhI jaLavAyAM tenAM dazamIagIAramI sadInAM mULane paNa vastuniSTha likhita dastAvejI rUpanI sAmagrI che. gujarAtanI sAhitya, saMgIta, nRtya, nATaka jevI koi paNa kalAsaMskRtinAM udbhava-vikAsane jANavA mATe A srota ja pramANabhUta kahI zakAya. gujarAtanI kalA-saMskRtinAM mULa to prAcInatama che ja. 18 thI 22 lAkha varSa pUrve paNa gujarAta pradezamAM mAnavavasavATa hato onA purAtattvIya purAvA maLyA che. oTalI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 jUnI nigroiTa jAtinI azmIbhUta mAnava khopaDI maLI che. pachInA tabakkAnI keTalIka vigato veda, purANa ane jaina srotanA prAkRta bhASAnA granthone AdhAre tAravI zakIo chIo. parantu amAM anumAna, nigamanano AdhAra anivArya hovAthI koI cokkasa vIgatane 'tathya'nA rUpamAM tAravayU~ pramANamAM muzkela che. parantu aitihAsika yugamA pravezI) chIo, khAsa to ochAmAM ochaM gujarAtInuM bhASA-bolI tarIke- mULa baMdhAtuM AvyuM o navamI sadInA uttarArdhathI to gujarAtanI kalA-saMskRtine jANavAnuM zakya che. AThathI daza sudhIno gALo ja ovo che ke te samayamAM mULa Arya jAtinI ja hoya ovI tathA Aryetara jAtionI hoya avI aneka ToLIo gujarAtamAM AvI, sthAyI vasavATa karavA lAgI. navI bolI 'gujarAtI' amAMthI janmI. o sAthe ja te te jAtionA sthAyI vasavATa sAthe ja gujarAtItAnuM oka viziSTa rUpa, anI saMskRti baMdhAyAM. A gALo te gujarAtanI saMskRtinA pAraNAno ! o jANavAnuM ja prAcInatama zraddheya likhita dastAvejI pramANa te hemacandrAcAryanA siddhahemazabdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana, chandonuzAsana, triSaSTizalAkApuruSa ane tevA anya grantho, TIkAo vagere. gujarAta mATe A mahattvanA che anuM kAraNa o che ke hemacandrAcArya pAse jema bhAratIya Arya paramparAnA sAhityanA jJAna-parizIlanano pAyo che, te sAthe ja, A kalikAlasarvajJa sAdhu-AcArya pAse gujarAtanI ja potIkI paramparAnI pratyakSarUpanI pUrNa taTastha chatAM lagAvapUrNa jANakArI che. triSaSTizalAkApuruSonA caritAlekhanane dRSTimAM rAkhatAM ja spaSTa thaze ke je anyamAM nathI te gujarAtItA, anI saMskAra-paramparA hemacandrAcAryamAM che. anya badhA ja sroto, anA grantho, sAhityarUpe, dharmagrantharUpe mUlyavAna che amAM zaGkAne kAraNa nathI ja, parantu tyAM sAmagrI kendramA che te taLa gujarAtanI nathI, anya kSetronI che, jyAre ahIM che te pUrI gujarAtI paramparA che. lagnane anA vidhi-peTAvidhi badhe ja bhAratabharamAM samAna che ja, tema chatAM gujarAtI-lagnamAM pasa bharavo, pIThI coLavI, varaghoDo kADhavo, jAnanuM prasthAna, lagnanI corI vagere Aje che tenuM ja dastAvejIkaraNa hemacandrAcArya-nirUpita prasaGgamAM che. vidhi ja nahIM, AnandotsavanAM nRtya, goraaNavaranI majAkanAM phaTANAM, avAM gItonI sAmagrI- Content - o badhuM ja amAM dastAvejI rUpamAM che. dhabakatuM che. AjanI paramparAnuM pravartana tyAM che. gujarAtanI mULa saMskRtinuM A rUpa te dazamI-agIAramI-bAramI sadInu. a Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 123 pachI gujarAtItAmAM ne bhAratIyatAmAM arabbI-parziyana bhaLe che. saltanatakALa, mugalakALa, marAThAkALamAM amAM ghaNuM badhuM navaM Ave che, jUnuM lupta thAya che. uttarArdhanA trIjA sAMskRtika kALamAM po gIjha, aMgrejI vagere prabhAva paDatA jAya che. bhASA/bolImAM ja nahIM, sAhityamAM, anya kalAomAM, paramparA ane jIvanaabhigama ane dRSTimAM parivartana Ave che. keTaluka anicchanIya paNa praveze che - je nathI ApaNI bhAratIyatAne ke nathI gujarAtItAne saMgata ! A sAMskRtika sandarbhe paNa navA gujarAtIyuganA prabhAvaka, aruNagujarAtanA bhAratIyastaranA prathama paNDita hemacandrAcArya ane omanuM sAhitya. gujarAtanI saMskRtinuM mukhya pravezadvAra hemacandrIya sAhitya che. 1, padmAvatI baMglojha, bhAvinaskUla-mahAlakSmIdhAma sAme, thalateja, amadAvAda-380059 dUrabhASa : 079-26853624 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anusandhAna- 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 kalikAla - sarvajJa zrIhemacandrasUri (saMkalita ) ma. vinayasAgara I bhArata aura jaina zAsana ke jyotirdhara AcAryoM meM aura kalikAla meM bhI sarvajJa ke tulya zrI hemacandrasUri ke nAma se kauna anabhijJa hai ? ye AptakoTi ke maulika sAhityakAroMmeM hue haiM / vividha bhASAoM ke jAnakAra, sampUrNa sAhitya ke marmajJa, vividha viSayoM ke racanAkAra, 12vIM zatAbdI udbhaTa vidvAna aura gujarAta ke saMskRti - saMskAra - bhASA kI asmitA / gaurava ko sthAyitvaamaratA pradAna karanevAle the / unake vyaktitva aura kRtitva para likhane ke pUrva unake sambandha meM vidvAnoM ne jo abhimata prakaTa kie haiM, vaha prastuta kara rahA hU~ : sumastrisandhyaM prabhuhemasUrerananyatulyAmupadezazaktiM / atIndriyajJAnavivarjito'pi yaH kSoNibharturvyadhita prabodham / sattvAnukampA na mahIbhujAM syAdityeSa klRpto vitathaH pravAdaH / jinendradharmaM pratipadya yena zlAghyaH sa keSAM na kumArapAla: ? somaprabhAcArya-kumArapAlapratibodha itthaM zrIjinazAsanAbhrataraNeH zrIhemacandraprabhorajJAnAndhatama:pravAhaharaNaM mAtrAdRzAM mAdRzAm // vidyApaGkajinIvikAsaviditaM rAjJo'tivRddhyai sphuravRttaM vizvavibodhanAya bhavatAd duHkarmabhedAya ca // prabhAvakacarita - hemasUriprabandha - 44 'Aja gujarAta kI prajA durvyasanoM se bacI huI hai, usameM saMskAritA, samanvaya dharma, vidyAruci, sahiSNutA, udAramatadarzitA Adi guNa dRSTigata hote haiM, sAtha hI bhAratavarSa ke itara pradezoM kI apekSA gujarAta kI prajA meM dhArmika jhanUna Adi doSa atyalpa pramANa meM dRSTigata hote haiM tathA samasta gujarAta kI prajA ko vANI/bolI prApta huI hai, vaha saba bhagavAna zrI hemacandra aura unake Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 jIvana meM tanmayIbhUta sarvadarzana - samadarzitA ko hI AbhArI hai / " 125 44 ' AcArya hemacandra ke kAraNa hI gujarAta zvetAmbariyoM kA gar3ha banA tathA vahA~ 12-13vIM zatAbdI meM jaina sAhitya kI vipula samRddhi huI / vi.saM.. 1216 meM kumArapAla pUrNatayA jaina banA / " vinTaranitja - hisTrI oNpha iNDiyana liTarecara bhAga 2 pR. 482-83, 511 - muni puNyavijaya : zrIhemacandrAcArya, prastAvanA, pR. 12 zrI kanhaiyAlAla mA. muMzI ne inakI pratibhA ko sammAna dete hue ucita hI kahA hai - "isa bAla sAdhu ne siddharAja jayasiMha ke jvalanta yuga ke AndolanoM ko jhelA / kumArapAla ke mitra aura preraka pada prApta kiyA / gujarAta ke sAhitya kA navayuga sthApita kiyA / inhoMne jo sAhityika praNAlikAe~ sthApita kIM, jo aitihAsika dRSTi vyavasthita / vikasita kI, ekatA kI buddhi nirmita kara jo gujarAtI asmitA kI nIMva DAlI, usa para Aja agAdha AzA ke adhikArI aisA eka aura aviyojya gujarAta kA mandira banA hai / " (zrI ke.ema. munzI prasiddha itihAsakAra, bhAratIya vidyA bhavana ke saMsthApaka, bhArata sarakAra ke udyogamantrI) dhUmaketu : zrIhemacandrAcArya, pR. 158 kA anuvAda / - " saMskRta sAhitya aura vikramAditya ke itihAsa meM jo sthAna kAlidAsa kA aura zrI harSa ke darabAra meM bANabhaTTa kA hai, prAyaH vahI sthAna IsA kI bArahavIM zatAbdI meM caulukya vaMzodbhava suprasiddha gurjara narendra ziromaNi siddharAja jayasiMha ke darabAra meM hemacandra kA hai / " paM. zivadatta : nAgarI pracAriNI patrikA kA bhAga 6, saM. 4 "kintu, jaise zivAjI rAmadAsa ke binA, vikrama kavi kulaguru kAlidAsa ke binA aura bhoja dhanapAla ke binA zUnya lagate haiM vaise hI siddharAja aura kumArapAla sAdhu hemacandrAcArya ke binA zUnya lagate haiM / jisa samaya meM mAlavA ke paNDito ne bhIma ke darabAra kI sarasvatIparIkSA kI, usI samaya se hI yaha anivArya thA ki gujarAta kI parAkrama lakSmI, saMskAra lakSmI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna- 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 ke binA jaMgalI logoM kI bahAdurI jaise arthahIna lagatI hai / ise svayaM kA saMskAra-dhana sa~bhAlane kA rahA / " 126 samanvaya, "siddharAja jayasiMha ko hemacandrAcArya nahIM mile hote to jayasiMha kI parAkrama gAthA Aja vAlmIki ke binA hI rAmakathA jaisI hotI aura gujarAtiyoM ko svayaM kI mahattA dekhakara prasanna hone kA tathA mahAna hone kA Aja jo svapna AtA hai, vaha svapna kadAcit nahIM AtA / hemacandrAcArya ke binA gujarAtI bhASA ke janma kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, inake binA varSoM taka gujarAta ko jAgrata rakhanevAlI saMskAritA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI aura inake binA gujarAtI prajA ke Aja ke viziSTa lakSaNoM viveka, ahiMsA, prema, zuddha sadAcAra aura prAmANika vyavahAra praNAlikA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / hemacandrAcArya mAnava ke rUpa meM mahAna the, sAdhu ke rUpa meM adhika mahAna the, kintu saMskAradraSTA kI rIti se ye sabase adhika mahAna the / inhoMne jo saMskAra jIvana meM pravAhita kie, inhoMne jo bhASA pradAna kI, logoM ko jisa prakAra bolanA / bolane kI kalA pradAna kI, inhoMne jo sAhitya diyA, vaha saba Aja bhI gujarAta kI nasoM meM pravAhita hai, isIliye ye mahAna gujarAtI ke rUpa meM itihAsa meM prasiddhi pAne yogya puruSa haiM / " - ' x x x jisako gujarAta kI saMskAritA meM rasa ho, use isa mahAna gujarAtI se preraNA prApta karanI cAhiye / " - dhUmaketu : zrI hemacandrAcArya, pR. 7-8 ( gujarAtI se hindI ) " gujarAta ke itihAsa kA svarNayuga, siddharAja jayasiMha aura rAjarSi kumArapAla kA rAjyakAla hai / isa yuga meM gujarAta kI rAjanaitika dRSTi se unnati huI, kintu isase bhI bar3hakara unnati saMskAra - nirmANa kI dRSTi se huI / isameM jaina amAtya, mahAmAtya aura daNDanAyakoM ko jo dena hai, usake mUla meM mahAna jainAcArya virAjamAna haiM / x x x vi.saM. 802 meM aNahilapura pATaNa kI sthApanA se lekara isa nagara meM uttarottara jainAcAryoM aura mahAmAtyoM kA sambandha bar3hatA hI gayA thA aura usI ke phalasvarUpa rAjA kumArapAla ke samaya meM jainAcAryoM ke prabhAva kI parAkASThA kA digdarzana AcArya hemacandra meM huA / x x x ve apanI sAhityika sAdhanA ke AdhAra para kalikAla Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 127 sarvajJa ke rUpa meM tathA kumArapAla ke samaya meM jaina zAsana ke mahAprabhAvaka puruSa ke rUpa meM itihAsa meM prakAzamAna hue / " - dalasukha mAlavaNiyA : gaNadharavAda kI prastAvanA, pR. 47-48 hemacandra ke "kAvyAnuzAsana'ne unhe uccakoTi ke kAvyazAstrakAroM kI zreNI meM pratiSThita kiyA hai| unhoMne yadi pUrvAcAryoM se bahuta kucha liyA, to paravartI vicArakoM ko cintana ke lievipula sAmagrI bhI pradAna kI / - prabhudayAla agnihotrI : saMcAlaka-madhyapradeza hindI grantha __akAdamI : prastAvanA-AcArya hemacandra kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra, jinheM pazcimI vidvAna AdarapUrvaka jJAna kA sAgara Ocean of Knowledge kahate haiM, saMskRta jagat meM viziSTa sthAna rakhate haiM / saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza sAhitya ke mUrdhanya praNetA AcArya hemacandra kA vyaktitva jitanA gauravapUrNa hai utanA hI preraka bhI hai / kalikAlasarvajJa upAdhi se unake vizAla evaM vyApaka vyaktitva ke viSaya meM anumAna lagAyA jA sakatA hai / na kevala adhyAtma evaM dharma ke kSetra meM apitu sAhitya evaM bhASA-vijJAna ke kSetra meM bhI unakI pratibhA kA prakAza samAna rUpa se vistIrNa huA / inameM eka sAtha hI vaiyAkaraNa, AlaGkArika, dharmopadezaka aura mahAn yugakavi kA anyatama samanvaya huA hai / AcArya hemacandra kA vyaktitva sArvakAlika,sArvadezika evaM vizvajanIna rahA hai, kintu durbhAgyavaza abhI taka unake vyaktitva ko sampradAya-vizeSa taka hI sImita rakhA gayA / sampradAyarUpI meghoM se Acchanna hone ke kAraNa ina AcArya sUrya kA Aloka sampradAyetara janasAdhAraNa taka pahuca na sakA / svayaM jaina sampradAya meM bhI sAdhAraNa bauddhika stara ke loga AcArya hemacandra ke viSaya meM anabhijJa haiM / kintu AcArya hemacandra kA kArya to sampradAyAtIta aura sarvajanahitAya rahA hai aura, isa dRSTi se ve anya sAmAnya jana, AcAryoM evaM kaviyoM se kahIM bahuta adhika sammAna evaM zraddhA ke adhikArI haiM / saMskRta sAhitya aura vikramAditya ke itihAsa meM jo sthAna kAlidAsa kA aura zrI harSa ke darabAra meM jo sthAna bANabhaTTa kA hai, prAyaH vahI sthAna 12vIM zatAbdI meM caulukya vaMzodbhava suprasiddha gurjara narendra ziromaNi siddharAja Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna- 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 128 jayasiMha ke itihAsa meM zrI hemacandrAcArya kA hai / I pro. pArIkha inheM Intellectual Giant kahA hai / ve sacamuca lakSaNa sAhitya tathA tarka arthAt vyAkaraNa, sAhitya tathA darzana ke sAdhAraNa AcArya the / ve suvarNAbha kAnti ke tejasvI evaM AkarSaka vyaktitva ko dhAraNa karane vAle mahApuruSa the / ve taponiSTha the, zAstravettA the tathA kavi the / vyasanoM ko chur3Ane meM ve prabhAvakArI sudhAraka bhI the / unhoMne jayasiMha aura kumArapAla kI sahAyatA se madyaniSedha saphala kiyA thA / unakI stutiyA~ unheM santa siddha karatI haiM, tathA Atma - nivedana unheM yogI siddha karatA hai / sarvajJa ke ananya upAsaka the / I AcArya hemacandra ke divya jIvana meM pada-pada para hama unakI vividhatA, sarvadezIyatA, pUrNatA, bhaviSyavANiyoM meM satyatA aura kalikAlasarvajJatA dekha sakate haiM / unhoMne apanI jJAna - jyotsnA se andhakAra kA nAza kiyaa| ve maharSi, mahAtmA, pUrNa saMyamI, utkRSTa, jitendriya evaM akhaNDa brahmacArI the / ve nirbhaya, rAjanItijJa, gurubhakta, bhaktavatsala tathA vAdimAnamardaka the / ve sarvadharmasamabhAvI, satya ke upAsaka, jaina dharma ke pracAraka tathA deza ke uddhAraka the / ve sarala the, udAra the, niHspRha the / saba kucha hote hue bhI, pro. pITarsana ke zabdoM meM, duniyA ke kisI bhI padArtha para unakA tilamAtra moha nahIM thA / unake pratyeka grantha meM vidvattA kI jhalaka, jJAnajyoti kA prakAza, rAjakArya meM aucitya, ahiMsA pracAra meM dIrghadRSTi, yoga meM AkarSaNa, stutiyoM meM gAmbhIrya, chandoM meM bala, alaGkAroM meM camatkAra, bhaviSyavANI meM yathArthatA evaM unake sampUrNa jIvana meM kalikAlasarvajJatA jhalakatI hai / I hemacandrAcArya prakRti se santa the / siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla kI rAjyasabhA meM rahate hue bhI unhoMne rAjyakavi kA sammAna grahaNa nahIM kiyA / ve rAjyasabhA meM bhI rahe to AcArya ke rUpa meM hI / gujarAta kA jIvana unnata karane ke liye unhoMne ahiMsA aura tattvajJAna kA rahasya janasAdhAraNa ko samajhAyA, unase AcaraNa karAyA aura isIliye anya sthAnoM kI apekSA gujarAta meM Aja bhI ahiMsA kI jar3eM adhika majabUta haiM / gujarAta meM ahiMsA kI prabalatA kA zreya AcArya hemacandra ko hI hai / gujarAta ne hI AcArya Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 129 hemacandra ko janma diyA / yaha daivI ghaTanAoM kA camatkAra pratIta hotA hai, kintu vAstava meM AcArya hamecandra ne apane divya AcaraNa se, prabhAvakArI pracAra evaM upadeza se mahAtmA gAMdhI ke janma kI pRSThabhUmi hI mAnoM taiyAra kI thI / bhArata ke itihAsa meM yadi sarvathA madyavirodha tathA madyaniSedha huA hai to vaha siddharAja evaM kumArapAla ke samaya meM hI / isakA zreya niHsandeha pUrNatayA AcArya hemacandra ko hI hai / usa samaya gujarAta kI zAnti, tuSTi, puSTi evaM samRddhi ke liye AcArya hemacandra hI prabhAvazAlI kAraNa the / inake kAraNa hI kumArapAla ne apane AdhIna aThAraha bar3e dezoM meM caudaha varSa taka jIvahatyA kA nivAraNa kiyA thA / karNATaka, gurjara, lATa, saurASTra, kaccha, sindhu, ucca bhaMmerI, marudeza, mAlava, koMkaNa, kIra, jAMgalaka, sapAdalakSa, mevAr3a, dillI aura jAlandhara dezoM meM kumArapAla ne prANiyoM ko abhayadAna diyA aura sAtoM vyasanoM kA niSedha kiyA / AcArya hemacandra ne apane pANDitya kI prakhara kiraNoM se sAhitya, saMskRti aura itihAsa ke vibhinna kSetroM ko Alokita kiyA hai / ve kevala purAtana paddhati ke anuyAyI nahIM the / jaina sAhitya ke itihAsa meM hemacandra yuga ke nAma se pRthak samaya aGkita kiyA gayA hai tathA usa yuga kA vizeSa mahattva hai / ve gujarAtI sAhitya aura saMskRti ke Adya-prayojaka the / isaliye gujarAta ke sAhityika vidvAn unheM gujarAta kA jyotirdhara kahate haiM / unakA sampUrNa jIvana tatkAlIna gujarAta ke itihAsa ke sAtha guMthA huA hai / unhoMne apane ojasvI aura sarvAGgaparipUrNa vyaktitva se gujarAta ko saMvArA hai, sajAyA hai aura yuga-yuga taka jIvita rahane kI zakti bharI hai / 'hema sArasvata satra' unhoMne sarvajanahitAya prakaTa kiyA / kanhaiyAlAla mANakalAla munzI ne unheM gujarAta kA cetanadAtA (Creator of Gujarat Consciousness) kahA hai / DaoN. vi.bhA.musalagAMvakara : AcArya hemacandra, pR. 169-173 kRtikAra hemacandra 1. AcArya hemacandra : pR. 172-173 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 inake jIvanavRtta ke sambandha meM svaracita granthoM evaM paravartI AcAryoM/ lekhakoM dvArA likhita nimnAGkita granthoM meM pracura evaM prAmANika sAmagrI upalabdha 1. zatArthakAvya zrIsomaprabhasUri 2. kumArapAla pratibodha somaprabhasUri 1241 3. moharAja parAjaya mantrI yazapAla 1228-1332 4. purAtana prabandha saGgraha ajJAta 5. prabhAvaka carita prabhAcandrasUri 1334 6. prabandha cintAmaNi merutuGgasUri 1361 7. prabandhakoza rAjazekharasUri 1405 8. kumArapAla prabandha upAdhyAya jinamaNDana 1392 9. kumArapAla prabodha prabandha jayasiMhasUri 1422 10. kumArapAla caritam jayasiMhasUri 1422 11. vividhatIrthakalpa jinaprabhasUri 1389 12. rAsamAlA alekjaNDara 1878 kinlaoNka phArlsa 13. lAIpha oNpha hemacandra (hemacandrAcArya jIvana caritra kastUramala bAMThiyA) 14. hema samIkSA madhusUdana modI 15. zrI hemacandrAcArya dhUmaketu 1946 16. AcArya hemacandra DaoN. vi.bhA.musalagAMvakara 1971 svakRta grantha 1. vyAzraya kAvya hemacandrasUri 2. siddhahemazabdAnuzAsana prazasti hemacandrasUri 3. pariziSTa parva hemacandrasUri 1172 4. triSaSTizalAkApuruSacarita hemacandrasUri Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 131 Adhunika kAla meM uparyukta sAmagrI ke AdhAra para sabase pahale jarmana vidvAn DaoN0 bulhara ne IsvI san 1889 meM venA meM rahate hue hemacandrasUri kA jIvana caritra likhA hai / yaha pustaka jarmana bhASA meM prakAzita huI thii| isI kA aMgrejI anuvAda pro. DaoN0 maNilAla paTelane I.sana. 1936 meM kiyA thA jise siMghI jaina jJAnapITha vizva bhAratI zAntiniketana se prakAzita kiyA gayA thA / isI ke AdhAra para AcAryazrI kA jIvana vRttAnta likhA jA rahA hai| jIvanacaritra hemacandra kA janma ahamadAbAda se 60 mIla dUra dhaMdhukA meM vikrama saMvat 1145 kArtika pUrNimA ko huA thA / dhaMdhukA meM inake mAtA-pitA mor3ha vaMzIya vaizya rahate the| pitA kA nAma cAciga aura mAtA kA nAma pAhiNIdevI thA / pitA kA nAma, cAcca, cAca, cAciga tInoM milate hai / mor3ha vaMzIya vaizyoM kI kuladevI cAmuNDA aura kulayakSa gonasa thA / mAtA pAhiNI jaina thI aura pitA cAciga sanAtanadharmI the / nAmakaraNa ke samaya nAma rakhA gayA cAMgadeva / inake mAmA neminAga jaina dharmI the / AgAmI prasaGgoM meM udayanamantrI dvArA rUpaye diye jAne para unhoMne zivanirmAlya zabda kA prayoga kiyA hai ataH isake pitA zaiva the, aisA lagatA hai| pitA zaiva aura mAtA jaina isameM koI virodha nahIM hai| svayaM gujarAta ke mahArAjAdhirAja siddharAja jayasiMha kI mAtA jaina thI aura unake pitA zaiva dharmAvalambI the / prabandha koSa ke anusAra cAMgadeva jaba garbha meM taba mAtA pAhiNI ne svapna meM Amra kA sundara vRkSa dekhA thA / isa para AcArya devacandra ne svapnalakSaNa phala kA kathana karate hue kahA thA ki 'vaha dIkSA lene yogya hogA / ' kumArapAla pratibodha ke anusAra usakI mAtA ne cintAmaNi ratna kA svapna dekhA thA / usakA phala kathanakarate hue AcArya devacandra ne kahA thA ki tumhAre eka cintAmaNi tulya putra hogA, parantu guru ko sauMpa dene ke kAraNa sUrirAja hogA, gRhastha nahIM / dIkSA : kumArapAla pratibodha ke anusAra cAMgadeva apanI mAtA pAhiNI ke sAtha pUrNatallagacchIya devacandrasUri ke upadeza sunane ke lie pauSadhazAlA jAte Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 the / upadezoM se prabhAvita hokara cAMgadeva ne AcArya se dIkSA grahaNa karane kI icchA prakaTa kI / usa samaya neminAga ne guru se cAMgadeva kA paricaya bhI karavAyA / cAMgadeva kI bAta sunakara AcArya ne usakI mAtA se dIkSA kI anumati cAhI / kintu, usane kahA ki isake pitA abhI bAhara gae haiM, unake Ane para anumati pradAna kI jAegI / neminAga ke samajhAne-bujhAne para usane apane putra ko AcAryazrI ko sauMpa diyA aura AcArya ne use khambhAta meM mantrI udayana ke pAsa rakhA / AcArya ne jaina saMghakI anumati se samaya para cAMgadeva ko dIkSA dI aura usakA nAma somacandra rakhA / somacandra kA zarIra suvarNa ke samAna tejasvI evaM candramA ke samAna sundara thA, isIlie ve hemacandra khlaae| prabandha cintAmaNi ke anusAra bAlyAvasthA kA eka prasaGga aura milatA hai - "cAMgadeva apane samavayaska bAlakoM se khelate hue upAzraya pahuce aura bAlya svabhAva se devacandrAcArya ke pATa para tatkAla jA baiThe / AcArya ne dekhA aura kahA ki yadi isane dIkSA grahaNa kara lI to yugapradhAna ke samAna hogA / AcArya ne usakI mAtA se usako mAMgA aura mAtA ne 'pitA bahAra gae haiM' kahakara TAla diyA / bhAI nAgadeva ke kahane se bahina pAhiNI ne AcArya ko supurda kara diyA aura vaha khambhAta meM udayana mantrI ke pAsa calA gayA / cAciga ghara AyA aura cAMgadeva ko na dekhakara pUchA ki cAMgadeva kahAM hai ? mAtA cupa rahI, phira use jJAta huA ki cAMgadeva khambhAta meM mantrI udayana ke pAsa hai / cAciga apane putrako lene ke lie khambhAta, udayana ke ghara pahuMcA aura snehavihvala hokara putra kI yAcanA kI / mantrI udayana ne tIna duzAleM aura tIna lAkha rUpaye pradAna kara usakI dIkSA kI anumati caahii| cAciga ne putraprema meM pAgala hokara yaha kahA ki yaha dravya zivanirmAlya hai, Apa mujhe merA putra dIjie / anta meM mantrI udayana ke hara taraha se bahuta samajhAne-bujhAne para dIkSA kI anumati pradAna kI / samaya para udayana mantrI ke sahayoga se caturvidha saMgha ke samakSa devacandrAcArya ne usako dIkSA dI aura dIkSA nAma rakhA somacandra / prabhAvaka caritra ke anusAra inakA dIkSA saMskAra vikrama saMvat 1150 mAgha zuklA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 133 caturdazI zanivAra ko huA thA / jinamaNDanagaNi kRta kumArapAla prabandha ke anusAra inakA dIkSA saMvat 1154 likhA hai| jo ki kAla gaNanA ke anusAra yukta saMgata pratIta hotA hai / prabandha cintAmaNi, prabandha koSa, purAtana prabandha saGgraha Adi granthakAra bhI dIkSA samaya 8 varSa hI batAteM haiM / ataH 1154 hI upayukta pratIta hotA hai| pro. pArIkha (kAvyAnuzAsana prastAvanA, pRSTha 26768, mahAvIra vidyAlaya, bambaI)ne bulhara ke mata kA khaNDana karate hue dIkSA saMvat 1154 hI svIkAra kiyA hai / unakA kathana hai ki AcArya devacandra kI dRSTi cAMgadeva parava vikrama saMvat 1950 meM hI par3I hogI / prabandha cintAmaNi ke anusAra inakI dIkSA khambhAta meM na hokara karNAvatI / (Aja kA ahamadAbAda) meM huI thI aura dIkSA mahotsava meM cAciga bhI sammilita thA / nAmakaraNa saMskaraNa ke samaya inakA nAma somacandra rakhA gayA / dIkSA grahaNa karane ke pazcAt somacandra vidyAdhyayana meM saMlagna hue / unhoMne prabhAvaka caritra (hemacandrasUri prabandha, zloka 37) ke anusAra tarka, lakSaNa evaM sAhitya vidyA para thor3e se samaya meM hI adhikAra prApta kara liyaa| tarka, lakSaNa aura sAhitya usa yuga kI mahAn vidyAe~ mAnI jAtI thI aura isa mahatrayI kA pANDitya rAja darabAra aura jana samAja meM agragaNya hone ke lie atyAvazyaka thA / somacandra kI zikSA kA prabandha stambhatIrtha meM udayana mantrI ke nivAsa sthAna para hI huA thA / pro. pArIkha (kAvyAnuzAna kI aMgrejI prastAvanA) ke matAnusAra hemacandra ne guru devacandrasUri ke sAtha deza-dezAntara paribhramaNa karate hue zAstrIya evaM vyAvahArika jJAna kI abhivRddhi kI thI / DaoN0 nemicandra zAstrI ke matAnusAra (AcArya hemacandra aura unakA zabdAnuzAsanaeka adhyayana, pRSTha 13, - nemicandra zAstrI) hemacandra nAgora meM dhanada nAmaka seTha ke yahA~ tathA devacandrasUri aura malayagiri ke sAtha gaur3a deza ke khillara grAma gae the tathA svayaM kAzmIra gae the / saMvat 1166 meM nAgapura ke dhanada nAmaka vyApArI ne hI sUripada pradAna mahotsava kiyA thA / isa prakAra 21 varSa kI avasthA meM hemacandra AcArya bana gae the / guru kA nAma DaoN0 bulhara ke matAnusAra hemacandra ne apane kisI bhI grantha meM apane Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 guru ke nAma kA ullekha nahIM kiyA hai, jo ki yathArtha pratIta nahIM hotA hai| triSaSTizalAkApuruSa carita ke 10veM parva kI prazasti meM hemacandra ne apane guru kA spaSTa nAmollekha kiyA hai / prabhAvaka caritra evaM kumArapAla prabandha ke anusAra hemacandra ke guru devacandrasUri hI the| vinTaranitja mahodaya ne maladhArI abhayadevasUri ke ziSya hemacandra kA ullekha kiyA hai / (e hisTrI Apha iNDiyana liTarecara vinTaranitja, vAlyUma TU, pRSTha 482-483) / DaoN0 satIza candra (dI hisTrI Apha iNDiyana lAjika, pRSTha 105)ne AcArya hemacandra ko pradyumnasUri kA gurubandhu likhA hai / utpAdAdi siddhi prakaraNa TIkA meM candrasena ne hemacandra ke guru kA nAma devacandrasUri hI likhA hai / ataH yaha spaSTa hai ki hemacandra ke guru kA nAma devacandrasUri hI thA / devacandra hI inake dIkSA guru, zikSA guru evaM vidyA guru the| yaha sambhava hai ki unhoMne anya vidyAoM kA adhyayana anyatra bhI kiyA ho / prabandha cintAmaNi ke anusAra hemacandra ne apane guru se svarNasiddhi kA rahasya pUchA thA, guru ne nahIM batAyA thA / sarasvatI kI ArAdhanA __prabhAvaka caritra ke anusAra brAhmIdevI jo ki vidyA kI adhISThAtrI devI hai kI ArAdhanA ke lie kAzmIra jAne kA vicAra kiyA thA / mArga meM tAmralipti (khambhAta) hote hue jaba raivantagiri para pahuce to hemacandra ko yaha sthAna pasanda AyA aura unhoMne prabandha cintAmaNi ke anusAra vahIM ArAdhanA karane kA mAnasa banAyA / hemacandra vahIM upAsanA karane lage aura mAtA sarasvatI unake sanmukha prakaTa hokara kahane lagI - he putra ! tumhArI samasta manokAmanAe, pUrNa hoMgI / samasta vAdIgaNoM ko parAjita karane kI kSamatA tumheM prApta hogI / yaha sarasvatI devI kA varadAna sunakara ve prasanna hue aura kAzmIra yAtrA para nahIM gae / isa prakAra zAradA kI kRpA se ve siddhasArasvata bana gae aura unameM 'zatasahasrapada' dhAraNa karane kI zakti prakaTa huI / siddharAja jayasiMha se sambandha ___ mahArAjA siddharAja jayasiMha itihAsa prasiddha aura samagra dRSTiyoM se rAjanIti kA dhurandhara mAnA jAtA thA / AcArya hemacandra kA sambandha siddharAja Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 135 jayasiMha se kaba huA ? prabhAvaka caritra aura prabandha cintAmaNi ke anusAra saMvat 1181 meM digambara kumudacandra ke sAtha vAdI devasUri kA jo zAstrArtha huA thA usa samaya hemacandra bhI devasUri ke sAtha the / prabandha cintAmaNi ke aMgrejI anuvAdaka pro. TonI ke anusAra sarvaprathama apanI bahumukhI vidvattA se hI rAjA ko prabhAvita kiyA hogA aura bAda meM dhArmika prabhAva AyA hogaa| prabhAvaka caritra (22/67) ke anusAra siddharAja jayasiMha aura AcArya hemacandra kA milana aNahilapura ke eka sakar3e mArga para huA thA / jahA~ se hAthI ko nikalane meM rukAvaTa par3I thI aura hemacandra ne 'siddha ko nizzaGka hokara apane gajarAja ko le jAne ke liye kahA aura zleSa se stuti kI / ' hemacandra kI prazAnta mudrA aura udbhaTa pANDitya se prabhAvita hokara abhivAdana ke pazcAt unhoMne kahA hogA ki 'prabho ! Apa rAjaprAsAda meM padhArakara darzana dene kI kRpA kareM / ' isake pazcAt hI hemacandra ne yathA samaya rAjyasabhA meM praveza kiyA aura apanI adbhuta vaiduSya aura cAritrabala se rAjA ko prasanna kiyaa| kumudacandra ke sAtha zAstrArtha kA samaya 1181 ke anusAra hemacandra kA samparka siddharAja jayasiMha se usI samaya huA thA / kintu, prabandha cintAmaNi, prabhAvaka caritra ke anusAra inakA samparka isa zAstrArtha se pUrva hI ho cukA thA / pro. pArIkha ke matAnusAra saMvat 1169 ke lagabhaga yaha samparka huA hogA / arabI bhUgolajJa arI idasI ne likhA hai ki jayasiMha buddha pratimA kI pUjA karatA thA / yaha ullekha DaoN0 bulhara ne bhI kiyA hai / hemacandra kI amRtamaya vANI meM upadeza na milane para jayasiMha ke citta meM eka kSaNa bhI saMtoSa nahIM hotA thA / AcArya hemacandra tathA siddharAja jayasiMha lagabhaga samavayaska the / siddharAja kA janma kevala tIna varSa pUrva hI huA thA / ataH ina donoM kA paraspara sambandha guru ziSya ke samAna kabhI nahIM rahA / phira bhI siddharAja sadaiva hemacandra ke prabhAva meM rahe / siddharAja jayasiMha aura AcArya hemacandra ke sambandhoM ko dekhakara somaprabhasUri kumArapAla prabandha meM likhate haiM 'budhajanoM ke cUr3AmaNi AcArya hemacandra bhuvanaprasiddha siddharAja ko sarva sthAnoM meM praSTavya hue / ' zaiva hone para Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 bhI siddharAja jayasiMha jinendra dharma ke prati anurakta huA / hemacandra ke prabhAva meM Akara hI jayasiMha ne ramya rAjavihAra banavAyA / hemacandra racita saMskRta vyAzraya mahArAja ke anusAra siddhapura meM mahAvIra svAmI kA mandira bnvaayaa| siddhapura meM hI cAra jinapratimAoM se samRddha siddhavihAra bhI banavAyA / hema-gopAlaka kahA gayA hai ki AcArya hemacandra jisa samaya siddharAja jayasiMha kI rAjasabhA meM pahuMce, usI samaya IrSyAvaza kisI masakhare vidvAn ne vyaGgya kasate hue kahA - "Agato hemagopAlo daNDakambaladhArakaH" arthAt daNDakambala dhAraka hemagovAliyA A gayA hai (jaina sAdhu bAMe kandhe para kambala aura dAMe hAtha meM daNDa dhAraNa karate haiM) yaha sunakara hemacandra ne tatkAla hI sahaja bhAva se usa vidvAn kA mukha banda karane ke lie karArI coTa karate hue uttara diyA- "SaDadarzanapazugrAmAMzcArayan jainavATake" arthAt SaDdarzanarUpa pazugaNako jaina vAr3e meM carAtA huA daNDa kambala dhAraka hemacandra AyA hai| arthAt AkSepakAraka vidvAnoM kA sadA ke lie muMha banda ho gayA / siddhahema zabdAnuzAsana kI racanA ___ mAlava deza aura usakA adhipati mahArAjA bhoja, siddharAja jayasiMha kI AMkhoM meM sarvadA khaTakatA rahatA thA aura usake lie rAta-dina prayatna rahatA thA ki merI mAlava para vijaya ho / vikrama saMvat 1191 meM siddharAja jayasiMha ne mAlava para vijaya prApta kI / mAlava ko lUTakara vahA~ ke aizvarya aura sAhityika samRddhi ko lekara pATaNa AyA aura usa samRddhi ko dekhate hue jaba 'bhoja vyAkaraNa' dekhA to vaha mAlava ke prati nata-mastaka hokara raha gayA / sAhityika dRSTi se mAlava itanA samRddha thA, Aja gujarAta bhI nahIM hai / Aja gujarAta ke pAsa sAhityika dRSTi se apanA kahane ko kucha nahIM hai / rAjyavistAra, Arthika