Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ manakAnta sampAdaka-paM0 jugalakizora mukhtAra ma -viSayasUcI AIKA 1 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka 223 2 A0 bhASAoM kI vyu0 jaina0 mahatva-[bA0 jyotiprasAda ema. e. 225 3 graMtha aura graMthakAra (mUlAcAra kArtikeyAnuprekSA)-[sampAdaka 227 4 vItarAgastotra-[sampAdaka 233 5 sara rAdhAkRSNanake vicAra 234 6 sAmpradAyika daMge aura ahiMsA-[bA0 rAjakumAra jaina 235 7 bha0 mahAvIra aura unakA sandeza-[zrIkastUrasAva jaina, bI0 e0 237 navaMbara 8 vanaspati ghI-[mahAtmA gAMdhI 246 disaMbara 663 veM sUtrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM ?-[paM0 darabArIlAla 247 10 kAyaratA ghorapApa hai-[zrI ayodhyAprasAda goyalIya 11 baMgAlake kucha prAcIna jainasthala-[bA0 jyotiprasAda ema0 e0 261 12 cAritryakA AdhAra-[zrI kAkA kAlelakara " 263 13 dharma aura nArI-[bA0 jyotiprasAda jaina, ema0 e0 265 14 apabhraMza bhApAkA jaina kathA-sAhitya-paM0 paramAnanda zAstrI 273 15 prA. jainamaM0ke dhvaMse nirmita masjideM-[bA0 jyotiprasAda ema0e0 276 16 ratna aura A0 kA kae kartRtva pramANa siddha hai-[paM0 darabArIlAla 282 17 eka prAcIna tAmra-zAsana-[sampAdaka 18 bhaTrArakIya manovRttikA eka namUnA-[sampAdaka INE 16 vividha-viSaya-[je0 pI0] zA 20 sAhityaparicaya aura samAlocana-[jyotiprasAda jaina H ams-deamreshames-Tame r ames-rameshameshamesTH THERERMITT HANUGREE 286 265 Makw
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ cyAvazyaka sUcanA mata kiraNa meM anekAntake prakAzanameM honevAlI vilambapara apanA bhArI kheda vyakta karate aura usake kAraNa evaM tajjanya apanI majabUrIko batalAte hue yaha zrAzAkI gaI thI ki agalI kiraNoMkA maiTara zIghra hI presa meM jAkara ve presake zrAzvAsanAnusAra jaldI chapa sakeMgIM aura kucha samayake bhItara hI vilambakI pUrti ho jAyagI / parantu jisa hAiTa priMTiMga kAgajapara agalI kiraNoMke chApanekI sUcanAkI gaI thI usakA paramiTa to milagayA thA kintu kAgaja nahIM milA thA / kAgajake liye kitanI hI bAra sahAranapura ke cakkara lagAne par3e aura pratyeka holaselara ( wholeseller ) ko usake dene ke liye preraNA kI gaI parantu sabane TakAsA javAba de diyA aura kaha diyA ki hamAre pAsa Apake matalaba kA kAgaja nahIM hai| mAlUma yaha huA kiM sahAranapura jilekA koTA to kama hai aura paramiTa adhikake kaTe hue haiM, aisI hAlata meM mA~ga ke adhika bar3hajAnese aksara vyApArI loga (holaselarsa) zrAte hI mAla ko prAyaH idhara udhara kara dete hU~ - dukAnoMpara rahane nahIM dete -- aura phira DyoDhe dugune dAmoM para balaikamArkeTa dvArA apane khAsa vyaktiyoMkI mArphata becate haiM | yaha dekhakara DisTrIvyUTaroM (distributors) ke pAsa se kAgajake milanekI vyavasthAke liye paramiTameM sudhAra kara dene kI prArthanA kI gaI parantu pepara kaMTrolara sAhabane use maMjUra nahIM kiyA-- arthAt apanI huMDI to khar3I rakkhI parantu usake bhugatAnakI koI sUrata nahIM nikAlI !! lAcAra dehalI meM eka pepara eDavAijarI borDa ke membara ke sAmane apanA ronA royA gayA aura isa sarakArI avyavasthAkI ra unakA dhyAna dilAyA gayA unhoMne kaM. sA. ko kucha likhA aura taba kaMTrolara sAhabane paramiTa vApisa ma~gAkara use holaselaroM aura DisTrIbyUTaroM donoMke nAmapara kara diyA sAtha hI sahAranapurakA kucha koTA bhI bar3ha gyaa| aisA honepara bhI kitane hI taka miloMse DisTrIvyUTaroMke pAsa 20x30 sAijakA kAgaja nahIM zrAyA, jo apane patra meM lagatA hai, aura kucha zrAyA bhI to vaha apane ko nahIM milasakA zrAkhira 8 disambara se kAgaja milanA zurU huA, jo milate hI premako pahu~cA diyA gayA jisake pAsa maiTara pahalese hI chapane ko gayA huA thA / presakoM apanA kucha TAipa badalavAnA thA, isase use chapAI prArambha karanemeM dera lagagaI aura isa taraha dera meM aura dera hogaI ! A yaha saba dekhakara vilambakI zIghra pUrtikI koI zrAzA nahIM rahI, aura isaliye kiraNoMke silasileko hI pradhAna: apanAyA gayA hai / arthAt isa saMyukta kiraNako jUna-julAI kI na rakhakara navambara-disambara kI kkhA gayA hai aura kiraNakA naMbara pUrva silasile ke anusAra hI 6-7 diyA gayA hai / kiraNeM pUrI 12 nikAlI jAe~gI - bhale hI kucha kiraNeM saMyukta nikAlanI par3eM, parantu pRSTha saMkhyA jitanI nirdhArita hai vaha pUrI kI jAvegI aura isase pAThakoM ko koI alAbha nahIM rahegA / hama cAhate haiM yaha varSa zrASADhataka pUrA kara diyA jAya aura vIrazAsanajayantI ke avasarapara ... zrAvaNa se nayA varSa zurU kiyA jAya aura usake prAraMbha meM hI eka khAsa vizeSAGka nikAlA jAya / For Personal & Private Use Only sampAdaka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham yastatattva-saghAta vizvatattva-prakAzaka FEL vASika mUlya 4) isa kiraNakA mUlya ) nItivirodhaSvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH "varSa 8 / vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA ji. sahAranapura kiraNa 6-7 5 mArgazIrSa-pauSa zukla, vIranirvANa saM0 2473, vikrama saM0 2003 navambara-disambara 1646 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana abheda-bhedAtmakamarthatatvaM tava svatantrA'nyataratakha-puSpam / avRttimatvAnsamavAya-vRtteH saMsargahAneH sakalA'rtha-hAniH // 7 // ____(he vIrabhagavan !) pApakA arthatattva-Apake dvArA mAnya-pratipAdita athavA Apake zAsanameM varNita * jIvAdi-vastutattva-abheda-bhedAtmaka hai-parasparatantratA (apekSA, dRSTivizeSa) ko liye hue abheda aura bheda donoM rUpa hai arthAta.kathaciva dravya-paryAyarUpa, kathaJcit sAmAnya-vizeSarUpa, kathaJcit ekA'nekarUpa aura kathaJcit nityAnityarUpa hai; na sarvathA abhedarUpa (dravya, sAmAnya, eka athavA nityarUpa) hai, na sarvathA bhedarUpa (paryAya, vizeSa, aneka athavA anityarUpa) hai aura na sarvathA ubhayarUpa (parasparanirapekSa dravya-paryAyamAtra, sAmAnya-vizeSamAtra, eka-anekamAtra athavA nitya anityamAtra) hai| abhedAtmakatattva-dravyAdika aura bhedAtmakattva-paryAyAdika donoMko khatantra-pArasparika tantratA se rahita sarvathA nirapekSa svIkAra karanepara pratyeka-dravya, paryAya tathA,ubhaya, sAmAnya, vizeSa tathA ubhaya, eka, aneka tathA. ubhaya aura nitya, anisya tathA ubhaya-mAkAzake puSpa-samAna (avastu) hojAtA.hai-pratIyamAna (pratItikA viSama) na ho sakanese kisIkA bhI taba astitva nahIM bntaa| ... ... . . (isapara yadi yaha kahA jAya ki svataMtra eka-dravya pratyakSAdirUpase upalabhyamAna na honeke kAraNa kSaNikaparyAya kI taraha aAkAza-kusumake samAna avastu hai so to ThIka, parantu ubhaya to dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyarUpa sat tasva hai aura prAgabhAva-pradhvaMsA'bhAva-anyonyA'bhAva-atyantA'bhAvarUpa asat tattva hai, vaha unake svataMtra rahate hue For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 anekAnta [ varSa 8 bhI kaise prakAzake puSpa samAna avastu hai ? vaha to dravyAdi-jJAnavizeSakA viSaya sarvajanoMmeM suprasiddha hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kAraNadravya(avayava)-kAryadravya (avayavI)kI, guNa-guNIkI, karma-karmavAnakI samavAya-samavAyavAnakI eka dUsare se svataMtra padArthake rUpa meM eka bAra bhI pratIti nahIM hotii| vastutattva isase vilakSaNa-jAtyantara athavA vijAtIya-hai aura vaha sadA saboMko aghayava-avayavIrUpa, guNa-guNIrUpa, karma-karmavAnarupa tathA sAmAnya-vizeSa. rUpa pratyakSAdi pramANoMse nirbAdha pratibhAsita hotA hai|) (yadi vaizeSika-matAnusAra padArthoMko-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chahoMkosarvathA svataMtra mAnakara yaha kahA jAya ki samavAya-vRttise zeSa saba padArtha vRnmiAna haiM arthAt samavAya nAmake svataMtra padArtha-dvArA ve saba parasparameM sambandhako prApta haiM, to) samavAyavRttike zravRttimatI honesa-samakAya nAmake svataMtra padArthakA dUsare padArthoM ke sAtha svayaMkA koI sambandha na bana sakaneke kAraNa* use svayaM sambandhavAna mAnanesesaMsargakI hAni hotI hai kisI bhI padArthakA samparka athavA sambandha eka dUsareke sAtha nahIM banatA / samakAyasamavAyikI taraha asaMhaSTa padArthoM ke samavAyavRttise saMsargakI kalpanA na karake, padArthoMke anyo'nya-saMsarga (eka dUsareke sAtha sambandha) ko svabhAvasiddha mAnanepara syAdvAda zAsanakA hI zrAzya hojAtA hai; kyoMki sthabhAvase hI vyakA sabhI guNa-karma-sAmAnya-vizeSoMke sAtha kthaJcit tAdAtmyakA anubhava karanevAle jJAnavizeSake vaza se yaha dravya hai, yaha guNa hai, yaha karma hai, yaha sAmAnya hai, yaha vizeSa hai aura yaha unakA avizvambhAvarUpa (apRthagbhUta) samavAya-sambandha hai, isa prakAra bheda karake satrayanibandhama (samIcIna nayavyavasthAko liye hue) vyavahAra pravartakA hai aura usase anekAntamata prasiddha hotA hai, jo vaizeSikoM ko iSTa nahIM hai aura isaliye vaizeSikoMke matameM svabhAvasiddha saMsargake bhI na bana sakanese saMsargakI hAni hI ThaharatI hai| aura saMsagekI hAni honesa-padArthoMkA parasparameM svata: (svabhAvase) athavA parata: (dUsare ke nimittase) koI sambandha na bana sakaneke kAraNa-saMpUrNa padArthoM kI hAni ThaharatI hai-kisI kI padArthakI taba sattA athavA vyavasthA bana nahIM sktii|-atH jo loga isa hAniko nahIM cAhate una AstikoMke dvArA vahI vastutatva samarthanIya hai jo abheda-bhedAmaka hai, parasparataMtra hai, pratItikA viSaya hai tathA arthakriyA meM samartha hai aura isaliye jisameM virodhake liye koI avakAza nahIM hai / vaha vastutattva he kIrajina ! Apake matameM pratiSThita hai, isIse aApakA mata advitIya hai-nayoM tathA pramANoMke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa karanevAlA aura dUsare sabhI pravAdoM (sarvathA ekAntavAdo) se abAdhya honeke kAraNa suvyavasthita hai-dUsarA (sarvathA ekAntavAdakA prAzraya lenevAlA) koI bhI mata vyavasthita na honese usake jor3akA, sAnI athavA samAna nahIM hai, vaha apanA udAharaNa prApa hai|' samavAya padArthakA dUsare padArthoM ke sAtha koI sambandha nahIM bana sakatA, kyoMki sambandha tIna prakArakA hotA hai-eka saMyoga-sambandha, dUsarA samavAya-sambandha aura tIsarA vizeSaNa-vizeSyabhAva-sambandha / pahalA saMyoga-sambandha isaliye nahIM banatA, kyoMki usakI vRtti dravyameM mAnI gaI hai-dravyoMke atirikta dUsare padArthoM meM vaha ghaTita nahIM hotI aura samavAya dravya hai nahIM, isaliye saMyogasambandhake sAtha usakA yoga nahIM bhiDatA / yadi adravyarUpa samavAyameM saMyogakI vRtti mAnI jAyagI to vaha guNa nahIM bana sakegA aura vaizeSika mAnyatAke viruddha par3egA kyoMki vaizeSikamatameM saMyogako bhI eka guNa mAnA hai aura usako dravyAzrita batalAyA hai| dUsarA samavAya-sambandha isaliye nahIM bana sakegA, kyoMki vaha samavAyAntarakI apekSA rakkhegA aura ekake atirikta dUsarA samavAya padArtha vaizeSikoMne mAnA nahIM hai / aura tIsarA vizeSaNa-vizeSyabhAva sambandha isaliye ghaTita nahIM hotA, kyoMki vaha svataMtra padArthokA viSaya hI nahIM hai| yadi use svataMtra padArthokA viSaya mAnA jAyagA to atiprasaMga zrAegA aura taba sahyAcala (pazcimIghATakA eka bhAga) tathA vindhyAcala jaise svataMtra parvatoMmeM bhI vizeSaNa-vizeSyabhAvakA sambandha ghaTita karanA hogA, jo nahIM ho sktaa| vizeSaNa-vizeSyabhAvasambakAkI yadi padArthAntarake rUpameM saMbhAvanA kI jAya to vaha sambandhAntarakI apekSA vinA nahIM banatA aura dUsare sambandhakI apekSA lenepara anavasthA doSa pAtA hai| isa taraha tInoMmeMse koI bhI sambandha ghaTita nahIM ho sktaa| For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] samantabhadra bhAratIke kucha namUne 223 bhAveSu nityeSu vikArahAnerna kAraka-vyApRta-kArya-yuktiH / .. na bandha-bhogau na ca tadvimokSaH samantadoSaM matamanyedIyam // 8 // 'sattAtmaka padArthoko-dik-kAla-zrAkAza-kAramAko, pRthivyAdi paramANa-dravyoMko, parama-mahatvAdi guNoM ko tathA sAmAnya-vizeSa-samavAyako-(sarvathA) nitya mAnanepara unameM vikArakI hAni hotI koI bhI prakArakI vikriyA nahIM bana sakatI-vikAra kI hAnise kAdi kArakoMkA (jo kriyAviziSTa dravya prasiddha hai) vya pAra nahIM bana makatA, kAraka-vyApArake abha vameM (dravya-guNa-karmarUpa) kArya nahIM bana sakatA, aura kAryake bhabhAvameM (kAryalinAtmaka anumAnarUpa tathA yoga-sanbandha-saMsargarUpa) yukti ghaTita nahIM ho sakatI / yuktike abhAvameM bandha tathA (bandha-phalAnubhavanarUpa) bhoga donoM nahIM bana sakate aura na unakA vimokSa hI bana sakatA hai| kyoMki vimokSa bandhapUrvaka hI hotA hai, bandhake abhAva mokSa kaisA? isa taraha pUrva pUrvake prabhAvameM uttarottarakI vyavasthA na bana sakanese saMpUrNa bhAvAtmaka padArthoMkI hAni ThaharatI hai-kisIkI bhI vyavasthA nahIM bana sakatI / aura jaba bhAvAtmaka padArtha hI vyavasthita nahIM hote taba prAgbhAva-pradhvaMsA'bhAvAdi abhAvAtmaka padArthoMkI vyavasthA to kaise bana sakatI hai ? kyoMki ve bhAvAtmaka padArthoke vizeSaNa hote haiM, svataMtrarUpase unakI koI sattA hI nahIM hai / ataH (he dIrajina !) Apake matase bhinna dUsaroMkA-sarvathA ekAntavAdI vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka tathA sAMkhya AdikA-mata (zAsana) saba prakAra se doSarUpa hai-deza-kAla aura puruSavizeSakI apekSAse bhI pratyakSa, anumAna tathA zrAgama-gamya sabhI sthAnoM meM bAdhita hai|' ahetukatva-prathitaH svabhAvastasmin kriyA-kAraka-vibhramaH syAt / AbAla-siddharvividhArtha-siddhi dAntaraM kiM tadasyatAM te // 1 // '(yadi yaha kahA jAya ki pAramAdi nitya dravyoMmeM svabhAvase hI vikAra siddha hai ata: kArakavyApAra, kArya aura kAryayuki saba ThIka ghaTita hote haiM aura isa taraha sakala doSa asaMbhava Thaharate haiM koI bhI doSApatti nahIM bana sakatI; taba yaha prazna paidA hotA hai ki vaha svabhAva binA kisI hetuke hI prathita (prasiddha hai athavA zrAbAla-siddhise vividhArthasiddhi ke rUpameM prathita hai ? uttarameM) yadi yaha kahA jAya ki nitya padArthoM meM vikArI honekA svabhAva vinA kisI hetuke hI prathita hai to aisI dazAmeM kriyA aura kArakakA vibhrama ThaharatA hai-svabhAvase hI padArthoMkA jJAna tathA prAvirbhAva honese jJapti tathA utpattirUpa jo pratIyamAna kriyA hai usake bhAntirUpa honekA prasaMga AtA hai, -anyathA svabhAvake niheM tukatvakI siddhi nahIM bntii| aura kriyAke vibhramase pratibhAsamAna kAraka-samUha bhI vibhramarUpa ho jAtA hai kyoMki kriyAviziSTa dravyakA nAma kAraka prasiddha hai, kriyAse kArakakI utpatti nahIM |..aur svabhAvavAdIke dvArA kriyA kArakakA vibhrama mAnya nahIM kiyA jA sakatA-vibhramakI mAnyatApara vAdAntarakA prasaMga.bhAtA hai-sarvathA * svabhAvavAda sthira na rahakara eka nayA vinamavAda aura khar3A ho jAtA hai| parantu (he vIrajina !) kyA Apa-Apake syAdvAda-zAsanase.--- dveSa rakhanevAle ke yahA~ yaha vAdAtara banatA hai ?-nahIM banatA; kyoMki saba kucha vinama hai' aisA ekAntarUpa vAdAstara svIkAra karanepara yaha prazna utpanna hotA hai ki usa vibhramameM avibhrama-abhrAnti hai yA vaha bhI vidhama-bhAntirUpa hai ? yadi avibhrama hai to vinama-ekAnta na rahA-avibhrama bhI koI padArtha ThaharA / aura yadi vinamameM bhI vinama hai to.sarvatra abhrAntiko siddhi huI; kyoMki vibhramameM vibhrama honese vAstavika svarUpakI pratiSThA hotI hai| aura aisI hAlatameM svabhAvake nirhetukatvakI,siddhi nahIM ho sktii|' yadi yaha kahA jAya ki (binA kisI hetuke nahIM kintu) AbAlasiddhirUpa hetuse vividhArthaka-sarvathA mitya padArthoM meM vikriyA tathA kAraka-vyApArAdikI-siddhike rUpa meM svabhAva, prazrita prasida) hai arthAt kriyA For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zranaikAnta kArakAdirUpa jo vividha artha haiM unheM bAlaka taka bhI svIkAra karate haiM isaliye ve siddha haiM aura unakA isa prakArase siddha honA hI svabhAva hai - to yaha vAdAntara huA; parantu yaha vAdAntara bhI ( he vIra bhagavan ! ) Apaka dveSiyoM ke yahA~ banatA kahA~ hai ? - kyoMki vaha zrabAla-siddhise honevAlI nirNIti nityAdi sarvathA ekAntavAdakA zrAzraya lene para nahIM bana sakatI, jisase saba padArthoM saba kAryoM aura saba kAraNoMkI siddhi hotI / kAraNa yaha ki vaha nirNIti zranitya hotI hai aura vinA vikriyAke banatI nahIM, isaliye sarvathA nitya ekAntake sAtha ghaTita nahIM ho sakatI / pratyakSAdi pramANoMse kisI padArthakI siddhike na ho sakanepara dUsaroMke pUchane athavA dUSaNArtha jijJAsA karanepara svabhAvavAdakA zrava lambana le lenA yukta nahIM hai; kyoMki isase pratiprasaMga AtA hai-- prakRtase zranyatra bipakSameM bhI yaha ghaTita hotA hai-- sarvathA nitya athavA kSaNika-ekAntako siddha karaneke liye bhI svabhAva ekAntakA avalambana liyA jA sakatA hai| yadi yaha kahA jAya ki pratyakSAdi pramANoMkI sAmarthyase vividhArthakI siddhirUpa svabhAva hai to phira svabhAva - ekAntavAda kaise siddha ho sakatA hai ? kyoMki svabhAvakI to svabhAvase hI vyavasthiti hai usako pratyakSAdi pramANoMke balase vyavasthApita karanepara svabhAva ekAnta sthira nahIM rhtaa| isa taraha he vIra jina ! Apake anekAntazAsana se virodha rakhane kAle sarvathA ekAntavAdiyoMke yahA~ koI bhI vAdAntara ( ekake sAtha dUsarA vAda ) bana nahIM sakatA -- vAdAntara to samyak ekAntake rUpameM Apake mitroM - saMpakSiyoM athavA anekAntavAdiyoMke yahA~ hI ghaTita hotA hai / yeSAmavaktavyamihA''tma-tattvaM dehAdananyatva- pRthaktva- klRpteH / teSAM jJatave'navadhAryatacce kA bandha-mokSa- sthitiraprameye // 10 // varSa 8 nityatmA dehase (sarvathA) abhinna hai yA bhinna isa kalpanAke honese (zrau zrabhirannatva tathA bhinnatva donoMmeMse kisI eka bhI vikalpake nirdoSa siddha na ho sakanese) jinhoMne Atmatatvako 'avaktavya' - vacanake agocara athavA anirvacanIya mAnA hai unake mata meM Atmatattva anavadhArya (zrajJeya) tattva ho jAtA hai-- prameya nahIM rhtaa| aura Atmatattvake anavadhAyeM honepara - pratyacAdi kisI bhI pramANa kA viSaya na rahanepara- bandha aura mokSakI kaunasI sthiti bana sakatI hai ? bandhyA-putra kI taraha koI bhI sthiti nahIM bana sakatI-na bandha vyavasthita hotA hai aura na mokSa | aura isaliye bandha-motakI sArI carcA vyarthaM ThaharatI hai / " heturna dRSTo'tra na cApyadRSTo yo'yaM pravAdaH kSaNikA''tmavAdaH / 'na dhvastamanyatra bhave dvitIye' santAnabhinnena hi vAsanA'sti // 11 // 'prathama kSaNa meM naSTa huA citta-AtmA dUsare kSaNa meM vidyamAna nahIM rahatA' yaha jo ( bauddhoMkA ) kSaNikAtmavAda hai vaha (kevala) pravAda hai- pramANazUnya vAda honese pralApamAtra hai; kyoMki isakA jJApaka-- anumAna karAnevAlA -- koI bhI dRSTa yA adRSTahetu nahIM banatA / dehase zrAtmAko sarvathA zrabhinna mAnanepara saMsArake prabhAvakA prasaMga AtA hai; kyoMki deha-rUpAdikakI taraha dehAtmaka AtmAkA bhavAntara-gamana taba bana nahIM sakatA aura isaliye usI bhavameM usakA vinAza ThaharatA hai, vinAzakA nityatva ke sAtha virodha honese zrAtmA nitya nahIM rahatA aura cArvAkamatake zrAzrayakA prasaMga 'tA hai, jo zrAtmatatvako bhinnata na mAnakara pRthivI Adi bhUtacatuSkakA hI vikAra athavA kArya mAnatA hai aura jo pramANa- viruddha hai tathA zrAtmatatvavAdiyoMko iSTa nahIM hai / aura dehase zrAtmAko sarvathA bhinna mAnanepara dehake upakAra- apakAra se zrAtmA ke sukha-duHkha nahIM banate, sukha-duHkhakA prabhAva honepara rAga-dveSa nahIM bana sakate aura rAga-dveSake abhAva meM dharma-adharma saMbhava nahIM ho sakate / zrataH 'svadehameM anurAgakA sadbhAva honese usake upakAra - apakAra ke dvArA zrAtmAke sukha-du:kha usI taraha utpanna hote haiM jisa taraha svagRhAdikeM upakAraapakArase utpanna hote haiM' yaha bAta kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI / isa taraha donoM hI vikalpa sadoSa Thaharate haiM / For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne 225 (yadi yaha kahA jAya ki 'jo sat hai vaha saba svabhAvase hI maNika hai, jaise zabda aura vidyut Adi; apanA prAramA bhI cU~ ki sat hai ataH vaha bhI svabhAvase kSaNika hai, aura vaha svabhAvahetu hI usakA jJApaka hai, to isa - prakAra ke anumAnapara aisA kahane athavA anumAna lagAnepara-yaha prazna paidA hotA hai ki vaha hetu svayaM prAtapattA (jJAtA) ke dvArA dRSTa (dekhA gayA) hai yA adRSTa (nahIM dekhA gayA arthAta kalpanAropita) hai? dRSTahetu saMbhava nahIM ho -- sakatA; kyoMki saba kucha kSaNika hone ke kAraNa darzanake anantara hI usakA vinAza ho jAnese anumAnakAlameM bhI usakA prabhAva hotA hai| sAtha hI, cittavizeSake liGgadarzI usa anumAtAkA bhI saMbhava nahIM rahatA / isI taraha kalpanAropita (kazita) adRSTa hetu bhI nahIM banatA; kyoMki usa kalpanAkA bhI tatkSaNa vinAza hojAnese anumAnakAlameM sadbhAva nahIM rhtaa|) (yadi yaha kahA jAya ki vyAptike grahaNa kAlameM liGgadarzanakI jo kalpanA utpanna huI thI usake tarakSaNa vinAza ho jAnepara bhI usakI vAsanA (saMskAra) banI rahatI hai ata: anumAnakAlameM liGgadarzanase prabuddha huI usa vAsanAke sAmarthyase anumAna pravRtta hotA hI hai, to aisA kahanA yukra nahIM hai, kyoMki) sannAnabhinna (citta)meM-hetu(sAdhana) aura hetumad (sAdhya) ke avinAbhAva-sambandharUpa vyAptike grAhaka cittase anumAtAkA citta (santAnataH bhinnakI taraha) bhinnasantAna honese usameM-vAsanAkA astitva nahI bana sakatA-yadi bhinna santAnavAleke vAsanAkA astitva mAnA jAya to bhinnasantAna devadatta-dvArA sAdhya-sAdhanakI vyAtikA grahaNa honepara jinadattake (vyAptikA grahaNa na hone para bhI) sAdhanako dekhane mAtrase sAdhyake anumAnakA prasaMga AegA; kyoMki donoM meM koI vizeSatA nahIM hai| aura yaha bAta saMbhava nahIM ho sakatI; kyoMki vyAptike grahaNa vinA anumAna pravartita nahIM ho sktaa)| Adhunika bhASAoMkI vyutpattike liye jainasAhityakA mahatva (le0-vA. jyotiprasAda jaina, ema. e.) - <. * gujarAtI patra 'zrI jaina satyaprakAza' (varSa 12 kintu isa zabda / saMskRta rUpa eka prAcIna jaina aMka 1) meM pro0 mUlarAjajIkA eka saMkSipta lekha 'do anya 'dhRhatkathAkoSa' meM upalabdha hotA hai / isa zabdoMkI vyutpatti' zISakase prakAzita huA hai| usase granthake racayitA digambarAcArya hariSeNa the aura prakaTa hotA hai ki jaina sAhityakA adhyayana bhAratavarSa unhoMne isa pranthakI racanA vikrama saMvat 89 (san kI Adhunika lokabhASAoM kI vyutpattikI jAnakArIke 632 I0) meM kI thii| yaha grantha aba prasiddha prAcya liye bho upayogI evaM Avazyaka hai| bhaSAvijJa DA. e. ena. upAdhye dvArA saMpAdita hokara paMjAba prAntameM pracalita lokabhASAkA eka zabda sighI jaina graMthamAlA ke arntagata, bhAratIya vidyAbhavana kaDo, jisakA artha hai kanyA, lar3akI athavA putrii| bambaI se prakAzita ho cukA hai / ukta kathAkoSakI yaha zabda apane isa prakRtarUpameM athavA kisI rUpAntara kathA na. 3. (pR050) kA zIrSaka 'mRtaka saMsarga naSTa ko liye hue anya kisI prAntIya bhASAmeM nahIM milatA mAlA kathAnakam' hai| isa kathAmeM lar3akIke arthoM meM saMskRta prAkRta Adi bhASAoM meM bhI abhI taka aisA 'kuTikAM' zabdakA prayoga huA hai* / phuTanoTa tathA koI zabda jAnane meM nahIM AyA jisase kur3I', zabdakI bhUmikA pR0 103 para diye hue vizeSazabdArthakoSameM vyutpattikI jaaske| * vRhatkathAkoSa, kathA naM0 30, zloka 8-6 / For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ... . anekAnta [ -] vidvAna sampAdakI bhI 'kuTikA' kA artha 'kanyAm' svAmIsamantabhadrakI ukimeM bhI 'Thaka' zabda AyA hai, arthAta putrI kiyA hai| jo ki zraddheya paM0 jugalakizorabI mukhtArake matAnusAra prastuta kathAkA prAraMbha isa prakAra hotA hai-uttarA. paMjAba dezakA hI ghAtaka hai| kanighama sAhivane apane pathake vanadevapurameM balavardhana nAmaka pratApI rAjA thA prantha 'enzenTa jAgaraphI' meM bhI Thakka dezakA paMjAbase jimakI ani sundara kula vadhanI nAmakI rAnI thii| usa hI samIkaraNa kiyA hai|m levisa rAisa, eDavarDa nagarameM dhanadatta nAmaka eka 'Takka zreSThI' + rahatA thaa| pI0 rAisa, tathA rA0pa0 bhAra0 narAsihAca:yarane meM isakI strIkA nAma dhanadattA thA / inake dhanadevI Thakka ko paMjAba deza hI likhA hai| na makI putrI thI / isa nagara meM eka dUsarA 'TakkazreSThI' pUrNabhadra rahatA thaa| isakI strIkA nAma pUrNacandrA thaa| . ataH isameM sandeha nahIM raha jAtA ki vRhatkathA aura putrakA pUrNacandra / eka dina pUrNabhadrane dhanadattase kApa koSakI prastuta kathAmeM ullikhita TakkazreSThIkA ara kahA ki 'bhApa apanI putrI dhanavatIkA vivAha mere paMjAbI seThahI hai, aura usake sAtha lar3akIke artha. putra pUrNacandra ke sAtha krdeN| dhanadattane uttara diyA zuddha paMjAbI zabda kur3Ike saMskRta rUpa 'kuTikA' zabda ki 'yadi Ara mujhe bahuta-mA dhana deveM to maiM apanI kA yoga sarvathA saMgata aura ucita hai| dUsare, lar3akI deduuN|' isapara pUrNabhadra bolA dhana Apa cAhe paMjAba prAntameM sadevase hI lar3akiyoM kI kucha kamI rahatI jitanA leleM lar3akI jaldI dedeN| bhAI hai aura isaliye vahA~ kanyAvikraya prAyaH hotA kathAma dhanadatta aura pUrNabhadra donoMke hI liye rahatA hai / kathAmeM dhanadatakA apanI laDakIke badale meM 'TakkazreSThI' zabda prayukta huA hai aura pro0 mUlarAja dhanakI mAMga karanA isI bAtako sUcita karatA hai| jIne isakA artha kiyA hai-rakkadezaya 'athavA Takka- . kathAkoSake uparyuka saMskaraNakI bhUmikA (pR. dezakA rahane vAlA / bRhatkathAkoSakI kathA naM. 63 101-110) meM DA0 upANyene aise lagabhaga 350 zabdoM meM bhI TakkaH, TakinI, TakkakAnA zabda Aye haiM (zloka kA koSa diyA / jo pracalita prAntIya bhASAmoM, 11, 12,67) / aura vahA~ DA0 upAdhyene Takka yA prAkata yA desI bhASAmoM meM prayukta hote haiM kintu TakkakakA partha kaMTaka kaMjUsa (a niggard) kiyA, saMskRta sAhityameM jinakA prayoga nahI hotA / ina hai aura anumAna kiyA hai ki saMbhavatayA 'Thaka' zabdakI zabdoMkA kathAkoSakArane saMskRta rUpa dekara yA apane bhA~ti yaha koI pezevara nAma (a professional mala rUpameM hI praya ga kiyA hai DA. upAdhyeke zabdoMmeM name) hex|kintu jaisA ki pro0 mUlarAjanAkA ye zAbdika prayoga apane rUpa aura proM dvArA sAja kazana hai ki koSoMmeM raka nAma bAhIka jAvikA hai| bhAratavarSa kI mAdhanika bhASAoMke tattat zabdoM rAjaharanikI (5, 150) meM bhI TakdezakA ullekha va kA smaraNa karAdete hai-cAhe ye bhASAyeM Arya hoM yA hai aura isase paMjAbakA tAtparya hai| paMjAbake parvata ___ drAvir3a, aura ina zabdoMke liye tatsama tadUdha prAkRta pradezakI lipiko Aja bhI 'TAkarI' kahate ha'astu. athavA desI zabda upalabdha hoM yA na hoN|" kamasekama prastuta kathAmeM to Takka zabdakA artha kSetra sUcaka arthAt paMjAba hI ThIka UMcatA hai| bAhika (Taka) isa prakAra, vizAla jaina sAhityake samyak adhyayana jatikA nivAsa pazcimottara prAnta meM hI thaa| zravaNa dvArA vibhinna Adhunika bhAratIya lokabhASAbhoMke na belagolake prasiddha zilAlekha na054 meM saMgrahIta jAne kitane zabdoMkI vyutpattipara mahatvapUrNa prakAza - par3a sakatA hai| + vahI, zloka 3, 5 / Brhat-Kathakosa, Introd. p. 105 17-11-46 . For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha aura granthakAra [sampAdakIya] ['purAtana-jainavAkya-sUcI' kI prastAvanAmeM, jo abhI taka aprakAzita hai aura aba jaldI hI presako jAnevAlI hai, 'grantha aura granthakAra' nAmakA bhI eka prakaraNa hai, jisameM maiMne isa vAkyasUcIke AdhArabhUta 63 mUlagranthoMkA paricaya diyA hai| isa prakaraNameMse namUneke taurapara kucha granthoMkA paricaya anekAnta-pAThakoMke avalokanArtha nIce diyA jAtA hai: 1 mUlAcAra aura vaTTakara pAI jAtI haiM jinameM graMthakartAkA nAma kundakundAcArya diyA huyA hai| DAkTara e. ena. upAdhyeko dakSiNabhAratakI kucha 'mUlAcAra' jaina sAdhuoMke prAcAra-viSayakA eka bahuta aisI pratiyoMko svayaM dekhanekA avasara milA hai aura jinheM, hI mahatvapUrNa evaM prAmANika graMtha hai| vartamAnameM digambara pravacanasArakI prastAvanAmeM, unhoMne quite genuine in sampradAyakA 'AcArAGga' sUtra samajhA jAtA hai| dhavalA TIkAmeM bhAcArAnake nAmase usakA namUnA prastuta karate hue vilkula asalI pratIta hone vAlI' likhA hai| isake kucha gAthAe~ udRta hai, ve bhI isa graMthameM pAI jAtI hai, sivAya. mANikacandra di. jaina-granthamAlAmeM mUlAcArakI jaba ki zvetAmbaroMke prAcArAlA meM ve upalabdha nahIM haiM, jo saTIka prati prakAzita huI hai usakI antima puSpikAmeM isase bhI isa graMthako AcArAGgakI khyAti prApta hai / isapara bhI mUlAcArako kundakundAcArya-praNIta' likhA hai| vaha 'AcAravRtti' nAmakI eka TIkA prAcArya vasunandIkI upa- puSpikA isa prakAra hai:labdha hai, jisameM isa graMthako AcArAGgakA dvAdaza adhikAroM meM upasaMhAra (sAroddhAra) batalAyA hai, aura usake tathA bhASA _ "iti mUlAcAra-vivRtau dvAdazo'dhyAyaH |kundttiikaake anusAra isa graMthakI pathasaMkhyA 1243hai| vasanandI kundAcAyapratimUlAcArAkhya-vivRtiH / kRtiriyaM prAcAryane apanI TIkAmeM isa graMthake kartAko vaTTakerAcArya, / vasunandinaH zrIzramaNasya" vahakaryAcArya tathA kaTTarakAcAryake rUpameM ullekhita kiyA. yaha saba dekhakara mere hRdayameM yaha qhayAla utpanna humA hai-pahalA rUpa TIkAke prArambhika prastAvanA-vAkyameM, dUsarA ki kundakunda eka bahuta bar3e pravartaka AcArya hue haiM- 10 tathA 11veM adhikAroM ke sandhi-vAkyoM meM aura prAcAryabhanimeM unhoMne svayaM prAcAryake liye 'pravartaka' honA tIsarA ce adhikArake sandhivAkyameM pAyA jAtA hai| eka bahuta bar3I vizeSatA batalAyA hai aura pravartaka' parantu isa nAmake kisI bhI prAcAryakA ullekha anyatra viziSTa sAdhuoMkI eka upAdhi hai, jo zvetAmbara jainasamAja gurvAvaliyoM, paTTAvaliyoM, zilAlekhoM tathA graMthaprazastiyoM meM Aja bhI vyavahRta hai, ho sakatA hai ki kundakundake isa mAdimeM kahIM bhI dekhane meM nahIM pAtA, aura isa liye pravartakasva-guNako lekara hI unake liye yaha 'vaTTara' jaise - aitihAsika vidvAnoM evaM risarcaskaoNlaroMke sAmane yaha prazna padakA prayoga kiyA gayA ho| aura isaliye maiMne baTora, barAbara khar3A humA hai ki ye varAdi nAmake kaunase prAcArya vaTTakari aura baDheraka ina tInoM zabdoMke arthapara' gambhIratAke haiM aura kaba hue haiN| sAtha vicAra karanA ucita samamA / tadanusAra mujhe graha mUlAcArakI kitanI hI aisI purAnI hastalikhita pratiyAM mAlUma huA ki vahakakA artha vartaka-pravartaka hai. harA dekho, mANikacandra-graMthamAlAmeM prakAzita granyake donoM bAla-guru-buDDha-sehe gilANa-there ya khamaNa-saMjuttA / 'bhAna naM.16, 23 // vaTTAvaNagA aeNe dussIle cAvi jANitA For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 anekAnta girA-vANI-sarasvatIko kahate haiM, jisakI vANI-sarasvatI pravartikA ho - janatAko sadAcAra evaM sanmArga meM lagAnevAlI ho--use 'vaTTakera' samajhanA cAhiye / dUsare, vaTTakoMpravartakoM meM jo iri giri-pradhAna- pratiSThita ho athavA Iri samartha - zaktizAlI ho use 'vaTTakeri' jAnanA caahiye| tIsare, vaTTa nAma vartana-AcaraNakA hai aura Iraka preraka tathA pravartakako kahate haiM sadAcArameM jo pravRtti karAnevAlA ho usakA nAma 'vaTTeraka' hai / athavA vaha nAma mArgakA hai, sanmArgakA jo pravartaka, upadezaka evaM netA ho use bhI 'vaTTeraka' kahate hai / aura isaliye arthakI dRSTise ye vaTTakerAdi pada kundakundake liye bahuta hI upayukta tathA saMgata mAlUma hote haiM / zrAcarya nahIM jo pravartakatva-guNakI viziSTatAke kAraNa hI kundakundake liye vaherakAcArya (pravartakAcArya) jaise padakA prayoga kiyA gayA ho / mUlAcArakI kucha prAcIna pratiyoM meM granthakartRtvarUpa se kundakundakA spaSTa nAmollekha use aura bhI adhika puSTa karatA hai / aisI vastusthitimeM suhRdvara paM0 nAthUrAmajI premIne, jaina siddhAntabhAskara (bhAga 12 kiraNa 1 ) meM prakAzita 'mUlAcAra ke kartA vahakeri' zIrSaka apane hAlake lekhameM, jo yaha kalpanA kI hai ki, beTTageri yA behakerI nAmake kucha grAma tathA sthAna pAye jAte haiM, mUlAcArake kartA unhIMmeMse kisI beTTageriyA beTTakerI grAmake hI rahanevAle hoMge aura usa parase koeskundAdikI taraha 'vaTTakeri' kahalAne lage hoMge, vaha kucha saMgata mAlUma nahIM hotI - beha aura vaha zabdoMke rUpameM hI nahIM kintu bhASA tathA zrartha meM bhI bahuta antara hai| beTTa zabda, premIjIke lekhAnusAra, choTI pahAr3IkA vAcaka kanadI bhASAkA zabda hai aura geri usa bhASAmeM galImohalleko kahate haiM; jaba ki vaha aura vahaka jaise zabda prAkRta bhASAke uparyukra arthake vAcaka zabda haiM aura granthakI bhASA anukUla par3ate haiM / graMthabhara tathA usakI TIkA meM begeri yA beTTakeri rUpakA eka jagaha bhI prayoga nahIM pAyA jAtA aura na isa graMtha ke kartRtvarUpameM anyatra hI usakA prayoga dekhane meM AtA hai, jisase una kalpanAko kucha zravasara milatA / pratyuta isake, granthadAnakI jo prazasti mudrita pratimeM ti hai usameM 'zrImadvaTTerakAcAryakRtasUtrasya madvidheH ' isa vAkyake dvArA 'vaTTeraka' nAmakA ullekha hai, jo ki pranthakAra-nAmake ukta tInoM rUpoMmeMse ekarUpa hai aura sArthaka [ varSa - hai| isake sivAya, bhASA-sAhitya aura racanA-zailIka bhI yaha graMtha kundakundake graMthoMke sAtha mela khAtA hai, itanA hI nahIM balki kundakunda ke aneka graMthoM ke vAkya ( gAthA tathA gAthAMza) isa graMthameM usI tarahase saMprayukta pAye jAte haiM jisa taraha ki kuMdakuMdake anya graMthoMmeM paraspara eka-dUsare granthake vAkyoMkA svataMtra prayoga dekhanemeM AtA hai* / ataH jaba taka kisI spaSTa pramANa dvArA isa granthake kartRtvarUpameM vaTTakerAcArya kA koI svataMtra athavA pRthak vyaktitva siddha na ho jAya taba taka isa graMthako kundakundakRta mAnane aura ghaTTakerAcAryako kundakundake liye prayukta huA pravartakAcArya pada svIkAra karane meM koI khAsa bAdhA mAlUma nahIM hotI / 2 kArtikeyA'nuprekSA aura svAmikumAra - . yaha a vAdi bAraha bhAvanAoMpara, jinheM bhavyajanoM ke liye zrAnandakI jananI likhA hai (gA0 1), eka bar3A hI sundara, sarala tathA mArmika graMtha hai aura 486 gAthA- saMkhyAko liye hai| isake upadeza bar3e hI hRdaya-grAhI haiM, ukriyA~ hue antastalako sparza karatI haiM aura isIse yaha jainasamAjameM sarvatra pracalita hai tathA bar3e Adara evaM premakI dRSTise dekhA jAtA hai| isake kartA granthakI nimna gAthA naM0 488 ke anusAra 'svAmikumAra' haiM, jinhoMne jinavacanakI bhAvanAke liye aura caMcala manako rokaneke liye paramazraddhA ke sAtha ina bhAvanAoM kI racanA kI hai : jiNa vayaNa-bhAvA sAmikumAreNa paramasaddhAe / raiyA aNupekkhAo caMcalamaNa-rubhaTTha // 'kumAra' zabda putra, bAlaka, rAjakumAra, yuvarAja, zravivAhita, brahmacArI zrAdi athake sAtha 'kArtikeya' artha meM bhI prayukta hotA hai, jisakA eka zrAzaya kRtikAkA putra hai aura dUsarA Azaya hinduoMkA vaha SaDAnana devatA hai jo zivajIke usa vIryaM se utpanna huA thA jo pahale agnidevatAko prApta huA, agnise gaMgAmeM pahuMcA aura phira gaMgAmeM snAna karatI huI chaha kRtikAoMke zarIrameM praviSTa huA, jisase unhoMne eka eka putra prasava kiyA aura ve chahoM putra bAdako vicitra rUpameM milakara eka putra 'kArtikeya' ho gaye, * dekho, anekAnta varSa 2 kiraNa 3 pR0 221-24 For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] prantha aura pratyakAra 226 jisake chaha mukha aura 12 bhujAe~ tathA 12 netra batalAe jAte sahana karane vAle santajanoMke kucha udAharaNa prastuta kiye hai, haiN| aura jo isIse zivaputra, agniputra, gaMgAputra tathA jinameM eka udAharaNa kArtikeya munikA bhI nimna prakAra hai:kRtikA AdikA putra kahA jAtA hai| kumArake isa kArtikeya "svAmikArtikeyamuniH kraucarAja kRtopasarga arthako lekara hI yaha graMtha svAmI kArtikeyakRta kahA jAtA sodvA. sAmyapariNAmena samAdhimaraNena devalokaM hai tathA kArtikeyAnuprekSA aura svAmikArtikeyAnuprekSA jaise prApyaH (ta:1)" nAmoMse isakI sarvatra prasiddhi hai| parantu granthabharameM kI bhI isameM likhA hai ki 'svAmikArtikeya muni krauMcarAjakRta grantha kArakA nAma kArtikeya nahIM diyA aura na granthako upasargako samabhAvase sahakara samAdhipUrvaka maraNa ke dvArA kArtikeyAnuprekSA athavA svAmikArtikeyAnuprekSA jaise nAmase devalokako prApta hue|' ullekhita hI kiyA hai| pratyuta isake. granthake pratijJA aura tatvArtharAjavArtikAdi granthoM meM 'anuttarIpapAdadazAMga' kA samApti-vAkyoMmeM granthakA nAma sAmAnyata: 'aNupehAmro' varNana karate hue, varddhamAnatIrthakarake tIrthameM dAruNa upasargoko (anuprekSA) aura vizeSata:, 'bArasaaNuvekkhA' (dvAdazAnuprekSA) sahakara vijayAdika anuttara vimAnoM (devaloka) meM utpanna hone diyA hai / vundakundake isa viSayake granthakA nAma bhI 'vArasa vAle dasa anagAra sAdhuoM ke nAma diye haiM, unameM kArtika athavA 'aNupekkhA hai| taba kArtikeyAnuprekSA yaha nAma kisane aura kArtikeyakA bhI eka nAma hai| parantu kisake dvArA ve usargako kaba diyA, yaha eka anusandhAnakA viSaya hai| granthapara eka- prApta hue aisA kucha ullekha sAthama nahIM hai| .. mAtra saMskRta TIkA jo upalabdha hai vaha bhaTTAraka zubhacandrakI hA~, bhagavatIyaArAdhanA jaise prAcIna granthakI nimna hai aura vikrama saMvat 1613meM banakara samApta huI hai| gAthA naM. 1546 meM krA~cake dvArA upasargako prApta hue eka isa TIkAmeM aneka sthAnoM para graMthakA nAma 'kArtikenAnuprekSA' byakrikA ullekha jarUra hai.sAthameM upasargasthAna 'rIheDaka' aura diyA hai aura granthakAra kA nAma 'kArtikeya' mumi prakaTa kiyA 'zakti' hathiyArakA bhI ullekha hai-parantu 'kArtikeya' hai tathA kumArakA artha bhI kArtikeya' batalAyA hai| nAmakA spaSTa ullekha nahIM hai| usa vyakriko mAtra agniisase saMbhava hai ki zubhacandra bhaTTArakake dvArA hI yaha dAyitaH' likhA hai, jisakA rtha hotA hai agnipriya, nAmakaraNa kiyA gayA ho-TIkAse pUrvake upalabdha sAhityameM agnikA premI athavA agnikA pyArA, premapAtra:'graMthakArarUpameM isa nAmakI upalabdhi bhI nahIM hotii| roheDayammi sattIe hamokauMceNa aggidyidovi| 'koheNa jANa tApadi' harayAdi gAthA naM. 364 kI taM vedaNamadhiyAsiya paDivaeNo uttama ahra / / TIkAme nirmala samAko udAhRta karate hue ghora upasargoMko 'mUlArAdhamAdarpaNa' TIkAmeM paM0 zrAzAdharajIne 'aggi*vocchaM aNupehAo (gA. 1); bAramaaNupekkhAyo dayido' (agnidayitaH) padakA artha, 'agnirAja nAmno bhaNiyA hu jiNAgamANusAreNa (gA. 488) / rAjJaH putraH kArtikeyasaMjJaH'-agni nAmake rAjAkA putra x yathA:-(1) kArtikeyAnuprekSASTIkA vakSye zubhazriye- kArtikeya saMjJaka--diyA hai| kArtikeya munikI eka kayA (AdimaMgala) bhI hariSeNa, zrIcandra aura nemidattake kathAkopoMmeM pAI (2) kArtikeyAnuprekSAyA vRttiviracitA varA (prazasti 8) / jAtI hai aura usameM kArtikeyako kRtikA mAtAse utpanna (3) 'svAmikArtikeyo munIndro anuprekSyA vyAkhyAtukAma: agnirAjAkA putra batalAyA hai| sAtha hI, yaha bhI likhA ___ mala gAlanamaMgalAvApti-lakSaNa[maMgala]mAcaSTe(gA.1) hai ki kArtikeyane bAlakAlameM--kumArAvasthAmeM hI muni (4) kena racitaH svAmikumAreNa bhavyavara-puNDarIka-zrI- dIkSA lI thI, jisakA amuka kAraNa thA, aura kArtikeyakI svAmikArti kemuninA zrAjanmazIladhAriNaH anuprekSA: bahana roheTaka nagarake usa koca rAjAko byAhI thI jisakI rcitaaH| (gaa.487)| zakise pAhata hokara athavA jisake kiye hue dAruNa (1) prAI zrIkArtikeyasAdhuH saMstuve (rce) upasargako jItakara kArtikeya devaloka sidhAre haiN| isa (salI nA mandira prati vi0, saMvat 1806 kathAke pAtra kArtikeya aura bhagavatI ArAdhanAkI ukta gAthAke For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. anekAnta - varSa 8 pAtra 'agnidayita' ko eka batalAkara yaha kahA jAtA hai parivartanAdikA yaha kArya kisI bAdake pratilekhaka dvArA saMbhava aura mAma taurapara mAnA jAtA hai ki yaha kArtikeyAnuprekSA mAlUma nahIM hotA, balki kumArane hI jAna yA anajAnameM unhIM svAmI kArtikeyakI banAI huI hai jo krauMca rAjAke joinduke dohekA anusaraNa kiyA hai aisA jAna par3atA hai| upasargako samabhAvase sahakara devaloka padhAre the, aura isa- una dohA aura gAthA isa prakAra haiM:-- liye isa graMthakA racanAkAla bhagavatIbhaArAdhanA tathA zrI viralA ANahiM tattu bahu biralA NisuNahiM tattu / kundakundake graMthoMse bhI pahalekA hai-bhale hI isa anya tathA viralA mAyahiM tatta jiya viralA dhArahi tattu // 6 // bha0 aArAdhanAkI una gAthAmeM kArtikeyakA spaSTa nAmollekha -yogasAra na ho aura na kathAmeM inakI isa grantharacanAkA hI koI viralA NisuNahi tacca viralA jANaMti taccado tarcha / ullekha ho| biralA bhAvahi tacaM viranANaM dhAraNA hodi // 37 // pantu DAkTara e. ena. upAdhye ema. e. kolhApura isa -kArtikeyAnuprekSA matase sahamata nahIM hai| yadyapi ve abhItaka isa pranyake aura isaliye aisI sthitimeM DA. sAhabakA yaha mata kartA aura usake nirmANakAlake sambandhameM apanA koI hai ki kArtikeyAnuprekSA una kundakundAdike bAdakI, hI nahIM nizrita eka mata sthira nahIM kara sake phira bhI unakA itanA balki paramAtmaprakAza tathA yogasArake kartA yogIndu prAcArya ke kahanA spaSTa hai ki yaha grantha utanA (vikramase doso yA tInasau . bhI bAda kI banI huI hai, jinakA samaya unhoMne pUjyapAdake varSa pahalekAx)prAcIna nahIM haiM jitanA ki dantakathAoMke samAdhitaMtrase bAdakA aura caNDa vyAkaraNase pUrvakA arthAta pArapara mAnAjAtA hai, jinhoMne grandhakAra kumArake nyani- IsAkI 5 vIM aura vIM zatAbdIke madhyakA nirdhArita kiyA vako andhakArameM DAla diyA hai| aura isake mukhya do hai kyoMki paramAtmaprakAzameM samAdhitaMtrakA bahuta kucha anukAraNa diye hai, jinakA sAra isa prakAra hai:- saraNa kiyA gayA hai aura caNDa-vyAkaraNameM paramAtmaprakAzake (8) kumArake isa anuprekSA graMthameM bAraha mAvanAoMkI prathama adhikArakA 5 vAM dohA (kAlu lahe vizu johayA' gaNanAkA jo krama svIkRta hai vaha vaha nahIM hai jo ki ityAdi) udAharaNake rUpa meM ukhuta hai| baTTakara, zivAya aura kundabunkake granthoM (mUlAcAra, bha. isameM sandeha nahIM ki mUlAcAra bhagavatImArAdhanA mArAdhanA tathA bArasaaNupekkhA) meM pAyA jAtA hai, balki aura bArasaaguvekkhAmeM bArahabhAvanAoMkA krama eka hai, usase kucha bhinna vaha krama hai jo bAdako umAsvAtike itanAnI itanA hI nahIM balki ina bhAvanAoMke mAma tathA kramakI tattvArthasUtra meM upalabdha hotA hai| pratipAdaka gAthA bhI eka hI hai, aura yaha eka khAsa vize(2) kumArakI yaha anuprekSA apabhraMza mASAmeM nahIM patA hai jo gAthA tathA usameM varNita bhAvanAoMke kramakI likhI gaI: phira bhI isakI 271 vIM gAyA 'NisuNahi' adhika prAcInatAko sUcita karatI hai / vaha gAthA isa aura 'bhAvahi' (prefer by hiM) ye apabhraMzake dopada prakAra hai :prAghuse hai jo ki vartamAna kAla tRtIya puruSake vahubacanake addhavamasaraNamegattamaNNa-saMsAra-sogamasucittaM / rUpa haiN| yaha gAthA joindu (yogIndu) ke yogasArake 65 veM bhAsava-saMvara-Nijjara-dhamma vohi ca ciMtite)jo // doheke sAtha milatI julatI hai, eka hI prAzayako liye umAsvAtike tatvArthasUtra meM ina bhAvanAoMkA vrama hue hai aura una doheparase parivartita karake rakkhI gaI hai| eka sthAnapara hI nahIM balki tIna sthAnoMpara x paM. pannAlAla vAkalIvAlakI prastAvanA pR0|| vibhitra hai| usameM azaraNake anantara ekatvaCatalogue of Sk. and Pk. Manus anyatva bhAvanAoMko na dekara saMsArabhAvanAko diyA hai cripts in the C. P. and Berar P. XIV; 17. aura saMsArabhAvanAke anantara ekatva-anyatva bhAvanAko tathA Winternitz, A history of Indian * paramAtmaprakAzakI aMgrejIprastAvanA pR. 64.67 Literature, Vol. II, P. 577. tathA prastAvanAkA hindIsAra pR0 113.115, For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] rakkhA hai; lokabhAvanAko saMsArabhAvanA ke bAda na rakhakara nirjarAbhAvanA ke bAda rakkhA hai aura dharmabhAvanAko bodhi durlabhase pahale sthAna na dekara usake anta meM sthApita kiyA hai jaisA ki nimna sUtrase prakaTa hai prantha aura prakAra "anityA'zaraNa - saMsAraikatvA'nyatvA'zucyA sssrava-saMvara- nirjarA-loka- bodhidurlabha - dharmasvAkhyAta - tasvAnucintanamanuprekSAH // 6-7" aura isase aisA jAnA jAtA hai ki bhAvanAoMkA yaha krama, jisakA pUrva sAhityaparase samarthana nahIM hotA, bAda ko umAsvAtike dvArA pratiSThita huA hai / kArtikeyAnuprekSAmeM isI kramako apanAyA gayA. / ataH yaha granthaH umAsvAtike pUrvakA nahIM banatA / taba yaha una svAmikArtikeyakI kRti bhI nahIM ho sakatA jo hariSeNAdi kathAkoSoMkI ukta kathAke mukhya pAtra haiM, bhagavatI zrArAdhanAkI gAthA naM0 1546 meM 'agnidayita' (agniputra) ke nAmase ullekhita haiM athavA anuttaropapAdadazAha meM varNita daza anagAroMmeM jinakA nAma hai| isase adhika granthakAra aura pranthake samaya-sambandha meM isa kramavibhina parase aura kucha phalita nahIM hotA / aba rahI dUsare kAraNa kI bAta, jahA~ taka maine usapara vicAra kiyA hai aura granthako pUrvApara sthitiko dekhA hai usa parase mujhe yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hotA ki graMtha meM ukta gAthA naM0 276 kI sthiti bahuta hI saMdigdha hai aura vaha mUlata: graMthakA aMga mAlUma nahIM hotI--bAdako kisI tarahapara prakSipta huI jAna par3atI hai / kyoMki ukta gAthA 'lokabhAvanA' adhikArake antargata hai, jisameM lokasaMsthAna, lokavartI jIvAdi chaha dravya, jIvake jJAnaguNa aura zrutajJAnake vikalparUpa naigamAdi sAta naya, ina sabakA saMkSepa meM bar3A hI sundara vyavasthita varNana gAthA naM0 115 se 278 taka pAyA jAtA hai / 278 vIM gAthAmeM nayoMke kathanakA upasaMhAra isa prakAra kiyA gayA hai: evaM viviharaNaehi jo vatthU va baharedi loyammi / daMsaNa-gAraNa caritaM so sAhadi samga- mokkhaM ca // isake anantara 'viralA zisuhiM tacca' ityAdi * gAthA naM. 276 hai, jo aupadezika DhaMgako liye hue hai aura sist tathA isa adhikArakI kathana- zailIke sAtha kucha saMgata $ 231 mAlUma nahIM hotI - khAsakara krama prata gAthA naM0 280 kI upasthitimeM, jo usakI sthiti ko aura bhI sandigdha kara detI hai, aura jo nimna prakAra hai: tacca kahijjamANaM NiccalabhAveNa giddhade jo hi / taM ci bhAvei sathA so vi ya tattvaM viyAgeI // ||2=0|| isameM batalAyA hai ki, 'jo uparyukta tatvako -- jIvAdiviSayaka tasvajJAnako athavA usake marma ko-- sthirabhAvase-- tAke sAtha -- grahaNa karatA hai aura sadA usakI bhAvanA rakhatA hai vaha tasvako savizeSa rUpase jAnanemeM samartha hotA hai| isake anaMtara do gAthAe~ aura dekara 'eva loyasahAvaM jo bhAyadi' ityAdi rUpase gAthA naM7 283 dI huI hai, jo lokabhAvanAke upasaMhArako liye hue usakI samApti-sUcaka hai aura apane sthAnapara ThIka rUpase sthita hai| ve gAthAe~ isa prakAra haiM:-- it ko at ithi kassa e mayaNeNa khaMDiyaM mANaM / iMdipaDiMga jimo ko yA kasAehi saMtapto / 281| so vaso itthijaNe sa ga jio iMdiehi meM heA / jo Na ya gihRdi gaMthaM zrabbhatara bAhiraM savvaM 12.2 / inameMse pahalI gAthAmeM cAra prazna kiye gae haiM- 1 kauna sIjanoM ke vazameM nahIM hotA ? 