aura sAmAjika ke dRSTi se gujarAta bhale kitanA hI bar3A ho kintu, mAlava kI sAhitya samRddhi ke sAmane gujarAta kI sAhitya 1. bUta yAnI pratimA / buddha pratimA hI jyAdAtara dekhI hone ke kAraNa erebika loga isa pratimA ko bUta-budha karake pahacAnate the / vAstava meM yaha pratimA zivakI yA jinakI honI caahie| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 137 samRddhi zUnya hai / mahArAjA bhoja racita bhoja vyAkaraNa ke samAna gujarAta kA bhI koI vyAkaraNa honA cAhie / siddharAja jayasiMha kI rAjasabhA meM bar3e dhurandhara diggaja vidvAn the / jaise siMha nAmaka sAMkhyavAdI, vIrAcArya, vAdI devasUri, kumudacandra, zAradAdeza ke utsAha paNDita, sAgara paNDita, rAma, prajJAcakSu mahAkavi zrIpAla, mahAmati bhAgavata, devabodha, bhAva bRhaspati, abhayadevasUri, maladhArI hemacandra, varddhamAnasUri Adi / unhoMne isa vyAkaraNa kI racanA karane meM kauna vidvAn sakSama hai ? isa dRSTi se apanI vidvatpariSad ko dekhA to kevala apUrva pratibhA sampanna hemacandra hI najara Ae ki yahI merI kAmanA ko pUrNa kara sakate haiN| unhoMne rAjasabhA meM hemacandra se anurodha kiyA 'he prabho ! Apa gujarAta ke lie bhI vyAkaraNa kI navIna racanA kIjie / ' siddharAja jayasiMha kI yaha abhilASA anurodha svIkAra karate hue hemacandra ne kahA ki etat sambandhI jo sAhitya aura jo vidvAn apekSita hoM, unakI Apa vyavasthA karAveM / jayasiMha ne svIkAra kiyA / kAzmIra Adi se samasta prakAra ke vyAkaraNa aura unake vidvAnoM ko bulAkara hemacandra ke sahayogI ke rUpa meM rakhA / hemacandra ne bhI apanI prakarSa pratibhA kA upayoga karate hue bhagavAna mahAvIra kI dezanA kA amUlya sUtra syAdvAda samakSa rakhate hue vyAkaraNa kI racanA prArambha kI / pahalA hI sUtra 'siddhiH syAdvAdAd' arthAt syAdvAda aura samanvayavAda kA zaGkhanAda kara diyA / isa vyAkaraNa meM rAjA aura apanA nAma jor3ate hue vyAkaraNa kA nAma rakhA 'siddhahemazabdAnuzAsana' / siddha arthAt siddharAja jayasiMha, hema arthAt hemacandra aura zabdAnuzAsana arthAt vyAkaraNa / isa vyAkaraNa kA paricaya Age diyA jAegA / samasta vidvAnoM dvArA eka mata se isa vyAkaraNa ke sambandha meM prazaMsAtmaka abhimata sunakara siddharAja jayasiMha prasanna hue aura kahA jAtA hai ki jala ke pravAha meM adhiSThAtrI devI ne isa vyAkaraNa ko sahaja svIkAra kiyA isIlie yaha gujarAta kA prasiddha vyAkaraNa bana gayA / mahArAjA kumArapAla siddharAja jayasiMha aputrIya the isIlie kisI vidvAn jyotiSI se Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 jJAta kara ki mere pIche rAjyadhurA kA saMcAlana kumArapAla kareMge / ve yaha nahIM cAhate the ki kumArapAla rAjya kA adhipati bane / ataeva kumArapAla ke maraNa kA aneka bAra prayoga kiyA gayA / kumArapAla bhI maraNabhaya se idharaudhara bhAgate rahe / eka samaya kumArapAla hemacandra ke samparka meM Ae, unake lakSaNa dekhakara hemacandra ne yaha nizcaya kiyA aura kumArapAla se kahA ki 'tuma isa pradeza ke rAjA banoge usa samaya mujhe yAda karanA / ' siddharAja jayasiMha ke bheje hue rAjyapuruSa kumArapAla ko DhU~r3hate hue khambhAta A pahu~ce / usa samaya hemacandra ne apanI vasatI ke bhUmigRha meM kumArapAla ko chipA diyA aura usake dvAra ko pustakoM se Dhaka kara usake prANa bacAe / kahA jAtA hai ki jaba rAjapuruSa hemacandra ke pAsa pahuMce aura pUchA to javAba diyA ki talaghara meM DhUMDha lo, rAjapuruSoM ne socA ki vahA~ pustakeM hI pustakeM hai isIlie ve loga vApisa cale ge| mantrI udayana aura AcArya hemacandra usake saMrakSaNa kA aneka bAra prayoga karate rahe / jayasiMha kI mRtyu ke pazcAt rAjagaddI kA bakher3A bhI prArambha huA kintu anta meM saMvat 1199 mArga zIrSa kRSNA caturdazI ko kumArapAla kA rAjyAbhiSeka ho gayA / rAjya kI uthala-puthala aura SaDyantrakAriyoM se gujarAta ko mukta karane meM kumArapAla ne sabala prayatna kiyA aura pUrNataH se isako mukta karavA diyA / rAjyavyavasthA meM atyanta saMlagna hone ke kAraNa hemacandra ko bhUla bhI gae thA / kumArapAla prabandha, prabandha cintAmaNi, purAtana prabandha saMgraha kumArapAla prabandha ke anusAra jisa samaya kumArapAla kA rAjyAbhiSeka huA usa samaya usakI avasthA 50 varSa hI hogI / isakA lAbha yaha huA ki usane apane anubhava aura puruSArtha dvArA rAjya kI sudRr3ha vyavasthA kI / yadyapi kumArapAla siddharAja ke samAna vidvAn nahIM thA, taba bhI rAjyaprabandha ke karane ke pazcAt dharma tathA vidyA se prema karane lagA thA / kumArapAla kI rAjyaprApti ke saMvAda sunakara hemacandra karNAvatI se pATaNa gae, taba mantrI udayana se jJAta huA ki vaha unheM bilkula bhUla cukA hai / hemacandra ne udayana se kahA ki 'Aja Apa rAjA se kaheM ki vaha apanI naI rAnI ke mahala meM na jAveM / Aja vahA~ utpAta hogA / ' yaha kisane kahA yaha jAnane kI jijJAsA ho to atyanta Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 139 anurodha karane para merA nAma batAnA / udayana ne vaisA hI kiyA / rAtri ko mahala para bijalI girI aura rAnI kI mRtyu ho gii| rAjA ne yaha vismayakAraka camatkAra dekhakara AcArya hemacandra ko guru ke rUpa meM smaraNa kiyA aura rAjyasabhA meM bulAe / rAjA ne unakA sanmAna kiyA aura prArthanA kI ki 'usa samaya Apane mere prANoM kI rakSA kI thI aura yahA~ Ane para hameM darzana bhI nahIM die, lIjie aba apanA rAjya saMbhAliye / ' AcArya ne uttara diyA- 'rAjan ! yadi Apa kRtajJatA ke kAraNa pratyupakAra karanA cAhate haiM to bhagavAna mahAvIra kI vANI anekAntavAda aura ahiMsA kA pracAra-prasAra kareM / ' rAjA ne zanaiHzanaiH ukta Adeza ke svIkAra karane kI pratijJA kI aura apane rAjya se kumArapAla ne prANIvadha, mAMsAhAra, asatya bhASaNa, dyUtavyasana, vezyAgamana, paradhanaharaNa, madyapAna Adi durvyasanoM kA jar3amUla se niSedha kara diyA / amArighoSaNA karavAI / usane apane adhIna 18 prAntoM meM pazuvadha kA niSedha kara diyA thA / ahiMsA kA itanA vyApaka pracAra kiyA ki kumArapAla kA jIvana ahiMsAmaya ho gyaa| kumArapAla pratibodha ke anusAra kumArapAla ke AcAra-vicAra aura vyavahAra dekhane se tathA hemacandra ke ananyopAsaka hone se kumArapAla ne jIvana ke antima dinoM meM jaina dharma svIkAra kara liyA hogA aura prAyaH unakA jIvana dvAdazavratadhArI zrAvaka jaisA ho gayA hogA / isIlie kumArapAla ko hemacandra svayaM apane granthoM meM 'paramArhata' karate haiM / yaha satya hai ki vaha jaina vicAroM kA pAlana karate hue tanmaya ho gayA thA aura hemacandra ko guru mAnakara vaha unhIM ke AdezoM kA anusaraNa karatA thA / prabhAsa pATaNa ke bhAvabRhaspati vikrama saMvat 1229 meM bhadrakAli zilAlekha meM mAhezvara nRpAgraNI kahate haiM aura hemacandra bhI saMskRta vyAzraya kAvya ke 20veM sarga meM kumArapAla kI zivabhakti kA ullekha karate kahate haiM ki hemacandra aura kumArapAla kA guru-ziSya jaisA sambandha thA aura hemacandrAcArya ke prabhAva meM Akara kumArapAla ne jaina paramparA kI atyadhika unnati kI thii| aneka jinamandira banavAe / 1400 vihAra banavAe aura jaina dharma ko rAjyadharma banAyA / isakA ullekha rAmacandrasUri kRta Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 kumAravihArazataka meM milatA hai / jahA~ kumArapAla ne sahasroM mandiroM kA jIrNoddhAra karAyA vahIM kedAra tathA somanAtha ke mandira kA bhI jIrNoddhAra karavAyA / ___kumArapAla kI prArthanA para hI AcArya hemacandra ne triSaSTizalAkApuruSacarita mahAkAvya, yogazAstra tathA vItarAga stuti Adi kI racanA kI / saMskRta vyAzraya kAvya kA antima sarga aura prAkRta vyAzraya kAvya kumArapAla ke samaya meM hI likhA gayA / pramANa mImAMsA kI racanA bhI isI ke kAla meM huI / aneka granthoM kI svopajJa TIkAeM, jisameM ki kumArapAla kA ullekha milatA hai, racanA kI gaI / kumArapAla ne 700 lekhakoM ko bulavAkara hemacandra nirmita grantha kI pratilipi karavAI aura 21 jJAnabhaNDAra bhI sthApita kie| paramArhat kumArapAla racita sAdhAraNa jinastavaH 'namAkhilAkhaNDalamauliratna' 33 padyoM kA yaha stava bhI prApta hotA hai / aisA lagatA hai ki jaina zAsana meM vAsitacitta hokara kumArapAla ne antima samaya meM vItarAga stotra, yogazAstra Adi granthoM kA pArAyaNa karate hue hI aura guru kI AjJApAlana karate hue hI isa jaihika loka kA tyAga kiyA ho ! somanAtha yAtrA rAjA kumArapAla ne jaba somanAtha kI yAtrA kI to guru ko bhI sAtha meM calane kA AmantraNa diyA / hemacandra ne saharSa svIkAra kiyA aura kahA hama tapasviyoM kA to tIrthATana mukhya dharma hai / yAtrA karate hue sukhAsana Adi vAhanoM ke lie hemacandra ke asvIkAra kiyA aura paidala yAtrA kI / rAjA ne atyanta bhakti ke sAtha somanAtha ke liGga kI pUjA kI aura guru se kahA ki 'Apako kisI prakAra kI Apatti na ho to Apa tribhuvanapati somezvaradeva kA arcana kareM / ' AcArya hemacandrane AhvAna, avaguNThana mudrA, mantra, nyAsa, visarjana Adi svarUpa, paJcopacAra vidhi se ziva kA pUjana kiyA tathA 'bhava bIjAGkarajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // ' Adi svapraNIta zlokoM se stuti kI / kahA jAtA hai ki unhoMne isa avasara para rAjA ko sAkSAt mahAdeva ke darzana kraae| isa para kumArapAla ne kahA ki hemacandrAcArya saba devatAoM ke avatAra aura trikAlajJa haiM / inakA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 141 upadeza mokSa mArga ko dene vAlA hai / (saMskRta vyAzraya kAvya, sarga-5, zloka 133-141) isI prakAra rAjA kumArapAla kI kuladevI kaNTezvarI devIke samakSa jo pazubalI-saptamI ko 700 pazu aura 7 bhaiMse, aSTamI ko 800 pazu aura 8 bhaiMse tathA navamI ko 900 pazu aura 9 bhaiMse dI jAtI thI usako bhI apanI zakti kA prayoga kara samApta karavAyA / zaivamaThAdhIza gaNDa bRhaspati bhI jainAcAryoM ko vandana karate the| aisA hone para bhI ve andha zraddhA (gatAnugatika) ke pakSapAtI nahIM the| hemacandra ne mahAvIrastuti meM spaSTa kahA hai he vIra prabhu, kevala zraddhA se hI Apake prati pakSapAta nahIM hai aura na hI kisI dveSa ke kAraNa dUsare se aruci hai / AgamoM ke jJAna aura yathArtha parIkSA ke bAda terI zaraNa lI hai / 'na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruci pareSAm / yathAvadAptatvaparIkSayA ca tvAmeva vIra prabhumAzritAH smaH // mahAvIra stuti, zloka-5 / ' 84 varSa kI avasthA meM anazanapUrvaka antyArAdhana kriyA unhoMne Arambha kI tathA kumArapAla se kahA ki 'tumhArI Ayu bhI cha: mAha zeSa rahI hai / ' anta meM kumArapAla ko dharmopadeza dete hue saMvat 1229 meM apanA deha tyAga diyA / ziSya samudAya AcArya hemacandra kA gujarAta ke do-do rAjAoM-siddharAja jayasiMha aura kumArapAla, udayana mantrI AmrabhaTTa, vAgbhaTTa, cAhar3a, kholaka, mahAmAtya zAntanu Adi rAjavargIya parivAra se ghaniSTha sambandha rahA hai| AcArya kA ziSya samudAya bhI vizAla rahA hai / kahA jAtA hai ki unake 100 ziSya the / zataprabandhakAra rAmacandrasUri, anekArtha koSa ke TIkAkAra mahendrasUri, varddhamAnagaNi, devacandragaNi, guNacandragaNi, yazaHcandragaNi, vaiyyAkaraNI udayacandragaNi, bAlacandrasUri Adi mukhya the / AcArya hemacandra racita triSaSTizalAkApuruSacarita kA maGgalAcaraNa 'sakalArhatpratiSThAna' ko paravartI tapAgaccha paramparA pAkSika pratikramaNa ityAdi Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 meM isako caityavandana ke rUpa meM bolakara hemacandrAcArya ke prati apanI bhAvAJjali prastuta karatA hai / yaha ucita bhI hai / sAhitya sarjanA yugAnusAra tarka, lakSaNa aura sAhitya ina tIna mahAvidyAoM kA adhikRta adhyayana kara rAjyasabhA kA sadasya bana jAnA uttama koTi kA mAnA jA sakatA hai| kisI eka-do vidhA para apanI pratibhA ke bala para nUtana sAhitya kA nirmANa kara mahAkavi yA mahAlekhaka bananA sambhavita mAnA jA sakatA hai kintu, aneka vidhAoM para adhikArapUrNa maulika sAhitya kA nirmANa karanA sarvotkRSTa yA siddhasArasvata hI kara sakatA hai / isa tIsarI koTi meM AcArya hemacandra ko rakhanA hI nyAyasaGgata hogA / inhoMne jo kucha bhI sAhitya sarjana kiyA vaha maulika hI rahA, koI TIkA yA TippaNI nahIM / hA~, yaha satya hai ki pUrva kaviyoM, lekhakoM kA vidhivat adhyayana kara unake mantavyoM ko Apane sthAna-sthAna para uddhRta avazya kiyA hai yA unako AtmasAt kara maulika sRjana hI kiyA hai / yaha bhI eka vidhA para nahIM - zabdAnuzAsana (paMcAMgI sahita), koSa, anekArthI koSa, dezI nAmamAlA, mahAkAvya, dvisandhAna kAvya, alaGkAra zAstra, chandaHzAstra, nyAya zAstra, yoga zAstra aura stotra Adi vividha viSayoM para racanAe~ kI haiM jo ki yaha siddhasArasvata hI kara sakatA hai| dUsarI bAta yaha ki sAhitya sarjana ke atirikta do-do mahArAjAoM para apane vaiduSya kA prabhAva DAlanA aura eka ko to apanA vazamvada hI banA lenA, una jaise prabhAvaka AcAryoM kA hI kArya hai| unake dvArA jo nirmita sAhitya jo prApta ho rahA hai usakI sUcI AgamaprabhAkara munizrI puNyavijayajI ne taiyAra kI thI vaha nimna hai :grantha nAma zloka saMkhyA 1. siddhahemazabdAnuzAsana 2. siddhahema laghuvRtti 9000 3. siddhahema bRhavRtti 18000 siddhahema bRhannyAsa 84000 5. siddhahema prAkRtavRtti 2200 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 liGgAnuzAsana uNAdigaNavivaraNa dhAtuparAyaNavivaraNa 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. dezInAmamAlA abhidhAnacintAmaNinAmamAlA anekArtha koSa nighaNTu koSa 13. kAvyAnuzAsana savivaraNa 14. chandonuzAsana savivaraNa 15. saMskRta dvayAzraya 17. pramANamImAMsA (apUrNa) 3984 3250 5600 10000 1828 396 3500 6800 3000 1500 2500 1000 36000 3500 12750 188 32 32 44 143 18. vedAGkuza 19. triSaSTizalApuruSacarita mahAkAvya 20. pariziSTa parva 21. yogazAstra 22. vItarAgastotra 23. anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA 24. ayogavyavaccheda dvAtriMzikA 25. mahAdeva stotra kahA jAtA hai ki inhoMne 3.5 karor3a zloko kA nirmANa kiyA thA kintu Aja usakA zatAMza hI 2,07,000 zloka pramANa hI sAhitya prApta hotA hai / videzI AkrAntAoM dvArA kucha sAhitya jalA diyA hogA, kucha naSTa ho gayA hogA aura kucha bhaNDAroM meM upekSita par3A huA hogA / prApta sAhitya para kiJcit vivecana prastuta : hai siddhahemazabdAnuzAsana, 7 adhyAya - AcArya hemacandra ne apane samaya meM upalabdha samasta vyAkaraNa vADmaya kA anuzIlana kara apane 'zabdAnuzAsana' evaM anya vyAkaraNagranthoM kI racanA kI / hemacandra ke pUrvavartI vyAkaraNoM meM tIna doSa-vistAra, kaThinatA evaM kramabhaGga yA anuvRttibAhulya pAye jAte haiM, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anusandhAna- 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 1 kintu zabdAnuzAsanakAra hemacandra ukta tInoM doSoM se mukta haiM / unakA vyAkaraNa suspaSTa evaM Azubodhaka rUpa meM saMskRta bhASA ke sarvAdhika zabdoM kA anuzAsana upasthita karatA hai / yadyapi unhoMne pUrvavartI vyAkaraNoM se kucha na kucha grahaNa kiyA hai, kintu usa svIkRti meM bhI maulikatA aura navInatA hai unhoMne sUtra aura udAharaNoM ko grahaNa kara lene para bhI unake nibandhanakrama ke vaiziSTya meM eka nayA hI camatkAra utpanna kiyA hai| sUtroM kI samatA, sUtroM ke bhAvoM ko pacAkara naye DhaMga ke sUtra evaM amoghavRtti ke vAkyoM ko jyoM ke tyoM rUpa meM athavA kucha parivartana ke sAtha nibaddha kara bhI apanI maulikatA kA akSuNNa banAye racAnA hemacandra jaise pratibhAzAlI vyakti kA hI kArya hai / prArambha ke 7 adhyAyoM meM kula 3566 sUtra haiM / laghuvRtti, bRhadvRtti, bRhannyAsa Adi vyAkhyA grantha likhakara apUrva vaiduSya kA paricaya diyA hai / liGgAnuzAsana svopajJa vivaraNa, uNAdigaNa svopajJa vivaraNa, dhAtupArAyaNa svopajJa vivaraNa ityAdi kA nirmANa kara zabdAnuzAsana ke pA~ca aMgoM ko paripuSTa kiyA hai / I prAkRta vyAkaraNa (siddhahemazabdAnuzAsana kA AThavA~ adhyAya) AcArya hema kA yaha prAkRta vyAkaraNa samasta upalabdha prAkRta vyAkaraNoM meM sarvAdhika mahattvapUrNa aura vyavasthita hai / isake cAra pAda haiM / prathama pAda meM 271, dvitIya pAda meM 218, tRtIya pAda meM 182 aura caturdha pAda meM 388 kula sUtra 1059 haiM / caturtha pAda meM zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI kI vizeSatAoM kA nirNaya hai / hemacandra ke sanmukha pA~ca-chaH sadiyoM kA bhASAtmaka vikAsa aura sAhitya upasthita thA, jisakA unhoMne pUrNa upayoga kiyA hai / cUlikA paizAcI aura apabhraMza kA ullekha vararuci ne nahIM kiyA hai / cUlikA aura apabhraMza kA anuzAsana hema kA apanA hI hai / apabhraMza bhASA kA niyamana 119 sUtroM meM svatantra rUpa se kiyA hai / udAharaNoM meM apabhraMza ke pUre ke pUre dohe uddhRta kara naSTa hote hue vizAla sAhitya kA unhoMne saMrakSaNa kiyA hai / hemacandra hI sabase pahale aise vaiyyAkaraNa haiM jinhoMne apabhraMza bhASA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 ke sambandha meM itanA vistRta vivecana upasthita kiyA hai / I koSa-abhidhAnacintAmaNi nAmamAlA - 12vIM zatAbdI meM jitane koSa grantha likhe gae unameM se hemacandra ke koSa sarvotkRSTa haiM / zrI e. bI. kItha apane saMskRta sAhitya ke itihAsa meM ukta kathana kA samarthana karate haiM / isameM chaH kANDa haiM jinakI padya saMkhyA kula 1542 haiM / isa para 'tattvabodhavidhAyinI' nAmaka svopajJa TIkA hai / isa TIkA grantha meM zabda prAmANya vAsuki evaM vyADi se liyA gayA hai aura vyutpatti dhanapAla aura prapaJca se lI gaI hai| vikAsa, vistAra, vAcaspati Adi granthoM se liyA gayA hai / koSoM meM yaha koSa aneka dRSTi se mahattvapUrNa hai / itihAsa kI dRSTi se isa koSa kA bar3A mahattva hai / TIkA meM pUrvavartI 56 granthakAroM aura 31 granthoM kA ullekha kiyA hai / sAMskRtika dRSTi se hemacandra ke koSoM kI sAmagrI mahattvapUrNa hai / hemacandra kA sthAna na kevala saMskRta koSa -granthakAroM meM apitu sampUrNa koSa-sAhityakAroM meM akSuNNa hai / bhASAvijJAna kI dRSTi se bhI yaha koSa atyanta utkRSTa hai| jo ki abhidhAna cintAmaNi meM zabda nahIM zeSasaGgraha nAmamAlA Ae the usakI pUrti svarUpa hI hai / - - 145 anekArtha saGgraha jina zabdoM ke eka se aneka artha hote haiM una zabdoM kA isameM saMkalana kiyA gayA hai / isameM 7 kANDa haiM aura 1939 zloka haiM / anekArtha zabdoM ke isa saGgraha meM prArambha ekAkSara zabdoM se aura anta SaDakSara zabdoM se hotA hai / zabdoM kA krama Adima akArAdi varNoM tathA antima kakArAdi vyaJjanoM ke anusAra calatA hai / isa koSa para zrI hemacandrasUri ke ziSya mahendrasUri TIkA kI hai / dezInAmamAlA - jisa prakAra zabdAnuzAsana meM prAkRta evaM apabhraMza kA vyAkaraNa likhakara zabdAnuzAsana ko pUrNatA pradAna kI hai usI prakAra koSa sAhitya meM bhI dezI nAmamAlA likhakara koSa sAhitya ko pUrNatA pradAna kI hai / isameM 3978 zabdoM kA saMkalana hai / dezI zabdoM kA saGgraha kaThina kArya hai, saGgraha karane para bhI unakA grahaNa karanA aura bhI kaThina kArya hai / isIlie hemacandra ne yaha kArya apane hAthoM meM liyA / dezI nAmamAlA meM prayukta zabdoM kI vyutpatti saMskRta zabdoM se nahIM ho sakatI / isIlie Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 inheM nirarthaka mAnakara zabdoM kA saGgraha kahakara DaoN0 bulhara ne hemacandra kI AlocanA kI hai kintu, DaoN0 bulhara AlocanA karate samaya hemacandra ke mantavya ko samajha nahIM paaye| pro. muralIdhara banarjIne svasampAdita dezInAmamAlA kI prastAvanA meM isa prazna para yukti saMgrata vicAra kiyA hai aura AlocanA kA samucita uttara bhI kiyA hai| pro. pizala ne ina zabdoM kA saGgraha vyartha hI mAnA hai kintu pro. banarjI ne isakA bhI uttara diyA hai / dezI zabdoM kA yaha zabdakoza bahuta hI mahattvapUrNa tathA upayogI hai isameM tatsama, tatbhava aura dezI zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / isa koSa meM 4058 zabda saMkalita haiM / jisameM tatsama zabda 180, garbhita tadbhava zabda 1850, saMzaya yukta tadbhava zabda 528 aura avyutpAdita prAkRta zabda 1500 haiM / isa koSa meM ATha adhyAya haiM aura kula 783 gAthAe~ haiN| nighaNTu zeSa - yaha vanaspati zabdoM kA koSa hai / isameM cha: kANDa haiM / 379 zloka haiM / vaidyaka zAstra kI dRSTi se yaha atyanta upayogI hai| kAvyAnuzAsana - isameM tIna pramukha vibhAga haiM / 1. sUtra (gadya), 2. vyAkhyA, 3. vRtti / kAvyAnuzAsana meM kula sUtra 208 haiN| sUtroM kI vRtti karane vAlI vyAkhyA 'alaGkAra cUr3AmaNi' kahalAtI hai aura isI vyAkhyA ko suspaSTa karane ke lie udAharaNoM ke sAtha 'viveka' nAma vRtti likhI gaI hai| kAvyAnuzAsana 8 adhyAyoM meM vibhakta hai / alaGkArazAstra se sambandha rakhane vAle sAre viSayoM kA pratipAdana bahuta hI sundara rUpa se kiyA gayA hai / alaGkAra cUDAmaNi meM kula 807 udAharaNa prastuta kie gae haiM aura 'viveka 825 udAharaNa prastuta kie gae haiM / sampUrNa kAvyAnuzAsana meM 1632 udAharaNa prastuta haiM / alaGkAra cUDAmaNi evaM viveka meM 50 kaviyoM tathA 51 granthoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai / prathama adhyAya meM kAvya paribhASA, kAvyahetu, kAvyaprayojana Adi kA varNana hai| dvitIya adhyAya meM rasa, sthAyI bhAva, vyabhicArI bhAva tathA sAttvika bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai / tRtIya adhyAya meM zabda, vAkya, rasa tathA doSoM para prakAza DAlA gayA hai| caturtha adhyAya kAvyaguNa arthAt oja, mAdhurya evaM prasAda para prakAza DAlA gayA hai / paJcama adhyAya meM cha: zabdAlaGkAroM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 147 kA varNana hai / chaThe adhyAya meM 29 arthAlaGkAroM kA varNana hai| saptama adhyAya meM nAyaka-nAyikA ke bheda-prabhedoM para vicAra kiyA gayA hai| aSTama adhyAya meM kAvya ko prekSya tathA zravya do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / isameM bANabhaTTa kI taraha hemacandra bhI kathA aura AkhyAyikA kA bheda svIkAra kara rahe haiM / navameM adhyAya meM campU kAvya kI paribhASA hai / kAvyAnuzAsana prAyaH saGgrahagrantha hai / isameM AcArya ne rAjazekhara, mammaTa, Anandavarddhana aura abhinavagupta Adi se paryApta Adi se paryApta sAmagrI grahaNa kI hai / kAvyaprakAza kA vizeSa upayoga kiyA gayA hai, phira bhI kAvyAnuzAsana meM hemacandra kI maulikatA akSuNNa hai / yadyapi kAvyaprakAza ke sAtha kAvyAnuzAsana kA adhika sAmya hai / kintu, kahIM-kahIM nahIM apitu paryApta sthAnoM para hemacandra ne mammaTa kA virodha bhI kiyA hai| jaise upamA kI paribhASA / kAvyAnuzAsana meM apane samarthana ke lie hemacandra vividha grantha evaM granthakartAoM ke nAma uddhRta karane meM atyanta catura haiM / katipaya vidvAnoM ke matAnusAra kAvyAnuzAsana meM maulikatA kA abhAva khaTakatA hai / mahAmahopAdhyAya pI.vI.kANe ke matAnusAra AcArya hemacandra pradhAnataH vaiyyAkaraNI the tathA alaGkArazAstrI gauNarUpa meM the / unake matAnusAra kAvyAnuzAsana saGgrahAtmaka ho gayA hai / trilokInAtha jhA (bihAra risarca sosAyaTI, volyUma-40-3 bhAga eka-do pR0 22-23) kA mata bhI isI prakAra hai / zrI e.bI.kItha bhI kAvyAnuzAsana meM maulikatA nahIM dekhate / zrI esa.ena.dAsa. gupta evaM zrI esa.ke.De. isa viSaya meM kItha ke hI mata ko svIkAra karate haiM / kintu, zrI viSNupada bhaTTAcArya (AcArya hemacandra para vyaktiviveka ke kartA kA RNa' nibandha iNDiyana kalcara grantha 13 pRSTha 218-224) ne zrI kANe ke mata kA khaNDana kiyA hai aura hemacandra ke kAvyAnuzAsana meM maulikatA prasthApita kI hai / ve rasa-siddhAnta ke kaTTara anuyAyI the / kAvyAnuzAsana ke matAnusAra kAvya saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura grAmya apabhraMza meM bhI likhA jA sakatA hai / kAvyAnuzAsana kI vyAkhyAoM 'alaGkAra cUr3AmaNi' tathA 'viveka' meM jo udAharaNa evaM jAnakArI dI hai vaha saMskRta sAhitya meM evaM kAvyazAstra ke itihAsa ke lie atyanta upayukta hai / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 mammaTa kA kAvyaprakAza kliSTa hai, sAdhAraNa pAThakoM ke lie sugama nahIM aura saMskRta ke kAvya ke atirikta anya sAhitya vidhAoM kA adhyayana karane ke lie dUsare grantha bhI dekhane par3ate haiM / hemacandra kA kAvyAnuzAsana isa artha meM paripUrNa hai| chandonuzAsana - isakA aparanAma chanda cUDAmaNi hai aura svopajJa TIkA hai / yaha ATha adhyAyoM evaM 763 sUtroM meM vibhakta hai / apane samaya taka AvezakRta evaM pUrvAcAryoM dvArA prarUpita samasta saMskRta, prAkRta aura apabhraMza chandoM kA samAveza karane kA prayatna kiyA hai / chandoM ke lakSaNa to isameM saMskRta meM likhe haiM kintu unake udAharaNa, unake prayogAnusAra saMskRta, prAkRta yA apabhraMza se die gae haiN| aise aneka prAkRta chandoM ke nAma lakSaNa udAharaNa bhI die haiM jo svayambhU chanda meM nahIM hai / chandonuzAsana kI racanA kAvyAnuzAsana ke bAda huI hai / chandonuzAsana se bhArata ke vibhinna rAjyoM meM pracalita chandoM para prakAza par3a sakatA hai / grantha meM prastuta udAharaNoM ke adhyayana se hemacandra kA gIti kAvya meM siddhahasta honA bhI mAlUma par3atA hai| saMskRta sAhitya kI dRSTi se chandonuzAsana ke rUpa meM hemacandra kI dena adhika dRSTigata nahIM hotI kintu prAkRta tathA apabhraMza bhASA kI dRSTi se unakI dena ullekhanIya hai / pramANa-mImAMsA - pramANa-mImAMsA meM yadyapi unakI mUla sthApanAaiM viziSTa nahIM hai tathApi jaina pramANa zAstra ko sudRr3ha karane meM, akATya tarkoM para pratiSThita karane meM pramANamImAMsA viziSTa sthAna rakhatA hai / yaha grantha sUtra zailI kA grantha hai / upalabdha grantha meM 2 adhyAya aura 3 Ahnika mAtra haiN| apUrNa hai| ho sakatA hai ki vRddhAvasthA ke kAraNa ise pUrNa na kara pAe hoM, athavA zeSa bhAga naSTa ho gayA ho / isa grantha meM hemacandra kI bhASA vAcaspati mizra kI taraha napItulI, zabdADambaroM se rahita, sahaja aura sarala hai / yaha na ati saMkSipta hai aura na adhika vistAra vAlA / pramANa-mImAMsA kA uddezya kevala pramANoM kI carcA karanA nahIM hai apitu pramANanaya aura sopAya bandha mokSa ityAdi paramapuruSArthopayogI viSayoM kI carcA karanA hai / isa grantha kI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 149 vizeSatA yaha hai ki hemacandra ne 'gRhItagrAhI' aura 'grahISyamANagrAhI' do kA samatva dikhAkara sabhI dhArAvAhI jJAnoM meM prAmANya kA samarthana karAyA hai / hemacandra indriyAdhipatya aura anindriyAdhipatya donoM ko svIkAra karake ubhayAdhipatya kA hI samarthana karate haiM / hemacandra ne jaya-parAjaya vyavasthA kA nayA nirmANa kiyA hai| yaha nayA nirmANa satya aura ahiMsA tattvoM para pratiSThita huA hai| isake anusAra jaina darzana jIvAtmA aura paramAtmA ke bIca bheda nahIM maantaa| pratyeka adhikArI vyakti sarvajJa banane kI zakti rakhatA hai / anekAntavAda aura syAdvAda kA isameM pUrNa samarthana kiyA gayA hai / pramANamImAMsA meM hemacandra ne pUrvavartI Agamika, tAkika, sabhI jaina mantavyoM ko vicAra va manana se pacAkara apane DhaMga kI vizada, apunarukta, sUtrazailI tathA sarvasaGgrAhiNI vizadatama svopajJa vRtti meM sanniviSTa kiyA hai| pramANamImAMsA aitihAsika dRSTi se jaina tattva sAhitya meM tathA bhAratIya darzana sAhitya meM viziSTa mahattva rakhatA hai / vyAzraya saMskRta - vyAzraya kAvyoM meM prastuta saMskRta vyAzraya kAvya kA sthAna apUrva hai| isameM siddhahemazabdAnuzAsana adhyAya 7 taka ke niyamoM, udAharaNoM ko dikhAnA Avazyaka samajhakara sUtroM ke udAharaNa prastuta kie haiN| dUsarI tarapha cAlukya vaMza kA aitihAsika varNana bhI diyA gayA hai / jo cAlukya vaMza ke itihAsa ke lie spaSTatA mUlyavAna hai / isa kAvya meM 20 sarga aura 2888 zloka haiM / dvisandhAna kAvyoM kI dRSTi se yaha kAvya abhUtapUrva hai| vyAzraya prAkRta - siddhahemazabdAnuzAsana ke 8veM adhyAya prAkRta vyAkaraNa ke niyamoM ko spaSTa karane ke lie prAkRta vyAzraya kAvya kI racanA kI gaI hai| yaha 8 sargoM meM vibhAjita hai| jisameM 6 sarga meM zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA paizAcI aura apabhraMza bhASA ke udAharaNa spaSTa haiM / dUsarI tarapha mahArAjA kumArapAla jIvanacaritra varNita hai / isa prakAra vyAkaraNa aura jIvanacaritra kA pratyeka padyoM meM prayoga karate hue kavi ne isameM apAra saphalatA prApta kI hai| triSaSTizalAkApuruSacarita mahAkAvya - yaha 36000 zloka parimANa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 kA mahAkAvya hai / ise paurANika va aitihAsika mahAkAvya bhI kaha sakate haiN| jaina paramparA meM jo 63 zalAkA mahApuruSa mAne gae haiM - cauvIsa tIrthaMkara, bAraha cakravartI, nau baladeva, nau vAsudeva, nau prativAsudeva / dasa paryoM meM isakA vibhAjana kiyA gayA hai| pratyeka parva meM anekoM sarga haiN| prathama parva meM bhagavAna RSabhadeva kA, saptama parva jaina rAmAyaNa, ATha-nau-dasa parva aitihAsika mahApuruSa neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra ke hai / isameM trailokya kA varNana pAyA jAtA hai / isameM paraloka, Izvara, AtmA, karma, dharma, sRSTi Adi viSayoM kA vizada vivecana kiyA gayA hai / isameM dArzanika mAnyatAoM kA bhI vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai / itihAsa, kathA evaM paurANika tathyoM kA yatheSTa samAveza kiyA gayA hai / sRSTi, vinAza, punarnirmANa, devatAoM kI vaMzAvalI, manuSyoM ke yugoM, rAjAoM kI vaMzAvali kA varNana Adi purANoM ke sabhI lakSaNa pUrNarUpeNa isa mahad grantha meM pAye jAte haiM / yaha sArA kAvya praur3ha evaM udAtta zailI kA utkRSTa udAharaNa hai / pratyeka varNana sajIva evaM sAlaGkAra hai / ___ DaoN. haramana jekobI ne triSaSThizalAkApuruSacarita ko rAmAyaNa, mahAbhArata kI zailI meM race gaye eka jaina mahAkAvya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / yaha grantha purANa aura kAvya-kalA donoM hI dRSTiyoM se uttama hai| isa vizAla grantha kA kathA-zilpa mahAbhArata kI taraha hai| AcArya hemacandra ne apane isa grantha ko mahAkAvya kahA hai / usakI saMvAda-zailI, usake loka-tattvoM aura usakI avAntara kathAoM kA samAveza isa grantha ko paurANika zailI ke mahAkAvyoM kI koTi meM le jAtA hai / ___ pariziSTa parva - ise 'sthavirAvalicarita' bhI kahA gayA hai / isameM 13 sarga haiM / muktigAmI jambUsvAmI, prabhava, zayyambhava, yazobhadra, bhadrabAhu, sambhUtivijaya, sthUlibhadra AryamahAgiri, Arya suhasti, vajrasvAmI, AryarakSita, Adi zrutakevalI caturdaza pUrvadhara, dasa pUrvadhara, AcAryoM kA prApta pUrNa paricaya diyA gayA hai| ___ AcArya hemacandra kI do dvAtriMzikAe~ prApta hotI hai / pahalI hai anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA / isameM 32 zloka haiM / bhakti kI dRSTi se Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 151 ina stotroM kA jitanA mahattva hai unase kahIM adhika kAvya kI dRSTi se mahattva hai / anya yoga vyavaccheda dvAtriMzikA meM anya darzanoM kA khaNDana kiyA gayA hai / DaoN. AnandazaMkara dhruva ne ina para apanA abhimata prakaTa kiyA hai / unake mata se 'cintana aura bhakti kA itanA sundara samanvaya isa kAvya meM huA hai| yaha darzana tathA kAvyakalA donoM hI dRSTi se utkRSTa kahA