2 madana- kAma devase kisakA mAna khaMDita nahI hotA 1, 3 kauna indriyoMke dvArA jItA nahIM jAtA ?, 4 kauna kaSAyoMse saMtapta nahIM hotA ! dUsarI gAtha meM kevala do praznoMkA hI uttara diyA gayA hai jo ki eka khaTakane vAlI bAta hai, aura vaha uttara yaha hai ki strIjanoMke vazameM vaha nahIM hotA aura vaha indriyoM se jItA nahIM jAtA jo mohase bAhya aura Abhyantara samasta parigrahako grahaNa nahIM karatA hai|' ina donoM gAthAkI lokabhAvanAke prakaraNa ke sAtha koI saMgati nahIM baiThatI aura na granthameM anyatra hI kathanakI aisI zailIko apanAyA gayA hai| isase ye donoM hI gAthAeM spaSTa rUpase prakSipta jAna par3atI haiM aura apanI isa prakSiptatAke kAraNa ukta 'viralA gisukhahiM tacca' nAmakI gAthA ma0 276 kI prakSiptatAkI saMbhAvanAko aura dRDha karatI haiN| merI rAyameM ina donoM gAthAoM kI taraha 276 nambarakI gAthA bhI prakSipta hai, jise kisIne apanI granthapratimeM apane upayoga ke For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhanekAnta [varSa liye saMbhavata: gAthA na. 280 ke AsapAsa hAziyepara, bAdakA banA huA hai, ThIka mAlUma nahIM hotaa| merI samamameM usake TippaNake rUpameM, noTa kara rakkhA hogA, aura jo prati- yaha graMtha umAsvAtike tatvArthasUtrase adhika bAdakA nahIM lekhakako asAvadhAnIse mUlameM praviSTa ho gaI hai| pravezakA hai--usake nikaTavartI kisI samayakA haM.nA cAhiye / aura yaha kArya bha. zubhacandrakI TIkAse pahale hI huA hai, isIse isake kartA ve agniputra kArtikeyamuni nahIM hai jo zrAmaina tInoM gAthAoMpara bhI zubhacandrakI TIkA upalabdha hai taurapara isake kartA samajhe jAte haiM aura kraucarAjAke dvArA aura usameM (tadanusAra paM. jayacandrajIkI bhASA TIkAmeM bhI) upasargako prApta hue the, barika svAmikumAra nAmake prAcArya bar3I khIMcAtAnIke sAtha inakA sambandha jodanekI ceSTA kI hI hai jisa nAmakA rallekha unhoMne svayaM amtamaMgalakI gaI hai; parantu sambandha jubatA nahIM hai| aisI sthitimeM ukta gAthAme zleSarUpase bhI kiyA hai:--, gAthAkI upasthitiparase yaha kalapita karalenA ki use svAmi- tihayaNa-pahANa-sAmi kumAra-kAle vitaviya tvyrnnN| kumArane hI yogasArake una doDeko parivartita karake banAyA hai, vasupujjasuyaM mallaMbaramatiyaM sthuve NicaM |4| samucita pratIta nahIM hotA-khAsakara usa hAlatameM jabaki graMtha- isameM vasupUjyasuta vAsupUjya, malli aura antake tIna bharameM apabhrazabhASAkA aura koI prayoga bhIna pAyA jAtA ho| memi, pArzva tathA varddhamAna aise pA~ca kumAra-zramaNa tIrthakaroMko bahuta saMbhava hai ki kisI dUsare vidvAnane doheko gAthAkA bandanA kI gaI hai, jinhoMne kumArAvasthAmeM hI jina-dIkSA rUpa dekara use apanI granthapratimeM noTa kiyA ho, aura yaha lekara tapazrAraNa kiyA hai aura jo tIna lokake pradhAna bhI saMbhava hai ki yaha gAthA sAdhAraNase pATha bhedake sAtha svAmI haiM / aura isase aisA dhvanita hotA hai ki grandhakAra adhika prAcIna ho aura yogIndune hI isaparase thor3ese pari- bhI kumArazramaNa the, bAlabrahmacArI the aura unhoMne bAlyAvartanake sAtha apanA una dohA bamAyA ho; kyoMki yogInduke vasthAmeM hI jinadIkSA lekara tapazcaraNa kiyA hai-jaisA paramAtmaprakAza Adi graMthoM meM aura bhI kitane hI dohe aise ki unake viSayameM prasiddha hai, aura isIse unhoMne, apaneko pAye jAte haiM jo bhAvapAhuDa tathA samAdhitaMtrAdike padyoMpara vizeSarUpameM ie, pA~ca ghumAra tIrthakarokI yahA~ stuta kI hai| se parivartita karake banAye gaye haiM aura jise DAkTara sAhabane svAmi-zabdakA vyavahAra dakSiNa dezameM adhika hai aura svayaM svIkAra kiyA hai| jabaki kumArake isa graMthakI aisI vaha vyani-vizeSoMke sAtha unakI pratiSTAkA dyotaka hotA hai| koI bAta abhI taka sAmane nahIM AI-kucha gAthAeM aisI kumAra, kumArasena, kumAranandI aura kumArasvAmI jaise jarUra dekhane meM AtI haiM jo kundakunda tathA zivArya jaise nAmoM ke prAcArya bhI dakSiNa meM hue hai| dakSiNa dezameM bahuta prAcAryoMke granthoM meM bhI samAnarUpase pAI jAtI haiM aura ve prAcIna kAlase kSetrapAlakI pUjAkA bhI pracAra rahA hai aura aura bhI prAcIna srotase sambandha rakhane vAlI ho sakatI haiM, isa granthakI gAthA. naM. 25 meM 'kSetrapAla' kA spaSTa jisakA eka namUnA bhAvanAoMke nAmavAlI gAtha.kA upara nAmollekha karake usake viSayameM phailI huI rakSA-sambandhI diyA jA cukA hai| ataH isa vivAdApanna gAthAke sambandhameM mithyA dhAraNAkA niSedha bhI kiyA hai| hama saba bAtopasse ukta kalpanA karake yaha natIjA nikAlanA ki, yaha grantha andhakAra mahodaya prAyaH darila dezake prAcArya mAlUma hote joinduke yogasArase-IsAkI prAyaH chaThI zatAbse- haiM, jaisAki DAkTara upAdhyene bhI anumAna kiyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-stotra [yaha stotra koI 20 varSa pahale, agasta san 1926 meM, kA~dhalA ji0 mujaphpharanagarake jainamandirazAstrabhaNDArakA nirIkSaNa karate hue, mujhe dekhaneko milAthA; Aja ise anekAntameM prakAzita kiyA jAtA hai| isameM alaGkAra-chaTAko liye hue vItarAgadevake svarUpakA nirdeza karate hue bAra bAra yaha ghoSita kiyA gayA / hai ki 'jo puNya-hIna haiM ve aise vItarAgadevakA darzana nahIM kara paate|'-arthaat vItarAgakA darzana-amubhavana aura sevA-bhajana bar3e bhAgyase prApta hotA hai| stotrakI pada-racanA prAyaH sarala tathA sugama hai aura usaparasse sahaja hImeM-binA kisI vizeSa parizramake-bahutakucha arthAvabodha ho jAtA hai, isIse stotrakA artha sAthameM denekI jarUrata nahIM samajhI gii| yaha stotra veM padyaparase 'kalyANakIrti' prAcAryakA banAyA huzrA jAna par3atA hai aura veM padyameM zleSarUpase 'padmasena' aura 'narendra sena' nAmake prAcAryoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo kalyANakIrtike gurujana mAlUma hote haiM / kalyANakIrti, padmasena aura narendrasena nAmake aneka prAcArya ho gaye haiM, abhI yaha nizcita nahIM ho sakA ki unameMse yahA~para kauna vidhakSita haiM:-saM0] . (vasantatilakA) zAntaM zivaM ziva-padasya paraM nidAnaM, sarvajJamIzamamalaM jita-moha-mAnam / saMsAra-nIranidhi-manthana-mandarA'gaM , pazyanti puNya-rahitA na hi viitraagm||1|| avyakta-muni-pada-paGkaja-rAjahaMsaM, vizvA'vataMsamamaraivihita-prazaMsam / kandarpa-bhUmiruha-bhajana-matta-nAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 2 // saMsAra-nIranidhi-tAraNa-yAnapAtraM, jJAnka-pAtramatimAtra-manogya-gAtram / ra durvAra-mAra-dhana-pAtana-vAta-gagaM2 , pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 3 // dAntaM nitAntamatikAntamanantarUpaM, yogIzvaraM kimapi saMvidita-svarUpam / saMsAra-mArava-pathA'dbhuta-nirbharA'gaM3 , pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 4 // . duSkarma-bhIta-janatA-zaraNaM surendraH, nizzeSa-doSa-rahitaM mahitaM narendraH / / tIrthaGkaraM bhavika-dApita-mukti-bhAga, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 5 // kalyANa-valli-vana-palvanA'mbuvAhaM , trailokya-loka-nayanaka-sudhA-pravAhaM / .. siddhayaGganA-vara-vilAsa-nibaddha-rAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 6 // lokA'valokana-kalA'tizaya-prakAzaM, vyAloka-kIti-vara,nirjita-kambudha -hAsyam / vANI-taraGga-navaraGga-lasattaDAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 7 // .. kalyANakIrti-racitA''laya-kalpavRkSa, dhyAnA'nale dalita-pApamudAtta-pakSama / nityaM kSamA-bhara-dhurandhara-zeSanAgaM, pazyanti puNya-hitA na hi vItarAgam // 8 // zrIjainasUri-vinata-krama-padmasenaM, helA-vinirdalita-moha-narendrasenam / lIlA-vilaMghita-bhavA'mbudhi-madhyabhAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 6 // mandarA'cala. 2 pavana-vega. 3 pUrNa chAyAtaru. 4 shngkh| / / . XXX For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sara rAdhAkRSNanake vicAra perisameM saMyukta rASTrIyasaMghake zaikSika, vaijJAnika aura sAMskRtika saMgaThanake prathama adhivezanameM bhASaNa dete hue hAlameM sara rAdhAkRSNanane kahAHmAnavatAkA punaH-saMsthApana saMsArakI vartamAna duravasthAke mukhya kAraNa jIvanake prati - "yUneskAkA uddezya kevala itanA hI nahIM hai ki vaha hamArA pArthiva dRSTikoNa, prAtma-vidyAke prati hamArI avajJA aura thoDIsI nayI vyavasthAe~ karake baiTha jAye / use to jIvanakI. AdhyAtmika AdazAka prAta hamArA udAsInatA / saMsArako unnata karaneke liye hameM AdarzavAdI dRSTikoNa, eka nayI dizA, eka nayA dRSTikoNa aura eka nayI vicAradhArAkA anveSaNa karanA hai, jo mAnava jAtiko sphuraNa dArzanika vicAradhArA tathA AdhyAtmika tatvoMko punaH apanAnA pradAna kara ske| apane dezameM hama loga isa bAtameM vizvAsa pa rakhate haiM ki aisI vicAradhArAmeM AdhyAtmikatAkA puTa avazya naye AdarzokI AvazyakatA ho| dhurI rASTroMkA udAharaNa hamAre liye cetAvanI hai| parantu merI sabase adhika cintA isa bAtake liye hai ki jarmanI aura jApAna bauddhika avadAnoM, vaijJAnika pragati, kahIM hama buddhivAdI hI apane kAryake prati bhUThe siddha na hoN| audyogika kuzalatA aura sainyazanimeM bar3he car3he the, lekina hamameM vinamratA hI nahIM, sacAI bhI honI cAhiye / apariphira bhI pichale mahAyuddha meM ve parAjita hue| ve isaliye pakva mastika.meM mithyA dhAraNAeM bharane aura jJAnake srotoM asaphala hue ki unameM viveka aura buddhi kA abhAva thaa| ko viSAka kara deneke liye hamI uttaradAyI haiM hama sarala ___ agasta 1646ke antima dina jaba nyUremvargake bandiyoM yuvakoMke mastiSkoMko vikRta kara dete haiM aura yuddhakI icchA se pUchA gayA ki unheM koI yukri denI hai to unameM se eka na rakhane vAle niSi vyaktiyoM ko mRtyu tathA vinAzakA naMgA phraiMkane kA "pradhAna abhiyukra eDolpha hiTalara jarmaca-janatA nAca nAcanevAle dAnavoM ke rUpameM pariNata kara dete haiN| mAnavake sammukha apanA antima bayAna deneko yahAM upasthita nahIM hRdayakI komala bhAvanAoMkA unmUlana karake usakI sahaja hai| vaijJAnika truTiyoMke kAraNa hama yuddha meM parAjita nahIM hue| khalakakA anta kara dete haiN| mahAna buddhivAdI sukarAta, jise paramAtmAne hiTalara aura hama sabake viruddha, jo Izvarase pazcimI saMsArake buddhivAdiyoMkA pratinidhi kahA jA sakatA vimakha the aura jinhoMne hiTalara kI sevAkI, apanA nirNaya hai. prArama-nirNayake siddhAnta para calatA thaa| jaba usakA diyA hai|" jaba koI rASTra khullamakhullA paramAtmAse vimukha apane samayake samAjase saMvarSa huA to usane rAjyake Adeza hokara kevala pArthiva saphalatA aura samRddhikI ora mana kI hamAre netAke zabdoM meM 'bhadra avajJA" kii| apanI lagAtA hai ta usakA patana ho jAtA hai| Aja jitanI bauddhika sacAI para AghAta honepara rAjyake atikramaNase lohA AvazyakatA mAnavako usakI pUrvAvasthA lAnekI hai utanI lenekA sAhasa hamameMse kitane buddhivAdiyoMmeM hai? rAjyake pAThazAlAoM pustakAlayoM yA dUkAnoM aura kArakhAnoMko lAne zrAdezoMkA satyase virodha honepara hamameMse kitane una AdezoM kI nhiiN| yadi hameM eka navIna sArvabhauma samudAyako sphUrti kI avajJA karate hue zahIda honeko taiyAra haiM? pradAna karanI hai to hameM mAnavako sphUrti dAna karanA caahiye| hama AmAke pujArI haiN| hamAre hoThoMse asatyakA eka mAja aise vyaktiyoM kI saMkhyA bahuta hai jinakI paramAtmAmeM zata na nikalanA cAhiye aura na kisI mithyA vicArakA prAsthA nahIM hai, jo darzanatattvameM vizvAsa nahIM rakhate kintu praveza hI hamAre mastiSkameM honA caahiye| mujhe isa bAta yadi koI hamase yaha kake ki hama nAstika athavA parAGmukha haiM kI kAmanA hai ki hama saba rAjanItise Upara uTha kara kevala to hama burA mAna jaayNge| sApa aura prema hI pratyeka dharmakA vizva zrAdarzoko hI apanAveM / eka jarmana vicArakane kahA hai upadeza hai| satya hamape zraddhAvAna vyakrikA Adara karanekA "naye zoragalake AviSkArakoMke irdagirda nahIM, balki navIna prAha karatA hai aura prema hameM mAnava-jAti ke sammAnakA pATha pradarzoke AviSkArakoM ke irdagirda yaha duniyA ghUmatI haipar3hAtA hai| vyakri aura mAnava-jAti saMsArake do stambha haiM cupa-cApa ghUmatI hai|" aura anya samUha kevala bIca adhyAya / For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmpradAyika daMge aura ahiMsA - (lekhaka bA0 rAjakumAra jaina) SHANKja yaha kisIse bhI chipA nahIM ki sAdhAraNa sI kahAvatase mI yaha spaSTa ho jAtA hai ki mA jagaha 2 para sAmpradAyika daMge horahe jo bar3A hai, jo zaktizAlI hai, jisake bhujadaNDoMmeM " haiN| yaha daMge sAmpradAyika haiM yA bala hai, vahI kSamA kara sakatA hai| eka patita, dalita PAPAD rAjanaitika ! isa prazna kA sambandha tathA zaktivihIna puruSa, jise kucha bhI cArA nahIM, rAjanItise hai aura isa praznapara mujhe kucha nahIM kyA karegA ? vaha kSamAke sivA aura phara bhI kyA likhanA hai| dekhanA to isa bAtakA hai ki ina daMgoM sakatA hai ? kyA eka aise puruSakI kSamA hI 'uttama se ahiMsAkA kyA sambandha hai| kSamA' haiM ? nhiiN-nhiiN| yaha to usakI kAyaratA hai| ahiMsA abhayakA hI eka aMga hai tathA ina eka aisA puruSa jo unnati tathA vIratAkI sIr3hIpara donoMmeM eka vizeSa sambandha hai| jaba taka hama abhaya sabase UMce ho vaha kSamA kare, vaha ahiMsaka ho to nahIM haiM taba taka hamArA ahiMsaka honA eka sImA bAta dUsarI; parantu eka aisA puruSa jisane kisI bhI taka nirarthaka hai aura hama bhI usI sImAke andara dina usa sIr3hIpara car3hane takakA sAhasa na kiyA hI haiN| kyA hamArA AtatAyiyoMko kSamA kara denA ho, kisa prakAra kSamA kara sakatA hai ? vaha to bAdhya aura unako isa prakAra preraNA denA hI ahiMsA hai ? hai kSamA karaneke liye| Aja ThIka yahI avasthA kSamA karanese pahale yaha bAta avazya dhyAnameM rakkhI jainasamAjakI hai| hameM vaisI ahiMsA nahIM caahiye| jAnI cAhiye ki kSamA vahIM kara sakatA hai jisameM hameM Ajakala kSamA karanekA adhikAra prApta nahIM hai, zava se badalA lenekI zakti ho| ve puruSa jo unase isake liye hameM adhikAra prApta karanA hogA / maiM harakara apane 2 gharoM meM bhayabhIta hue baiThe haiM yaha kahatA hU~ ki agara hama daMgoMse abhaya ho jAeM, to nahIM kaha sakate ki hama to ahiMsaka haiN| unakA isa kisI bhI zaktikA sAhasa daMgA karanekA nahIM ho prakAra ahiMsAkI ADameM baiThA rahanA sarvadA doSapUrNa sakatA hai| Aja jaba hama apanA mAna kho cuke haiM, hai| isa prakArase vaha ahiMsAko kAyaratAmeM pariva- bala, vIratA tathA zaurya kho cuke haiM, apanI unnatike rtita kara rahe haiM aura jo doSa anya samAjoMne jaina siMhAsanase cyuta ho gaye haiM, Aja jaba hama abhayake aura bauddha dharmakI ahiMsApara lagAyA aura bhAratIya mArgako bhUla gaye haiM aura kAyaratAke pathapara agrasara paratantratA usIkA phala batalAyA hai, usake yogya haiM, taba hI nIca, patita, atyAcArI puruSoMko jina bana rahe haiN| yAda rakkheM isa prakAra ve kevala ahiMsA kA ki itihAsa unake kAle kAranAmoMse bharA par3A para balki apane jainadharmapara bhI kalaMka lagA rahe haiN| hai, daMgA karanekA sAhasa huA hai| jainadharma abhayakA 'mA bar3anako cAhiye choTanako aparAdha' isa sandeza detA hai aura abhaya hama taba hI ho sakate haiM For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 jaba hama zaktizAlI hoM, hamAre bhujadaNDoM meM bala ho, vIra hoM aura ativora hoM yA hamAre andara asA dhAraNa tathA advitIya Atmazakti ho / anekAnta vIra bhagavAnakA Adeza hai "tuma khuda jIo, jIne do z2amAne meM sabhI ko" (Live and Let Live) jaba hama saMsArameM jIvita ho, zaktizAlI ho, unnatike zikharapara hoM, taba tuma dUsaroMko mata davA aura unheM bhI jIne do / acchA vyavahAra karo aura atyAcAra na kro| para yaha bAta nahIM hai Ajake liye| agara hama zaktivihIna haiM to bhI kisI ko satAveM, parantu Aja to hamArA astitva hI miTAye jAnekI cunautI dI gaI hai / tumhArI sabhyatA, tumhArI saMskRti, tumhAre dharma karma saba kucha naSTa kiye jA sakate haiM agara tuma isI prakAra kAyara bane rhe| aba jaba hama svayaM hI naSTa ho jAnevAle haiM, taba dUsaroMke rahanekA prazna hI nahIM uThatA / kyA hiMsA aura kyA ahiMsA ? 1 varSa 8 puruSa samajha jAe to phira apanI hI bolI bolanI caahiye| mitroM ! hamArI bolI ahiMsAkI hai, lekina Aja apane karmAnusAra tathA kAla-cakakI gatise hama itane kAyara ho cuke haiM ki hama siMhaka ho hI nahIM skte| Aja hameM daMgA karane vAloMko samabhAmA hai / amara ve hamArI bolImeM nahIM samajhate to hameM unako unhIMkI bolImeM samajhAnA pdd'egaa| cAhe vaha bolI hisAkI ho yA ahiMsA kI / phira jaba hama jAgRta ho jAe~ge aura isa bhedako samajhane lageMge, to koI bhI zakti isa prakArakA anucita kArya karane kA sAhasa na karegI / merI lekhanI phira vahI likhane ko vivaza hai ki jaba taka hama vIra balavAna nahIM, ahiMsaka kaise ? hameM to vivaza hokara ahiMsAkI zaraNa lenI par3atI hai / mitro ! Aja hameM daMgA karanevAle duSToMko bhagavAna kundakundake AdezAnusAra samajhAnA hai / apanI bolImeM yA unakI hI bolImeM / agara ve ahiMsAkI bolI nahIM samajhate to apane pyAre jaina dharma tathA usakI ahiMsAkI rakSAke liye, pracArake liye, unnatike liye hameM hiMsAkI bolI hI bolanI pdd'egii| jaba ve samajha jAe~ge to hama apanI hI bolI boleMge / bhagavAna kunda kundane kahA hai ki hameM usI bolI meM hI bolanA cAhiye jisameM ki dUsarA puruSa samajha sake / use samajhAneke liye agara hameM usakI hI bolImeM bolanA par3e to koI DarakI bAta nahIM; parantu hameM isa bAtakA dhyAna rakhanA cAhiye ki kahIM hama usa hI bolIko apanA mAdhyama na banAleM / jaba vaha.. Bu For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza (lekhaka-zrI kastUrasAvajI jaina agravAla ,bI. e., bI. TI.) [kiraNa 1 se Age] - -- pAThaka abataka dharma aura ahiMsAMko jisa rUpameM dekha vividha vaijJAnika prAMviSkAroMse hama pratikSaNa anekavidha cuke haiM usakA AdhAra anubhUti (Feeling) hI pradhAna- lAbha bhI uThA rahe haiM, vaijJAnikoMne prakRtidevIko ekaniSTA rUpase rahI hai| aba hama nimna paMkiyoM meM use bauddhikatA aura laganase, sevA tathA tapasyAse prasanna karake use apanI (Rationality) kI kasauTIpara parakhane kA prayatna kareMge prajJAkAriNI cerI banA liyA hai, aura abhI mAnava samAjakI tathA pAzcimAtya vicAradhArA kisa taraha rahatI hai, usako prAzApUrNa kriyAzIlatA bhI ananta hai| mAmavajAtikI lakSyameM rakhakara isake vyAvahArika svarUpakA parIkSaNa kreNge| vaijJAnika dhamarAzikI sImA kalpanAse bhI parimita nahIM ... prAyaH loga punarjanma tathA pAralaukika sakhameM vizvAsa hotii| isIke balapara sukhake paramoca zikharapara manuSya nahIM karate balki, use kapolakalpita tathA dhokhekI TaTTI AsIma ho sakatA hai| ataeva nirAzAvAdiyoM tathA niSkriya samajhate haiM / janavAdI manuSyajIvanakA lakSya prAdhibhautika puruSoMkA hI kAlpanika sukha bhaviSyakAlIna mokSa hai jo unnati, Arthika utkarSa tathA kAma-sevana hI samajate haiN| sarvathA tyAjya tathA heya hai aisA unakA kahanA hai| unake najadIka zarIrase pRthaka pAtmA koI vastu nahIM hai asantoSa avanatikA kAraNa nahIM, kimbahunA uttatikI kintu indriyajanita sukhoMkA bhoga karanA hI parama zreyaskara pahalI sIDhI hai| jabataka prasaMtoSase manuSya jarjara nahIM hotA, hai| unakA kahanA hai ki 'Izvara aura dharma kevala DhoMga haiN| hamAre manameM apanI dazA sudhAranekA vicAra bhI nahIM purAtana kAlameM khudag2araz2a tathA svArthI kintu buddhipradhAna paidA hotaa| saMtoSIkA sukha prAyaH unnatikA ghAtaka hotA hai puruSoMne kevala svArthake liye tathA apane jIvanako sukhamaya tathA utkarSakI gati sadAke liye skI rahatI hai| manuSya banAne ke liye jagatake bhole prANiyoMko Thagakara apanA ullU nirjIva tathA akarmaNya bana jAtA hai tathA gulAmI aura sIdhA karanA apanA paidAyazI haka samajha liyA thaa| dAsatvakA vaha zikAra ho jAtA hai| ata: asantoSa yA "bevakUphoMkA mAla akalamandoMkI khurAka hai" isa siddhAntako halacala jIvana paidA karatI hai| vaha hara prakArake sAdhanoMkA duniyA pahale hI se apanA cukI hai| jo bhI ho, unake pravalaMbana lekara na sirpha apane Apako kiMbahunA samUce naz2adIka dharma eka DhakosalA hai, eka jAla hai, akarmaNyatA rASTrako kahIMse kahIM pahuMcA detI hai| sAdhana cAhe kaisA hI tathA andhaparamparA hai| bhaviSyakAlIna kAlpanika sukhoMkI ho vaha apane uttama dhyeyakI prApti kara letA hai| hiMsA lAlasAke liye vartamAnakAlako balivedIpara car3hAnA garhaNIya athavA balaprayogase zAnti sthApita kI jA sakatI hai| hai| vAstavameM vicArazIla logoMke cittameM mAnavajAtikI ataeva prabhutA hI jIvanakA lakSya honA cAhie / jaba pazcimameM uttarottara unnati ho rahI hai-yaha aitihAsika hamArI nIyata acchI hai to mArga kaisA hI.kaeTakAkINe satya hai| usI prakAra pUrvameM adhaHpatana ho rahA hai yaha bhI kyoM na ho, himmata na hAranI caahie| yadi bure sAdhanoMse nirvivAda hai (isakA kAraNa dharma samajhA jAtA hai)|prkRtipr uddiSTa kI siddhi ho sakatI hai to isameM harja hI kyA ? manuSyakA adhikAra hotA jA rahA hai| isake gUDha rahasya yahI kAraNa hai ki "All is well tha ends jitane Aja manuSyako jJAta haiM aura unakA jitanA sadupayoga well" kI duhAI dI jAtI hai| hameM bhAma khAnese matalaba apane jIvana meM yaha kara rahA hai-pratyakSa dRSTigocara hai| hai per3a ginanese nhiiN| ataeva pAzcimAtya vicAradhArAke For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 anusAra zAntikA pATha par3hAnA tathA saMtoSakA besurA rAga alApanA eka akSamya aparAdha tathA mahApApa hai, kAyaratAkI nizAnI hai tathA panakI alAmata hai| hamAre sAmAjika, pArivArika aura vyaktigata jIvanameM dharma aura IzvaravAda baDhI va cA DAlatA hai| isIkI Ai andhavizvAsakA andherA hamako AcchAdita kiye hue hai / isake nAmapara karor3oM mara miTe hai khUna kI nadiyAM vaha cukI haiN| dharmAmA dukhI aura dharmAmA sukhI dikhAI dete haiM yA dUsare zabdoMmeM duHkhakA tathA hamArI maujUdA adhogatikA kAraNa dharma hI hai| anekAnta vicArazIla logoMke citta kI uparo taraMgeM avazya uThA karatI hai, mAnava jAtikA utkoM aura sarvosadhyeya kyA honA cAhiye yaha prazna jaTila honepara bhI davA rocaka, gaMbhIra aura mahatvazAlI hai, uddezya aura dhyeyake mUlabhUta tatvoMse isakA sambandha hai, samasta siddhAntoM aura darzanoMkA yahI sAra hai sArA saMsAra yugake Adile zAnti aura sukhakI khoja meM rata rahA hai| yahI kAraNa hai ki jJAna aura anubhavakI mAtrA uttarotara bar3hatI gii| jJAnarAzikI aisI zrIvRddhiko dekhate hue uparoka kA hala AsAnIse yadi praznoMkA nahIM to kAphI gaveSaya va anveSaNa ke uparAnta nikAlA jA sakatA hai| hAM, vartamAna ke naye AviSkAra aura khoja zanake sadupayogameM bAdhA DAlane ke lie hamArI buddhiko bhramameM DAla rahe haiN| yahI kAraNa hai ki dharmake sAtha 2 sukha aura zAnti duniyAse vidA hotI jA rahI hai, aMdhakAramaya adharmarUpI azAntikA sAmrAjya hotA jA rahA