jA sakatA hai|' jaina darzana ke vyApakatva ke viSaya meM batalAtehue hemacandra kahate haiM ki jisa prakAra dUsare darzanoM ke siddhAnta eka dUsare ko pakSa va pratipakSa banAne ke kAraNa matsara se bhare hue haiM usa prakAra arhat siddhAnta nahIM hai kyoMki yaha sAre nayoM ko binA bhedabhAva ke grahaNa kara letA hai / isa stotra para zrI malliSeNasUri kI TIkA 'syAdvAdamaJjarI' hai / vItarAga stotra - yaha bhakti stotra hai / isameM 20 stava haiM / 88 padyoM kA eka stava hai isa prakAra kula padya saMkhyA 186 hai / bhaktahRdaya hemacandra ne vItarAga stotra bhakti ke sAtha samanvayAtmakatA evaM vyApaka dRSTikoNa pradarzita kiyA hai| ayoga vyavaccheda dvAtriMzikA - isameM bhI 32 padya haiM / isameM pramukhatA se svamata kA maNDana arthAt jaina mata kA pratiSThApana kiyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra kI stuti karate hue sarala evaM sarasa zabdoM meM jaina dharma kA svarUpa saMkSepa tathA prAmANika bhASA meM varNita kiyA gayA hai / mahAdeva stotra - isa stotra meM mahAdeva ko AdhAra banAkara vItarAga deva kI stuti kI gaI hai aura yaha sarvadharmasamanvaya kI dRSTi se mahattvapUrNa kRti hai| yogazAstra - cAlukya nareza kumArapAla ke vizeSa anurodha se AcArya hemacandra ne yogazAstra kI racanA kI thii| isameM 12 prakAza aura 1018 zloka haiM / isa para svopajJa vivaraNa prApta hai| jisa prakAra digambara paramparA meM yoga viSayaka zubhacandra kRta jJAnArNava grantha apratima hai usI prakAra zvetAmbara paramparA meM hemacandra kA yogazAstra bhI eka atyanta mahattvapUrNa grantha hai / yaha sarala, subodha, saMskRta meM racA gayA hai| prAyaH isameM anuSTup chanda kA hI prayoga kiyA gayA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 ___ isameM 11 prakAza yogazAstra kI paramparA ke anusAra hI likhe gae haiM, kintu bArahaveM prakAza meM 'zrutasamudra aura guru ke mukha se jo kucha maiMne jAnA hai, usakA varNana kara cukA hU~ / aba vaha nirmala anubhavasiddha tattva ko prakAzita karatA hU~' / isa yogazAstra kI tulanA pataJjali yogazAstra se kI jA sakatI hai / viSaya tathA varNanakrama meM maulikatA tathA bhinnatA hote hue bhI maharSi pataJjali ke yogasUtra tathA hemacandra ke yogazAstra meM bahuta sI bAtoM meM samAnatA pAyI jAtI hai / anIzvaravAdI hote hue bhI yatra-tatra paramezvara viSayaka kalpanA bhI dikhAI detI hai / vastutaH yaha unakI udAratA hai / ve paramAtmA vyakti ke nahIM guNoM ke pUjaka haiM / pAtaJjala kA yogamArga eka prakAra se ekAntika ho gayA hai, usake dvAra sabake lie khule nahIM hai| usameM sabako AtmAnubhUti dene kA AzvAsana bhI nahIM hai| jabaki yogazAstra meM sabhI manuSya unako batAye hue mArga para calakara muktAvasthA kA Ananda anubhava kara sakate haiM / vizvazAnti ke lie tathA dRSTirAga ke ucchedana ke lie AcArya hemacandra kA yogazAstra Aja bhI atyanta upAdeya grantha hai / vinTaranitja apane bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM likhate haiM - yogazAstra kevala dhyAnayoga nahIM hai apitu sAmAnya dharmAcaraNa kI zikSA hai| varadAcArI (hiSTrI oNpha saMskRta liTarecara) bhI isI prakAra kA mata prakaTa karate hai| TIkA grantha - AcArya hemacandra praNIta zabdAnuzAsana, koSa Adi para aneka udbhaTa lekhakoM ne samaya-samaya para lekhanI calAI hai, unameM se kucha ke ullekhanIya nAma akArAnukrama se isa prakAra haiM : siddhahemazabdAnuzAsana (saMskRta vyAkaraNa) - amaracandra (bRhadvRtti avacUri), kanakaprabha (laghunyAsa durgapada vyAkhyA), kAkala kAyastha (laghuvRtti DhuMDhikA dIpikA), jinasAgarasUri (dIpikA), dhanacandra (laghuvRtti avacUri), dharmaghoSa (nyAsa), nandasundaragaNi (laghuvRtti avacUri), munizekharasUri (laghuvRtti DhuMDhikA), rAmacandra (nyAsa), vidyAkara (bRhadvRtti dIpikA), vinayasAgaragaNi (aSTAdhyAya tRtIya pAda vRtti) isa vyAkaraNa ke AdhAra para aneka prakriyA grantha bhI likhe gae haiM, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 153 jo nimna haiM :- candraprabhA vyAkaraNa (meghavijayopAdhyAya), hemaprakAza vyAkaraNa (hemalaghu prakriyA, svopajJa vinayavijayopAdhyAya), hemaprakriyA (vIrasiMha / mahendra), hemabRhad prakriyA (mayAzaMkara zAstrI), hemazabda saMcaya (amaracandra), hemazabdacandrikA (meghavijaya) / prAkRta vyAkaraNa - amaracandrasUri, haribhadrasUri liGgAnuzAsana (durgapadaprabodhavRtti) zrIvallabhopAdhyAya, zeSasaGgraha nAmamAlA (zrIvallabhopAdhyAya), nighaNTu nAmamAlA (zrIvallabhopAdhyAya), abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA TIkA - kuzalasAgaragaNi, devasAgaragaNi (vyutpatti ratnAkara), bhAnucandragaNi, zrIvallabhopAdhyAya (sAroddhAra), sAdhuratna (avacUri) vyAzraya kAvya TIkA (saMskRta) - abhayatilakopAdhyAya vyAzraya kAvya TIkA (prAkRta) - pUrNakalazagaNi vItarAga stotra TIkA - prabhAnandasUri (durgapada prakAzikA), somodayagaNi, nayasAgaragaNi (avacUri), rAjasAgaragaNi, mANikyagaNi, meghagaNi yogazAstra TIkA - amaraprabhasUri (vRtti), indrasaubhAgyagaNi (vArtika), merusundaragaNi (bAlAvabodha), somasundarasUri (bAlAvabodha) / upasaMhAra sAr3he tIna karor3a paMktiyoM ke virAT sAhitya kA eka vyakti ke dvArA sRjana karanA svayaM asAdhAraNa bAta hai| AcArya hemacandra apane bhavya vyaktitva ke rUpa meM eka jIvana vizva vidyAlaya athavA mUrtimAna jJAnakoSa se unhoMne jJAnakoSa ke samakakSa vizAla grantha saGgraha kA bhI bhAvI pIr3hI ke lie sRjana kiyA thA / tejasvI aura AkarSaka vyaktitva ko dhAraNa karane vAle ve mahApuruSa the / ve taponiSTha the, zAstravettA the tathA kavi the / ve maharSi, mahAtmA, pUrNasaMyamI, utkRSTa jitendriya evaM akhaNDa brahmacArI the| ve nirbhaya, rAjanItijJa, gurubhakta, mAtRbhakta, bhaktavatsala tathAvAdI mAnamardaka the / ve sarva dharma samabhAvI, satya ke upAsaka jaina dharma ke pracAraka tathA deza ke uddhAraka the / kahA jAtA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 hai ki unhoMne apane prabhAva evaM upadeza se 33000 kuTumba arthAt Der3ha lAkha vyakti jaina dharma meM dIkSita kie the / siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla kI rAjyasabhA meM rahate hue bhI unhoMne rAjyakavi kA sammAna grahaNa nahIM kiyA thaa| ve rAjyasabhA meM bhI rahe to kevala AcArya ke rUpa meM / gujarAta meM ahiMsA kI prabalatA kA zreya AcArya hemacandra ko hI hai / ve kevala purAtana paddhati ke anuyAyI nahIM the / jaina sAhitya ke itihAsa meM 'hemacandrayuga' ke nAma se pRthak samaya aMkita kiyA gayA hai tathA usa yuga kA vizeSa mahattva hai / ve gujarAtI sAhitya aura saMskRta ke Adyaprayojaka the / isalie gujarAta ke sAhityika vidvAn unheM gujarAta kA jyotirdhara kahate haiM / inake mahAkAvyoM kI tulanA saMskRta sAhitya ke eka bhaTTI kAvya se hI kI jA sakatI hai| kintu, bhaTTI meM bhI vaha pUrNatA va kramabaddhatA nahIM jo hameM hemacandra meM milatI hai / madhusUdana modI ne bhI hemasamIkSA nAmaka pustaka meM unake apabhraMza dohoM atyadhika prazaMsA kI hai / hemacandra ne apane samagra sAhitya meM sthala-sthala para samanvaya bhAvanA kA vyavahAra kiyA hai / inake grantha nizcaya hI saMskRta sAhitya ke alaGkAra hai / ve lakSaNa, sAhitya, tarka, vyAkaraNa evaM darzana ke paramAcArya haiM / AcArya hemacandra ke vizAlakAya vipula granthasaMgraha ko dekhakara 'hemocchiSTaM tu sAhityam' aisA kahA gayA hai| isa nibandha ke lekhana meM jina sAhityakAroM, jina lekhakoM, jina granthoM vizeSataH DaoN0 vi. bhA. musalagAMvakara likhita 'AcArya hemacandra' kA upayoga vizeSa rUpa se kiyA gayA hai, ataeva ina sabakA maiM AbhArI hU~ / prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 155 yogadRSTisamuccaya - saTIkanuM dhyAnArha saMzodhana-sampAdana muni trailokyamaNDanavijaya mahAna yogAcArya zrI haribhadrasUri viracita yogagrantho, bhAratavarSIya prAcIna yogasamRddhino ApaNane sAMpaDelo amUlya vAraso che; yogaviSayaka maulika vicAraNA, navalI rajUAta, vividha yogaparamparAono sarasa samanvaya va. umadAM tattvo to A granthomAM che ja, paNa ethI vadhIne A granthonuM mukhya jamA pAsuM e che ke AnA praNetA svayaM yogamArganA nIvaDela sAdhaka che. eonI vANI anubhavajanya che. ane mATe ja A vANI hRdayasparzI, ApaNane haThAt yoga mATe prere tevI anubhavAya che. yogadRSTisamuccaya e haribhadrasUrijInI kAlajayI racanA che. kadamAM nAnakaDI hovA chatAM temAM rahelA uccakoTinA bhAvo ane anyatra alabhya evA ATha yogadRSTinI prarUpaNA dvArA karAyelA AtmakalyANamArganA vivecanane lIdhe e yogamArganA pathikone hamezAM AkarSatI rahI che. __ A granthanI svopajJa TIkA sAthenI tADapatra pothInA AdhAre thayelI saMzodhita-sampAdita vAcanA hamaNAM prakAzita thaI. Ama to A pUrve A grantha anekavAra prakAzita thaI cUkyo che. enA para aneka vivecano paNa lakhAyAM che. chatAM paNa A granthanuM pharI ekavAra prakAzana thayuM te bAbata Azcarya upajAve te svAbhAvika che. ane tethI ja A lekhamAM A prakAzananI jarUriyAta, A vAcanAmAM apanAvAyelI sampAdanapaddhati, A prakAzananI dhyAnArhatA va. jaNAvavA prayatna karela che. A prakAzananI jarUriyAta __vi.saM. 2065 nA cAturmAsa daramiyAna pUjya gurubhagavanta A. zrIzIlacandrasUrijI ma. pAse yogadRSTisamuccayana adhyayana karavAnuM thayu. A vakhate amArI pAse be mudrita vAcanA hatI. 1. divyadarzana TrasTa dvArA hAribhadrayogabhAratImAM prakAzita 2. Prof. L. Suali dvArA sampAdita ane Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 devacandra-lAlabhAI-phaNDa dvArA prakAzita. A banne vAcanA ochevatte aMze saMzodhanArha hatI. gurubhagavante keTaluka saMzodhana banne vAcanAnI meLavaNI dvArA to keTaluka svayaMprajJAthI karelu hatuM, parantu haju paNa keTalAMka sthaLe arthasaMgati nahotI thatI. pAThanI prAmANikatA pratye sandigdhatA rahetI hatI. A saMjogomAM gurubhagavantane prAcIna prata joDe mudrita vAcanAne meLavI jovA mana thayuM, ane sadbhAgye viduSI sAdhvI zrIcandanabAlAzrIjInA sahayogathI yogadRSTisamuccayasaTIkanI vi.saM. 1146mAM lakhAyelI tADapatra prati(khaNDita) ane sambhavataH 16mA saikAnI kAgadaprati prApta thaI. ___ A prato sAthe mudrita vAcanAne meLavI jotAM pUrve karelu saMzodhana to pramANita thayuM ja, paNa Dagale ne pagale navA zuddha pATha jaDatA gayA. sAthe ne sAthe ghaNI jagyAe navo pATha umeravAno thayo. keTalAka sAmAnya bhASAkIya pheraphAravALA pAThone dhyAnamAM na lahIe to paNa granthanA bhAvonA spaSTIkaraNa mATe anivArya gaNAya tevAM zuddhisthAno ghaNAM hatAM. mudrita azuddha ke khaNDita pAThane AdhAre thayeluM vivecanagata arthaghaTana, granthakAranA kathayitavyathI ghaNuM juduM paDatuM jaNAyuM. A pachI to abhyAsIo sudhI zuddhavAcanA pahoMcADavA- mana thAya e taddana svAbhAvika hatuM. e icchA ja prastuta prakAzananI jananI banI. _ vi.saM. 2066nuM varSa AgamaprabhAkara munizrI puNyavijayajI ma.nI dIkSAzatAbdInuM varSa hatuM. tenI ujavaNInA upalakSyamAM te mahApuruSanI ruci ane kAryone anurUpa kazaMka karavU, ane te rIte vAstavika ujavaNI karavI evo adhyavasAya gurubhagavantanA cittamA jAgyo. te adhyavasAya- ja sa-rasa pariNAma eTale prastuta sampAdana. sampAdana-paddhati A vAcanAnA sampAdanamAM mukhyatve traNa vastuo para bhAra mUkavAmAM Avyo che. (1) pAThasaMzodhana (2) vyavasthita mudraNa (3) granthanI upAdeyatAmAM vRddhi. pAThasaMzodhana - prAcIna lipinA keTalAka akSaronA tenAthI taddana judA evA atyAranA akSaro sAthenA sarakhApaNAne lIdhe ghaNIvAra bhramapUrNa vAMcana ane tene pariNAma bhrAmaka pATho sarjAtA hoya che. amAM paNa jyAre sarjAtA bhrAmaka Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 pAThanI saMgati koika rIte karavI zakya hoya tyAre to emAMthI bacavuM muzkela banI rahe che. AnuM eka uttama udAharaNa zloka - 10nI TIkAmAM jovA maLyuM. AmAM TIkAkAre samyaktvanI vyAkhyA karatAM prazamAdi samyaktvanAM liGgonAM varNananuM tattvArthabhASyagata vAkya uddhRta kartuM che. ane pachI spaSTatA karI che ke prazama-saMvega-nirveda-e rIte samyaktvanAM liGgonuM kathana prAdhAnyanI apekSAe ja che. liGgonI prApti to Astikya-anukampA -nirveda-ema pazcAnupUrvIe thAya che. A mATe vAkya che - "yathAprAdhAnyamayamupanyAso lAbhazca pazcAnupUrvyA". AmAM 'lA'ne badale 'cA' paNa vAMcI zakAya tema hovAthI ane prAcIna 'bha' ane AjanA 'ru' vacce koi ja taphAvata nahIM hovAthI vAMcavAmAM AvyuM "cAruzca pazcA0' pachI AgaLa ca hoya to visargano o thavo sambhAvita nahIM hovAthI pATha sudhAravAmAM Avyo- '0 nyAsaH cAruzca pazcA0 A pAThane anusAre lakhAyelA vivecanomAM A kramanI cArutA ane prAdhAnyApekSI kramanI acArutA paNa pratipAdita karavAmAM AvI ! saMzodhakoe " 0 nyAsa AcArazca pazcA0" evo pATha paNa sUcavyo !! vAta kyAMnI kyAM pahoMce che ! " ghaNI vAra ApaNI AMkha alpaparicita zabdane sthAne samAnatA dharAvato ane vAkyamAM saMgata thaI zake tevo atiparicita zabda vAMcI le che. ane jo evaM vyApakapaNe bane to mULa zabdanuM sthAna e hade jokhamAya che ke kALakrame Avo zabda ahIM hovo joie evI sambhAvanA paNa koine nathI lAgatI. jemake zloka-47 nI 3-4 paMkti " citrA satAM pravRttizca sA'zeSA jJAyate katham ?'' AmAM 'sA'zeSA' nA spaSTIkaraNa mATe TIkA che - " tadanyApohataH ". have uparokta paMktionuM vivecana karavAnuM thAya tyAre 'tadanyApohata : ' zabdane najaraandAja karIne artha karavAmAM Ave che : 'munionI caityavandanAdi vividha pravRttio samagrapaNe kaI rIte jANI zakAya ?" A arthamAM be asaMgati che : 1. 'azeSa' no artha 'sAkalyena' thAya nahIM ke 'tadanyApohata : ' 2. tArA jevI prArambhika kakSAnI dRSTimAM samagra satpravRttinA jJAnanuM prayojana paNa nathI. have tADapatrIya pATha juo "sA hyeSA jJAyate katham ?'' AmAM 'hi eva tadanyApohata:' paNa saMgata thaI jAya che. ane tArAdRSTine ucita tAttvika arthaghaTana paNa tAravI zakAya che ke - " munionI pravRttio caityavandanAdi = 157 = Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 vividha prakAranI hoya che. mATe eSA = A pravRtti = prastuta pravRtti sA hi = munione mAnya ja haze, amAnya nahIM hoya, tevU kaI rIte jANI zakAya?" AvI tArAdRSTivALA jIvanI vicAraNA hoya che.' 'hyeSA' ne badale 'zeSA' vAMcavAthI UbhI thayelI bhrAnti granthakAranA AzayathI ApaNane keTale dUra laI jAya che ! saMzodhakonI saMzodhanadRSTi prAyaH upakAraka ja banI rahe che. paNa prAyaH zabda sUcave che tema koikavAra hAnikAraka paNa thAya che. zloka 82 mAM mULapATha hato - "AtmAnaM pAnsayantyete" jaDa loko pAparUpI dhULathI AtmAne kharaDe che - evo eno bhAva hato. have hastalikhitamAM 'n' no anusvAra lakhAto hato'pAMsayantyete'. AmAM jo koika kAraNe anusvAra na vaMcAya to 'pAsayantyete' vaMcAtuM hatuM, je svAbhAvika rIte saMzodhakone saMzodhana mATe prere tema hatuM. hastapratomA sAmAnyataH 'za' ane 'sa' vacce arAjakatA pravartatI hatI, tethI ahIM paNa ema ja haze evaM samajI 'pAzayantyete' ema sudhAravAmAM Avyu. 'AtmAnaM pAzayantyete' e vAkyano 'AtmAne bandhanagrasta banAve che' ema artha paNa besADI devAmAM Avyo. A saMzodhane 'pAnsayanti' sudhI pahoMcavAnI sambhAvanAne paNa naSTa karI nAMkhI. AzcaryanI vAta to e che ke Aje paNa A paMktinuM 'AtmAne pAparUpI dhULathI jaDa loko bAMdhe che' evaM dharAra vivecana karatI vakhate e paNa nathI vicAravAmAM AvatuM ke dhULathI bAMdhI kaI rIte zakAya ? pATha nakkI karatI vakhate tarkabaddha vicAraNA ane anya granthonA sandarbha para paNa AdhAra rAkhavAno thayo. zloka 178-paMkti 3 'sAtmIkRtapravRttizca' joie ke 'sAtmIbhUtapravRttizca' ? e prazna thayo. 'kR' ane 'bhU' banne vAMcI zakAya tema hovAthI nakkI karavU muzkela hatuM. have A paMkti asaGgAnuSThAna nAmanA zreSThatama yogane varelA yogInI dharmapravRtti kevI hoya te jaNAve che ane enA spaSTIkaraNa mATe TIkAmAM candanagandhanyAya apAyo che. vicAra e Avyo ke candanamAM gandha AtmasAt ja hoya ke e gandhane AtmasAt kare ? spaSTa che ke candanamAM gandha AtmIbhUta hoya ane tethI pATha paNa 'sAtmIbhUtapravRttizca' joie. SoDazakamAM paNa 'sAtmIbhUta' zabda maLyo (10.7). ethI ene ja svIkAryo. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 159 zloka 170 ane 173 mAM TIkAno pATha mULamAM ghUsI gayo hato tene kADhI mULa zabdo yathAsthAne goThavavAnuM paNa tADapatranA AdhAre zakya banyuM. zloka 8 nI TIkAmAM prAtibhajJAnane anya darzanIo paNa nAmAntare svIkAre che e jaNAvatAM eka nAma nitIraNa AvyuM che. A nitIraNa zabda kayA darzanano che te khyAla nahIM AvavAthI e azuddha haze ema samajI enA nirIkSaNa, tIraNa va. sudhArA sUcavAyA che. tADapatramA A zabda para 'bauddhAnAm' evI TippaNI maLI. ane 'nitIraNa' zabda ja sAco hovAnI pratIti thaI, ethI AnandaAnanda thaI gayo. AvA AnandapUrNa anubhavo to ghaNA thayA, paNa badhAne ahIM varNavavAnI jagyA nathI. eka vAtanI khAtarI che ke A sampAdanane mANanArAne paNa evA ja anubhava thayA vagara nahIM rahe. eka vAtanI spaSTatA jarUrI che ke tADapatrIya bhinna pAThone yuktatA cakAsyA pachI ja svIkAravAmAM AvyA che. jyAM mudrita pATha ja vadhu upayukta lAgyo tyAM mudrita pAThane ja upara rAkhI tA. pAThane TippaNamAM mUkavAmAM Avyo che. jyAM mu. pATha paNa tA. pAThanI jema dhyAnArha lAgyo tyAM mu. pATha TippaNamAM Apyo che. abhyAsIonI suvidhA mATe tamAma saMzodhita pAThonI eka sUci paNa mUkavAmAM AvI che. vyavasthita mudraNa - AmAM virAmacihna, avagraha, avataraNacihna va.nI yojanA ane granthapratIka, avataraNikA, uddharaNa va.nA vibhAgano samAveza thAya che. A badhI bAbata svayaM bhale nAnI hoya, paNa ene lIdhe arthabodhamAM ghaNIvAra moTo pharaka paDI jAya che. dA.ta. zloka-159- avataraNikAvAkya zloka 158nI TIkAno antimavAkya tarIke mudrita thayuM che. A vAkyano 158mA zloka sAthe meLa goThavavo zakya ja nathI, chatAM varSothI ema ja chapAtuM Avyu che. zloka-98 TIkAmAM prekSAvAn mATe prayojAyelA zabda 'yathA''locitakAriNAM' nI jagyAe 'yathA locitakAriNAM' evo mudrita pATha keTalo judo artha darzAve che ! _ virAmacihnonI astavyastatA keTalI muzkelI sarje tenuM eka zreSTha udAharaNa zloka 94nI TIkAmAM jovA maLyuM. mudrita pATha Avo hato - "kozapAnaM vinA jJAnopAyo nA'styatra = svabhAvavyatikare yuktiH = Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 shussktrk-yuktyaa| kazcidaparo dRSTAnto'pyasyA'rthasyopodbalako vidyate navetyAha - viprakRSTo0" Ano artha samajavAmAM bahu muzkelI paDI hatI. eka to pahelAM koi dRSTAnta apAyuM ja nathI to apara dRSTAnta kevI rIte kahevAya ? bIjuM mULa zlokamAM Avelo 'yataH' zabda ahIM dRSTAnta phakta nidarzana mATe nahIM, paNa hetu tarIke che ema sUcavato hato, jyAre upara mujaba to ernu avataraNa phakta nidarzana mATe thatuM hatuM. praznottaranI A rIta paNa ayogya che ema nyAyano sAmAnya abhyAsI paNa kahI zake tema hatuM. A mATe tADapatramA joyuM to mUMjhavaNa ghaTavAne badale ora vadhI, kAraNa ke emAM 'vidyate evetyAha' hatuM, je sUcavatuM hatuM ke 'vidyate navetyAha' e arthanI aNasamajhane lIdhe karavAmAM Avelo sudhAro hato. have to 'kazcidaparaH' paNa kaI rIte joDaq e prazna banyo. bahu mathAmaNa karI tyAre acAnaka jhabakAro thayo ke pATha Ama hovo joie - "kozapAnaM vinA jJAnopAyo nA'styatra = svabhAvavyatikare yuktitaH = zuSkatarka-yuktyA kazcidaparaH / dRSTAnto'pyasyA'rthasyopodbalako vidyate evetyAha-viprakRSTo0" Ama virAmacihnonI goThavaNa badalavA mAtrathI badhI mUMjhavaNa TaLI jAya che te svayaM samajAya tevU che. vyavasthita mudraNa vidyArthIno aDadho zrama ocho karI nAMkhe che te jAtaanubhavanI vAta che ane ahIM mATe ja enA para eTalo bhAra mUkavAmAM Avyo che. granthanI upAdeyatAmA vRddhi yogadRSTi0mAM viSayanirUpaNa e rIte che ke ekamAMthI bIjA ane bIjAthI trIjA viSayamA praveza thato rahe. eTale ghaNIvAra evaM bane ke vidyArthIne samajhaNa ja na paDe ke A viSayano mULa viSaya sAthe kayo sambandha cha ? A mUMjhavaNa TALavA vistRta viSayAnukrama mUkavAmAM Avyo che. abhyAsIonI suvidhA mATe 1. mULapATha, 2. zlokAnukramaNikA, 3. uddhRtapAThasUci, 4. vizeSanAmasUci, 5. viziSTaviSayasUci, 6. dRSTAntAdisUci, 7. viziSTazabdasUci, 8. pAribhASika zabdasUci, 9. saMzodhitapAThasUci - evAM nava pariziSTo mUkavAmAM AvyAM che. AmAM 7-8 pariziSTa aMge thoDaMka kahevU jarUrI lAge che. zrIharibhadrasUrijInA vAGmayanI bhASA, zailI, viSayapasaMdagI va. tamAma pAsAM para bauddhadarzananI UMDI asara jaNAya che. teoe lalitavistarAdi granthomAM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 161 je rIte bauddhono sabaLa pratIkAra ko che te jotAM bauddha granthonuM gambhIra adhyayana teoe karyu haze te pratIta thAya che. lAge che ke te daramiyAna bauddhadarzananI yogasambandhita paribhASA, vicAraNA ane prarUpaNAthI teo avazya prabhAvita thayA haze. ane tene lIdhe teonA yogasAhityamAM evA keTalAya padArtho ane zabdo jovA maLe che ke je sAmAnyataH jainadarzanamA pracalita nathI ane bauddhadarzanamAM te pracalita hovAnuM lAge che. jemake zraddhA mATe prayojelo 'adhimukti' zabda. A uparAnta anya yogadhArAonA tattvo-zabdo paNa teonI prarUpaNAmAM avazya samAyA che. vaLI, keTalAMka tattvonI jema keTalAka zabdo paNa teonI pratibhAno unmeSa che. yogadRSTi0mAM prayojelA AvA viziSTa zabdonI TIkAmAM teoe te zabdonA paryAyo ApyA che. keTalAka pracalita jaina zabdo ane viziSTa zabdonI viziSTa vyAkhyA paNa ApI che. A zabdonA AdhAre vividha yogadhArAonA paraspara AdAnapradAna ane samanvaya vize sarasa saMzodhana thaI zake tema hovAthI tevA zabdonI sUci banAvavAmAM AvI che. 7mA pariziSTamAM viziSTa zabda ane teno paryAyazabda mUkavAmAM AvyA che, jyAre 8mAmAM jenI viziSTa vyAkhyA karavAmAM AvI che tevA zabdo mUkavAmAM AvyA che, jemAM mahadaMze jaina pAribhASika zabdonI sAthe keTalAka viziSTa zabdono paNa samAveza thAya che. anya granthomAM prayojAyelA A zabdonu arthaghaTana sugama bane te paNa A sUciono ADaphAyado che. A prakAzananI dhyAnArhatA Ama to koi paNa granthanI saMzodhita vAcanA dhyAnArha ja hoya che, paNa AnI dhyAnArhatA mATe eTale lakhavU paDe ke A grantha mahadaMze vivecanonA AdhAre ja bhaNAya cha- bhaNAvAya che. ane A bhaNanArAo ke bhaNAvanArAo mULagranthane jovA-vAMcavA lagabhaga TevAyelA nathI hotA. eTale mULagranthane lagatuM game te kAma karavAmAM Ave, e lokone kazo phera nathI paDato. ane eTale ja A saMzodhita vAcanAne anusAre vivecanomAM yathocita parivartana karavA preraNA karavI jarUrI lAge che. ___ eka vAtanI spaSTatA karavAnI ke potAnI sAme azuddha pATha hovA chatAM prabuddha vivecako je hade sAcA arthaghaTana sudhI pahoMcyA che te navAI pamADe tevU Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 che. chatAMya zuddha pAThanA AdhAre thatuM arthaghaTana tenAthI judaM hoya temAM bemata nahIM. zloka 73mAM 'tathA'pravRttibuddhayA'pi' evo azuddha pATha ane tenI khaNDita TIkAne AdhAre thayevaM vivecana keTaluM parivartanIya che te saMzodhitapUrNapAThane joyA pachI svataH samajAya tevU che. zloka 32mAM 'sarvatraiva'no 'dInAdau' artha bhale saMgata thaI jato hoya, paNa haribhadrasUrijI 'hInAdau' thI je sUcavavA mAMge che te keTaluM mahattvapUrNa che ! zloka-16nI TIkAmAM 'bhagavadavadhUta' nAmanA sthAne 'bhagavaddatta' ke 'bhagavadantavAdI' va. bhramapUrNa vAMcanane lIdhe itihAsAdiviSayaka granthomAM thayelA ullekho paNa badalavA paDe tema che. DhUMkamAM, yogadRSTisamuccayanA tamAma abhyAsIoe A sampAdana avazya dhyAna para levA jetuM che. ante, A pustakanA pratibhAvarUpe vidvAn munirAja pUjya zrIdhurandharavijayajI ma. e lakhelA patrano keTaloka aMza uddhRta karIza ke jemAM ghaNuM badhuM samAI jAya che : "yogadRSTi maLyuM. sarasa kArya karyu.... je vyakti gItArtha nathI, chedanA jJAnathI pUrA mArganA utsarga-apavAda jANyA nathI, te A granthono upayoga zrotAone hatAza thaI jAya tevA ja vicAra-pravacana phelAvavAmAM kare che. A yogagrantho pUrvagatazrutanA aMzo che. AnA upara adhikArI vyakti sAme vAcanA thaI zake. vyAkhyAnamAM to bAlajIvonI adhikatA hovAthI A grantho nA levA joie evaM mAruM mAnatuM che. azuddha granthonA AdhAre azuddha prarUpaNA thAya tenuM mArjana koNa karaze ?" grantha - yogadRSTisamuccayaH saTIkaH kartA - zrIharibhadrasUrijI saM. - A. zrIzIlacandrasUrijI pra. - jainagranthaprakAzanasamiti - khambhAta, 2066 prApti - sarasvatI pustaka bhaNDAra, 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-1 zrI vijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira, 12, bhagata bAga, pAlaDI, amadAvAda-7 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 mAhitI : 163 navAM prakAzano 1. vasantavilAsamahAkAvyam / kartA : zrIbAlacandrasUri, saM. sI.DI. dalAla; puna: saM. sAdhvI candanabAlA zrI / pra. senTrala lAyabrerI - baroDA; puna: pra. bhadraGkara prakAzana, amadAvAda / I0 2010, saM. 2066 / varSothI aprApya granthamAM cha navAM pariziSTo tathA mULa aMgrejI prastAvanAno gujarAtI anuvAda umerIne thayeluM raMgIna prakAzana. 2. kIrtikaumudImahAkAvyaM tathA sukRtasaMkIrtanamahAkAvyam / kartA : mahAkavi somezvaradeva, kavi arisiMha Thakkura / saM. muni puNyavijayajI; punaH saM. sAdhvIcandanabAlA zrI / pra. siMghI granthamAlA; punaH pra. bhadraGkara prakAzana, amadAvAda / I. 2010, saM. 2066 alabhya banela be kAvyagranthone eka pustakamAM sAMkaLIne upayukta prastAvanAlekha - pariziSTAdi sAmagrI sAthe karavAmAM Avela raMgaberaMgI prakAzana. 3. sukRtakIrtikallolinyAdivastupAlaprazastisaGgrahaH / kartA : zrIudayaprabhasUriAdi aneka kavio / saM. muni puNyavijayajI; punaH saM. sAdhvI candanabAlA zrI / pra. siMghI granthamAlA; punaH pra. bhadraGkara prakAzana, amadAvAda / I. 2010, saM. 2066 / keTalAMka navAM pariziSTo tathA vastupAla viSayaka vizeSa sAmagrIthI saMvardhita raMgIna prakAzana. 4. trailokyadIpaka rANakapura tIrtha (sacitra), le. DaoN. kumArapAla desAI, pra. zeTha ANaMdajI kalyANajI, amadAvAda / saM. 2063, I. 2007 jaina zvetAmbara saMghanuM ramaNIya tIrtha rANakapura, tenA mandiranI kalAkotaraNI temaja divya bhavyatA mATe vizvavikhyAta che. lAkho loko prativarSa tenI mulAkAte Ave che, ane bhAratanI jaina kalAnA A benamUna AviSkArane joIne abhibhUta thAya che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 A bhavya mandiranI zilpakalAnAM darzana tathA paricaya saune ghera beThAM paNa maLI rahe tevI varSonI apekSA A sacitra grantha dvArA pUrNa thAya che. A grantha gujarAtI, hindI banne bhASAomAM upalabdha che. tIrthanI parikalpanAnA romAMcaka itihAsathI mAMDIne tenI sAmprata sthiti sudhInI tamAma bAbatone AvarI letI phoTo-citrAvalI thakI A grantha darzanIya ja nahi, paNa spRhaNIyasaMgrahaNIya banyo che. kalApremIone parituSTa karanAruM prakAzana. 5. zrIvyavahArasUtram, niyukti - bhASya sahitam, saTIkam / bhAga 16 / TIkAkAra : zrImalayagirisUriH; saM. A. vijayamunicandrasUri / pra. A.zrI OMkArasUrijJAnamandira, sUrata / saM. 2066. I. 2010 / vividha pariziSTo sAthe eka durlabha gaNAtA grantha- sarasa sampAdana / chedagrantha- Ama saTIka prakAzana ApaNe tyAM virala gaNAya. zuddhino khyAla pUrato rAkhela che.AgamaprabhAkara muni zrIpuNyavijayajIe taiyAra karAvela saTIka vyavahArasUtranI presakaoNpInA AdhAre A grantha taiyAra karavAmAM Avela che. 6. kirAtArjunIyam, pradIpikATIkAsahitam / kartA : mahAkavi bhAravi, TIkAkAra : dharmavijayajI gaNi, saM. - ambAlAla prajApati / pra.vIrazAsanam, sUrata / saM. 2066, I. 2010 / ___ DaoN. ambAlAla prajApatie pIeca.DI. padavI nimitte hastapratonA AdhAre taiyAra karelI samIkSita AvRttinuM saMzodhanopayogI aneka pariziSTo sAthenuM prakAzana. 7. prAkRtarUpAvalI / kartA : zrIvijayakastUrasUri / pra. - bhadraGkara prakAzana, amadAvAda / saM. 2066, I. 2010 / prAkRtavijJAnapAThamALAnAM pariziSTo - prAkRtazabdarUpAvalI ane prAkRtadhAturUpAvalInuM alagathI punarmudraNa. 8. bhaktAmarastotra, upA. meghavijayajI, kanakakuzalagaNi, ane guNAkarasUri viracita traNa TIkA sahita / saM. - yugacandravijayajI / pra. - bhadraGkara prakAzana, amadAvAda / saM. 2066, I. 2010 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 saMskRtanA prArambhika abhyAsI tathA jainamantraupayogI prakAzana. 165 - tantranA upAsako mATe 9. uvAsagadasAo, hindI anuvAda ane TippaNa sahita / saM./anu. muni dulaharAja / pra. jaina vizva bhAratI, lADanUM / I. 2010 / 10. jItakalpa sabhASya, hindI anuvAda sahita / karttAH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNa, saM./anu. samaNI kusumaprajJA / pra. - jaina vizva bhAratI, lADanUM / I. 2010 / vistRta bhUmikA, TippaNa, pAThAntaranoMdha, pariziSTo, viSayAnukrama va. sampAdananA tamAma aMgothI paripUrNa A prakAzano AgamanA abhyAsa mATe to upayogI che ja, paNa sAthe ne sAthai sampAdakoe apanAvavA jevI sampAdana paddhati, Agama-prakAzanamAM rAkhavA jevI sAvadhAnI, saMzodhanakSetre kArya karavA icchukoe keLavavA jevI sajjatA va. bAbato mATe dIvAdAMDInI garaja paNa sAre che. sakaLa zrI jainasaMghane jenAM mIThAM phaLa cAkhavA maLe che evo parizrama sevanArA A vidvAn viduSIone antaranAM abhinandana. ApaNe tyAM AgamonAM sampAdananI vaijJAnika ane pramANabhUta paddhatino pAyo muni zrIpuNyavijayajInA hAthe naMkhAyo. temaNe karelAM vividha AgamagranthonAM sampAdano, bRhatkalpasUtra - vRttinuM sampAdana, A kAryo sampAdananA itihAsamAM ajoDa kAryo che. emanI e paddhatine anusaravAnuM ane tadanusAra kAma karavAnuM gajuM, ApaNe tyAM, tyAra pachI lagabhaga koI pAse nathI jovA maLyuM. AMzika rUpe muni zrIjambUvijayajImAM evI kSamatA jovA maLI, parantu temanA sampAdananuM mukhya kSetra darzana ane vyAkaraNa raghuM; Agama - sampAdana e temano prAsaGgika viSaya ja rahyo. Aje Agama- sampAdana ApaNe tyAM nathI thatuM evaM nathI, parantu zrI puNyavijayajInI UMcAIne AMbe tevI kSamatA kyAM jovA maLe ? ane je thoDuMka kAma thatuM haze, temAM paNa AdhAra to puNyavijayajI dvArA saMkalita saMzodhita sAmagrI ja bane che. te na hoya to Agama - sampAdananuM kAma 'loDhAnA caNA' barAbara che. loDhAnA caNA cAvavAnuM kArya terApanthanAM zramaNa - zramaNI karI rahyAM che Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 tevuM uparokta be sampAdano jotAM kahI zakAya. alabatta, Ano vizada abhyAsa thAya pachI ja tenI antarika guNavattA viSe niHzaGka kahI zakAya. parantu prathama najare ja A saghana ane zramapUrNa adhyayananuM phaLa che ema to avazya kahI zakAya tema che. ochAmAM ochu, Aje Agama grantho upara anadhikRta loko je saralatAthI TIkA-vivaraNo lakhavA mAMDyA che tevuM sarala to A sampAdanakArya nathI ja. 166 -- 11. zobhanastuti vRttimAlA, khaNDa 1 - 2, TIkApaJcakairavacUriSaSThena ca grathitA / kartA : zobhana muni TIkA : vividha munivaro; saM. munihitavardhanavijaya; pra. kusumaamRtaTrasTa, vApI; saM. 2066, I. 2010 vi.saM. 1983 mAM pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA dvArA thayela sampAdana-prakAzananuM punaH sampAdana punaH sampAdana Ama to prA. kApaDiyAnA sampAdananI punarAvRtti ja che. navInatAmAM saM. munizrInA kathana pramANe, 6 TIkAkAroe potAnI TIkAmAM koI bhUla karI hoya te A sampAdake sudhArI che. A aMge sampAdakanI noMdha prastAvanAmAM A pramANe vAMcavA maLe che :- "ame vividha TIkAomAM rahelA doSonuM saMzodhana AvazyakatAnusAra kartuM che ane A mATe pacAza jeTalI TIppaNo saMskRta bhASAmAM lakhIne A granthamAM dAkhala karI che. A granthanuM sampAdana karatI veLA judIjudI TIkAomAM pradhAnatayA vyAkaraNadoSo ane kvacit Agamika padArthanI skhalanA paNa amArI najare caDI. jenuM saMzodhana ame te ja sthaLe TIppaNo lakhIne kartuM che." sampAdaka mahAzayanI A garvokti pachI have temaNe karelAM TIppaNo (? TippaNo) tapAsIe. 