hai / grAstikatApara nAstikatAkI vijaya gauravakI cIja samajhI jA rahI hai| sadbuddhi aura satpravRtti sAre saMsArase aisI gAyaba ho rahI hai; jaise mAnasarovarase mukAphala ghugane vAle haMsa svArthakI / mAtrA bar3hatI jA rahI hai, nIti aura satyakA galA svArtha sAdhanake liye ghoTA kA rahA hai| inake pAsa upati isIkA nAma hai, kintu isameM hI rUpanati bIjarUpase chipI na raha kara apanA vikarAla rUpa prakaTa kara rahI hai: "rAha vo calate hai jagatI hai jisameM Thokara kAma hama karate haiM yaha -- jisameM jarara dekhate haiN|" - bhUmaNDalake ina Adhunika vidvAnoMne yA pUMjIratiyoMne dhanadvArA hI jagatakI sabhI vastuoMkA mUlya nirdhArita [ varSa 8 karanA sIkhA hai, apanI AmAkI mahAnatA ko bhI dhamakI tarAjU para tolanA cAhA hai| ina dUSita vicAroMkI havA hamAre dila aura dimAgako vilA aura gandA banAtI jA rahI hai| sva0 gurudeva ravIndranAthajIne vizva-kalyANakA eka sastA aura acchA nusakhA duniyA vAloMko diyA hai| hiMsA hI duniyAko prema aura ahiMsAkA rAmaya saMgIta sunAyA hai| inake rocaka zabdoMmeM isa marjakA ilAja caturAI (Politics) aura sA~pe nahIM kintu prema, zraddhA aura tyAga hai| agni kA zamana nahIM kara sakatI, usI prakAra pApa pApakA zamana nahIM kara sakatA / zaktikI zanikA vikAsa hI unnatikA sahAyaka hogaa| svanAmadhanya vizvavikhyAta sva0 gurudevIkA mata hai ki pazcimI sabhyatAne Aja manuSyakI AmAko sAthIlAoMse badra karake ghora avanati ke kArAgAra meM banda kara diyA hai| mAnavatAke sadhe vikAsake lie unake zabdoMkA sAra yahA~ diyA jAtA hai "manuSyajAtikI vartamAna santAnameM AdhI manuSyatA aura AdhI pazutA evaM baratA pAI jAtI hai| isakA maujUdA bhayAnaka rUpa pUrva aitihAsika yugake (PreHistoric Period) dAnavoMkI apekSA adhika santApa janaka aura phalataH zrApattijanaka hai| una dAnavoMmeM kevala pazu-bala thA, kintu dhruva manuSyasantAnameM pazubala tathA vinAzakArI buddhivalakA sammilana hai| isane aisI bIma ko janma diyA hai, jisakI vAsanAmeM hRdayakA abhAva aura astra-zastrako chala-kapaTapUrNa banA diyA hai, isane kadhI pAsanAko zatrizAlI aura kAryakSama banA diyA hai| 'eka samaya thA jaba eziyA ke vicArazIla puruSoMne manuSya meM vidyamAna pazutA aura krUratAko rokane ke lie eDI se coTakA jora lagA diyA thaa| kintu kheda hai ki zrAja isa rozana jamAne meM vuddhikI isa pAzavika satAne hamArI naitika aura adhyAtmika sampattiko chIna liyA hai| pazuoMkI kSamatA jar3a nahIM thI, jIvanase usakA saMyoga avazya thaa| vaha prANiyoMkI hI sattA thI, kintu Ajakala ke vaijJAnika yugake AviSkAra udAharaNArtha sarvanAzakArI yamake gole, viSailI gaiseM prANaghAtaka havAI jahAja, i. layakAlako lAnevAle rovoM bama aeNTama bama, Adi bhayaMkara astra sarvathA jaba hai| jar3a For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-71 bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza 236 kintu vijJAna jaisI pavitra vastukA durupayoga karane vAle saraha buddhine nire pAzavika balapara taha pAI thI, usI raktapipAsu nararUpI dAnavoMko kyA kaheM 1 ve duSTa dAnava taraha aba tyAgake balabUtepara lobha aura ahaMkArakA damana avazya apanI kAlI karatUtoMkI sajA pAveMge, kyoMki unhIMke karanA hogaa| prAno mAnava ! aAmAko kArAgArase nikAlane meM nirmita hathiyAra unhIMke viruddha upayogameM lAe jaaveNge|" madada do, mAnavake prati zraddhA, tyAga aura mAnavatAko pragaTa gurudevakI bhaviSyavANI saca niklii| jarmamIne bhayaMkara karo" aadi| zastra tathA astroMse susajjita hokara sAre dharAtalako pAzcarya "yahI hai ibAdata, yahI dIno iimoN| cakita kara diyA thA, aura aisA pratIta horahA thA ki ina ki kAma Aye duniyA~ meM inasA ke inauN|" natanatAse paripUrNa aviSkAroM ke balapara sAre saMsArapara usakI aitihAsika dRSTile dharmakA janma vijaya-patAkA phaharAne lgegii| kintu Aja usI zastrAsa aura usI raNanItine jisakA vaha nirmAtA thA usako tahasa __ aitihAsika dRSTise yadi chAnabIna kI jAe to isa nahasa karake hI dama liyA, aisA spaSTa ho gayA hai| khyAta bAtakA patA calatA hai ki sadiyoM pahile isa enagarbhA nAmA DAkTara ikabAlane bhI isI matako pradarzita kiyA hai:- bhArata-bhUmimeM naitikatAkI AvAja gUMjatI thI, manuSyake "tumhArI tahajIba apane khaMjarase, zrApahI khudakazI karegI. prati mAnavatAkA vyavahAra karanA hI dharma samajhA jAtA thaa| jo zAkhne nAjukape AziyAnA banA vo nApAyadAra chogaa|" naitika jimmedArIke anusAra hI sAMsArika kArya calate the| saca to yaha hai ki pAzrimAtya sabhyatA tathA saMskRti __ mAnava prANI jaba dUsaroMko apane prati sanyavahArase peza dekhane meM atyanta sundara pratIta hotI hai| isakA rUpa tathA pAte dekhatA to vaha bhI svAbhAvika taurapara anAyAsa hI zRMgAra A~khoM meM cakAcauMdha paidA karatA hai| yaha eka nazA hai dUsareke prati prema prakaTa karatA, usake nyAyya adhikAroM ke kintu isakA pariNAma atyanta bhayAvaha tathA AtmanAzakA saMrakSaNa va saMvardhanameM laga jAkA arthAt dveSa aura matsara kAraNa hai| yaha bhrAnta dhAraNA samasta saMsArakA sarvanAza pratiyogitA tathA mukAbaleke badale saralatA aura prema tathA karegI, ataeva kisI taraha bhI ise pUrvIya libAsa nahIM pArasparika sahAyatAke mArgapara calane lgtaa| kintu saMsArakI pahinAyA jA skegaa| khuda pazcimameM zrAja astra tathA zastroM gati sadA ekasI nahIM rhii| zanaiH zanaiH naitika jimmedArIko kI manakAra tathA anaThe va rocaka vaijJAnika prAviSkAroM meM loga bhUlane lge| sA~sArika kAryoM meM bAdhA upasthita hone jIvanakA sumadhura saGgIta vilIna ho cukA hai| matsara, lgii| cAlAka aura svArthI loga dUsaroMkI naitikatAse pratiyogitA tathA prANa-ghAtaka Arthika mukAbalekI kAlI phAyadA uThAne lage aura samAjake netAoMko vyavahArake chAyAmeM vikAsakA rAjamArga bhulA diyA hai, aura unheM apanI lopa hone aura azAntikA bhayAnaka citra dikhAI dene khAmakhathAlIne kAyala kara diyA hai tathA yaha samajhane laga lgaa| ataeva samAjako anItike gahare kUpameM giranese gaye haiM ki ve gumarAha haiM aura zAnti tathA kalyANakI bacAneke lie, sAmAjika zAsanako susaMgaThita karaneke lie unakI kalpanA eka aisA svapna hai jo kabhI bhI satyakI naitika niyamoMko hI dhArmika rUpameM pariNata karanekI bhAvasRSTimeM pariNata nahIM kiyA jA sktaa| zyakatA pratIta huI / inhIM naitika niyamoMko saMkalita, sva. gurudeva isa Apattijanaka paristhitise bacaneke parivadhita aura saMzodhita karake dharmakA maulika rUpa diyA lie ekamAtra upAya batalAte rhe| unhoMne kahIM likhA gyaa| puNya aura pApakI paribhASA isIkA pariNAma hai| hai:-"aba samayane palaTA khAyA hai, ataeva pAzavika tathA jaba naitika bandhanoMkA bhaya jAtA rahA to prAkRtika tathA jar3a zani jaba asaphala rahI hai to anya zakrikI khoja sAmAjika niyamoMkA ullaMghana dhArmika dRSTise akSamya karAra lagAnA avazyambhAvi ho jAtA hai| dUsaroMko kaSTa pahuMcAnese pAyA! naitika jimmedArIkI jagaha aba dhArmika jimmedArI aba kAma nahIM calegA balki aba svayaM kaSTako sahana karate samAjakA aAdhAra va vizva-kalyANakA prANa bana gii| hue tyAga bhAvanAko apanAnA hogaa| pichale yugoMmeM jisa mAnavake kaSToMkA anta karaneke lie naitika siddhAnta-dhArmika For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 anekAnta [varSa zikSAke maulika rUpameM vadala gae / mAnavatAke pujAriyoMne ke hitasAdhanameM bAdhA utpanna hona saMbhavanIya hai yA jisake akhila mAnavatAke lie dhamakA divyasaMdeza sunAyA / karanese svapaM karane vAleko lajA yA ghRNA ho sake, use na bhagavAna mahAvIra bhI dhArmika AkAzake eka daidIpyamAna karanA hI kAnanakI dRSTise yogya sammA gyaa| sArAMza nakSatra the| sadiyoM pahalese aise hI vIrapuGgavoMne dharmakI aitihAsika dRSTiye mAnava-samAjakA jIvana eka sAgarakI zItala dhArA pravAhita kii| patitoMkA uddhAra karane, dalitoMko bhA~ti hai, isameM raha raha kara taraGga uTatI rahI, jaba nItikI bacAne, asahAyako sahAyatA dene, pazcAttApakI agnise na.kAeM DUbane lagI taba dharma ke jahAjakA aviSkAra huA, pAkulita hRdayako saMtoSAmRtakI vRSTise bujhAne pramAda aura jaba yaha jahAja maMjhadhArameM AgayA aura kinAre para pahuMcanekI nirAzAko dUra karake utsAha, umaMga aura karmaNyatAko ummIda kama ho gaI to kAnanake bar3e bar3e jahAja vividha sikhAne aura ucca nAgarika prAdarzako sthApita karaneke zastrAstroMse susajita hokara jIvana sAgarako cIraneke lie khayAlase dharmakA janma huaa| yahI nahIM kintu dharmameM avatIrNa hue| rAjanItikA bhI praveza zrAsAnIse ho gyaa| dhArmika niyaMtraNa se isa aitihAsika khojako yadi jaina sAhityakI kasauTIpara laukika vyavahAra baMdha gaye, vizvameM zAnti sthApita ho jA~cA jAya to uparona bAtoMkA bahuta bar3I hadataka samarthana gaI, saMsAra svargatulya ho gyaa| kintu kAla sadAse hI ho jAtA hai| jaina sAhityase isa bAtakA patA calatA hai parivartanazIla hai| rUr3hiyoMne dharmakI jagaha le lii| samayAnusAra ki bhAratavarSa meM pahile tIna kAlataka bhogabhUmi rahI hai| rUDhiyoMmeM parivartana na honeke kAraNa patanakA honA anivArya yahA~ sA:gI prema, mIti, sukha, Ananda prAdikA sAmrAjya ho gyaa| manuSyane apanI manuSyatA kho dI aura jIvana thaa| na yahAM Arthika ar3acaneM hI thIM aura na kisI prakArakI khataremeM par3a gayA / dhArmika jimmedArIko bhUla jAneke mNjhtteN| kintu tIsare kAlake antameM logoMko bhaya paidA kAraNa vAtAvaraNa prakSubdha ho uThA, azAntikI lahareM eka humA, ajJAnane jora pakar3A, kartavyAkartabyakA bhAna na rahA, chorase lekara dUsare chora taka uThane lagI / vartamAna prAdhi- maitika bandhana DhIle par3a gaye, kauTumbika vyavastha-nAgarika bhautika jar3avAdane eka ora zAnti prasthApita karaneke lie Adarzako zAntike hetu sthApana karanekI AvazyakatA pratIta bharasaka prayatna kiyA to dUsarI ora vAsanAoMkI agniko hone lgii| jagatameM ghora azAntike bAdala maMDalA rahe the, aura bhI prajvalita kara diyaa| samati bhUmaNDalapara sampUrNa prAkulatAkA Adhipatya ho calA thaa| aise samayameM bhagavAna dezoMmeM paraspara sAnidhya aura samparka sthApita ho AdinAthane janma lekara-AvazyakatA, samaya va paristhitiko jAneke kAraNa ekapara dUsarekI saMskRti, sAhitya, vicAradhArA, lakSya meM rakhate hue-naitika niyokA nirmANa karake dharmake vANijya-vyavasAya, kalA kAdikA prabhAva pdd'aa| vijJAnakI maulika siddhAntoMkA pracAra kiyA aura bhogabhUmiko karmajabaradasta A~dhIne jIvanakI kAyApalaTa kara dI aura sucAru bhUmimeM pariNata kara diyA / dhArmika siddhAntoMkI utpatti rUpase sAre jagatako kAryakSama banAneke liye kAnanakI zaraNa gahare vicArakA natIjA thI, isa liye aba kathana aura lii| jo kAma prAcIna kAla meM dhArmika niyamoM tathA saMsthA- upadezase isakA pracAra hone lagA tathA isakI sArthakatA ne kiyA vaha aba vartamAnakAla meM rAjazAsana dvArA kiyA siddhAntoMko kAryarUpameM pariNata karanese hone lgii| yaha jAne lgaa| jahA~ naitika bala aura dhArmika jimmedArI vicAradhArA naisargika svAma vika tathA samayAnukUla thii| apane apane kAlameM kAmayAba rahe, vahA~ aba kAnana dvArA logoMne ise hAthoMhAtha apnaayaa| saMsArakI samajhameM yaha sAmAjika, vaiyanika tathA rASTrIya jIvanakA niyantraNa kiyA bAta AgaI ki dharma aura adharmake AcaraNa kA pariNAma jA rahA hai| adharma, pApa yA kartavyAkartavyakA nirNaya karaneke pramazaH sukha aura dukha hotA hai| isIse deza aura samAjakI lie kaI tarahake niyama banA diye gaye aura ina niyamoMkI vyavasthA raha sakatI hai, saMsArake laukika vyavahAra cala avahelanA yA uttaradAyitvase cyuta honA kAnanakI dRSTise sakate haiN| isI taraha jaba jaba dhArmika niyamoMkI abasajA deneke yogya samajhA gyaa| hamAre jina kAmoMse samAja- helanAke kAraNa jagatameM anIti aura azAnti phaila jAtI, Jain Education Interational For Personal Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] bhagavAna mahAvIra aura unakA saMdeza [241 taba taba samaya aise hI nararatnoM yA tIthaMkaroM ko pai| karatA g2AphiloM kI imadAda nahIM krtaa"| "zrAtmanaH pratikUlAni aura inake kAraNa hI jagatmeM jJAnasUryakI sunaharI kiraNeM pareSA na samAcarat" / "hara prANIko khudakI hiphAjata ajJAnako miTAtI tathA loka-mayaMdA sthApita ho jaatii| karanekA haka hai" / zrAdi kAnunI tavoMse upara.kra bAloMkA yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki dhArmika siddhAntoMkA hI samarthana hotA hai| ra hamazA kSAtraya rAjAoM dvArA hI huA hai| kyoMki dharmake kintu donoM samaya ke ina prayogoM meM pharka hai / prAcIna siddhAntoMkA pracAra rAjAzrita rahA hai| deza aura samAja samayameM kAnanakA pAlana karanA karAnA unakA dhArmika aura hitake lie aprAkRtika tathA anaisargika aura laukikAcAra naitika kartavya samajhA jAtA thaa| virodhakA rUpa vyAvahArika tathA ruliyoM ke viruddha bAteM daNDanIya samajhI gii| ina thA kintu Ajakala bala-yoga dvAra! kAnunako kAmayAba cIjoMko kAnanakA rUpa prApta huaa| yoM to samayakI pukArake banAne kA prayatna kiyA jA rahA hai, arthAta aba pAzanika bala anusAra dhArmika niyamoMkA pAlana acchI dRSTise dekhA jAtA hI isakA AdhAra hai aura una dinoM isakA aAdhAra kAmarahA aura yadA kadAcit canda vyakti yA unakA samUha ina kartavya. naitika AvazyakatA, anuzAsana tathA saMyama rahA hai| niyamoMkI avahelanAdvArA samAja yA rASTra tathA dezakI jabhI to yatra tatra jaina zAstroM meM - vyavasthAmeM bAdhA upasthita karatA to na sirpha rAjadaNDa hI "tRNatulya paradravyaM paraM ca svazarIravat / use bhugatanA par3atA balki samAjakI dRSTise bhI vaha gira paradArAM samAM mAtuH pazyan yAti paraM padam" / jAtA / rAjanItijJa puruSoM,yA rAjAkA yaha kartavya thA ki aise vAkya milate haiM / dasaroMkI vastuoMko ghAsake tinake niyamAko zramalI jAmA kI taraha, parastrIko mAtAke samAna aura dUsare jIvoMko pahinAne meM divaza kare tathA AvazyakatAnusAra sainikabalako apane samAna jaano| kyA yaha zikSA vyAvahArika zikSA nahIM bhI kAmameM lAve / yahI kAraNa hai ki bhAratavarSa meM usa samaya hai? kyA isapara amala karanese manuSya-prANI zAntiko zAnti va suvyavasthAkA madhura saGgIta sunAI detA rahA hai| nahIM pA sakatA? gata mahAsamarake anta meM vizvazAntiko sadAke lie dharma aura rAjanIti sthApita karaneke khayAlase amerikAke svanAma dhanya presiDenTa vaise to dharma aura rAjanIti viparIta vicAradhArAe~ vilsanane antarrASTrIya pariSadko janma diyA aura eka laMbI pratIta hotI haiM kintu vAstavameM aisA nahIM hai| prAcIna kAla caudI niyamAvalI banA dI, kintu use kAryarUpameM, sainika meM rAjanItikA praveza mAnava jIvana ke pratyeka kSetrameM pAyA balakA prabhAva hone ke kAraNa, vaha pariNata na kara sakA aura jAtA hai| dharmake pracAraka tathA saMsthApaka ca ra rAjanItijJa pariNAma yaha nikalA ki yuddhakI jvAlA punaH bhI tathA mAnasaza stravettA the / mAnavaprANIke svabhAvoM, unakI dhadhaka uThI / kintu bhAratavarSake prAcIna rAjanItijJoMko pravRttiyoM AdikA unhoMne sUkSma nirIkSaNa avazya kiA yaha bAta bhalIbhA~ti paricita thI ki apanI prajAke hita thA / jaina granthoM meM sabhyarzana va usake aMgoMkA sAdhanake lie sainika-zanidvArA rASTa, deza, samAjake niyamoM varNana milatA hai| udAharaNArtha sahadharmIke doSoko DhA~kanA; va dhArmika siddhAntoMkA pracAra prAsAnIse karAyA jA sakatA hai| julUsa rathayAtrA, pUjApATha, saMgha nikAlanA, dhArmika utsava jainasAhitya aura kAnUna / karAnA zrAdike dvArA dharma prabhAvanA karanA; sahadharmiyoMse ___ bhAratavarSa kI aneka dhArmika tathA sAmAjika pravRttipara prema karanA, bhAr3e samammeM unakI sahAyatA karanA, samAja hI maujUdA kAnanakA AdhAra hai / dharmake niyamoMko tathA saMgaThanakA bIja bonA Adi cIjeM samyagdRSTikA praNa haiN| pracalita rivAjoMko lakSyameM rakhakara hI ( Juris inhIM cIjoMko jaina dharmameM sabhyagdarzanake aMgoM arthAt Prudence) kAnUnake mUlabhUta tatva banAye gae haiM aisA sthitikaraNa, prabhAvanA, vAtsalya zrAdi nAmose yAda kiyA khuda kAnadAnoMkA khayAla hai| "andara kI AvAja jo kucha hai| inake mUlabhUta tatvoMpara dRSTi DAlanese mAlUma par3atA hai ki kahatI hai usapara amala karanA jurma nhiiN"| "kAnana unhoMne mAnasavijJAna (Psychology) ke gaDha tattvoM tathA For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 samAja rAjanIti Politics) nAgarikazAstra (Civics bharikA gaharA adhyayana karake mAnava prANiyoM ke svabhAvoM tathA prAkRtika niyamako samajhakara unako dharma sacihita kara liyA thaa| yahI nahIM balki duniyAvI jarUratoM para dhyAna dekara ina Aza apitu naitika guruko jinakA honA eka acche nAgarikake lie atyanta zrAvazyaka haivyavahArika rUpa diyA aura yaha cIjeM laukika yA vyavahAra dharmameM samAviSTa ho gii| prAcIna kAlake Adarza vyakti apane samaya ke acche nAgarika kahalAye jA sakate haiN| be-lausa hote the, svArthaM unheM chUtA nahIM thA, dUsaroM se laDanA ve pApa samajhate the / dUsaroMkI sevA karanA, par3osiyoMkI sahAyatA va abhyAgata, pravAsiyoM va atithiyoMkA ucita Adara karanA, unheM bhojana denA zrAdi puNya samajhA jAtA thaa| ye cIjeM unake nitya tathA naimittika kAryoM meM zumAra (parigaNita) kI jAtI thiiN| aise hI zuddha vyakti rAjya zAsana ke jimmedAra hote the / sArAMza yaha ki rAjya apane sAmane ucca Adarza rakhatA thA aura isIlie vaha rASTra, aura deza kI hara prakArakI uccatikA jimmedAra samajhA jAtA thA / Proj Herold Laski kA bayAna hai ki "tyeka rAjyazAsana usake nAgarikoM] caritrakA AInA hai| usake antargata vyakri tathA samAjake naitika caritrakA prativimba usameM dikhAI detA hai|" yadi isa satyako jaina sAhitya meM kathita purAyoM aura kayAkara dekheM to uparoka bAtoMkI satyatA anAyAsa hI siddha ho jAtI hai| vAstavameM Adarza rAjanItijJoM dvArA hI suzAsana saMcAlita hotA hai / yaha uttama narapuMgava - jinake hRdamoM para apane anuyAyi kI coTa hotI hai-- vAtAvaraNako zuddha karaneke lie, phalaprAtikI kAzA na rakhate hue, rAjyazAsana yA dharmazAsanako calAte haiM / mAnavaprANI jisa samAja yA rASTrameM rahatA haiM usakA jIvana usI rASTrakI uccati yA avanatipara nirbhara hai| isalie rAjanItijJa evam dhArmika siddhAntoMke pracAraka janasAdhAraNa ke kalyANakI bhAvanAko lakSya meM rakhate hue bar3I yogyatAse zAsanakA ratha hA~kanemeM vyasta rahate haiN| 'cemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmigala' Adi pATha isI bAtakI dhyanita karate haiN| vyAvahArika jIvanakI kAmaprAcI hI unakA paramo dhyeya rahatA hai| zAyada isI anekAnta [varSa 5 1 kAraNa hI pAradharmako dhAmadharma yA pAralaukika dharmakI siddhi kahA gayA hai| isakI siddhike bagaira hama kucha nahIM kara sakate / isa pradarzapara hI unakI naI duniyAkI buniyAda khar3I ho sakatI hai paramArthakA bIja yahIM yogA jA sakatA hai tathA koI bhI nAgarika tyAga, sevA, dayA, kartavya naitika tasyoM dvArA hI apane jIvana meM svake sukhoMkA anubhava karake vizvakI zAnti meM sahAyaka siddha ho sakatA hai| kintu Ajakala aneka dezoMke rAjyazAsanane jisa vAtAvaraNako paidA kiyA hai, usase nAgarikoMko na to unnati karane kA maukA hI milatA hai aura na vizvakalyANa tathA zAnti kA svapna hI satyasRSTime pariyAta kiyA jA sakatA hai| isa masInoM ke yugamai isa zraudyogika tathA vyAvasAyika pratiyogitA ke daura meM khudagarajIko vizeSa mahatva diyA gayA hai| svAyaMbhAvanAe~ pradIla hotI jA rahI haiM tathA dUsaroM ke vyaktitvako miTAnepara rASTra tule huye napharata kI jaharIlI bhAvanA badhoga kI tarapha unheM le jA rahI hai, zakti aura svArthakA bolabAlA hai aura turphA yaha hai ki pratyeka rASTra zAnti-sthApanakI duhAI de rahA hai| becArI janatA na to apane uddhArakA koI jJAna rakhatI hai aura na isa mArga para agrasara hI ho sakatI hai ina rAjanItijJoM kI kUTanItine hI sAre vizvameM rasantoSa kI bhAvanA paidA kara dI hai| kyA hI acchA ho ki ye loga tanika vicArase kAma leM aura saccI mAnavatA kA sabUta deM : 1 "kapanI mIThI khA~Da sI karanI viSa kI hoya / kathanI taja karanI kareM to viSa se amRta hoya // " isI taraha jo sukha-zAnti kI sthApanAmeM anaitika va aprAkRtika sAdhanoM ke avalaMbana dvArA cirasthAyI yaza prApta karanA cAhate haiM, mAnoM vaha AkAzase phUla tor3a kara lAne ke sadRza hI hAsyAspada vicAra rakhate haiM / viSa se amRtaphala kI AzA nahIM kI jA sakatI kyUla ko yokara Ama nahIM khAye jA sakate, bAlUse tela nahIM nikAlA jA sakatA, jala ko mathakara navanIta nahIM kikAlA jA sakatA / isI taraha hiMsAtmaka upAyoM dvArA zAnti sthApita nahIM kI jA sktii| jaba hamArI nIyata hI burI ho to acche phaloMkI AzA rakhanA hI vyartha hai| zrolDasa hakasaleke prasiddha, mAnya grantha For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] Ends and means "sAdhya aura sAdhana" meM inhIM samasyAoM para prakAza DAlA hai / sAdhya aura sAdhanakI vyAkhyA karate huye Apane Adarza samAja, dhanAsakka mAnava, aura ahiMsA Adi viSayoMko joradAra zabdoM meM pratipAdita kiyA hai| ve pharmAte haiM ki kisI taraha bhI bure upAyoM yA sAdhanoMdvArA uttama sAdhya yA dhyeya kI prApti nahIM ho sakatI / "yadi hamArA dhyeya tathA zrAdarza zuddha hai to u~ce zrAdarza taka hamArI rasAI ( pahuMca) sirpha pavitra tathA zuddhasAdhanoM dvArA hI ho sakatI hai" / kintu kheda to isa bAtakA hai ki isa samaya sAre saMsArapara svArtha sAdhanakA bhUta savAra hai, vaha isake pariNAma svarUpa vAsanAokA gulAma bana gayA hai ! aisI paristhiti meM mAnava yA rASTrako vizvakalyANa ke pavitra zrAdarza meM sahAyaka khayAla karanA galata hai| jaina dharma kI bhI yahI mAnyatA hai / vaha kahatA hai ki ahiMsA dvArA hI jagat meM zAnti prasthApita kI jA sakatI hai| AtmoddhArakI kuMjI bhI yahI hai| isI mArga kA anusaraNa karake svAbhAvika tathA asIma sukhakI prApti ho sakatI hai / ahiMsA, satya, Izvara, dharma, zAnti, sukha, saMtoSa Adi eka hI arthake paryAyavAcI zabda haiN| inhIMkI upAsanA, inhIMkA sahArA, va inhIkA sampUrNa jJAna hI hamArA uccAdarza hai tathA naitika, vyAvahArika, svAbhA vika yA dhArmika kartavya bhI yahI hai / isake sAmane svArthasAdhu, viSaya- lolupa, vAsanAoMkA pujArI ghuTane Teka detA hai| isake lie sacce nAgarika, dArzanika yA dhArmika puruSako musIbateM jhelanI par3atI haiM, kaSTa sahana karane par3ate haiM / yahI nahIM, balki Atmotsarga dvArA virodhiyoMke hRdaya para vijaya prApta karanI hotI hai| bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza jainazAstroMneM pariSaha - sahana tathA upasargaM jItane kA bar3A maulika tathA rocaka varNana kiyA gayA hai| virodhiyoMkI kaSTa - na dekara svayaM kaSTa sahanA khela nahIM hai, isa tatvameM mAnasazAstra (Psychology) ke gar3ha tamboM kA aMtabhAva hai| dUsaroM ke lie kaSTa sahanA jIvanakA bar3hA dhyeya hai / jaba bIja svayaMko naSTa kara DAlatA hai taba hI to nayana-manohara vRkSa usameMse janma letA hai| hiMsA tathA asatya yA rAga bhAvoMdvArA paira va matsara bar3hatA hai / zAntikI lahareM jIvana - sAgara meM uThatI haiM, dveSake bAdala sirapara maMDarAne lagate haiM tathA sarvamakA pahAr3a sira para TUTa par3atA hai, kintu pariSaha-sahana 243 kAle hRdayako bhI natamastaka banA detA hai| sArA saMsAra aise zrAdarza vyaktiko sara A~khoM para biThA letA hai / virodhiyoM ke hRdayako zuddhaba pavitra kara detA hai| vaha pazcAttApa kI agni meM bure bhAvoMko jalA detA hai aura pavitra antaHkaraNa se dhIra, vIra tathA apane upakArIkA anuyAyI bana jAtA hai| aba vaha apane ApameM tabadIlI mahasUsa karane lagatA hai aura samajhatA hai ki "satveSu maitrIM guNiSu pramodaM niSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasvabhAvaM viparIta- vRttI, sadA mamAtmA vidhAtu deva // " (amitagati) yahI dharmakA vyAvahArika tathA sArvabhauma rUpa hai / kucha Adhunika pAzcimAtya vidvAnoMkA mata hai ki bhAratavarSa jaise susampanna kRSi pradhAna dezameM prAcIna kAla meM roTIkA savAla aisA umra nahIM thA, isIse adhyAtmavAda bekAra logoMke dimAsI paidAvAra hai / "An idle brain is satan's workshop " isI ukrike anusAra hI phurasata ke samaya meM Mysticism yA Spirituality kA janma hinda meM huA / kintu eka dUsarI vicAradhArA yaha bhI batAtI hai ki yaha jarUrI nahIM ki phurasata ke samayako sabaloga barabAda hI kara dete haiM, balki lalita kalAoM, jJAnake vividha aMgoM tathA saMskRti va sabhyatA kI unnatiko carama sImApara aise hI samaya meM pahuMcAyA jAtA hai / bhAratavarSa ke prakAgada-paDitoMne jo sevAe~ sAhitya, vijJAna, saMskRti aura kalAke silasile meM kI haiM ve bhulAI nahIM jAsakatIM / vizvake itihAsa meM yaha amara gAthAe~ aMkita raheMgI / pro0 maiksamUlara (Prof. Max Muller) jaise zAstriyoMkA mata hai ki isa bhAratavarSane sadiyoM pahile, jaba yUropa ajJAnakI ghora nidrAmeM par3A huA thA, aisI sabhyatAko janma diyA jo rahatI duniyA taka yAdagAra rahegI aura isa dezako yadi vizvaguruke padase vibhASita kiyA jAya to yogya hai, Adi / Ara. sI. datta (R. C. Dutt ), alaperUnI Alberun 5 ) brAuna (Brown ), kauMuTa jaranA Count Jerna) Adi katipaya vidvAnoMne apane lekhoM dvArA uparokta matakA hI samarthana kiyA hai| kahA jAtA hai ki AdhyAtmika vicAravAdakA bIja sabase pahile bhAratavarSa hI meM For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 anekAnta vRkSa boyA gyaa| yahA~kI bhaugolika, prAkRtika tathA mAnasika paristhiti isI anukUla thii| isa vicAradhArAke lie yahA~kA jalavAyu bahuta acchA siddha huA / isa vRkSako phalane phUlate dekhakara dUsare dezoMmeM bhI yaha bIja boyA gayA, kintu dUsarI jagaha vizuddha vAtAvara eke na milane se pizAlakAya nahIM ho skaa| mAnasazAstriyoM Psychologists tathA samAjavizana (Social Science ke parivartIkA kathana hai ki bAhya aura abhyaMtara paristhitiyoMkA prabhAva vicAra-nirmANapara par3atA hai / yahI kAraNa hai ki zrAdhyAtmika vicAradhArA yahIM para bar3hI, usakA vikAsa yahIMke zAnta vAtAvaraNa meM huaa| na to yahA~ pahile roTIkA savAla hI thA aura na dUsare addNge| phalataH isa dhana-dhAnyale paripUrNa bhUmipara bar3e bar3e prAcAryane sAhitya aura jJAnakI aisI bar3e bar3e upAsanA kI ki adhyAtmakI devI prasanna hogaI yahA~ke nayanAbhirAma svagapama prAkRtika saundarya, zItala tathA zAnta vAtAvaraNa, manohara dRzyoM aura jJAna-pipAsA dhAdine adhyAdakI guthiyA~ko sulA diyA / anyAmavAda bhAratavarSa kI sAre vizvako zranupama dena hai / isakI qadara vahI kara sakatA hai jisane yaha majA cakhA hai| sAre vizvakI bImArIkA yahI ilAja hai / g2Aliba sAba bhI baDhI pharamAte haiM: / "ise tabiyatane zItakA mahA pAyA / darda kI davA pAI darda be-davA pAyA / " devazAstrakA nidhana bhI vahI adhyAtmavAda hai, kintu khavAja rahe ki yaha niSkriya nahIM hai isake lie puruSArtha ko apanAnA par3atA hai / "amalase z2indagI banatI hai, jannata bhI, jana bhI" pAralaukika jagatakA AdhAra yA nizraya dharmakA AdhAra vyavahAra dharma hai| vyavahAra dharma pahilI sIr3hI hai| isI gujarate hue, UparakI maMjila para pahuMcA jA sakatA hai| adhyAtmavAda bekArIkA natIjA nahIM, balki puruSArtha kA natIjA hai, manuSyamAtrakI caramotama unnati hai / vAstava meM rUyoMke prAvadharma asalI rUpako chipA diyA hai| abato kevala dhAmArahita asthipaMjara pA kalevarakA bhISaNa dRzya hI dikhAI detA hai / isI rUpako dekha kara pAzcimAtya loga dharmako avyAvahArika samajhane lage haiN| [ varSa 8 1 / dharmane to yahI pratipAdita kiyA hai ki duSTa ke sAtha hameM nIca nahIM honA cAhie kintu krodhako zAntise vaira bhAvako prema tathA dayAbhAvase aura ko sAdhutAse jItanA hI zreSTha hai| dharmakI rUr3hiyoM aura bAhya loMko samayAnukUla badalanA pApa nahIM hai| dharma ke nAmapara zrADambara, jJAna, 6. tyAcArakA pradarzana karanA pApa hai dharmake mUlabhUta siddhAnta kabhI nahIM badalate corI aura jhUTha rudA pApa hI samajhe jaayeNge| duniyA ke kone 2 se isake viruddha hI AvAja utthegii| laukika svArtha-sAdhana yA zrAramAkA vikArI rUpa hI narakakA dvAra kahalAyA jAsakatA hai / mAnavatAkA pujArI jaba pati ho jAtA hai to vaha ghRNita samajhA jAtA hai / isIko adhamAcaraNa kA phala kahA jaayegaa| akarmaNyatA aura vairAgyameM bahuta bar3A antara hai utaradAyizvase ghabaralA dharma nahIM baMdhana aura phAkAkazIko tapasyA nahIM kahA gayA hai kintu loka laukika dharmako sAdhana karatA huA puruSArthI jIva ne vizeSa aura svAbhAvika Adarza muni kI tarapha bar3hatA hai / vaha jAnatA hai ki "sarva paravazaM duHkhaM sarvaM zrAtmadazaM sukham" dharmako mUla jAnese manuSya apanI manuSyatA ko kho detA hai tathA badanAmI kA jIvana guz2Arakara kAlake gAla meM calA jAtA hai / isIliye to kisIne kahA hai ki jagatameM Akara hameM mAnavatAkA sabUta denA cAhie tathA patha bhraSTa na honA caahie| kartavyakA DI dUsarA nAma dharma ? / "jo tU zrayo jagatameM jagata sarAhe toya | aisI karanI kara calI ko pAve IsI na doSa" || dharma do prakAra kA hai| ekakoM moca dharma yA ni dharma kahate haiM to dUsare ko vyavahAradharma yA zrAvakadharma kaha sakate haiN| pahale dharmakA Adarza viziSTa vayA svAbhAvika padakI prApti hai / dUsare kA Adarza yaha hai ki hameM saMsAra meM kyA karanA cAhie gha hama kyA kara sakate haiM / samAjameM hamArA sthAna kyA hai ? hameM hamAre uttaradAyitva ko kisa taraha nibhAnA caahie| dharmake dasa cindra batAye gaye haiM imA, mArdava, cAya, - kSamA, zrArjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga zrAkiMcanya aura brahmacarya / yehI cIjeM mAnavatAkI dyotaka hai| inase jaba yaha mAnavata hojAtA hai yA apane svabhAvako bhUla jAtA hai to vaha na sirpha apanI adhogati abhimukha hotA hai balki sAmAjika jIvanameM bhI bAdhA DAlatA hai / e0 I0 maiNDara A. E For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] bhagavAna mahAvIra aura snakA sandeza 245 Mander sAhaba apanI pustaka "Psychology for use hama kisI taraha niSThura yA hiMsaka nahIM kaha sakate / Every Man Woman" meM krodhakI pravRttikA varNana AmAkI upAsanA bAkI nau cinhoMkI upAsanA hai| isIkA karate hue batalAte haiM ki-"jaba manuSya para krodhakA bhUta nAma bhedavijJAna hai / isI bhedavijJAnamaya pariNatiko zAstra savAra ho jAtA hai to usakA ceharA surkha hojAtA hai, kI paribhASAmeM antarAtmA kahA jAtA hai / isa padako pA muTTiyoM baMdha jAtI haiMvicArazakti usameM bAkI nahIM rhtii| leneke bAda kartavyAkartavyakA pratibhAsa hotA hai| sAMsArika A~khoMse cinagAriyAM nikalatI haiM aura vaha pariNAmako socane sukhoM aura dukhoMko vaha sthitaprajJa udAsIna bhAvase bhugatatA ke badale marane-miTane para tula jAtA hai| yaha usakI hai, vizvakalyANa meM sahAyaka hotA hai / puruSArthI hone ke asvAbhAvika dazA hai, usakA vikRta rupa haiN| usakI kAraNa samAja yA rASTrako unnatimeM usakA hAtha hotA hai / snAyavika pranthiyoM meM aiThana paidA hojAtI hai| hRdayase zakarakI naisargika niyamoM, sAmAjika, naitika athavA dhArmika bandhanoMmAtrA khUnakI nAlI meM daur3a jAtI hai aura isa kAraNa hama kA ullaMghana karane vAlA apane kiyekI saz2A pAtA hai / kisI bhayaMkara bAtake karanepara utara pAte haiN| phalata: pAcana- dhArmika paribhASAmeM ise pApa yA dharmAcaraNa ke phalake nAmase kriyA banda ho jAtI hai| aise samayameM zarIra-vijJAnake yAda karate haiM, aura pAzcimAtya loga prakRtike khilAphna matAnusAra eDrenalIna (Adrenalin) kI adhika bag2Avata karanekA avazyaMbhAvi pariNAma kahate haiN| cAhe jo mAtrA itanI pratikriyA prAraMbha karake zarIrako apanI asalI bhI kaha leM, duSkarmoM kA phala bhugatanA prANimAtrake lie hAlatameM lAneke lie sahAyaka hotI hai| ataeva ina vidvAnoM anivArya hai| vyabhicArI yA hiMsaka rAjyadvArA yA samAjase ke matAnusAra manuSyako aise asvAbhAvika tathA aprAkRtika apane kiyekA daNDa pAtA hai| yadi kisI dezameM yaha cIz2a zAne yA to kisI udyAnameM nikala jAnA cAhiye yA daNDanIya samajhI nahIM gaI to bhI prakRti use bImArIke koI zArIrika kAmameM apane zrApako vyasta rakhanA cAhie,' rUpameM avazya daNDa detI hai| ataeva manuSyamAtra apanI isI taraha usa samaya bhojana karanA zarIrako hAni karatUtoMkA jimmedAra hai| usakI unnati yA avanati pahu~cAnA hai|" Adi usIke hAtha hai| jaba prANI avanatike abhimukha hotA hai to use darzanazAstrI 'bahirAsmA' ke nAmase pukArate haiM, yaha ata: isa pAzcimAtya mAnasazAstrIne bhI spaSTa rUpase sthiti sarvanAzakA kAraNa hai / antarAtmAkI dazAmeM batalA diyA hai ki krodha manuSya mAtrakA svabhAva nahIM hai manuSya apane jIvanako svargIya vAtAvaraNa meM badala sakatA aura isase bhayaMkara hAni hotI hai, ataeva yaha tyAjya hai| hai. kintu jisake sAmane vizeSa prAdarza hai vaha ina tamAma isIlie to tamAko prAramAkA guNa kahA gayA hai| isake bAtoMse pare atulanIya, asIma va akhaNDa sukhake lie barAbara koI dUsarA tapa nahIM hai| aura na dayAhIna dharmako prAtmazuddhikI ora agrasara hotA hai| vahI pUrNa zuddha vyakri dharmake nAma se jAnA jA sakatA hai, kintu usakA vyavahAra-dharma paramAtmA kalavAnekA haka rakhatA hai / yahI mAnavatAkI carama kI dRSTipe yaha artha kadApi nahIM hai ki yadi nyAyakA khUna sImA hai. yahI upAdeya hai / vahIM prAramasAkSAtkAra hai, ho rahA ho; samAjakI maryAdAkA atikrama ho rahA ho, siddhAvasthA hai tathA muktikA kamanIyarUpa hai / yaha anubhavagamya laukika vidhiryo jabarana ullaMghana kiyA jA rahA ho yA hai, antarAtmA padameM isakI parama zrAnandadAyinI jhalaka khudakA phUka phUMka kara kadama rakhaneke anantara bhI sarvanAza ho dikhAI de sakatI hai| tarkake ghor3e yahA~ pahu~cane nahIM rahA ho to dubbUpanakA sabUta do yA zrAtatAiyoMke dhAge sara paate|jhukaa do / balki aise samayameM zrAtatAiyoMko zikSA denA, daNDa denA yA damana-nItise kAma lenA bhI prAya ahiMsA tathA "rahimana bAta agamakI kahana sunanakI nAhiM / nyAyamArgameM dAkhila hai| yahA~ niyatakA savAla hai| DAkTara jo jAnata te kahata nahIM kahata te jAnata naahiN||" rogiyoMkA ilAja karaneke liye zastrakriyA karatA hai kintu ataeva vizva kalyANake hetu jagatke prANiyoMke lie For Personal Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajekAnta - bhagavAna mahAvIrane jo sandeza diyA hai vaha buddhikI kasauTI rUpa dekhanA cAhatI hai| jJAnakI pyAsa isI zarbatase bujhAnA para acchI taraha utaratA hai| parantu kheda to isa bAtakA cAhatI hai| isaliye samAjake prakANDa paNDitoMko cAhie hai ki Aja kalakI havA pUrvAcAryoM kayanako, cAhe vaha kaisA ki vaha jainasAhityako aAdhunika dRSTikoNase susampAdita hI kyoM na ho, karola-kalpita batalAtI hai| inakI koI karake usakA pracAra kareM / kaI saMsthAe~ Ajakala sulekhakoM acchI cIja samUce sAhityameM najara nahIM aatii| bhintu yahI tathA vidvAnoMko janma denekA chavA karatI haiM kintu zrAmacIja yadi haeNkasale. rasela, maeNksamUlara, lAskI zrAdi taurapara lakIrake phakIra hI inake dvArA paidA ha.rahe haiM, ataeva pAzcimAtya vidvAnoMkI lekhanI dvArA pratipAdita ho jAye to samayakA sAtha denA jarUrI hai| granthamAlAoM ke saMcAlakoMko hama phaurana usapara ImAna lAte haiN| isakA artha hai hamane cAhie ki ve AjakalakI jarUratoMko samajhe / kevala apanI buddhi yA aklako ina jaise aneka vidvAnoMke hAtha beca bhASAMtarase kAma nahIM clegaa| khoja tathA anveSaNa karake diyA hai| hama buddhike gulAma haiN| dUsaroMke nIbUmeM hameM zrAma gaveSaNApUrNa lekhamAlAe~ prArambha kara denI cAhie / tabhI kA svAda pAtA hai, kintu apanI cIja khaTTI mAlUma hotI sAhityakI saccI upAsanA hogii| kyA hama AzA kara sakate hai| yaha hamArI buddhikI balihArI hai, hamArA adhaHpAta hai| haiM ki samAjake vidvAna-sAhityadevatAke caraNoMmeM sucAruhA~, eka bAta isase yaha nikalatI hai ki duniyA aAdhunika sumanoMkI zraddhAJjali samapita kareMge? . .. DhaMga aura maujUdA praNAlIke zrAinemeM apanA tathA dharmakA Namastiiiiiiiimamt vanaspati ghI usa vanaspatise kisIko maMgar3A nahIM ho sakatA jisakA artha phala-phUla aura pattiyAM haiM, kintu jaba yaha nAma anya vastuko diyA jAya to use viSa samajhanA cAhiye / vanaspatiko kabhI dhokA nAma nahIM diyA jA sktaa| yadi usase vAstavameM ghI bana sakatA hai to yaha ghoSita karaneke liye maiM prathama AdamI hUMgA ki aba asalI ghIkI koI AvazyakatA nahIM hai| ghI yA makkhana pazuoMke dUdhase banatA hai banaspatiko ghI aura makkhanake nAmase becanA bhAratIya janatAko dhokhA denA hai, yaha pUrNa rUpase beimAnI hai| - vyApAriyoMkA yaha susaSTa kartavya hai ki ve isa prakArake kisI utpAdanako ghIkA nAma dekada na beceN| kisI bhI sarakArako isa prakArake mAlakI bikrI jArI nahIM rahane denA caahiye| Aja karor3oM bhAratIyoMko na to dUdha mila rahA hai aura na ghI, makkhana yA mahA hii| ata: agara yahAMkI mRtyu saMkhyA itanI bar3ha gaI hai evaM yahA~ke nivAsI utsAhahIna haiM to koI AzcaryakI bAta nhiiN| manuSya binA dUdha athavA dUdhake bane padArthase jIvana nahIM dhAraNa kara sktaa| isa prakArase dhokA denevAlA bhAratakA zatra hai| -mahAtmA gAMdhI Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 3 sUtra meM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) 'SaTkhaNDAgama' ke ullikhita 63 veM sUtrameM 'saMjeda' hai| unhoMne manuSyagatisambandhI una pA~coM hI-to, pada hai yA nahI? isa viSayako lekara kAphI arasese carcA 11,62 63-sUtroMko dravya-prarUpaka batalAyA hai| parantu cala rahI hai| kucha vidvAn ukta sUtrameM 'saMjada' padakI hameM aMba bhI aisA jarA bhI koI srota nahIM milatA, jimase asthiti batalAte haiM aura usake samarthana meM kahate haiM ki use 'dravyakA hI prakaraNa' samajhA jA sake / hama una prathama to vahA~ dravyakA prakaraNa hai. ata eva vahA~ dravya- pA~coM sUtroko utthAnikA-vAkya sahita nIce dete haiM:striyoMke pA~ca guNasthAnoMkA hI nirUpaNa hai / dUsare, "manuSyagatipratipAdanArthamAhaSaTakhaNDAgamameM aura kahIM Age-pIche dravya striyoM ke pA~ca maNussA micchAiTi-sAsaNasammAiTThi-asaMjadaguNasthAnoMkA kathana upalabdha nahIM hotA / tImare, vahA~ sammAiTTi-vANe siyo pajjattA siyA apajjattA 8ell satrameM paryApta' zabdakA prayoga hai jo dravyastrIkA hI bodhaka tatra shessgnnsthaansttvaavsthaaprtipaadnaarthmaahhai| cauthe, vIrasenasvAmIkI TIkA ukta sUtrameM 'saMjada' padakA sammAmicchAiTi-saMjadAsaMjada-saMjada-TThANe NiyamA samarthana nahIM karatI, anyathA TIkAmai ukta padakA ullekha pajjatA // 6 // avazya / hotA pA~cave, yadi prastuta sUtrako dravyastrIke gugNasthAnIkA prarUpaka-vidhAyaka na mAnA jAya aura cUMki manuSyavizeSasya nirUpaNArthamAhaSaTakhaNDAgarma meM aisA aura koI svataMtra sUtra hai nahIM jo ... evaM maNussapajjattA // 11 // dravyastriyoM ke pA~ca guNasthAnoMkA vidhAna karatI ho, to mAnuSISu nirUpaNArthamAhadigambara para maMgake isa prAcInatama siddhAnta grantha SaTkhaNDA mAsiNIsa micchAiTri-sAsaNasammAiTTi-TThANe gamase dravyastriyoM ke pAMca guNasthAna siddha nahIM ho sakeMge siyA pajattiyAo siyA apajjattiyAbho // 12 // aura jo pro. hIrAlAlajI kaha rahe hai usakA tathA zvetAmbara tatraiva zeSaguNaviSayA''rekApohanArthamAhamAnyatAkA anuSaMga aveigA / ata: prastuta E3 sUtrako / sammAmicchAiTri-asaMjadasammAiTTi-saMjadAsaMjada - 'saMjada' padase rahita mAnanA cAhiye aura use dravyastriyoMke saMjada-TTANe NiyamA pajattiyAgo || pA~ca guNasthAnoMkA vidhAyaka samajhanA caahiye| -dhavalA mu0 pR. 326-332 / ukta dalIloMpara vicAra Upara uddhRta hue mUlasUtroM aura unake utthAnikA vAkyoMse yaha jAnA jAtA hai ki pahala' (88) aura dUsarA 1-SaTkhaNDAgamake isa prakaraNako jaba hama gaurase (60) ye do sUtra to sAmAnyataH manuSyagati--paryAtakAdika dekhate haiM to vaha dravyakA prakaraNa pratIta nahIM hotaa| medase rahita (avizeSarUpase) sAmAnya manuSya ke pratipAdaka mUlagrantha aura usakI TIkAmeM aisA koI ullekha athavA haiM / aura pradhAnatAko liye hue varNana karate haiM / prAcArya saMketa upalabdha nahIM hai jo vahA~ dravyakA prakaraNa sUcita vIrasenasvAmI bhI yahI svIkAra karate haiM aura isIliye karatA ho| vidvadvarya paM0 makkhanalAlajI zAstrIne hAla meM ve manuSyagatipratipAdanArthamAI' (86) tathA 'tatra (manuSya'jainabodhaka' varSa 62, aMka 17 aura 16 meM apane do gatau) zeSaguNasthAnasavattavasthApratipAdanArthamAha', (60) lekhoM dvArA dravyakA prakaraNa siddha karanekA prayatna kiyA isaprakAra sAmAnyatayA hI ina sUtroMke manuSyagatisambandhI For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 amekAnta [varSa tara utthAnikAvAkya racate haiN| isake atirikta, agale sUtroMke . yahAM hama yaha Avazyaka samajhate haiM ki paM0 makkhana utthAnikAvAkyoMmeM ve 'manuSyavizeSa' padakA prayoga karate lAlajI zAstrIne jo yahA~ dravyaprakaraNa honepara jora diyA hai jo khAsa taurase dhyAna dene yogya hai aura jisase vidita hai aura usake na mAnanemeM jo kucha AkSepa evaM ApattiyAM ho jAtA hai ki pahale do sUtra to sAmAnya-manuSyake prarUpaka prastuta kI haiM unapara bhI vicAra kara liyA jAya / ataH. haiM aura unase agale tInoM sUtra manuSyavizeSake prarUpaka nIce 'zrAkSepa-parihAra' upazIrSakake sAtha vicAra kiyA haiN| ataeva ye do (86, 60) sUtra sAmAnyatayA manuSya- jAtA hai| gatike hI pratipAdaka hai, yaha nirvivAda hai aura yaha kahanekI narUrata nahIM ki sAmAnya kathana bhI iSTa vizeSa meM nihita hotA hai-sAmAnyake sabhI vizeSoMmeM AkSera-yadi 62 vAM sUtra bhArastrIkA vidhAyaka yA jisa kisI vizeSa meM nahIM / tAtsarya yaha ki ukta sUtroMkA mAnA jAya-dravyastra kA nahIM, to pahalA, dUsarA aura cauthA nirUpaNa saMbhavatAkI pradhAnatAko lekara hai| ye tIna guNasthAna honA Avazyaka hai kyoMki bhAvastrI ___ tIsarA (61), cauthA (62), aura pAMcavA~ (63) ye mAnanepara dravyamanuSya mAnanA hogA | aura dravya manupyake tIna sUtra avazya manuSyavizeSake nirUpaka hai-manuSyoM ke cothA guNasthAna bhI apayopta avasthA meM ho sakatA hai| cAra bhedoM (sAmAnya manuSya, manuSyaparyApta. manuSyanI aura parantu isa sUtrameM cauthA guNasthAna nahIM banAyA hai kevala aparyApta manuSya) meMse do bhedoM-manuSyaparyApta aura do hI (pahalA aura dUsarA) guNasthAna batAye gaye hai| manuSyanI-ke nirUpaka haiN| aura jaisA ki upara kahA jA isase bahuta spaSTa ho jAtA hai ki yaha 62 vAM sUtra cukA hai ki bIrasena svAmIke 'manuSyavizeSasya nirUpaNArtha- dravyastrIkA hI nirUpaka hai? mAI', 'mAnurSaSu nirUpaNArthamAI' aura 'tatraiva (mAnuSISveva) parihAra-paNDitajIkI mAnyatA aisI pratIta hotI zeSaguNaviSayA''rekopohanArthamAI' ina utthAnikAvAkyoMse hai ki bhAvastrIviziSTa dravyamanuSyake aparyApta avasthAmeM mI prakaTa hai / para, dravya aura bhAvakA meda vahA~ bhI nahIM hai- cauthA guNasthAna hotA hai arthAt samyagdRSTi jIva mara kara dravya aura bhAvakA bheda kiye binA hI manuSya paryApta aura bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya hosakatA hai aura isa liye manuSyaNIkA nirUpaNa hai| yadi ukta sUtroM yA utthAnikA 63 veM sUtrakI taraha 62 ve sUtrako bhAvastrIkA nirUpaNa vAkyoMmeM 'dravyaparyAptamanuSya aura 'dravyamanuSyagI' jaisA karanevAlA mAnanepara sUtra meM pahalA, dUsarA aura cauthA ina pada prayoga haMtA athavA TIkAmeM hI vaisA kucha kathana hotA, tIna guNasthAnoMko batAnA cAhiye thA, kevala pahale va to nizcaya hI 'dravyaprakaraNa' svIkAra kara liyA jaataa| dUsare ina do hI guNasthAnoko nahI? isakA uttara yaha parantu hama dekhate haiM ki vahAM vaisA kucha nahIM hai| ata: hai ki samyagdRSTi jIva, jo dravya aura bhAva donose manuSya yaha mAmanA hogA ki ukta sUtroMmeM dravyaprakaraNa iSTa nahIM hogA usameM paidA hotA hai-bhAvase strI aura dravyase hai aura isa liye 63 ve sUtra meM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoM- manuSya meM nahIM, kyoMki samyagdRSTi jIva samasta prakArakI kA vahA~ vidhAna nahIM hai, balki sAmAnyata: nirUpaNa hai striyoMmeM paidA nahIM hotA / jaisA paNDitajIne samajhA hai, aura pArizeSyanyAyase bhAvApekSayA nirUpaNa vahA~ sUtrakAra adhikAMza loga bhI yahI samajhate haiM ki samyagdRSTi jIva aura TIkAkAra donoMko iSTa hai aura isa liye bhAva dravyastriyoM-deva, tiryaMca aura manuSyadravyastriyoMmeM hI paidA liGgako lekara manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnokA vivecana nahIM hotA, bhAvastriyoMmeM to paidA ho sakatA hai| lekina samajhanA cAhiye / ataeva 63 ve sUtra meM 'saMjada' padakA yaha bAta nahIM hai, vaha na dravyastriyoMmeM paidA hotA hai aura prayoga na to viruddha hai aura na anucita hai| sUtrakAra na bhAvastriyoMmeM / samyagdRSTiko samasta prakArakI striyoM meM aura TIkAkArakI prarUpaNazailI usake astitvako svIkAra paidA na honekA hI pratipAdana zAstroMmeM hai / svAmI samantakaratI hai| myagdazanazuddhA nArakanapusakastrotvAni' ratna Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7.] 63 veM satrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? 