1. khaNDa 1, pR. 36, Ti. 1, ahIM vRttimAM " atra 'pravitara ' iti kriyApadaM, kiM kartR ?" Ama mudrita pATha che. saM.nI dRSTie A 'kiM kartR?" pATha azuddha che; 'kaH kartA ?' ema hovuM joIe. AthI temaNe Ti. mAM lakhyuM : 'doSA''kulamidam'. vRttikAranI apekSA samajavAnA prayatna vinA temanI vAtane 'doSAkula' kahevAmAM aucityabhaGga thAya che. 'kiM kartR' ne badale 'kiMkartR' ema vAMcIe; 'kriyApadaM kiMkartR ?' oTale kaH kartA yasya tat kiMkartR ema samajIe to badhuM sustha hovAnuM samajAI jAya. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 167 2. pR. 37, Ti. 1, ahIM saM. ne 'dada' prayoga asAdhu jaNAyo che. sAmAnya rIte AvI kSatine lekhanadoSa mAnIne 'dada [sva]' Ama pATha taiyAra karavAno hoya che. vRttikAranI bhUla che evaM mAnI 'doSA''viSTo'yaM prayogaH' evI Ti. karavI te to dhRSTatA ja banI jAya. 'sambhava ! sukhaM dada tvaM' e stutimAM 'dada' prayoga jovA maLe paNa che. 3. pR. 195, Ti. 1 vRttikAre artha spaSTa karavA lakhela 'tadeva dhvAntaM kumatadhvAntaM' evaM padaguccha saM. ne nathI gamyu. tethI temaNe Ti.mAM lakhI dIdhuH 'ayaM pATho nirarthakaH pratibhAti'. e pAThane temaNe [-] mAM chapAvyo che ! vRttikAranA gurujana temane AvI Takora karI zake; ApaNe, sadIo pachI janmelA, AvI rIte noMdha karIe to temAM vinayahAni avazya thAya. 4. pR. 198, Ti. 1. vRttikAre 'zrIzAntidevatA' evA mUlagata padanI TIkA karatAM lakhyuM che ke 'ayaM zrIzabdaH pUjyatvasUcakaH' A vAMcIne bhaDakI gayelA saM. e Ti. lakhI ke - 'AgamadRSTyA'yuktamidam'.... ityAdi. saM. nuM mantavya che ke kRtikAra eka muni che. zAntidevatA e devI che eTale saMsArI che. te muni mATe pUjya na banI zake. eTale 'zrI' no artha 'pUjya' evo vRttikAre karyo che te temanI Agamika bhUla che. ATalethI na aTakatA saM. 'zrI' no artha paNa samajAve che : zrI eTale Rddhi, tenAthI yukta zAntidevI - Ama artha karAya. ___ ekAGgI, vivekazUnya ane aparipakva dRSTi, temaja potAnA chIcharA, aidamparyavihoNA bodhano moTo ahaMkAra, manuSya pAse kevI ceSTA, capalatAo karAve teno A nAdara namUno ja gaNavo paDe. anyathA AvI bhUlo zodhIne tathA tene AvI rIte varNavIne, pote moTI dhADa mArI hoya te rIte TheraThera te viSe noMdha lakhavAnuM duHsAhasa saM. dvArA na thayuM hota. ___ saM. ne vyAkaraNaviSayaka bhUlo bahu jhuMcatI hoya tema lAge che; temaNe kADhelI 52 bhUlomAM moTA bhAganI tevI ja che. A pariprekSyamAM ApaNe saM. mahodayanA vyAkaraNajJAnanI vAnagI cAkhIe : (1) granthanA mukhapRSTha upara vAkya cha : 'TIkApaJcakairavacUriSaSThena ca grathitA". have 'TIkApaJcakena' evo prayoga to jANIto cha ane mAnya paNa. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 parantu A 'TIkApaJcakaiH' prayoga navo jANavA maLyo. vyAkaraNanA kayA sUtrathI Avo samAsa-prayoga thayo haze teno khyAla Avavo muzkela che. e ja rIte 'avacUriSaSThena' prayoga paNa kayA sUtrathI ko haze ? 'avacUri' strIliGgapada gaNAya. teno 'SaSTha' sAthe vigraha tathA samAsa kevI rIte thaI zake te vAta samajamAM AvatI nathI. sampAdayitA TIkAkAra maharSionI bhUlo zodhI zake che, to A viziSTa prayoga paNa temanA dhyAnamAM hovo ja joIe. (2) aMdaranA TAiTala para potAnA guruonAM nAma sAthe 'mahArAjJAM' padano prayoga paNa majAno, navatara jaNAyo che. 'mahArAjAnAM' prayoga to vyAkaraNathI siddha hovAnuM jANyuM che. A prayoga kayA niyamathI thAya te samajavAnuM bAkI che. hA, 'mahArAjJAM' apaprayoga hovAnuM jarUra jANyuM che. paNa pUrva-maharSionI kSati zodhanAra vyakti Avo apaprayoga kare te jarA mAnyAmAM na Ave tevU che. prastAvanAmAM eka vAta A pramANe noMdhI che : "anya koI stutigrantha upara daza hajAra zloko jeTaluM vizALa saMskRta sAhitya lakhAyuM nathI. ... itara darzanonuM samagra stutisAhitya ekatra karIe to daza hajAra zlokonA pramANa sudhI te pahoMcI vaLI zake tema nathI." ityAdi. jainetara bhaktisAhityanI vipulatA ane iyattAno pUro paricaya meLavyA vinA ja thayelu uparokta vidhAna, vidvajjanonI najaramAM hAsyAspada ja banI rahe tevaM che. viveka hoya to AvAM adhakacarAM-UbhaDaka vidhAnothI bacI zakAya. pUrva-prakAzita paNa hAla alabhya evI 6 TIkAo yukta zobhanastutine A rIte raMgIna sAjasajjA dharAvatAM pustakorUpe upalabdha karAvIne eka khoTa pUrI karI gaNAya. 12. nirgranthasampradAya-jainatarkabhASA-jJAnabindaparizIlana / le. paNDita sukhalAlajI, anu.-DaoN. nagIna jI. zAha / pra. - saMskRta - saMskRti granthamAlA, amadAvAda / I. 2006 / 13. paMcakarmagranthaparizIlana / le. - paNDita sukhalAlajI, anu. DaoN. nagIna jI. zAha pra. - saMskRta-saMskRti granthamAlA, amadAvAda / I. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 169 2007 / 1-5 karmagranthonA hindI vivecana temaja jainatarkabhASA ane jJAnabindunAsampAdana vakhate prastAvanArUpe lakhAyelA lekhono tathA nirgranthasampradAya nAmanA pustakane gujarAtI anuvAda. bhAratIya tattvajJAnanA jijJAsuoe parizIlanaabhyAsa karavA jevA grantho. 14. upadezamAlA, kartA : zrIdharmadAsagaNiH / TIkA - heyopAdeyA, TIkAkAra : zrIsiddharSigaNiH / saM. munijambUvijayaH; pra. zrutajJAna prasAraka sabhA, amadAvAda; I. 2010, saM. 2066 thoDA ja vakhata agAU sAdhvI candanabAlAzrI dvArA sampAdita A granthanu, keTalIka viziSTa tADapatra-prationA AdhAre A, navesarathI thayekheM sampAdana che. sampAdakazrInI vilakSaNa zodhadRSTino lAbha A sampAdanane avazya maLyo haze tema mAnI zakAya. prastAvanAmAM siddharSigaNinA guru koNa te viSe sAmAnya carcA thaI che. prAyaH A. municandrasUrijIe anyatra lakhela prastAvanA-lekhanA uddharaNarUpa te carcA jaNAya che. parantu te jambUvijayajIne paNa mAnya ja hoya tema lAge che. A carcAmAM "durgasvAmiziSyasaddarSicaraNareNoH siddharSeH" evaM heyopAdeyAnI prazasti gata vAkya TAMkIne teno artha A pramANe kalpavAmAM Avyo che : "eTale siddharSinA guru durgasvAmi che.saddarSi-e vakhatanA - vartamAna AcArya hoya. jemanI AjJAmAM siddharSi hoya." ____ A arthaghaTana vizeSa UhApoha mAgI le che. sAmAnya rIte to uparokta vAkyano zabdArtha Avo thAyaH "durgasvAmInA ziSya saddarSinA caraNareNu (ziSya) siddharSinI", Avo zabdArtha prakaTa hovA chatAM ukta banne munivaroe ukta kliSTa kalpanA jevo artha kema tAravyo haze ? e prazna thAya. 'upamitibhavaprapaJcA'nI prazastinA zloka 8mAM 'durgasvAmI'no ullekha che. zloka 10mAM, temanAthI (temanA pachI) 'saddarSi' thayAno nirdeza che. ane zloka 14mAM temanA ziSya lekhe "taccaraNareNukalpena siddhAbhidhAnena" e pramANe 'temanA-saddarSinA caraNareNutulya siddha' evo ullekha spaSTa karavAmAM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 Avyo che. dellamahattaranA ziSya garSiH temaNe bene dIkSA ApI : dargasvAmIne tathA siddharSine; tethI te siddharSinA dIkSAdAtA gaNAya. gargarSinA ziSya durgasvAmI; temanA ziSya saddarSi; temanA siddharSi. Ama krama upamiti - prazastinA AdhAre nakkI thaI zake tema che. gargaSie alaga alaga samaye durgasvAmIne ane temanA praziSya evA siddharSine dIkSA ApI hoya to te banavAjoga gaNAya; azakya na gaNAya. Ama, ATalI sarala yojanA spaSTataH samajAya tevI hovA chatAM 'caraNareNu'no artha 'ziSya' evo na kalpIne 'temanI AjJAmAM hoya' evo kalpavA pAchaLa kayuM pramANa kAma karatuM haze, te samajAtuM nathI. astu. A bAbate vizeSa Uha apekSita gaNAya. 15. bhAratIya jaina zramaNasaMskRti ane lekhanakaLA, le. muni puNyavijayajI; pra. zrutaratnAkara, amadAvAda; I. 2010 I. 1936mAM lakhAyela A adhikRta, AdhArabhUta tathA pramANabhUta zodhanibandha mULe "jaina citrakalpadruma' granthanA eka aMga tarIke chapAyelo. te grantha dAyakAothI alabhya hoI temAMnA A nibandhanuM svatantra yathAvat punaH prakAzana A pustaka rUpe karavAmAM AvyuM che. eka atyanta maulika abhyAsa, upayukta prakAzana. 16. The Jain Philosophy The Yoga Philosophy The unknown life of Jesus Christ. le. vIracaMda rAghavajI gAMdhI, saM. kumArapALa desAI, pra. varlDa jaina konpheDarezana, muMbai, I.sa. 2008-10 vIracaMda rAghavajI pazcimanA vizvamAM jaina tattvajJAnano pracAra karanArA prathama pratinidhi hatA. I.sa. 1893mAM yojAyelI vizvadharmapariSada- cikAgomAM anekAntavAda paranuM teonuM rasaprada vaktavya mANIne prabhAvita thayelI amerikAyuropanI janatAle teone hoMzehoMze AvakAryA hatA. sanmAnyA hatA, sAMbhaLyA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 171 hatA. vIracaMdajIo paNa yoga, mAnasazAstra, AhAravijJAna, jaina philosophI va. viSayo para UMDaM cintana dharAvatAM sundara vaktavyo ApyA hatA ane lekho paNa lakhyA hatA. A vaktavya-lekhomAM bhAratIya saMskRtinuM yathArtha darzana rajU thayu hatuM. dha jaina philosophI granthamAM jaina tattvajJAnaviSayaka ane dha yoga philosophImAM yoga viSayaka pravacana-lekhonuM saMkalana thayuM che. trIjo grantha mULa phrenca bhASAmAM nikolasa noTovice lakhelA granthano saMzodhana sAtheno anuvAda che. 17. vyutpattivAda (dvitIyAkAraka - prathama khaNDa) - gujarAtI vivecana. kartA - gadAdharabhaTTa,guja.vi.- munizrI bhavyasundaravijayajI ma., pra. divyadarzana TrasTa, dhoLakA, I.sa. 2010 gujarAtI bhASAmAM vyutpattivAdane samajavA icchatA abhyAsuo mATe upayogI prakAzana. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mAhitI : anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 hema - samAroha tathA saMskRta - parvano hevAla amadAvAdamAM yojAI gayo gujarAtI bhASA - sAhityanA traNa mUrdhanya sAhityakAro - saMzodhakone hemacandrAcArya-candraka arpaNa karavAno samAroha DaoN. niraMjana rAjyaguru kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya jevI vizvavandanIya vibhUtinA nAma ane kAma sAthai sambandha dharAvatA ane pUjyapAda AcAryazrI vijayasUryodayasUrIzvarajI mahArAjanI preraNAthI sthapAyelA TrasTa 'kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navamajanmazatAbdI smRti-saMskAra - zikSaNanidhi 'nA upakrame, pUjya AcAryazrInA mArgadarzanAnusAra cAlI rahelI vividha jJAnavardhaka pravRttiomAMnI oka pravRtti te ApaNA sAhitya ane saMskRtinI amUlya sevA karanAra viziSTa pratibhAsampanna vidvAnone 'zrIhemacandrAcArya - candraka' arpaNa karIne temanuM bahumAna karavAnI che. bhUtakALamAM paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, DaoN. zrI harivallabha bhAyANI, zrI zAntibhAI zAha, zrI umAkAnta zAha, zrI nagInabhAI zAha, zrI ke Ara. candrA, zrI satyaraMjana benarajI, zrI jayanta koThArI, zrI madhusUdana DhAMkI, zrI lakSmaNabhAI bhojaka vagere dasa jeTalA bhAratIya kakSAnA vidvAnone A candraka arpaNa thayo che. te zRGkhalAmAM AgaLa vadhatAM tA. 9-10 - 2010 Aso sudI bIja vi.saM.2066nA roja zeTha haThIsiMhanI vADI, zAhIbAganA upAzrayamAM, pU. AcAryazrInA sAnnidhyamAM gujarAtI bhASA - sAhityanA traNa tejasvI vidvAno sarvazrI kanubhAI jAnI, lAbhazaMkara purohita ane DaoN. hasubhAI yAjJikane 'hemacandrAcArya-candraka' arpaNa karavA yojAyelo candraka-pradAna samAroha a sAcA arthamAM jJAnabhakti-mahotsava banI rahyo, ane te saune mATe saMtRpti ApanAro nIvaDyo. a prasaMge atithi - vizeSapade amadAvAdanA jaga vikhyAta sthApatyavidda, purAtattvavidda padmabhUSaNa DaoN. madhusudana DhAMkI tathA amarelInA saMskRta bhASA - sAhityanA paNDitazrI vasaMtabhAI parIkha upasthita hatA. zrI raghuvIra caudharI, DaoN. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 173 zirISa paMcAla, kavizrI rAjendra zukla, kavizrI jayadeva zukla, DaoN. manoja rAvala, DaoN. nAthAlAla gohila, DaoN. rAjeza paMDyA, zrI harSada trivedI, DaoN. ravajI rokaDa jevA sAhityakAra vidvAno ane prAdhyApakonI upasthitine lIdhe vidvAnonA meLA jevU vAtAvaraNa racAyekheM, to bhAvika zrotAvarga paNa bahoLI saMkhyAmAM upasthita rahelo. jaina saMghanA zreSThivarya vaDIla zrI zreNikabhAI kastUrabhAI, zeThazrI ANandajI kalyANajI peDhInA pramukhazrI saMvegabhAi lAlabhAi o banne agraNIonI atithi-vizeSarUpe hAjarI sonuM ane sugandhanA subhaga samanvaya samI hatI. A prasaMga mANyA pachI saune thayuM ke Avo avasara pharI pharI yojAvo ja joio. ___ A maGgala prasaGge gujarAtanA tejasvI adhyApako ane vivecaka abhyAsIomAM jemanuM nAma atyanta AdarathI levAmAM Ave che avA zrI zirISabhAI paMcAla tathA gujarAta sAhitya akAdamInA mahAmAtra, 'zabdasRSTi' nA sampAdaka ane kavi-vivecaka zrI harSada trivedI dvArA dIpaprAgaTya thayu. me pachI pUjya AcAryazrI vijayasUryodayasUrIzvarajI mahArAjasAheba dvArA maGgalAcaraNa bAda saMgItajJa AdaraNIyA indubena paNDita tathA zrI zirISabhAI paNDita dvArA maMgala gAna prastuta thayuM, jemAM sarasvatI-vandanA ane hemacandrastuti hatA. o pachI svAgata-pravacana karatAM TrasTanA pratinidhi zrI paGkajabhAI zeThe 'kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama-janmazatAbdI-smRti saMskAra-zikSaNanidhi' TrasTanI vividha pravRttiono khyAla ApIne jaNAvyu ke ekavIza varSa pUrve gacchAdhipati AcAryazrI vijayasUryodayasUrijI ma.sA.nI preraNAthI TrasTanI sthApanA thaI, ane aneka parisaMvAdo, seminAra, saMgoSThio, granthaprakAzano tathA hemacandrAcAryacandrakanA arpaNa-samArambho thatA rahyA che. jene deza-paradezanA vidvAno dvArA sahakAra maLato rahyo che. Aje gujarAtI bhASAnA traNa mUrdhanya saMzodhakonuM bahumAna karavAno maGgala prasaGga yojAyo che, emAM upasthita saunuM hArdika svAgata che. svAgata-pravacana bAda A kAryakramanI bhUmikA bAMdhatAM DaoN. niraMjana rAjyaguruo jaNAvyuM ke - "ApaNe tyAM gujarAtamAM sAhitya, zikSaNa, saMskAra, sevA, svAdhyAya ane saMzodhanamAM kAryarata aneka saMsthAo potapotAnI rIte kAma kare che. darekanA uddezo, kAryapraNAlI, abhigamo vibhinna hoya me svAbhAvika che, parantu bhASA-sAhityanA aNizuddha utkarSa mATe mathanArI saMsthAo ane Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 sampUrNa sAttvika vyavahAro dharAvanArI vyaktio ochI thatI jAya che a hakIkata che. tyAre oka adbhuta yogAnuyoga che ke gujarAtI bhASAno piNDa je be satpuruSo dvArA baMdhAyo che te kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryajI ane bhaktakavi narasiMha mahetA - o baMnenA nAmathI TrasTo cAle che, ane sAhityanA kSetramA apUrva yogadAna karyu hoya avA sarjako-saMzodhakone A TrasTo dvArA navAjavAmAM Ave che. beu TrasTa sAdhujanonA zubha saMkalponuM pariNAma che. 