246 karaNDazrAvakAcAra ke isa zlokameM 'strIca' sAmAnya (jAti) lekina vahA~ napuMsaka vedako chor3akara anya koI viziSTa padakA prayoga kiyA hai jisake dvArA unhoMne yAvat striyoM veda nahIM hai| ataeva vivaza usI meM utpanna hotA hai| (strItvAvacchinna dravya aura bhAva striyoM) meM paidA na honekA parantu tiryacoMmeM to strIvedase. viziSTa-u~cA dUsarA veda spaSTa ullekha kiyA hai / paNDitapravara daulatarAmajIne prathama puruSaveda hai, ataeva baddhAyuSka kSAyika samyagdRSTi puruSavedI naraka bina SabhU jyotiSa vAna bhavana saba nArI' isa tiryaMcoMmeM hI utpanna hotA hai / yaha zrAma niyama padyameM 'saba" zabda diyA hai jo samasta prakArakI striyoMkA hai ki samyagdRSTi jahAM kahIM (jisa kisI gatimeM) paidA bodhaka hai| yaha padya bhI jima paMcasaMgrahAdigata prAcIna hotA hai vahAM viziSTa (sarvoca) vedAdikoM meM hI paidA gAthAkA bhAvAnuvAda hai usa gAthAmeM bhI 'savva-iya' su' hotA hai-usase jaghanyameM nhiiN| pATha diyA huA hai| isake alAvA, svAmI vIrasenane vIrasenasvAmIke isa mahatvapUrNa samAdhAnase prakaTa hai SaTakhaeDAgamake sUtra kI TIkAmeM samyagdRSTikI utpattiko ki manuSyaganimeM utpanna honevAlA samyagdRSTi jIva dravya aura lekara eka mahatvapUrNa zaMkA aura samAdhAna prastuta kiyA bhAva donoMse viziSTa paruSavedameM hI utpanna hogA-bhAvase strIhai jo khAsa dhyAna dene yogya hai aura jo nimna prakAra :- veda aura dravyase paruSavedameM nahIM, kyoMki jo dravya aura bhAva "badghAyuSkaHkSAyikasamyagdRSTinarikeSu napusakaveda ivAtra donose puruSavedI hai usakI apekSA no bhASase svavedI aura strIvede kinnokhadyate iti cet, na, tatra tasyaivaikasya sattvAt / dravyase puruSavedIhai vaha hIna evaM jaghanya hai-viziSTa yatra kavana samutpadyamAnaH samyagdRSTistatra viziSThavedAdiSu (sarvocca) vedavAlA nahIM hai| dravya aura bhAva donoMse jo samutpadyate iti gRhyatAm " puruSavedI hai vahI vahA~ viziSTa (sarvocca) vedavAlA hai| zaMkA-pAyukA jisane bandha kara liyA hai aisA ataeva samyagdRSTa bhAvastrI viziSTa dravya manuSya nahIM ho kSAyika samyagdRSTi jIva jisa prakAra nArakiyoMmeM nasaka- sakatA hai aura isaliye usake aparyApta avasthAmeM cauthe vedameM utpanna hotA hai usI prakAra yahA~ tiryacoMmeM strIvedameM guNasthAnakI kadApi saMbhAvanA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki syoM nahIM utpanna hotA? karmasiddhAntake pratipAdaka granthoMmeM aparyApta avasthAmeM arthAt samAdhAna-nahIM, kyoMki nArakiyoMmeM vahI eka napu. vigrahagatimeM caturthaguNasthAnameM strIvedakA udaya nahIM batalAyA gayA hai| sAmAdana guNasthAnameM hI usakI vyucchitti sakaveda hotA hai, anya nahIM, ataeva agatyA usImeM paidA batalA dI gaI hai, (dekho, karmakANDa gaa0312-313-316)| honA par3atA hai| yadi vahAM namakavedame viziSTa-u~cA (bar3hakara) koI dUmarA veda hotA to usI meM vaha paidA hotA, tAtparya yaha ki aparyApta avasthAmeM dravyastrIkI taraha bhAvastrImAtrake bhI cauthA guNasthAna nahIM hotA hai| imIse 1 'paMDha' zabdakA saMzodhana ThIka nahIM hai| pro. pratiyoM meM sUtrakArane dravya aura bhAva donoM tarahakI: manuSyaniyoMke / 'saba' zabda hI upalabdha hotA hai| yathA- . aparyApta avasthA meM pahalA, dUsarAye do hI gugAsthAna batalAye chasu heSThimAsu puDhavisu joisa-vaNa-bhavaNa-savvaitthIsu / haiM unameM cauthA guNasthAna batalAnA siddhAntAvaruddha honeke vArasa micchovAde sammAihissa etyi uvavAdo // kAraNa unheM iSTa nahIM thaa| ata: sUtrakI vartamAna -paMcasaM0 1-163 / sthitimeM koI bhI Apatti nahIM hai| paNDitajIne apanI chasu heTTimAsu puDhavIsu jois-vnn-bvnn-sbvitthiisu| uparyukta mAnyatAko jainabodhakake 61ve aMkameM bhI duharAte hue Nedesu sapuSajaha sammAiTThI du jo jIvo // likhA hai:-"yadi yaha 62 vA~ sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka -dhavalA mu. 1 lI pu0 pR. 206 / hotA to aparyApta avasthAmeM bhI tIna guNasthAna hone caahiye| hechimachappuDhavINaM joisi-vnn-bhvnn.svvityiinnN| .. . kyoMki bhAvastrI (dravyamanuSya) ke asaMyata samyagdRSTi cauthA puriNadare Na hi sammo Na sAsaNe NArayApuNo // guNasthAna bhI letA hai|" parantu uparokta vivecanase prakaTo -gommaTasAra jIvakA~Da gA0 127 / ki paNDitajIkI yaha mAnyatA prApatti evaM bhramapUrNa hai| For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 - anekAnta .. [varSa 8 . . dravyastrIkI taraha bhAvastrIke bhI aparyApta avasthAmeM cauthA bhAvastrIkA prakaraNa siddha nahIM ho sakatA? guNasthAna nahIM hotA hai, yaha Upara batalA diyA gayA hai| parihAra-yaha prAkSepa sarvathA asaMgata hai / hama Upara aura gommaTasAra jIvakANDakI nimna gAthAse bhI spaSTata: kaha pAye haiM ki samyagdRSTi bhAvastriyoM meM bhI paidA nahIM hotA, prakaTa hai: taba vahAM sUtrameM 'asaMjada ThANe' padake jor3ane va honekA prazna heTTimachappuDhavINaM joisi-vaNa-bhavaNa- saba ityINaM hI nahIM uThatA / strIvedakarmako lekara varNana honese puNNadare Na hi sammo Na sAThaNe gaNArayApuraNe // bhAvastrIkA prakaraNa to sutagaM siddha ho jAtA hai| ., gA0 127 // . AkSepa - yadi 86, 60, 61 sUtroMko bhAvavedI arthAt 'dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI vyantara puruSake mAnoge to vaisI avasthAmeM 86 ve sUtrameM 'asaMjada bhavanavAsI deva tathA sampUrNa striyA~ / inakI aparyApta ___ sammAiTi-TANe' yaha pada hai use haTA denA hogA, kyoMki avasthAmeM samyaktva nahIM hotaa| bhAvArtha-samyaktva sahita- bhAvavedI manuSya dravyastrI bhI ho sakatA hai usake aparyApta jIva maraNa karake dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI, vyantara, avasthAmeM cauthA guNasthAna nahIM bana sakatA hai / isI bhavanavAsI devo aura samagra striyoMmeM utpanna nahIM hotaa|' prakAra 60 veM sUtrameM jo 'saMjada-TANe pada hai use bhI haTA Apane 'bhAvastrIke asaMgatasamyagdRSTi cauthA guNasthAna bhI denA hogaa| kAraNa, bhAvavedI puruSa aura dravyastrIke saMyata hotA hai aura ho sakatA hai| isa anizcita bAtako siddha guNasthAna nahIM ho sakatA hai| isa liye yaha mAnanA hogA karane ke liye koI bhI zrAgama pramANa prastuta nahIM kiyaa| ki ukta tInoM sUtra dravyamanuSyake hI vidhAyaka haiM, bhAvayadi ho, to batalAnA cAhiye, parantu aparyApta avasthAmeM manupyake nahIM? bhAvastrIke cauthA guNasthAna batalAnevAlA koI bhI pAgama , parihAra-paNDitajIne isa zrAkSepadvArA jo ApattiyA~ pramANa upalabdha nahIM ho sakatA, yaha nizcita hai| ... batanAI haiM ve yadi gambhIra vicArake sAtha prastuta AkSepa-jaba 62 vA~ sUtra dravyastrIke gunnsthaanoNkaa| .. kI gaI hotI to paNDitajI ukta pariNAmapara na pahu~cate / mAna lIjiye ki 6 ve sUtra meM jo 'asaMjadasammAiTi-ThANe' nirUpaka hai taba usase bhAgekA 63 vAM sUtra bhI dravyastrIkA . nirUpaka hai| pahalA 62 vA~ sUtra aparyApta avasthAkA pada nihita hai vaha usameM nahIM hai to jo bhAva aura dravya nirUpaka hai, dUsarA 63 vA~ paryApta avasthAkA nirUpaka hai, donoMse manuSya (puruSa) hai usake aparyApta avasthAmeM cauthA itanA hI bheda hai| bAkI donoM sUtra dravyastrIke vidhAyaka guNasthAna kaunase sUtrase pratipAdita hogA? isIprakAra mAna haiM / aimA nahIM ho sakatA ki aparyApta avasthAkA bidhAyaka lIjiye ki 60 veM sUtrameM jo 'saMjada-TThANe' pada hai vaha 12 vAM sUtra to dravyastrIkA vidhAyaka ho aura usase lagA usameM nahIM hai to jo bhAvaveda aura dravyaveda donoMse hI huzrA 63 vA sUtra paryApta avasthAkA bhAvastrIkA mAna puruSa hai usake paryApta avasthAmeM 14 guNasthAnoMkA upapAdana liyA jAya? kaunase sUtrase kareMge? ataeva yaha mAnanA hogA ki 86 vAM sUtra utkRSTatAse jo bhAva aura dravya donoMse hI manuSya parihAra-Upara batAyA jA cukA hai ki 62 vA~ (pampa) hai, usake aparyAta avasthAmeM cauthe guNasthAnakA sUtra 'pArizeSya' nyAyase strIvedI bhAvastrokI apekSAse he pratipAdaka hai aura 6.bA~ sUtra, jo bhAvaveda aura dravyaveda aura 63 vAM sUtra bhAvastrIkI apekSAse hai hii| ataeva donoMse puruSa hai athavA kevala dravyavedase puruSa hai usake ukta AkSepa paidA nahIM ho sakatA hai| paryApta avasthA meM 14 guNasthAnoMkA pratipAdaka hai / ye AkSepa-jaise 63 = sUtrako bhASastrIkA vidhAyaka donoM sUtra viSayakI utkRSTa maryAdA athavA pradhAnatAke mAnakara usameM 'saMjada' pada jor3ate ho, usI prakAra 623 pratipAdaka hai, yaha nahIM bhUlanA cAhiye aura isa liye sUtrameM bhI bhAvastrIkA prakaraNa mAnakara usameM bhI asaMyata prastuta sUtroMko bhAvaprakaraNake mAnane meM jo zrApattiyA~ prastuta (asaMjada-ThANe) yaha pada jor3anA pdd'egaa| binA usake jor3e kI haiM ve ThIka nahIM haiM / sarvatra 'iSTasampratyaya' nyAyase Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 kiraNa 6-7] 63 veM sUtrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? vivecana evaM pratipAdana kiyA jAtA hai| sAthameM jo viSaya- hote haiN| ve nimna prakAra hai:kI pradhAnatAko lekara varNana ho use saba jagaha sambandhita (ka) jisa kAlameM SaTkhaNDAgamakI racanA huI hai usa nahIM karanA cAhiye / tAtparya yaha ki 86 vA~ sUtra bhAvavedI kAlakI-arthAt karIba do hajAra varSa pUrvako anta:manuSya dravyastrIko apekSAse nahIM hai, kintu bhAva aura dravya sAmpradAyika sthitiko dekhanA cAhiye / jahAM taka aitimanuSyakI apekSAse hai| isI prakAra 10 vA sUtra bhAvavedI hAsika paryavekSaNa kiyA jAtA hai usase pratIta hotA hai puruSa aura dravyavedI puruSa tathA gauNarUpase kevala dravyavedI ki usa samaya anta:sAmpradAyika sthitikA yadyapi janma puruSakI apekSAse hai aura cUMki yaha sUtra paryApta avasthAkA ho cukA thA parantu usameM pakSa aura tIvraga nahIM AI thii| hai isa liye jisa prakAra paryApta avasthAmeM dravya aura bhAva kahA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIrake nirvANake kucha hI puruSoM tathA striyoMke cauthA guNasthAna saMbhava hai usI prakAra kAla bAda anuyAyisAdhuaoMmeM thor3A thor3A mata-bheda zurU paryApta avasthAmeM dravyavedase tathA bhAvavedase puruSa aura ho gayA thA aura saMghabheda honA prArambha ho gayA thA, lekina kevala dravyavedI puruSa 14 guNasthAna isa sUtrameM varNita vIranirvANakI sAtavIM sadI taka arthAt IsAkI pahalI kiye gaye haiN| zatAbdIke prArambha taka mata-meda aura saMgha-bhedameM kaTTaratA isa taraha paNDitajIne dravyaprakaraNa siddha karaneke nahIM zrAI thii| ata: kucha vicAramedako chor3akara prAyaH liye jo bhAvaprakaraNa-mAnyatAmeM ApattiyAM upasthita jainaparamparAkI eka dI dhArA (acela) usa vakta kI haiM unakA Upara sayuktika parihAra ho jAtA hai| taka bahatI calI zrArahI thI aura isaliye usa samaya ata: pahalI dalIla dravya-prakaraNako nahIM sAdhatI / aura SaTakhaNDAgamake racayitAko SaTakhaNDAgamameM yaha nibaddha isa liye 63 vA sUtra dravyastriyoMke pAMca guNasthAnoMkA karanA yA jude parake batalAnA zrAvazyaka na thA ki dravyavidhAyaka na hokara bhAvastriyoMka 14 guNasthAnoMkA vidhAyaka striyoMke pA~ca guNasthAna hote haiM unake chaThe zrAdi nahIM hai / ataeva 63 sUtrameM 'saMjada' padakA virodha nahIM hai| hote / kyoMki prakaTa thA ki mukti acela avasthAse hotI . Upara yaha spaSTa ho cukA hai ki SaTkhaNDAgamakA hai aura dravya manuSyaniyAM acela nahIM hotI-ve sucela hI rahatI hai| ataeva sutagaM unake sacela rahaneke kAraNa prastuta prakaraNa dravya-prakaraNa nahIM hai, bhAva-prakaraNa hai| pAMca hI guNasthAna susiddha haiN| yahI kAraNa hai ki TIkAkAra. aba dUsarI zrAdi-zeSa dalIloMpara vicAra kiyA jAtA hai| vIrasena svAmIne bhI yahI natIjA aura hetu-pratipAdana ukta 2-yadyapi SaTrakhaNDAmamameM anyatra kahIM dravyastriyoMke 13 ve sUtrakI TIkAmeM prastuta kiye haiM aura rAjavAtikakAra * pAMca guNasthAnoMkA kathana upalabdha nahIM hotA, parantu isase TE akalaGkadevane bhI batalAye haiN| . ... .. yaha siddha nahIM hotA ki isa kAraNa prastuna 63 vAM sUtra jJAta hotA hai ki vIra nirvANakI sAtavIM zatAbdIke . hI dravyastriyoMke guNasthAnoMkA vidhAyaka evaM pratipAdaka hai| pazcAt kucha sAdhuoM dvArA kAlake duSprabhAva Adise. kyoMki usake liye svataMtra hI hetu aura pramANoMkI jarUrata vastragrahaNapara jora diyA jAne lagA thA, lekina unheM isakA hai, jo aba taka prApta nahIM haiM aura jo prApta hai ve nirAbAdha samarthana zrAgamavAkyoMse karanA zrAvazyaka thA, kyoMki usake aura sopapanna nahIM haiM aura vicArakoTimeM haiM-unhIMpara yahA~ binA bahujanasammata pracAra asambhava thaa| isake liye vicAra cala rahA hai / ataH prastuta dUsarI dalIla 63 veM unheM.. eka AgamavAkyakA saMketa mila gayA vaha thA sUtrameM saMjada'padakI zrasthitikI svataMtra sAdhaka pramANa nahIM hai| / sAdhuaoMkI 22 pariSahoMmeM AyA huA 'acela' zabda / ____ hA~, vidvAnoMke liye yaha vicAraNIya avazya hai ki isa zabdake aAdhArase anudarA kanyAkI taraha 'ISad celaH SaDkhaNDAgamameM dravyastriyoM ke pAMca guNasthAnoMkA pratipAdana acela:'alpacela artha karake vastragrahaNakA samarthana kiyA kyoM upalabdha nahIM hotA ? mere bicArase isake do samAdhAna aura use zrAgamase bhI vihita btlaayaa| isa samayase hI ho sakate haiM aura jo bahuta kucha saMgata aura ThIka pratIta vastutaH spaSTa rUpameM bhagavAna mahAvIrakI acela paramparAkI For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 anekAnta [varSa sarvathA celarahita-digambara aura alpacela-zvetAmbara palabdha hai| ye do dhArAyeM bana gaI pratIta hotI haiN| yaha isa bAttase . (kha) yaha pahale kahA jA cukA hai ki SaTkhaNDAgamakA mI siddha hai ki isI samayake lagabhaga hue prAcArya umA- samasta varNana bhAvakI apekSAse hai| ataeva usameM dravyasvAtine bhagavAna mahAvIrakI paramparAko sarvathA celarahita vedaviSayaka varNana anupalabdha hai| abhI hAla meM isa lekhako hI batalAne ke liye yaha joradAra aura spaSTa prayatna kiyA likhate samaya vidvadvarya paM.phUlacandrajI siddhAntazAstrIkA jainaki 'acela' zabda kA artha alpacela nahIM kiyA jAnA bodhakameM prakAzita lekha par3haneko milA / usameM unhoMne cAhiye-usakA to nagnatA-sarvathA celarahitatA hI sIdhA- khuddAbandhake ullekhake AdhArapara yaha batalAyA hai ki SaTmAdA artha karanA cAhie aura yaha hI bhagavAna mahAvIrakI khaNDAgama bharameM samasta kathana bhAvavedakI pradhAnatAse kiyA paramparA hai| isa bAtakA unhoMne kevala maukhika hI kathana gayA hai| ataeva vahAM yaha prazna uThanA hI nahIM cAhiye nahIM kiyA, kintu apanI mahatvapUrNa ubhaya-paramparA sammata ki SaTkhaNDAgamameM dravyastrioMke liye guNasthAna vidhAyaka sUtra suprasiddha racanA tattvArthasUtra meM bAIsa parISahoMke antargata kyoM nahIM AyA ? unhoMne batalAyA hai ki 'ghaTakhaNDAgamakI acela pariSadako, jo aba taka donoM paramparAoMke zAstroMmeM racanAke samaya dravyaveda aura bhAvaveda ye vedake do bheda hI isI nAmase khyAta calI AI, 'nAgnya parISaha' ke nAmase nahIM the usa samaya to sirpha bhAvaveda varNanameM liyA jAtA hI ullekhita karake likhita bhI kathana kiyA aura acela thA / SaTkhaNDAgamako to jAne dIjiye jIvakANDameM bhI zabdako bhRSTa aura bhrAntikAraka jAnakara chor3a diyaa| dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vidhAna upalabdha nahIM hotA kyoMki usa zabdakI khIMcatAna donoM tarapha hone lagI aura isaliye yaha mAnanA cAhiye ki mUla granthoM meM bhAva aura usaparase apanA iSTa artha phalita kiyA jAne lgaa| vedakI apekSAse hI vivecana kiyA jAtA rahA, isa liye hamArA vicAra hai ki isa vivAda aura bhrAntiko miTAneke mUla granthoM athavA sUtragranyomeM dravyavedakI apekSA vivecana liye hI unhoMne spaSTArthaka aura aMbhrAnta acelasthAnIya nahIM milatA hai| hA~, cAritragranyoMmeM milatA hai so vaha 'nAmnya' zabdakA prayoga kiyaa| anyathA, koI kAraNa ThIka hI hai| jina praznoMkA sambandha mukhyatayA caraNAnuyogase nahIM ki 'acela' zabdake sthAnameM 'nAgnya' zabdakA hai unakA samAdhAna vahIM milegA, karaNAnuyogameM nhiiN|' parivartana kiya jAtA jo ki abataka nahIM thaa| ataeva paNDitajIkA yaha sapramANa pratipAdana yuktiyukta hai| dUsarI zrA0 umAsvAtikA yaha vizuddha prayatna aitihAsikoMke liye bAta yaha hai ki kevalISaTavaNDAgamaparase hI strImukti miSedhakI itihAsakI dRSTise bar3e mahatvakA hai| isase prakaTa hai ki digambara mAnyatAko kaNThata: pratipAdita honA Avazyaka prArambhika mUla paramparA acela-digambara rahI aura stra ke ho to sarvathAvastratyAga aura kavalAhAraniSedhakI digambara acela na honeke kAraNa usake pAMca hI guNasthAna sambhava mAnyatAproko bhI usase kaNThataH pratipAdita honA cAhiye / haiM. isase Ageke chaThe Adi nhiiN| isake alAvA, sUtroMmeM 22 pariSahoMkA varNana bhI dikhAnA jAna par3atA hai ki sAdhuameiM jaba vastra-grahaNa cala cAhiye / kyA kAraNa hai ki tattvArthasUtrakArakI taraha SaTpar3A to strImuktikA bhI samarthana kiyA jAne lagA; kyoMki khaNDAgamasUtrakArane bhI ukta parISahoMke pratipAdaka sUtra kyoM unakI sacelatA unakI muktimeM bAdhaka thii| vastra-grahaNake nahIM race? isase jAna par3atA hai ki viSaya-nirUpaNakA bAda puruSa aMthavA strI kisIke liye bhI sacelatA bAdhaka saMkoca-vistAra sUtrakArakI dRSTi yA vivecanazailIpara nirbhara nahIM rhii| yahI kAraNa hai ki Adya jaina sAhityameM strI- hai| ata: SaTkhaNDAgamameM bhAvaveda vivakSita honese dravyamuktikA samarthana athavA niSedha prApta nahIM hotA / ataH striyoMke guNasthAnoMkA vidhAna upalabdha nahIM hotaa| siddha hai ki sUtrakArako dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA. 3-tIsarI dalIlakA uttara yaha hai ki 'paryAta' batalAnA usa samaya Avazyaka hI na thA aura isaliye zabdake prayogase vahA~ usakA dravya artha batalAnA sarvathA SaTkhaNDAgamameM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vidhAna anu- mUla hai| paryAptakarma jIva vipAkI prakRti aura usake Jain Education Interational For Personal Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] udaya honepara jIva paryAptaka kahA jAtA hai| ataH usakA bhAva bhI artha hai / dUsare, vIrasena svAmIke vibhinna viveca aura alaGkadeva rAjavArttikagata pratipAdanase paryApta manuSyaniyoM 14 guNasthAnoMkA nirUpaNa hone se vahA~ 'paryApta' zabdakA artha dravya nahIM liyA jAsakatA hai aura isaliye 'jjattama siNa' se dravyastrIkA bodha karanA mahAn saiddhAntika bhUla | maiM isa sambandha meM apane " saMjada padake sambandha meM akalaMkadevakA mahatvapUrNa abhimata" zIrSaka lekhameM paryApta prakAza DAla cukA hU~ / 4 - hameM bar3A Azcarya hotA hai ki 'saMjada' padake virodha meM yaha kaise kahA jAtA hai ki 'vIrasena svAmIkI TIkA ukta sUtrameM 'saMjada' padakA samarthana nahIM karatI, zranyathA TIkA meM ukta padakA ullekha avazya hotA / ' kyoMki TIkA dinakara - prakAzakI taraha 'saMjada' padakA samarthana karatI hai| yadi sUtrameM 'saMjada' pada na ho to TIkAgata samasta zaMkA-samAdhAna nirAdhAra pratIta hogA / maiM yahA~ TIkAgata una pada vAkyadikoM ko upasthita karatA hU~ jinase 'saMjada' padakA prabhAva pratIta nahIM hotA, balki usakA samarthana seSTataH jAnA jAtA hai| yathA 63 veM sUtra meM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? 'huNDAvasarpiNyAM strISu samyagdRSTayaH kannotpadyante, iti cet; noTa dyante / kuto'vasIyate ? asmAdeva rSAt / asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRttiH siddhayet, iti cet, na satrAstvAdapratyAkhyAnaguNa sthitAnAM sNymaanushptteH| bhAvasaMyamastAsAM savAsasAmapyaviruddhaH, iti cet, na tAsAM bhAvaHsaMyamo'sti bhAvAsaMyamA'vinAbhAvi varAdAna (nyathAnupapatteH / kathaM punastAsu caturdaza guNasthAnAnIti cet, na, bhAvastrIviziSTamanuSyagautAvirAdhAt / bhAvavedo vAdaraSAya nnopastIti na tatra catudazaguNasthAnAsa sambhava iti cet, na, atra vedasya prAdhAnyAbhAvAt / gatistu pradhAnA nasAdvinazyati / vedavizeSaNAyAM gatau na tAni * sambhavanti iti cet, na tadvaya dezamAdadhAnamanuSyagau tatsattvAvirodhAt / ' yahA~ sabase pahale yaha zaMkA upasthita kI gaI hai ki yadyapi striyoM (dravya aura bhAva donoM) meM samyagdRSTi jIva marakara utpanna nahIM hote haiM / lekina huNDAvasarpiNI ( zrApa [253 vAdikakAla) meM striyoM meM samyagdRSTi kyoM nahI utpanna hote? ( isa zaMkAse yaha pratIta hotA hai ki vIrasena svAmIke sAmane kucha logoMkI huNDAvasarpiNI kAlameM striyoM meM samyagdRSTa utpanna hone kI mAnyatA rahI aura isaliye isa zaMkA dvArA unakA mata upasthita karake usakA unhoMne nirAkaraNa kiyA hai / isI prakArase unhoMne Age dravyastrI muktikI mAnyatAko bhI upasthita kiyA hai jo sUtrakAra ke sAmane nahIM thI aura unake sAmane pracalita thI aura jisakA unhoMne nirAkaraNa kiyA hai / huNDAvasarpiNIkAlakA svarUpa hI yaha hai ki jisameM anahonI bAteM ho jAyeM, jaise tIrthaMkarake putra kA honA, cakravartIkA apamAna honA zrAdi / zraura isaliye ukta zaMkAkA upasthita honA sambhava nahIM hai / ) vIrasena svAmI ita* zaMkAkA uttara dete haiM ki huNDAvasarpiNI kAla meM striyoM meM samyagTaSTapanna nahIM hote| isapara prazna huA ki isameM pramANa kyA hai ? arthAt yaha kaise jAnA ki huDAvasarpiNI meM striyoM meM samyagdRSTa utpanna nahIM hote ? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki isI Agama-sUtravAkya se ukta bAta jAnI jAtI hai / zrarthAt prastuta 63 ve sUtra meM paryApta manuSyanIke hI cauthA guNasthAna pratipAditaH kiyA hai, aparyApta manuSyanIke nahIM, isase sApha jAhira hai ki samyagdRSTi jIva kisI bhI kAlameM dravya aura bhAva donoM hI taraha kI striyoMmeM paidA nahIM hote / zrataeva sutarAM siddha hai ki huNDAvasarpiNI meM bhI striyoM meM samyagdRSTi paidA nahIM haM te / 1 yahA~ hama yaha ullekha kara denA zrAvazyaka samajhate haiM ki paM0 makkhanalAlajI zAstrIne TIkokka 'strI' padakA dravyastrI artha karake eka aura moTI bhUla kI hai / 'strISu' padakA bilkula sIdhA sAdA zrartha hai aura vaha hai- 'striyoMmeM' / vahA~ dravya aura bhAva donoM hI prakArakI striyoMkA praha hai| yadi kevala dravyastriyoMkA grahaNa iSTa hotA to vIrasena svAmI agale 'dravyastrINAM' padakI taraha yahA~ bhI 'dravyatraSu' padakA prayoga karate aura jisase siddhAnta virodha anivArya thA, kyoMki usase dravyastriyoMmeM hI samyagdRSTiyoM ke utpanna na honekI bAta siddha hotI, bhAvastriyoMmeM nahIM / kintu ve aisA siddhAntaviruddha zrasaMgata kaMthana kadApi nahIM kara sakate the aura isI liye unhoMne 'dravyastraSa' padakA For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 anekAnta prayoga na karake 'strISu' padakA prayoga kiyA hai jo sarvaca siddhAntAviya aura saMgata hai| yaha smaraNa rahe ki siddhAnta meM bhAstrImukti to iSTa hai, dravyastrImukti iSTa nahIM hai| kiMtu sampada-utpatti niSedha dravya aura bhAvastra, donoMmeM hI iSTa hai| ata: paMDitajI kA yaha likhanA ki 6 3 ve sUtra meM paryApta avasthAyeM dI jaba dravyastrIke cauthA guNasthAna sUtrakArane batAyA hai taba TIkAkAra yaha zaMkA uThAI hai ki dravyastrI paryAya meM paSTe kyA utpanna nahIM hote haiM ? uttara meM kahA hai ki meM sampaSTi jIva utpanna nahIM hote hai| kyoM nahIM utpanna hote haiM ? isake liye Apa pramA batalAyA hai| arthAt zrAgamameM aisA hI batAyA hai ki dravya strIrameM samyagdaSTi nahIM AtA hai"| "yadi 63 va sUtra bhAvIkA vidhAyaka hotA to phira samyagdarzana kyoM nahIM hotA, yaha zaMkA uThAI hI nahIM jA sakatI kyoMki bhAva strI ke to samyagdarzana hotA hI hai parantu dravyastrIke liye zaMkA uThAI hai| ata: dravyaMstrIkA ho vidhAyaka 63 vAM sUtra hai' / yaha spaSTa ho jAtI hai|" bahuta hI skhalita aura bhUloMse * bharA huA hai / 'saMjada' padake virodhI vidvAn kyA ukta vivecanase sahamata haiM ? yadi nahIM, to unhoMne anya lekhoMkI "taraha ukta vivecanakA pratibAda kyoM nahIM kiyA ? mujhe Azcarya hai ki zrI vardhamAnI jaise vicAraka taTastha vidvAn paM. "pakSameM kaise vada gaye aura usakA poSaNa karane lage 1 paM0 makkhanalAlajI kI bhUloMkA zrAdhAra bhAvastrI meM samyagdRSTikI utpattiko mAnadA hai jo sarvasiddhAnta viruddha hai| samyagdRSTi na dravyastrImeM paidA hotA hai aura na bhAvAmeM yaha hama pahale vistAra se sapramANa batalA zrAye haiM / zrAzA hai paMDitajI apanI bhUlakA saMzodhana kara leMge / aura taba ve 1 prastuta 3 sUtrako vidhAyaka hI samajhoge / dUsarI zaMkA yaha upasthita kI gaI hai ki yadi isI zrArSa (prastuta zrAgamasUtra) se yaha jAnA jAtA hai ki huNDA - 'vasarpiNIyoMmeM samyagdRSTi utpanna nahIM hote jo isI zrArSa (prastuta Agama sUtra ) se vyastriyoMkI mukti siddha ho jAya, yaha to jAnA jAtA hai? zaMkAkArake sAmane 12 va sUpa 'saMz2ada' padase yukta hai aura usameM dravya athavA bhAvakA spaSTa ullekhana hone se use prastuta zaMkA utpanna huI haiM / vaha samajha rahA hai ki 63 veM sUtrameM 'saMjada' padake honete sUtra [varSa = dravyastriyoM ke maMca siddha hotA hai| yadi sUSameM 'saMjada' pada na ho, pA~ca hI guNasthAna pratipAdita ho to yaha pasmIki viSayaka isa prakArakI zaMkA, jo isI sUtraparase huI haiM, kadApi nIMda sakatI) isa zaMkAkA vIramena svAmI uttara dete haiM ki yadi esI zaMkA karo to vaha ThIka nahIM hai kyoki drayantriya sadasya honese paMcama pratyAkhyAna (saMyamAsaMyama) guNasthAna meM sthita hai aura isaliye unake saMyama nahIM bana sakatA hai / isa uttarase bhI ruSTa jAnA jAtA hai ki sUtra meM yadi pA~ca hI guNasthAnoMkA vidhAna hotA to vIrasenaravAmI dravyastramuktikA prastuta 'vastra' hetudvArA nirAkaraNa na karate, usI sUtrako hI upasthita karate kyoMki isI zrAgamasUse usakA niSedha hai| arthAt prastuta tathA uttara dete ki 'dravyastriyoMke mokSa nahIM siddha hotA, 62 sUtra Adi pA~ca hI guNasthAna dravyastriyoM ke batalAye hai chaThe Adi nhiiN| vIrasenasvAbhIkI yaha vizeSatA hai ki jaba taka kisI bAtakA sAdhaka Agama pramANa rahatA hai to pahale ve use hI upasthita karate haiM, hetuko nahIM, athavA use pIche Agama samarthana meM karate haiN| For Personal & Private Use Only zaMkAkAra phira kahatA hai ki dravyathiyoMke bhale hI dravyasaMyama na bane bhAvasaMyama to unake vastra ra nepara bhI dravyasaMmana bane bhAvasaMyama to unake sadasya rahanepara bhI bana sakatA hai usakA koI virodha nahIM hai ? isakA ve punaH uttara dete haiM ki nahIM, dravyastriyoMke bhAvAsaMyama haibhAvasaMyama nahIM, kyoMki bhAvAsaMyamakA zravinAbhAvI vastrAdi kA grahaNa bhAvAsaMyamake binA nahIM ho sakatA hai| tAtparya yaha ki dravyastriyoMke vastrAdimaNa honese hI yaha pratIta hotA hai ki unake bhAvasaMyama bhI nahIM hai-- bhAvAsaMyama hI hai, kyoMki vaha usakA kAraNa hai| vaha phira zaMkA karatA hai'phira unameM caudaha guNasthAna kaise pratipAdita kiye haiM ? arthAt prastuta sUtrameM 'saMjada' zabdakA prayoga kyoM kiyA hai ? isakA vIrasenasvAmI samAdhAna karate haiM ki nahIM, bhAva strIviziSTa manuSyagati meM ukta caudada guNasthAnoMkA sabai prati pAdita kiyA hai| arthAt 2 sUtra meM jo 'saMjada' zabda hai veM vaha bhAgastrI manuSyakI apekSA hai, dravpastrI manuSyakI pekSA nhiiN| (isa zaMkA-samAdhAna se to bilkula spaSTa ho jAtA hai ki prastuta hai sUtrame 'saMjada' pada hai aura
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] chaThese caudaha taka ke guNasthAnoMkA bodhaka hai| aura isI liye vIrasenasvAmIne usakI upapatti evaM saMgati bhAvastrI manuSya kI apekSA se baiThAI hai, jaisI ki rAjavArtikakAra kalaMka devane apane rAjavAttikame baiThAI hai| yadi ukta sUtra meM 'saMjada' pada na ho to aisI na to zaMkA uThatI aura na ukta prakAra se usakA samAdhAna hotaa| donoMkA rUpa bhinna hI hotA / zrarthAta prastuta sUtra dravyastriyoMke hI 5 guNasthAnoM kA vidhAyaka do aura unakI muktikA niSedhaka ho to "asmAdeva zrArSAd dravyastrINAM nivRtiH siddhayet" aisI zaMkA kadApi na uThanI, balki dravyastrINAM nivRttiH kathaM na bhavati" isa prakAra se zaMkA uThatI aura usa dazAmeM 'zrasmAdeva zrASad' aura 'nivRtiH siddhayet' ye zabda bhUla karake bhI prayukta na kiye jAte / zrataH ina zabdoM ke prayogase bhI spaSTa hai ki e3 veM sUtrameM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA `vidhAna na hokara bhAvastriyoMke 14 guNasthAnoMkA vidhAna hai aura vaha 'saMjada' padake prayogadvArA abhihita hai| aura yaha to mAnA hI nahIM jA sakatA hai ki uparyukta TIkAmeM caudaha guNasthAnoMkA jo ullekha hai vaha kisI dUsare prakaraNa ke sUtra *se sambaddha hai kyoMki 'asmAdaivArSAd dravyastrINAM nirvRtiH 'siddhyet" zabdoM dvArA usakA sambandha prakRta sUtrase hI hai, yaha suhaTa) hai / 63 veM sUtra meM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? zaMkAkAra phira zaMkA uThAtA hai ki bhAvaveda to Sarara ( guNasthAna) se zrAge nahIM hai aura isa liye bhAva strImanuSyagati meM caudaha guNasthAnoMkA saMbhava nahIM hai ? isakA ve uttara dete haiM ki 'nahIM, yahA~ yogamArgayAsambandhI gatiprakaraNa meM vedakI pradhAnatA nahIM hai kintu gatikI pradhAnatA hai aura vaha zIghra naSTa nahIM hotI - manuSyagatikarmakA udaya tathA sattva ca udahaveM guNasthAna taka rahatA hai aura isaliye usakI apekSA bhAvastrI ke caudadda gunAsthAna upapanna haiN| isapara punaH zaMkA uThI ki "vedaviziSTa manuSyagati meM ve caudaha guNasthAna saMbhava nahIM hai ? isakA samAdhAna kiyA ki nahIM, vedarUpa vizeSaNa yadyapi ( nauveM guNasthAna meM) naSTa ho jAtA hai phira bhI upacArase ukta vya1. pradezako dhAraNa karanevAlI manuSyagati meM, jo caudahaveM sthAna taka rahatI hai, caudaha guNasthAnoMkA sattva viruddha 255 nahIM hai|' isa satra zaMkA-samAdhAna se sarvathA spaSTa ho jAtA hai ki TIkAdvArA 63 veM sUtrameM 'saMjada' padakA niHsandeha samarthana hai aura vaha bhAtrastrI manuSyakI apekSAse hai, dravyastrI manuSyakI apekSA se nahIM / paM0 makkhanalAlajI zAstrIne TIkAgata ullikhita sthalakA kucha zrAzaya aura diyA hai lekina ve yahA~ bhI skhalita hue haiN| Apa likhate haiM: - 'aba AgekI TIkA kA Azaya samajha lIjiye, Age yaha zaMkA uThAI hai ki isI zrAgamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ? uttara meM TIkAkAra zrAcArya vIrasena kahate haiM ki nahIM, isI zrAgama se yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke : mokSa nahIM ho sakatI hai / ' yahA~ paNDitajIne jo 'isI zrAgamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai. kyA ?' aura isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho sakatI hai / ' likhA hai vaha 'asmadevArSAd dravyastrINAM nirRttiH siddhayet iti cet naH savAsastvAdapratyAkhyAna guNasthAna saMyamAnupapatteH / ' ina vAkyoMkA zrAzaya kaise nika lA ? inakA sIdhA zrAzaya to yaha hai ki isI zrAgamasUtra se dravyastriyoM ke mokSa siddha ho jAya ? isakA uttara diyA gae ki 'nahIM, kyoMki dravyastriyA~ savastra hone ke kAraNa paMcama zrapratyAzana * guNasthAna meM sthita haiM aura isaliye unake saMyama nahIM bana sakatA hai / parantu paNDitajIne 'kyA' tathA 'imI zrAgamase yaha bAta bhI middha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho sakatA hai / ' zabdoMko jor3akara zaMkA aura usakA uttara donoM hI sarvathA badala diye haiN| TIkAke una donoM vAkyoM meM na to aisI zaMkA hai ki isI zrAgamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ? aura na usakA aisA uttara hai ki isI Agamase yaha bAna bhI siddha ho jAtI hai ki dravyaMstrIke mokSa nahIM ho sakatI hai / yadi isI zrAgamasUtrame dravyastrIke mokSakA niSedha pratipAdita hotA to vIrasenasvAmI 'sAmasvAt' hetu nahIM dete, usI zrAgamasUtra ko hI prastuta karate, jaisA ki samyag STa striyoMmeM utpatti niSedha meM unhoMne zrAgama kohI prastuta kiyA hai, hetuko nahIM / ataeva paMDitajIkA yaha likhanA bhI sarvathA bhramapUrNa hai ki 'yadi 63 veM sUtrameM 'saMjada' pada hotA to zrAcArya vIrasena isa prakAra TIkA nahIM karate ki isI ArSase dravyastrIke mokSa nahIM ddhi hotI For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 hai / ' kyoMki vIrasena svAmIne yaha kahIM bhI nahIM likhA ki 'isI se dravyastrIke mokSa nahIM siddha hotI hai / paNDita jIse anurodha karU~gA ki ve aise g2alata zrAzaya kadApi nikAlane kI kRpA na kareM / paNDitajIkA yaha likhanA bhI saMgata nahIM hai ki vIrasenasvAmIne 'saMyama' padakA apanI TIkA meM thor3A bhI jikara nahIM kiyA / yadi sUtra meM 'saMyama' pada hotA to yahA~ saMyama' pada diyA gayA hai vaha kisa apekSAse hai ? isase dravyastrIke saMyama siddha ho sakegA kyA ? Adi zaMkA bhI ve avazya uThAte aura samAdhAna karate / ' hama paNDitajI se pUchate haiM ki 'saMyama' padakA kyA artha hai ? yadi chaThe se caudaha taka ke guNasthAnoMkA grahaNa usakA artha hai to unakA TIkA meM spaSTa to ullekha hai / yadi dravya striyoMke dravyasaMyama aura bhAvasaMyama donoM hI nahIM banate haiM taba unameM caudaha guNasthAna kaise batalAye ? nahIM bhAva strI viziSTa manuSyagatikI apekSA se inakA sattva batalAyA gayA hai-- 'kathaM punastAsu caturdazaguNasthAnAnIti cet, na, bhAvastrI viziSTamanupyagatau tatsattvAvirodhAt'- yaha kyA hai ? ApakI upayukta zaMkA aura samAdhAna hI to hai / zaMkAkAra samajha rahA hai ki prastuta sUtra meM jo 'saMjada' pada hai vaha dravyastriyoMke liye zrAyA hai aura usake dvArA chaThese caudaha taka ke guNasthAna unake batalAye gaye hai / vIrasena svAmI usakI isa zaMkAkA uttara dete haiM ki caudA guNasthAna bhAva strIko apekSA se batAye gaye haiM, dravyastrIko apekSA se nhiiN| isase sApha hai ki sUtrameM saMjada' pada diyA huA hai aura vaha mAtrastrIkI apekSAse hai / paNDitajI ne zrAge calakara eka bAta aura vicitra likhI hai ki prastuta sUtrakI TIkAmeM jo caudaha guNasthAnoM aura bhAvaveda AdikA ullekha kiyA gayA hai usakA sambandha isa sUtra se nahIM hai-- anya sUtroMse hai - isI siddhAntazAstra meM -jagaha jagaha 6 aura 14 guNasthAna batalAye gaye haiM / kintu paNDitajI yadi gambhIratA se 'zrasmAdeva zrArSAd' ityAdi vAkyoMpara gaura karate to ve ukta bAta na likhate / yaha eka sAdhAraNa vivekI bhI jAna sakatA hai ki yadi dUsarI jagahoM meM ullikhita guNasthAnoMkI saMgati yahA~ baiThAI gaI hotI to 'asmAdeva zrArSAd' vAkya kadApi na likhA jAtA, kyoki anekAnta [ varSa 8 zrApa ke matase prastuta sUtrameM ukta caudaha guNasthAnoM yA saMjada' kA ullekha nahIM hai / jaba sUtrameM 'saMjada' pada hai aura usake dvArA caudaha guNasthAnoMkA saMketa (nirdeza ) hai tabhI yahA~ dravyastrI muktiviSayaka zaMkA paidA huI hai aura usakA yahIM samAdhAna kiyA gayA hai| yadyapi AlAdhikAra zrAdimeM paryApta manuSyaniyoMke caudaha guNasthAna batalAye haiM tathApi vahA~ gatikA prakaraNa nahIM hai, yahAM gatikA prakaraNa hai aura isaliye ukta zaMkA-samAdhAnakA yahIM honA sarvathA saMgata hai / zrataH 6 zraura caudaha 14 guNasthAnoke ullekhakA sambandha prakRta sUtra se hI hai, anya sUtrose nahIM / zrataeva spaSTa hai ki TIkAse bhI 63 sUtra meM 'saMjada' padakA samathana hotA hai aura usakI usameM carcA bhI khule taura se kI gaI hai| 5- aba kevala pA~cavIM dalIla raha jAtI hai so usake sambandha meM bahuta kucha pahalI aura dUsarI dalIlakI carcA meM kathana karAye haiN| hamArA yaha bhaya ki 'isa sUtra ko dravyastrIke guNasthAnoMkA vidhAyaka na mAnA jAyagA to isa siddhAnta graMthase unake pAMca guNasthAnoMke kathana kI digambara mAnyatA siddha na ho sakegI aura jo pro0 hIrAlAlajI kaha rahe haiM usakA tathA zvetAmbara mAnyatAkA anuSaMga zrAvegA / ' sarvathA vyartha hai, kyoMki vibhinna zAstrIya pramANoM, hetunoM, saMgatiyoM, purAtavastre zravazeSThoM aitihAsika tathyoM Adi se siddha hai ki dravyastrIkA mokSa nahIM hotA aura isaliye zvetAmvara mAnyatAkA anuSaMga nahIM zrA sakatA / zrAja to digambaramAnyatA ke poSaka aura samarthaka itane vipula rUpameM prAcInatama pramANa mila rahe haiM jo zAyada pichalI zatAdiyAM meM mo na mile hoge / purAtatvakA abataka jitanA anveSaNa ho sakA hai aura bhUgarbhase usakI khudAI huI hai usa sabameM prAcIna se prAcIna digambara nagnapuruSa mUrtiyAM dI upalabdha huI haiM aura jo do hajAra varSase bhI pUrva kI hai / parantu sacela mUrti yA strImUrti, jo jaina nigrantha ho, kahIMse mI prApta nahIM huiiN| hA~, dazavIM zatAbdIke bAdakI jarUra kucha sacelapuruSa mUrtiyA~ milatI batalAI jAtI haiM so usa samaya donoM hI paramparA meM kAphI matabheda ho cukA thA tathA khaNDana- maNDana bhI Apasa meM calane lagA thA / saca pUchA (zeSa pRSTha 261 para) For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyaratA ghora pApa hai ! baGgAla aura bihArake ve nArakIya dina ! (le0 zrI ayodhyAprasAda 'goyalIya') -+H0- unhIM dinoMkI bAta hai jaba pUrvI baMgAla ke hindU bher3oMkI taraha mimayA aura gAyakI taraha ukarAte hue kATe jA rahe ye aura vaMgamahilAe~ AtatAiyoMke sAtha cupacApa usI taraha jA rahI thIM, jisa taraha begAra meM pakar3I huI gAya ghAsa carane sipAhI ke sAtha jAtI haiM / 1 merA DeDha varSakA baccA ekAeka jorase cIkha uThA, aura badahavAsa hotA huA mere pAsa AyA to usakI aMgulImeM cIMTA cipaTA huA thA 1 mere chur3Anepara ciu~TA mara kara hI u~galIse alaga huA aura marate-marate bhI khUnakI dhAra bahA gyaa| yathA to kAphI dera sukakara khelane lagA, para maiM apane meM kho gayA / socA baMgAlake hinduoMse to yaha ciu~TA hI chAla darje zreSTha hai, jisame baccoM ke hRdayapara yaha aGkita kara diyA ki "bacca ! hamako cher3anA kucha artha rakhatA hai / " aura aba bhUlakara bhI yaha unheM nahIM dd'taa| eka ciu~Dene marakara apanI jAtikI surakSAkA baccana usa zarAratI jabakese le liyaa| yadi vIravakI dara mere pAsa hotI to aise jA~nisAra ciuMTekA smAraka mujhe banavAnA cAhie thA / parantu jo kauma, loka-hita-yuddhameM sUjha maranevAle aura paropakArArtha sarvasva nyochAvara karanevAle apane sapUtoM kI tAlikA taka na rakha sakI bhalA usa kaumameM janma lekara maiM aisA sAhasa kara sakatA thA ? kaisI mUrkhatApUrNa bAta bI, jo sunatA vahI ha~satA / TIpAsa AI gii| jaba maiMne sunA ki mahAtmAjI hindudhakI rakSAko pUrvI baMgAla daur3e gaye haiM, aura ur3IsA khopaDiyoM ginane phalakase pahu~ce haiN| tabhI qhayAla AyA ki baMgAlameM sikkha bhI to rahate haiM, kI racArtha sikkha lIDara nahIM pahuMce / kyA sikkha lIDaroM ko havAI jahAja nahIM milA thaa| unhoMne baMgAla jAnA hI sikkha jAtikA apamAna samasyA / saba jAnate haiM siksake bAlako hAtha lagAnA, siMhakI mUMhako ghUmA hai| bar3e bar3e sIsamArakhA~, bAdazAhoM, senApatiyoM aura pezevara zikAriyoMke zikAra pdd'e| magara kahIM yaha pahane meM na kAyA ki siMhakI mU~hakA bAla to kyA kA dAla hI kA kisIne sAhasa kiyA ho / siMhakI mU~cha yA sake bAla ukhebanekI ghaTanA par3hane meM nahIM dhAI, vahA~ yaha bhI kabhI par3hane yA sunanejeM nahIM AyA ki kisI vidharmI ne gurudvArepara AkramaNa kiyA ho, sikkha mahilAko ai ho yA sikkhako taMga kiyA ho ! isakA kAraNa yahI hai ki pratyeka bhAI isake parihamase paricita hai / isaliye baMgAlake pradhAnamantrIko susalamAnoMke jiye zAyanI devI par3I ki 'musalamAna sikkhoM ko na cher3eM, ve hamAre hitaiSI haiN|' kyoM nahIM, 1857 ke vidrohameM aMgrejokA pakSa lekara jo musalamAnI saktanatakA cirAga kA muslima minisTrIke hote hue zI galka masjidara adhikAra jamAyeM, jinhA jaise darAja ko dAna zikana javAba deN| ve to bhAI aura hitaiSI ? aura ve hindU jo musalamAnI saltanatako samApta kara dene vAle aMkoMse 150 varSa se lohA lete rahe, apanA sarvasva dezahita nyochAvara kara deM, janasaMkhyAke anupAtase adhika bagaira hAtha pA~va hilAye adhikAra deM, dinarAta bIDiyoM meM hAtha DAlate raheM, cupacApa se aura piTate raheM, ve zatru ! bezaka, kAyaratAkA yahI puraskAra hinduoM ko milanA cAhiye thA / sindhakI minisTarI satyArthaprakAzapara yo pratibandha lagAyegI, para sikkhoMke usa pranthasAhaba jisameM jahA~gIra bhI parivartana na karA sakA aura jisakA hara eka anuyAyI dainika For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 anekAnta [varSa prArthanAmeM 'uTha gaI sabhA mlecchakI' zrAdi kahakara musalamAnoM dopAye bher3a-bakariyoMse badatara hogaye haiN| varnA kyA kAraNa hai ke prati ghRNA pragaTa karatA hai-pratibandha to kyA virodhameM ki jo strI eka bAra apahRta karalI gaI, vaha kabhI vApisa eka zabda bhI na kaha skii| isakA kAraNa nimna udAharaNa - na AI aura vaha AtatAiyoMmeM ghulamila ekAkAra ho gii| se samajha meM aayegaa| aura unhIMkI santAna apanI mAtAoMke apamAnakA badalA * eka bAra eka dezabhakkane vyAkhyAna dete hue kahA thA- AtatAiyoMse leneke bajAya nirantara hinduoMkI jAna-mAlake 'cIniyoM aura jApAniyoMkI zakrozabAhatameM yUM to ghAtaka bane rahate haiN| bakaula mahAtmA gA~dhI 'bhAratIya musala. kAphI pharka hotA hai, para hindustAniyoM ke liye yaha muzkila mAna 8 phIsadI aisI hI deviyoMkI santAna haiN|' . hai| unakI pahacAnakA sarala upAya yaha hai ki kisI cInI sana 24 meM jaba sAmpradAyika utpAta ho rahe the eka ke pA~vameM pIche se Takara mAra dI jAye to vaha palaTakara Thokara hindU netAke yaha kahanepara ki musalamAnI saltanatake jamAnemeM mAranekA kAraNa pUchegA aura jApAnI ThokarakA javAba Thokarase hinduoMko balAt musalamAna banAyA gyaa|' hasana niz2AmI de cukanepara vajaha daryAphta karegA / asAvadhAnIke liye ne kahA thA ki aisA kahanA hinduoMkA apamAna karanA hai| kSamA mAMganepara to kSamA karegA, jAnabUjhakara zarArata kI gaI jo hindU musalamAnako chuA pAnI pInese maranA behatara samato phira dubArA prahAra karegA / tabhI mere mu~hase nikalA jhate haiM vaha jabarana musasamAna kyoMkara banAye jA sakate haiN| ki koI yUropiyana hindustAnameM hindU-musalamAnako bhI aura yaha jabardastI baniyoM, brAhmaNoMpara to mAnI bhI jA isI taraha bAbAsAnI pahacAna sakatA hai| hindU Thokara lagane sakatI hai, para be rAjapUta jo bAta-bAtameM talavAra nikAla para pUchegA 'Apake coTa to nahIM lagI, kSamA karanA / ' lete the, jabasna kaise musalamAna banAye jA sakate the| musalamAna Thokara lagAnevAleko kamajora dekhegA to hamalA aura nau musalamAnoM meM adhikAMza saMkhyA rAjapUtoM kI hI hai karegA, balavAna dekhegA to Uparase ha~satA huzrA aura manameM ye kayAsake bAhara hai ki ve kabhI jabarana bhI apanA dharma kho gAliyAM detA huA bar3ha jAyagA / sikkha isI tarahake bala- sakate the| vAna logoM meM haiN| bAta cAhe hasana nijAmI sAhabane eka dama jhUTha kahI, . jina baMgaliyoMne kalakattese uThAkara aMgrejoMkI rAjadhAnI para hamAre pAsa isakA javAba nahIM hai| netA kahate haiM-baMgadillI pheMka dii| baMga bhaMgakA nazA utAra kara jinhoMne jUtese nAriko sItAkA zrAdarza upasthita karaneko / mai pUchatA hUM nAka kATakI, caTagAMvake zastrAgArako lUTakara aMgrejoMke dhAka sItAkA vaha kauna-sA zrAdarza thA, jo hindu-lalanAe~ amala kI buniyAda DhA dI, samUce bhAratameM bamoM aura pistauloMkA meM nahIM lA rahI haiN| hindu-nAriyAM to Aja usI Adarzapara AtaMka phailAkara zaktizAlI gavarnameNTakI chAtI dahalA hI cala kara apanI santAnakA bhakSaNa kara rahI haiN| aura jisake eka sapUta 'subhASa' ne nAkoM cane cabA diye, sItAko haraNa karaneke liye rAvaNa sAdhukA veza banAkara Aja unhIM baMgavIroM kI mAtAe~, bahaneM aura putriyA~ kyoM pAyA to vahI sItA jo para-puruSase ekAntameM bAta karanA prAtatAiyoM ke baroMmeM cupacApa AMsU bahA rahI haiM ? balavAna pAra samajhatI thI aura aneka dAsa dAsiyoMke samIpa rahanepara mAra to sakatA hai, para jabarana bA~dhakara nahIM rakha sktaa| bhI azoka vATikAmeM tinakekI zroTa dekara rAvaNako pratyuttara .. manuSya to manuSya, bher3a-bakI.bhI jabarana bA~dhakara nahIM detI hai usI sItAne nirjana banameM eka para-puruSase bAta karane rakhI jA sakatIM, unake manameM hI jaba dAsatA samA jAtI kA zrAdarza upasthita kiyA ! lakSmaNako zaMkita dRSTise dekhane hai, tabhI vaha ba~dhI rahatI haiM, anyathA vaha aisA zora macAtI vAlI sItA usakI banAI rekhAke bAhara AI / aura rAvaNa haiM ki baaNdhnevaal| to kyA, usake par3osiyoMkI bhI nIMda ke haraNa karanepara mauna satyAgrahakA Adarza upasthita kiyaa| harAma ho jAtI hai| manuSya to Akhira manuSya hai| bacapanase yahI Adarza to zrAja hindU nAriyAM upasthita kara rahI haiM sunate Aye haiM ki caupAyA to bA~dhakara rakhA bhIjA sakatA hai, phira bhI unheM upadeza diyA jAtA hai ! dopAyA nhiiN| magara aba to isake viparIta ho rahA hai| sItA zarIrase avazya nirbala thI, parantu usake pAsa Jain Education Interational For Personal Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-71 kAyaratA ghora pApa hai [256 makAra dAMta aura nakha donoM the, cAhatI to rAvaNakI AMkha bacAkara, hotI aura taba AtatAI unake pAsa mAnemeM usI taraha nocakara kATakara, chInA-jhapaTI karake dera avazya lagA sakatI bhaya khAte jaise chaDUndarake pAsa pAnemeM sAMpa bhaya khAtA hai| thii| tanika bhI isa tarahakA sAhasa dikhAyA hotA to zAyada eka bAra banArasa gayA to vizvanAthajIkA mandira itanemeM rAma hI A jaate| vanoMse bhIla vagairaha hI rakSArtha dikhAte hue paNDA vahAM le gayA jahAM auraMgajeba dvArA hindU zrA jAte aura koI bhI na AtA to eka Adarza to bana mandira tor3a kara banavAI huI masjida Aja bhI jAtA, tAki guDiroMkI taraha hinda nAriyoMko uThAkara koI hindu jAtike sInoMpara mekhakI taraha jamI huI maujUda nahIM le jA sakatA / parantu sItA to usa kAyaratAbahu- . hai / paNDene eka kUtrA dikhAkara kahA, 'dharmAvatAra ! yaha rUpiNIke cakame meM AgaI jo hamezA ahiMsAkAsA rUpa banA- vahI kutrA hai jisameM bAbA vizvanAtha musalamAnoMke chuneke kara logoMko buddhibhraSTa karake ApadAoM meM DAlatI rahatI hai| sayase kUda gaye the aura Aja taka vahIM maujUda haiN| maiMne yadi usake ghere meM sItA na pAI hotI to sItA laMkAmeM kur3hakara kahA 'aura tuma loga unake sAtha kyoM nahIM gaye, kyA jAkara bhI avasara pAkara rAvaNakA badha kara sakatI thI, mahaloM tumheM musalamAnoM ke chUjAnekA bhaya nahIM thaa| bhalA jisa meM Aga lagAkara apaharaNakA svAda cakhA sakatI thii| para, jAtiko yaha pATha par3hAyA jAtA ho ki unake Izvara bhI nahIM vaha gAyakI taraha badhikake kabje meM rahakara kevala AMsU AtatAiyoMse bhAgate rahate haiM vaha unakA DaTakara kaisA bahAtI rhii| mukAbilA kareMge, socanekI jarUrata nhiiN| eka hindu haiM magara sItAkA yaha Adarza jaTAyuko pasanda na AyA jo hajAroM mandiroMkI banI masjidoMko bar3e cAvase apane zAyada isIlie samajhAdAra logoMne ise pakSItaka kaha diyA hai| mahamAnoMko dikhAte haiM aura eka sikkha haiM jo muslima jo bhI ho, yaha anyAya usake puruSatvake liye cunautiithaa|yuu minisTrIke hote hue bhI masjidako gurudvArA banA baitthe| sItArAmase koI rAga aura rAvaNase use dveSa na thA / usake / jaba hama caleM to sAyA bhI apanA na sAtha de| sAmane vo prazna thA kidharma kyA hai aura adharma kyA hai ? cupa- jaba vaha caleM to jamIna cale AsmAM cale ||-jliil cApa AtatAIke anyAyako sahana karanA usane adharma. aura sItAkA dUsarA Adarza ye thA ki ve sAdhvI rhiiN| AtatAIko daNDa denA, atyAcArake virodhameM uThanA, nArIkI Aja bhI hindU nAriyA~ usI Adarzapara cala rahI haiN| parantu rakSA karanA dharma samajha kara vaha rAvaNase bhir3a gayA! sItA aura AjakI nAriyoMke yugameM bahuta bar3A antara ye bhir3anese pUrva jaTAyu bhI yaha jAnatA thA ki hAthI aura hai ki rAvaNa balAtkArI nahIM thaa| zrAjake AtatAI balAmaccharakI lar3AI hai ? sItAko chur3AnA to dara kinAra apanA kArI haiN| rAvaNa balAtkArI hotA taba isa zrAdarzakI bhI saphAyA ho jAyagA / phira bhI vaha jA~bAja rAvaNapara rUparekhA kyA huI hotI, kucha kahA nahIM jA sktaa| TUTa pdd'aa| marA to, para rAvaNako kSata vikSata krke| baMgAlake upadravoMpara jinhoMne kahA thA ki hindu-muslima : puruSoMko yaha pATha par3hA gayA ki khabaradAra ! AtatAyI jhagar3e ThIka nhiiN| tAlI donoM hAthase bajatI haiM, ata: donoM kitanA hI balavAna ho usake atyAcArakA virodha avazya sampradAyoMke logoMko zAMta rahanA cAhiye / isa zarArata bhare - karanA / Aja zAyada jaTAyuke usa pAThakA hI pariNAma hai vaktavyase badanameM prAga-sI laga gii| gharako DAkU lUTate * ki loga zAMti zAnti kSamA-kSamAke zorameM bhI atyAcArakA rahaiM aura rote bilakhate gharavAloMko yaha kahakara sAntvanA virodha karake apanA rakta bahAkara jaTAyukA tarpaNa karate dI jAya ki 'bhAI ApasameM mata lar3o, mela milApase rho|' rahate haiN| pUchatA hU~ DAkuoMkA kyA bigar3A jo hAtha lagA le bhAge, ___ yadi sItAne bhI haraNa hote hue samaya bala-prayoga makAna mAlika luTa gayA aura jhagar3AlU bhI karAra diyA kiyA hotA yA laMkAmeM jAkara rAvaNako sote hue badha kara gayA so muphtmeN| diyA hotA yA mahaloMmeM Aga lagA dI hotI to nizcaya yaha to vahI bAta huI jaise kaI murkha patrakAra bailagAr3IhI bAja hindu-nAriyoMke sAmane eka nizcita rUpa rekhA huI ko Trenase kiracA-kiracA hotI dekha rela-bailagAdI bhidanA For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [ varSa 8 likha dete haiN|' kara diye gye| bihArake zahIdoMke liye kahA jA rahA haikyA khuba? . 