'hemacandrAcArya-candraka' Aje traNa gurjara sarasvatI-ArAdhakone arpaNa thavA jaI rahyo che, ane 'narasiMha mahetA ovorDa' AjathI mAtra bAra divasa pachI zaradapUrNimAnA divase gujarAtI bhASAnA oka samartha kavi zrI anila jozIne arpaNa thaze. be dharmaparamparAonuM saMmilana thAya, bhedanI bhItyuM bhAMgatI jAya ovA vAtAvaraNa, nirmANa karavAnA bIja AcArya hemacandre ropelAM. Aje anuM vaTavRkSa pAMgarI rahyu hoya avA aNasAra dekhAtA thayA che. divya caitasika ughADanI ghaDIo najIka AvI che. ___ "Aje jemanuM bahumAna thaze se traNeya vidvAna mahAnubhAvo akathI vadhu bhASAo jANe che, zabdanA anuzAsanamA rahenArA che, zabdavivekane pUrepUro pichANanArA che, traNe ya sAcA brAhmaNo che. zreSThirUpa dharIne-zAmaLazA zeTha banIne bhagavAne pote narasaiyAnI sevAbhakti svIkArelI, ane aeka zabdanA sarjakanuM sanmAna kareluM. Ama Aje samasta bhAratavarSanA zreSThivaryanI hAjarImAM, santapuruSonA sAnnidhyamAM, gujarAtanA khyAtanAma prakANDa paNDitonA haste A traNe vidyApurUSonuM sanmAna thaze. "pUjya AcAryazrI vijayasUryodayasUrijI mahArAjasAheba tathA pUjya AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI mahArAjasAheba dvArA sAhitya ane saMzodhananA kSetramA oka atimahattva- kArya me thai rahyaM che ke, gujarAtI bhASA-sAhityanA saMzodhana/adhyayana/adhyApana sAthe joDAyelA navI peDhInA sarjako-saMzodhakone ApaNA prAcIna jaina-jainetara sAhityanI dizAmAM dorIne rasa letA karavA. godharA, mahuvA, surata, tagaDI ane amadAvAdamAM A pahelAM yojAyelA parisaMvAdo tathA sAhityagoSThio ane, pUjya zIlacandrajI mahArAjasAhebanA vidyAtapathI puSTa thatA jatA 'anusandhAna'no bAvanamo aMka onI zAkha pUre che. keTalIye niSkriya kalamone pharI cetanavantI banAvavAnuM kArya temanA dvArA thatuM raDuM che. saMzodhanakSetranI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 atyAranI paristhiti ane vidvAnonI kAramI achatanA samaye AjanA saMsAratyAgI yuvAna sAdhu-sAdhvIjIo dvArA sampUrNa pramANabhUta ane vaijJAnika DhaMgathI thaI rahelA saMzodhana/adhyayana / sampAdana ane prakAzano jotAM AzAspada ane ujjvala bhaviSyanI aMdhANI jema mahArAjasAhebane dekhANI che, anI pratIti samagra vidyAjagatane thavAmAM have jhAjhI vAra nathI. " 175 ATalI bhUmikA pachI zrI kanubhAI jAnIno paricaya ApatAM zrI jayadeva zukle jaNAvyuM ke - " aka taNakho dIpamALano paricaya ApavA jAya to kevI te ApI zake ? A jarApaNa namratA nathI. traNe mahAnubhAvo AvA dIpamALa samA che. sAhityanA, saMgItanA ane kalAonA tamAma kSetronA marmajJo che. zrI kanubhAI jAnI oTale sahaja, saraLa, nirdambha, nispRha chatAM jIvatA jAgatA jJAnakoza..." Ama kahIne temaNe kanubhAI jAnInA vyaktitvanA aneka pAsAMone ujAgara karyA hatA. a pachI zrI lAbhazaMkara purohitano paricaya ApatAM zrI zirISa paMcAle potAnI trIza - pAMtrIza varSanI maitrIno ullekha karIne jaNAvyuM ke "AdhunikatA - anuAdhunikatAnA pUrva-pazcimanA tamAma sAhityano, ApaNI saMskRtanA ziSTa-praziSTa sAhityano sampUrNa paricaya hovA chatAM lokadharmI sAhityakAra tarIke gujarAtanA paramparita sAhitya, saMskAra, kalAo, vidyAonA pUrA jANakAra zrI lAbhudAdA namratAnI sAthe pote je mAne che tenI pratIti saune karAvavA pUrA kaTibaddha hoya che. samAjamAM AvI asalI vAto karanArA ochA ja hoya... ' tyArabAda prA. parama pAThake 72 varSanA yuvAna saMzodhaka zrI hasu yAjJikano paricaya ApatAM teonA madhyakAlIna kathAsAhitya, gUDha vidyAo, lokasAhitya, saMgItanA maramI abhyAsI saMzodhaka ane sAmAjika rahasyAtmaka kathAsAhityanA sarjaka tarIkenA vibhinna pAsAMo varNavyA hatA. - A prasaMge AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijIo vaktavya ApatAM zrIhemacandrAcAryajI dvArA gujarAtane maLela pAMca anuzAsanonI sadRSTAnta carcA karI hatI. " okalI vidyA sanmAnane pAtra banAvatI nathI parantu amAM jJAna, kriyA, tapa, sAdhanA bhaLe to ja mukti prApta thAya. kalikAlasarvajJanuM biruda hemacandrAcAryajIne gurjara samrATone mArgagAmI banAvavAne kAraNe prApta thayuM che, ane mAtra sampradAyanA lebalathI ja oLakhAvavAmAM Ave che parantu AcArya zrI aTalA sImita nahotA. ' Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 oma kahIne svadharme paramaniSTha chatAM paradharme pUrA samanvayavAdI, sarvadharmasamabhAvanI keDI kaMDAranArA mahApuruSa tarIkenuM omanuM vividharaMgI vyaktitva itihAsanAM pramANo ApIne prasphuTita karyu hatuM. tyArabAda prazastipatronuM vAMcana : manoja rAvala, harSada trivedI, niraMjana rAjyaguru dvArA thayuM ane traNa vidvajjanonuM sanmAna mAlA, zrIphaLa, zAla, sarasvatInI pratimA, prazastipatra tathA akAvana hajAranI rAzinA ceka sAthe hemacandrAcArya-candrakanI arpaNa-pradAna vidhi tALIonA gaDagaDATa vacce tathA vedokta RcAo ane jaina mAGgalika zlokonA paThanauccAraNa sAthe karavAmAM Avyu. sanmAna/bahumAna pachI turata ja candraka-vibhUSita traNe mahAnubhAvonA haste AcAryazrI ane temanA munio dvArA likhita ane sampAdita traNa pustako 1. siddhahema-laghuvRtti-udAharaNa-koza, 2. dharmatattvacintana, 3. zrIhemacandrAcArya ane temaNe racela mahAdevabatrIzI- vimocana karavAmAM Avyu hatuM. o pachI zrI kanubhAI jAnI, zrI lAbhazaMkara purohita ane zrI hasu yAjJika dvArA potAnA thayelA bahumAna aMge pratibhAva vaktavyo apAyAM. atithi-vizeSa zrI madhusUdana DhAMkI sAhebe A prasaMge jaina saMgha taraphathI A rIte jainetara sAhityanA traNa UMDA abhyAsIo- sanmAna thayuM o badala potAnI prasannatA vyakta karIne hemacandrAcArya tathA siddharAja jayasiMhanA itihAsa aMge prApta thatA pramANabhUta sandarbho vize hindI bhASAmAM vidvattApUrNa vyAkhyAna ApyuM hatuM. A prasaMge amarelIthI khAsa upasthita rahelA saMskRta bhASA-sAhityanA rASTrIya kakSAnA vidvAna paMDita ane gujarAtI sAhitya, saMskRti tathA lokavANInA maramI, parakhaMdA mAlamI zrI vasaMtabhAI parIkha sAhebe jJAnAmRtanuM pAna karavA ATalA lAMbA samaya sudhI akadhArA besI rahelA kharA adhikArI zrotAjanonuM abhivAdana karIne AvA jJAna-bhaktisabhara kAryakramane biradAvyo hato. ane pU. mahArAjasAheba dvArA gujarAtanI saMskArabhAgIrathInA traNa pravAha jevA aNamola motIDAMne pArakhIne amanuM yathocita bahumAna thayuM ane haju sAhitya-saMzodhana ane zabdasAdhanA karanArI peDhIno jIvanta pravAha vahI rahyo che onI pratIti karAvavAmAM AvI te badala AnandanI lAgaNI vyakta karI hatI. to gujarAtI sAhitya pariSadanA pUrva pramukha ane vartamAna TrasTIzrI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 177 raghuvIra caudharIle Aje thayeluM traNa vidvAno, sanmAna mAtra madhyakALanuM rahasya jANanArA, gujarAta ke pazcima bhAratanA ja nahIM paNa samagra bhAratanA vidyApuruSonuM abhivAdana che ama kahIne potAno harSa vyakta ko hato. tyArabAda kavizrI rAjendra zukle potAnI tIrtha-udhdhArano bhAva vyakta karatI be racanAonuM paThana karyu hatuM. 'zUnya, zikhara samarAvazeM, Urdhva- caitya udharAvazeM, tIrtha uddhArazuM AgavU, zabdanuM bimba padharAvazeM, avanavI AMgI racazuM vaLI, gandha karpUra pamarAvazeM, maunanA manda manda svare gAizeM, stavana gavarAvaroM, nitya AnandanI gocarI, vAparyu a ja vaparAvazeM...' samApana pachI candraka-pradAnanA upalakSyamAM, te ja divase bapore oka vidvadgoSThI (seminAra)nuM Ayojana karavAmAM AvelaM. temAM paNa DaoN. zirISa paMcAla, harSada trivedI, simalAthI padhArelA saMskRtanA vidvAna ane sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayanA pUrva kulapati,triveNI kavizrI DaoN. abhirAja rAjendra mizra, amerikA choDIne amadAvAdamAM sthAyI thayelA nATyavid jayanti paTela 'raMgalo' tathA vividha vidvAna prAdhyApakoo 'vartamAna samayamAM samAja ane sAhityanA sambandho' tathA 'madhyakAlIna sAhityanA saMzodhana kSetre adhyApakonI udAsInatA' viSaye vyAkhyAno ApelAM. je kharekhara vidvadbhogya ane jijJAsAnI tRpti kare tevA hatA. samArambhanA AgalA divase tA. AThamInI rAtre oka nAnakaDo paNa arthasaghana kavimeLo haThIsiMhanI vADInA paTAMgaNamAM karavAmAM Avelo, jemAM sarvazrI lAbhazaMkara purohita, dalapata paDhiyAra, niraMjana rAjyaguru, kizoracandra pAThaka tathA DaoN. rAjendra mizra vagereo bhAga lIdho hato. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 amadAvAdamAM zrI haThIsiMha kesarIsiMhanI vADI madhye saMskRta-sabhA amadAvAda zaheramAM zeTha zrI haThIsiMha kesarIsiMhanI vADImAM jaina saMghamAM zAsanasamrATa samudAyanA gacchAdhipati pU. AcArya zrI vijayasUryodayasUrIzvarajI mahArAjanA tattvAvadhAnamAM Aso sudI 1, tA. 8-10-2010, zukravAranA dine aka saMskRta sabhA yojAI gaI. vidvAna AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI ma.nI preraNAthI kIrtitrayI munio dvArA saMkalita saMskRtabhASAmaya ayanapatra 'nandanavanakalpataru'nA pacIsamA aMka - 'rajata aMka'nA prakAzana- prAgaTya nimitte A saMskRta - sabhAnuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. A sabhAnA adhyakSa tarIke saMskRtabhASAnA AdaraNIya vidvAn, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayanA pUrva kulapati, triveNI kavi DaoN. zrI abhirAja rAjendra mizra zimalAthI padhAryA hatA. bIjA vaktAomAM pATaNanI hemacandrAcArya yunivarsiTInA sthApaka kulapati zrI kulInacandra yAjJika tathA gujarAtanA saMskRta sAhityanA mAnya vidvAna prA. zrI vijaya paMDyA padhAryA hatA. te sivAya kIrtitrayI munioo paNa saMskRta bhASAmAM potAnuM vaktRtva ApyuM hatuM. sabhAdhyakSa zrI rAjendra mizrajIo potAnA mananIya pravacanamAM bulaMda svare jaNAvyuM hatuM ke-- "bhArata dezanI sarva bhASAo saMskRtabhASAmAMthI ja utpanna thaI che ane te te bhASAonA moTA bhAganA zabdo saMskRta ja che, tethI saMskRtabhASA a bhAratanI anyAnya prAdezika bhASAonI samovaDI ja che. bhale AjanA jhaDapathI palaTAtA deza- kALamAM te vyavahArabhASA na banI zake, paNa tethI tenuM mahattva jarAya ochaM thatuM nathI, ulaTaM vadhI jAya che. AjathI be hajAra varSa pahelAM je saMskRtabhASA bolAtI ane lakhAtI hatI te ja Aje paNa bolAya ane lakhAya che. kAzmIramAM je saMskRta bolAya - lakhAya che te ja keralamAM paNa bolAya-lakhAya che. yuropIya leTina bhASAnI jema saMskRta bhASA koI klAsikala bhASA nathI ke je vyavahAramAM na vaparAtI hoya. saMskRta bhASA Aje paNa vyavahAramAM che, temAM bolAya - lakhAya che ane grantho paNa racAya che. anya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 179 bhASAomAM jema sAhityanA navA navA prakAro racAya che tema saMskRtabhASAmAM paNa racAya ja che. o koI mRta bhASA nathI. te to sadAya jIvanta ane nityanUtana bhASA che. A chellA zatakamAM ja joio to saMskRta bhASAmAM 300thI adhika mahAkAvyo racAyAM che. anya koipaNa bhASAo karatAM A AMkaDo kyAMya vadhAre che. ja rIte mahAkAvya sivAyanA sAhityanA prakAromAM paNa A ja sthiti che. ane amo sAhityakAro paNa Aje anya bhASAonA uttamottama praziSTa sAhityanI jema saMskRtabhASAmAM paNa tevU ja uttama ane praziSTa sAhitya racavAnA pUrNa prayatno karIo chIo, jethI saMskRtabhASA anya bhASAnI sAthosAtha TakI zake, lokone tenA tarapha AkarSaNa lAge, te pArcha UMcuM Ave. ApaNA lokone paNa amArI bhalAmaNa che ke- jyAre vasati-gaNatarI thAya che tyAre temAM bhASAonA khAnAmAM loko potAnI prAdezika bhASA ane aMgrejI bhASA jANe cheoma lakhAve che. tethI dareka prAdezika bhASAmAM ane aMgrejIbhASAmAM lAkhokaroDo lokonI gaNatarI thAya. jyAre saMskRtabhASAmAM mAtra amuka hajAra lokonI ja gaNatarI thAya che. ApaNI darekanI mULa bhASA to saMskRta ja che. dareka bhASAmAM saMskRta zabdano ja ghaNo moTo upayoga thAya che. to jo ApaNe vasati-gaNatarI vakhate prAdezika bhASA sAthe saMskRtabhASA paNa lakhAvIo to sarakArane paNa thAya ke- dezamAM saMskRtabhASI loko ghaNA vadhAre che, tethI amAre paNa tenA pracAraprasAra mATe kaMika karavU joio. to A bhASAne nitya jIvanta ane uccastaranI rAkhavA mATe ApaNe ja prayatna karavo paDaze." 'nandanavanakalpataru'nA prakAzana aMge paNa temaNe kaDaM ke - "bhAratamAM atyAra sudhImAM 300thI adhika saMskRta sAmayiko prakAzita thayAM che. Aje paNa 150 thI vadhu sAmayiko prakAzita thAya che. paNa mane to be ja saMskRta sAmayiko atyanta ziSTa ane zuddha lAgyAM che ke jemAM AgaLanA nAmathI laine chellA pAnAnA akSara sudhI aeka paNa vyAkaraNanI bhUla na hoya ke azuddhi na hoya. te be sAmayikomAM oka che dilhIthI prakAzita thatuM 'dUrvA' ane bIjUM che 'nandanavanakalpataru'. mane o khUba ja game che, ane tenuM sAdyanta vAcana huM karuM chu. mAre mana tenuM khAsa mahattva to e che ke saMsArathI virakta sAdhu bhagavanto tenuM sampAdana-prakAzana kare che. ane huM pUrA vizvAsathI kahIza ke bhAratabharamAM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 anyAnya sampradAyonA lAkho sAdhu mahAtmAo haze paNa saMskRta sAmayikanuM prakAzana temAMnuM koI karatuM hoya a mArI jANamAM nathI. mAtra ahIMthI ja kIrtitrayI munio tenuM prakAzana kare che. A sAmayikanA pacIsamA aMkanA prakAzana mATe A badho samArambha karyo, paNa mArI vinanti che ke ahIyAM aTakavAnuM nathI, hajI to ghaNI lAMbI majala kApavAnI che ane nirantara tenuM prakAzana karavAnuM che. amo sarva sAhityakAro - saMzodhako sarvadA ApanA sahayogamAM rahIzuM." 180 zrI kulInacandra yAjJike jaNAveluM ke - "saMskRta bhASAnAM subhASito ApaNane jIvanamAM vadhu ne vadhu sArI rIte kema jIvAya - te khUba saraLatAthI ane hRdayasparzI rIte zIkhave che. pratyeka subhASitomAM jIvanano arka paDyo che. pahelAM to nAnapaNathI bALakone A subhASito zIkhavADAtAM hatAM tethI temanuM jIvana saMvyavasthita ane saraLa rahetuM. Aje o badhuM lupta thaI gayuM che, chatAM aTaluMja prastuta che. AjakAla sarakAra naitika mUlyonAM zikSaNa aMge cintita che, paNa jo A subhASitonA mAdhyamathI naitika mUlyo zIkhavAya to oka oka subhASita ghaNAM ghaNAM naitika mUlyo zIkhavADI zake. mane to lAge che ke jyArathI vyavasthita rIte saMskRtabhASA zIkhavavI baMdha thaI che tyArathI ja naitika mUlyono hrAsa thavA mAMDyo che.' prA. zrI vijaya paMDyA 'jaina rAmAyaNa' viSaya para abhyAsapUrNa pravacana ApatAM vAlmIki rAmAyaNathI mAMDI AjasudhInAM rAmAyaNo sAthe 'paumacariya' vagere jaina - rAmAyaNonuM tulanAtmaka vizleSaNa kartuM hatuM. kIrtitrayI muniomAM, munizrI ratnakIrtivijayajI anyatra cAturmAsArthe gayA hovAthI temanA saMskRtabhASAmaya saMdezA - patranuM paThana karavAmAM AvyuM hatuM. munizrI dharmakIrtivijayajIo 'kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryajInI kavipratibhA' viSaya para saMskRtabhASAmAM mananIya pravacana karatAM kahyuM hatuM ke - "gujarAtI bhASAnAM mULa-kuLa hemacandrAcAryajIne AbhArI che." munizrI kalyANakIrtivijayajIo 'nandanavanakalpataruno udbhava ane vikAsayAtrA' viSaya para saMskRtabhASAmAM bolatAM A sAmayikanA prakAzana aMgenI tamAma mAhitI ApI hatI. to munizrI trailokyamaNDanavijayajIo 'saMskRta kAvyasAhityamAM jainamunionuM pradAna' viSaya Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 181 para madhura saMskRtabhASAmAM bolatAM jainamunionA anupama sAhityasarjana vize sarasa jANakArI ApI hatI. ___A sabhAmAM kaccha-yunivarsiTInA pUrvakulapati zrI kAnti gora paNa upasthita rahyA hatA ane prAsaMgika pravacana Apyu hatuM. te sivAya A sabhAmAM saMskRta sAhitya akAdamInA adhyakSa zrI gautama paTela, gujarAtanA saMskRtabhASAnA mUrdhanya kavi zrI harSadeva mAdhava tathA anya vidvAna sAhityakAro upasthita rahyA hatA. sabhAnA mukhya kArya rUpe ayanapatra 'nandanavanakalpataru'nA pacIsamA aMkanA lokArpaNa sAthe DaoN. rAjendra mizranA nUtana pustaka 'saMskRta bhASA ke arvAcIna kAvyasAhitya kA samIkSAtmaka itihAsa' tathA sAdhvIzrI candanabAlAzrIjI sampAdita traNa grantho, paNa lokArpaNa thayuM hatuM. sabhAnA ante AcAryazrI vijayasUryodayasUrijIo potAnA AzIrvAda ApyA hatA. AkhI sabhAnuM saphaLa saMcAlana saMskRtabhASAnA mUrdhanya vidvAna DaoN.zrI vAsudeva pAThake karyu hatuM. C/o. santa sAhitya-saMzodhana kendra, Ananda-Azrama, ghoghAvadara (goMDala)