'juge hara barasa mele zahIdoMke majAropara jaba koI julma nayA karate haiM pharmAte haiN| aura pUrvI bAlake lie:- agale vanoMke hameM tarje sitama yAda nahIM / 'jana mare paravAne zamApara koI purasA na thaa|' maiM bhI isa bakravyakA kAyala hU~, jo labate.hue maratA baMgAlakI pratikriyA svarUpa jaTAyukA zrAdarza samamane hai sacamuca baha zahIda hokara vIra-gatiko prApta hotA hai| vAle vihArameM upadrava hue to jinhA phaurana paitarA badala- eka aitihAsika ghaTanA hai :kara bole, 'nahIM, bAz2a daphA eka hAtha dUsare hAthapara apane auraMgajebake hukmapara jaba usake bhAI dArAko badhika bhApa praDakara vAlI bajA detA hai|' pUrvI baGgAlameM hinduoMkA loga karala karane pahuMce to vArA usa samaya cAkUse seva chIla nAza kara diyA gayA, taba bhI jinhAkI najaroMmeM usa tabAhImeM rahA thaa| badhikoMko dekhakara vaha cAka lekara khar3A ho gayA svayaM bAlI hinducoM hI kA doSa thaa| aura bihArameM par3ane, aura bolA-'bhAbho AlimoM ! taimUrakA vaMzaja kuttoMkI bihAra zarIpha vagairahameM mahInoM pahalese musalamAnoMkI taiyArI taraha na marakara apane pUrvajoMkI taraha labate hue mregaa|' ho rahI thI, to bhI vahA~ kevala hindu kA aparAdha dhaa| dArA pAcaja karatA huA mara gyaa| hapAre zAstroM aura musalamAna to cAhe baGgAlake hoM yA bihArake bicAre sIdhe itihAsameM isa tarahake aneka udAharaNa bhare par3e haiN| magara sAdhe haiN| kyA khUba 'dUsareke gharameM bage to pAga, apane manako isa tarahase Dhaka yA vikRta kara diyA gayA hai ki yahA~ ho to baisandhara kucha bhI to spaSTa nahIM mAlUma hotaa| aura jo hamAre aura jabAnakI saphAI dekhiye muslimalIgI 'patra DAna' upadezaka yA dArzanika hai na jAne kahA~ se dene kAyaratAke likhatA hai-bihArameM musalamAna bhAyajJa bahuta kama hue haiM, udAharaNa nikAla khAte hai ki mAno inhoMne avatArahI marane vAloMkI tAdAda kayAsase bAhara hai| kyoMki bihArake hamArA nAza karaneko liyA hai| musalamAna jAlima hinduoMkA mukAbalA karate hue hastAmapara mahAtmA gA~dhIne pUrvI baGgAlake apaharaNakI ghaTanAoMzahIda hue haiN| na marane vAle musalamAnoMne hameM batalA para vakravya diyA ki jabardastI parivartanase to jahara khAkara diyA hai ki islAmapara isa taraha jAna kurbAna kiyA karate mara jAlA acchA hai? kyoM jahara khA lenA acchA hai? yahI haiN| eka eka musalamAna hajAroM hinduoMkA mukAbalA karake to AtatAI cAhate haiN| kAphiroMse pAka 'pAkistAna' aura zahIda huA hai| sanakI dhana daulata / jahara khAneke bajAya unake gharameM ghusaaba dekhiye maranevAlokA bhAgya / vihAraye jo hindu. kara vaha kRtya kyoM nahIM karanA cAhie, jo rAvaNake ghara bhoko mArate pachAbate mare vaha to saba zahIda ho gye| sItAko karanA thaa| magara bAlake hindu bagaira kisI musalamAnako mAre unake bistIke bhayase kabUtara prAMkheM banda karate yA AtmahAthase mara gaye vaha jibaha hupa / mare donoM hI, magara mRtyu- hatyA biljIkA donoM taraha lAbha hai ! vaha bAjakI taraha sanyumeM antara hai| ve yuddha meM marakara bIrabhAtiko prApta hue, mapaTa kara usakI oNkhne jabataka nahIM phor3a detA khatare meM ye kasAiyoMke hAthase jibaha hokara kIr3e-makor3oMmeM zAmila hI rhegaa| For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] baGgAlake kucha prAcIna jainasthala . .. (pR0.256 kA zeSAMza) . .... (3) 'paryApta' zabdakA dravya artha vivakSita nahIM hai jAya to usa samaya donoM hI paramparAe~ apanI apanI usakA bhAva artha vivakSita hai| paryAptakarma jIvavipAkI pragati karanemeM agrasara thIM / ataH usa samaya yadi sacela prakRti hai aura usake udaya honepara hI jIva paryAptaka kahA puruSa mUrtiyAM bhI nirmita karAI gaI ho to Azcarya hI nahIM jAtA hai| hai| durbhAgyase Aja bhI hama alaga haiM aura apanemeM adhika- (4) paM0 makkhanalAlajI zAstrIne jo bhAvastrImeM tama dUrI lA rahe hai aura lAte jA rahe hai / samaya samyagdRSTike utpanna honekI mAnyatA prakaTa kI hai vaha skhalita prAye aura hama tathyako svIkAra kareM, yahI apanI bhAvanA aura siddhAntaviruddha hai| strIvedakI udaya vyucchitti dUsare hai| aura yadi sambhava ho to hama punaH aApasameM eka ho jAveM hI guNasthAnameM ho jAtI hai aura isaliye aparyApta avasthAmeM tathA bhagavAna mahAvIrake ahiMsA aura syAdvAdamaya zAsana- bhAvanI cauthA guNasthAna kadApi saMbhava nahIM hai| ko vizvavyApI bnaayeN| (5) vIrasena svAmIke 'asmAdevArSAda' ityAdi kathanase . upasaMhAra sUtra meM 'saMjada' padakA TIkAdvArA spaSTatayA samarthana hotA hai| uparokta vivecanake prakAza meM nimna pariNAma sAmane (6) dravyastrIke guNasthAnoMkA kathana mukhyatathA caraNApAte hai: nuyogase sambandha rakhatA hai aura SaTakhaNDAgama karaNAnuyoga 5. (1) SaTkhaNDAgamameM samaya kathana bhAvakI apekSAse hai, isaliye usameM unake guNasthAnoMkA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai aura isaliye usameM vyastrIke guNasthAnoMkI kiyA gayA hai| dravyastrIke mokSakA niSedha vibhinna zAstrIya carcA nahIM paaii| pramANoM, hetuoM, purAtatvake avazeSoM, aitihAsika tathyoM (2)63ve sUtra meM 'saMjada' padakA honAnAgamase viruddha prAdise siddha hai aura isaliye SaTkhaNDAgamameM dravyastriyoMke aura na yuktise / balki na hone meM isa yogamArgaNA guNasthAnoMkA vidhAna na milanese, zvetAmbara mAnyatAkA sambandhI manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMke kathanake prabhAvakA anuSaMga nahIM praasktaa| prasaMga, vIrasena svAmIke TIkAgata saMjada' padake samarthanakI prAzAsUtrameM veM 'saMjada' padakA virodha na kiyA asaMgati aura rAjavAtikakAra akalaMkadevake paryApta. jAyagA aura usameM usakI sthiti avazya svIkAra kI manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMko batalAnekI asaMgati Adi jaaegii| kitane hI anivArya doSa samprApta hote haiN| bIrasevAmandira, tA. 6-6-1646 . . baMgAlake kucha prAcIna jainasthala (le0-bA0 jyotiprasAda jaina; ema. e.) naksa Apha dI bhaMDArakara oriyaMTala risarca isTI-vya. varan kukhaeka vizeSa mahatvapUrNa sthAnoMke itihAsapara hI jilda naM0 26 kA bhAga 3-4 (saMyukta) abhI hAlameM saMlipta prakAza DAlA hai| hI prakAzita hubhA hai| usake pRSTha 177.para DA.vimalA lekhaparase. prAcIna kAla meM nimna likhita sthAnoMke paraNa bAkA eka lekha "baMgAlake prAcIna aitihAsika sAtha jainadharmakA sambandha vyakta hotA hai:pala" nAmakA prakaTa huA hai| isa lekha meM vidvAna lekhakane pahAr3apurabaMgadezake sabhI prAcIna sthAnoMkA vivecana mahIM kiyA hai, isa nagarake dhvaMsAvazeSa baMgAlake z2ile rAjazAhImeM, Jain Education Interational For Personal Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhanekAnta " [varSa 8 namakAnva bI. e. relavethe jamAlagaMja sTezanase tIna mIla pazcimakI kiMpuruSoM gaMdhavoM, vidyAdharoM, kisaroM bhAdikI mUrtiyA~ bhI aura avasthita haiN| isakA prAcIna nAma somapura thaa| baMgAla ke sudI huI milatI hai| pAla narezoMke samaya, 8 vIM zatAbdI svImeM, yahA~ bauddha- sundarabanavihAra tathA tArAdevIke mandira nirmANa hue batAye jAte haiN| sundaravanakA vanya pradeza, prAcInakAlameM samataTa athavA yahA~ke, khaNDaharoMkI dIvAroMpara paMcatantra va hitopadezakI bAgaDI (jyAvataTI) rAjyameM sammilita thaa|sn I kI sAtavIM kathAe~, rAmAyaNa aura mahAbhAratake dRzya tayA kRSNa rAdhA zatAbdImeM, cInI yAtrI jhenasAMgane isa 'samatara' prAnta meM zrAdikI mUrtiyoM bhI aMkita huI pAI jAtI haiN| aneka jainamandira dekhe the| kintu abhI taka una prAcIna 5 vIM "zatAbdI IsvImeM isa sthAna pahAr3apura apara mandiroMkA vahA~ koI cinda nahIM milA hai|" nAma somapurameM eka vizAla jaina mandira avasthita thaa| kucha citrita iMTeM, khaNDita pASANa mUrtiyoMke Tukar3e, mahAsthAnagar3ha skandagupta va kuzAna rAjA huviSkake sike bhAdi puTakara isake "dhvaMsAvazeSa Adhunika kasbe bogasase 7 mIla vastue~ upalabdha huI haiN| uttarakI ora pAye jAte haiN| kaniMghama sAhabane isa sthAnako tAmraliptiprAcIna nagara puNjavardhanake rUpameM cIhA thA, jisakA ki isakA pracalita nAma tAmaluka hai aura yaha sthAna nAma eka mauryakAlIna jaina zilAjJembameM bhI milatA hai| midanApura jilemeM avasthita hai| mahAkAvyoM, purANoM tathA 4thIle 6 ThI zatAbdI IsvI taka yaha sthAna gupta-sAmrAjyake bauddha granthoM meM isa magarake ullekha pAye haiN| thI zatAbdI eka pradhAna sUbekI rAjadhAnI thaa|.viiN zatAbdImeM cInI IsvIpUrvase 12 vIM zatAbdI IsvI taka yaha sthAna eka yAtrI hanasAMga yahA~ bhAyA thA, aura 12 vIM zatAbdIke prasiddha bandaragAha tathA vyApArakA bhArI kendra rahA thaa| pazcAta yaha nagara gauNatAko prApta hogyaa| cInI yAtriyoM-phrAhyAna, itsiMga tathA banasAMgane yahA~kI isa sthAnase jo purAtatva-saMbaMdhI mahatvapUrNa vastue~ yAtrAyeM kI thiiN| . prApta huI haiM unameM eka prAcIna khaNDita jaina mUrti bhI yadyapi vidvAna lekhakase yaha bAta kUTa gaI hai, parantu hai| (yaha sthAna antima zrutakevalI bhadrabAhu svAmIkI prAcIna jaina sAhityameM bhI isI sAmalipti (tAmaliti, janmabhUmi thii)| .. tAmalistikA, sAmalistipura). nagarake ullekha aneka sthaloMmainAmatI tathA lAlabhAIkI pahAr3ayAM- meM Aye haiM; jaiseki prAcArya hariSeNake vRhat kathAkoSakI ye pUrvI baMgAlake tipperA jile meM, kamilA nagarase kaI kathAoMmeM, jainazvetAmbara prAgamoMmeM, prAcIna kAlake 6 mIla pazcimakI ora sthita haiN| isa sthAnakA prAcIna 253 dezoMkI sUcIke antargata vaMgadezakI rAjadhAnIke rUpa meM, nAma (7 vIM 5vIM zatAbdI IsvImeM) paTTikerA thA aura yaha ityAdi / ina ullekhoMse yaha spaSTa sUcita hotA hai ki prasiddha 'samataTa' prAntakI rAjadhAnI thii| usa kAlameM barmA - prAcIna kAlameM jainadharmake sAtha bhI isa sthAnakA vizeSa aura arAkAnase bhI isa sthAnakA gaharA sambandha thaa| saMbaMdha rahA hai| yahA~ke rAjA candravaMzI the| AkhyAyikAoMke prasiddha siddha- candranAtharAjA gopIcandrakI mAtA tathA guru gorakhanAthakI celI rAnI ciTagA~va jilemeM sItAkuDake nikaTa 'candranAtha' aura mainAvatIke nAmapara hI isa sthAnakA nAmakaraNa huA 'sambhavanAtha' ke prasiddha prAcIna mandira haiN| isa samaya ye pratIta hotA hai| donoM mandira zivake mAne jAte haiM aura isa pradezameM zaivamata-' DA. lA mahAzayake zabdoM meM-"mainAvatI sthAnase . kA jora hai| kintu upayuka donoM mAma kramase tathA prApta jaina tIrthaGkarakI pASANamayI dimambara pratimA aisA .3 re jaina tIrthaGkaroM ke haiM, jinakI ki aneka prAcIna mUrtiyA~ sUcita karatI hai ki isa prAnta meM jainadharmakA vizeSa prabhAva bhI milatI haiN| kyA Azcarya hai yadi mUlameM ina jainarahA hai|" yahA~ke mandiroMke khaMDaroMkI dIvAroMpara yakSoM, tIrtharoMse hI ukta sthAnakA saMbaMdha rahA ho| For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritryakA AdhAra [ saMyama aura niSThA ] ( le00 - zrI kAkA kAlelakara ) AXAN apane jIvanako zuddha aura samRddha banAnekI sAdhanA jinhoMne kI hai, ve anubhavase kahate Aye haiM ki "zAhArazuddho savazuddhiH" | isa sUtra ke do artha ho sakate haiM, kyoMki satvake do mAne haiM--zarIrakA saMgaThana aura cAritrya / agara AhAra zuddha hai, yAne svaccha hai, tAjA hai, paripakva hai, supAcya hai, pramANayukta hai aura usake ghaTaka parasparAnukUla haiM to usake sevana zarIrake rakta, majjA, zukra zrAdi saba ghaTaka zuddha hote haiM / vAta, pitta, kapha AdikI madhyAvasthA rahatI hai aura saptadhAtu paripuSTa hokara zarIra nirogI, sudRDha, kAryakSama tathA saba tarahake zrAghAta sahana karaneke yogya banatA hai aura isa zrArogyakA manapara bhI acchA asara hotA hai / "AhArazuddho sattvazuddhiH" kA dUsarA aura vyApaka artha yaha hai ki AhAra agara prAmANika hai, hiMsAzUnya hai, sohazUnya hai aura yajJa, dAna, tapakI pharja adA karaneke bAda prApta kiyA hai to usase cAritryazuddhiko pUrI-pUrI madada milatI hai / cAritryazuddhikA AdhAra hI isa prakArakI AhArazuddhipara hai / agara yaha bAta sahI hai, AhArakA cAritryapara itanA asara hai, to vihArakA yAnI laiMgika zuddhikA cAritryapara kitanA asara ho sakatA hai, usakA anumAna kaThina nahIM honA cAhiye / - jise hama kAma vikAra kahate haiM athavA laiMgika AkarSaNa kahate haiM, vaha kevala zArIrika bhAvanA nahIM hai / manuSyake vyaktitvake sAre ke sAre pahalU usameM uttejita ho jAte haiM, aura apanA-apanA kAma karate haiN| isIliye jisameM zarIra, mana, hRdayakI bhAvanAe~ aura dhAmika niSThA - sabakA sahayoga aparihArya hai, aisI pravRttikA vicAra ekAMgI dRSTise nahIM honA cAhiye / jIvanake sArva bhauma aura sarvottama mUlase hI usakA vicAra karanA cAhiye / jisa prAcaraNameM zArIrika preraNAke vaza hokara bAkI saba tatvoMkA apamAna kiyA jAtA hai, vaha zrAcaraNa samAjadroha to karatA hI hai; lekina usase bhI adhika apane vyaktitvakA mahAna droha karatA hai / loga jise vaivAhika prema kahate haiM, usake tIna pahalU haiN| eka bhogase saMbaMdha rakhatA hai, dUsarA prajAvantuse aura tIsarA bhAvanAkI utkaTatAse / pahalA pradhAnatayA zArIrika hai, dUsarA mukhyataH sAmAjika aura tIsarA vyApaka artha meM adhyAtmika / yaha tIsarA tatva sabase mahatvakA sArvabhauma hai aura usIkA asara jaba pahale donoMke Upara pUrA-pUrA par3hatA hai, tabhI ve donoM utkaTa, tRptidAyaka aura pavitra banate haiM / ina tIna tatvoM meM se pahalA tatva bilkula pArthiva honese usakI svAbhAvika maryAdAe~ bhI hotI haiM / bhogase zarIra kSINa hotA hai / zratisevanase bhoga- zani bhI kSINa hotI aura bhoga bhI nIrasa ho jAte haiN| bhogameM saMyamakA pramANa jitanA adhika hogA utanI hI adhika usakI utkaTatA hogii| bhogameM saMyamakA tattva zranese hI usameM adhyAtmikatA zrI sakatI hai| saMyamapUrNa bhoga meM hI niSThA aura paraspara Adara Tika sakate haiM aura saMyama aura niSTAke binA vaivAhikajIvanakA sAmAjika pahalU kRtArtha ho hI nahIM sakatA / kevala lAbha-hAnikI dRSTise dekhA jAya to bhI vaivAhika jIvanakA paramotkarya saMyama aura anyonya niSTAmeM hI hai / bhogatattva pArthiva hai aura isIliye parimita hai| bhAvanA-tattva hArdika aura Atmika honese usake vikAsakI koI maryAdA hI nahIM hai| Ajakala loga jaba kabhI laiMgika nItike svacchandakA puraskAra karate haiM, taba ve kevala bhoga-pradhAna pArthiva aMzako hI dhyAnameM lete haiN| jIvanakI itanI putra kalpanA For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ye le baiThe haiM ki thor3e hI dinoMmeM unheM anubhava ho jAtA hai ki aisI svatantratAmeM kisI kismakI siddhi nahIM hai aura na saccI tRpti / aise logoMne agara ucca Adarza hI choka diyA to phira unameM tAraka asantoSa bhI nahIM baca paataa| vivAha sambandha meM kevala bhoga-saMbaMdhakA vicAra karane vAle logoMne bhI apanA anubhava jAhira kiyA hai etatkAmaphala loke yadvayoH eka cittatA / zranyacittakRte kAme zavayoriva saMgamaH // yaha ekacittatA yAnI hRdayakI ekatA athavA snehagranthI anyonyaniSThA aura apatyaniSThAke binA Tika hI nahIM sktii| badanekI bAta dUra hI rhii| saMyama aura niSThA hI sAmAjika jIvanakI saccI buniyAda hai / saMyamase jo zakti paidA hotI hai, vahI cAritrya kA AdhAra hai / jo AdamI kahatA hai --Jcan resist Ponything but temptatiun--vaha cAliyakI choTI-moTI eka bhI parIkSA uttIrNa na ho skegaa| isIlie saMyama hI cAliyakA mukhya AdhAra hai| * anekAnta cAritryakA dUsarA AdhAra hai niSThA vyakti ke jIvanakI kRtArthatA tabhI ho sakatI hai jaba vaha svatantratApUrvaka samaSTi ke sAtha zrota-prota ho jAtA hai| vyakti-svAtanyako samhAlate huye agara samAja-parAyaNatA siddha karanI ho to vaha anyonyaniSThA ke binA ho nahIM sakatI aura akhila samAjake prati ekasI ananyaniSThA tabhI siddha hotI hai, jaba zrAdamI brahmacarya kA pAlana karatA hai, zrathavA kama-se-kama vaivAhika jIvana paraspara dRr3haniSThAse prArambha karatA . anyonyaniSThA jaba Adarza koTiko pahuMcatI haiM taba vahIMse saMdhI samAja sevA zurU hotI hai| [ varSa pa isa saba vivecanakA sAra yaha nikalA ki "vyakrigata vikAsake liye kauTumbika samAdhAna ke liye, sAmAjika kalyANake liye aura AdhyAtmika pragati ke liye saMyama aura niSThA atyanta Avazyaka hai", aura isIliye sAmAjika jIvanameM laiMgika sadAcArakA itanA mahatva hai| 1 aba isa sadAcArakA zrAtyantika svarUpa kyA hai, kaunasA svarUpa tAtvika hai aura konasA sA~ketika, yaha vicAra samaya-samayapara karanA par3atA hai / usameM canda bAtoM meM parivartana bhI Avazyaka ho, lekina itanA to samajha hI lenA cAhiye ki laiMgika sadAcArake binA samAja-sevA niSThAke sAtha ho nahIM sakatI / jinakA vikAsa ekAMgI duA hai athavA jinake jIvana meM vikRti A gaI haiM, unase bhI kucha-na-kucha, sevA lI jA sakatI hai; lekina ve samAjake vizvAsapAtra sadasya nahIM bana sakate / samAja nirbhayatAse unakI sevA nahIM le sakatA aura aise AdamIkA vikAsa azakyaprAya hotA hai / usakI pratiSThA nAmamAtra kI rahatI hai viSaya gambhIra hai| usake pahalU bhI prasaMkhya hai aura inakA zuddha vicAra karanekI pAtratA prAjake apUrNa samAjameM pUrI-pUrI hai bhI nahIM, to bhI isa viSayako hama chor3a bhI nahIM skte| lIpA-potIse kAma nahIM calatA / kevala rUDhiko samhAlakara hama samAjako surakSita nahIM rakha sakate aura aneka rUDhiyoMkA tulanAtmaka adhyayana kiye binA aura unakA sArvabhauma samanvaya kiye binA hama sAmAjika pragati bhI nahIM kara skte| isIliye samaya-samayapara manuSya jAtiko isa savAlakI carcA karanI hI par3atI hai / (madhukara) For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura nArI (lekhaka-bA0 jyotiprasAda jaina, ema0 e0, ela-ela0 bI) : aura puruSa donoM milakara hI mAnavasamAjakI tika, sAmAjika, Arthika kAraNoMse ukta jAtimeM buddhimAnoM suSTi karate haiM, donoM hI usake prAkRtika, kA prabhAva, jJAna aura vivekakI zithilatA, tajjanya anivArya, abhinna aGga hai| ekase dUsare prazAna, aviveka, rUr3hivAditA evaM vahamoMkA prastAra-prabhAva kI pUrNatA aura astitva hai| donoM hI bar3ha jAtA hai to usa jAtike naitika patanake sAtha sAtha samAnarUpase manasvI honeke kAraNa prANi- dharmake gauNa bAhya kriyAkANDoM aura DhogoMkA prAbalya bhI vargameM sarvazreSTha kahe jAte haiN| ho jAtA hai| vivekahIna, viSayalolupI svArthI dharmaguru aura .. kintu jaba manuSyajAtike sAmAjikajIvana, aura vize- dharmAtmA kahalAne vAle samAja-mAnya mukhiyA samAjakA SatayA strIpuruSa-saMbaMdhapara dRSTipata kiyA jAtA hai to yaha vAta niyantraNa aura zAsana karane lagate haiM, jIvanake pratyeka kSetrameM sahaja hI spaSTa hojAtI hai ki jIvanake sAmAjika, gajane- ve apanI TA~ga ar3Ate haiM aura madAkhalata bejA karate haiN| tika, Arthika, dhArmika, sAhityika zrAdi vividha kSetroMmeM unake prAdeza hI dharmAzA hote haiM, ve jo vyavasthA de dete haiM prAyaH sarvatra aura sarva samayoMmeM adhikAMzataH puruSavargakA hI usakA koI apIla nhiiN| dharmake vAstavika kalyANakArI prAdhAnya evaM netRtva rahA hai| isa bAtakA sarvamAnya kAraNa tasvoM evaM mUlasiddhAntoMkI ve tanika bhI parvAha nahIM karate, bhI sAmUhika rUpameM puruSajAtike zArIrika evaM mAnasika jAnabUjhakara aksara unakI avahelanA hI karate haiM aura durbala zakti-saMgaThanakA strI-jAtikI apekSA zreSThatara honA hai| isa samAja mAnasika parAdhInatAkI ber3iyoM meM bhI nakar3a pAtA hai| svAbhAvika viSamatAke phalasvarUpa jahA~ eka ora puruSake svajAti puruSoMkI apekSA adhika bhAvapravaNa hone aura svayaM aAtmavizgasameM mahatI vRddhi huI, usakI udyamazIlatA aura meM hIna kA dRr3ha vizvAsa (Inferiority complex) kAryakSamatAko protsAhana milA tathA usakA uttaradAyitva hone ke kAraNa, apane hI liye adhika apamAnajanaka, kaSTakara bar3hA, vahIM dUsarI ora usane apanI sAmUhika, aura jaba ava evaM akalyANakAra aisI una dharmaguruprokI AzAoMko sara milA taba vyaktigata zaktivizeSakA bharasaka anucita zraddhApUrvaka vinA cacarA kiye zirodhArya karane meM sabase lAbha uThAyA tathA strIjAtipara manamAne anyAya evaM atyA- adhika utsAha dikhAtI hai| aura isIliye eka pAzcAtya cAra kiye / usake mastiSkameM yaha ThUsanekA athaka prayatna * vidvAn ne ThIka hI kahA hai ki-"clergy have been kiyA ki vaha puruSakI apekSA hIna hai, usakA sthAna gauNa the worst enemies of women, whmen baha puruSa ke prAdhIna hai-Azrita hai, usakI viSayatRpti are their best friends." arthAt dharmaguru striyoMke kI-aihika sukha bhogakI-eka sAmagrI hai, usakI bhogeSaNA sabase bar3e zatra rahe haiM aura striyA~ unakI sabase bar3I mitra kI pUrtikA sAdhanamAtra hai athavA usakA apanA nijI svataMtra rahI hai| phalasvarUpa kisI bhI sabhya, ardhasabhya, asabhya, vyaktitva aura astitva hI nahIM. jo kucha yadi hai to vaha pAzcAtya, paurvAtya, prAcIna, arvAcIna manuSyasamAjakA puruSake hI vyaktitva aura astitva meM lIna hojAnA caahiye| itihAsa uThAkara dekhiye, kisI na kirmA samAjakI thor3e vA puruSakI nArI-viSayaka isa jaghanya svArthaparatAmeM usakA adhika kAla taka, usake puruSavarga tathA vaise dharmaguruoMne, sabase bar3A sahAyaka rahA hai dharma ! manuSya ke jIvanameM dhArmika cAhe kisI bhI dharmavizeSase unakA saMbaMdha kyoM na rahA ho. vivAsakA pramukha sthAna rahatA AyA hai| aura jaba jaba, strIjAtike prati apanI tIna mahiSNunAkA paricaya diyA hI prAtivizeSake durbhAgyase, saMyogavaza athavA kinhIM rAjanai- hai| una sabane hI apane apane dharmaguruoMkI Ar3a lekara Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAnta [varSa usake prati apanA vidvaSa aura usapara puruSajAnikA sarvA- bauddha bhikSu sumana vAtsyAyanake anusAra buddhakAlIna dhikAra caritArtha kiyA hai| udAharaNArtha:- . . samAja striyoMko itanI heya aura nIca dRSTase dekhatA thA ki IsAiyoMkI bAibila meM nArIko sArI burAiyoMkI jar3a sarva prathama jaba buddhakI mausI aura mAtRvat pAlana poSaNa (root of all evil) kahA hai, IsAI dharmayAjakoMne use . karane vAlI prajApati gautamIke netRtva meM striyoMne saMghameM zaitAnakA daravAjA (Thou art the devil's zAmila honekI buddhase prArthanA kI to unheM hicakicAhaTa gate!) kahakara pukArA hai| chaThI zatAbdI IzvImeM IsAI huii| ise striyoMke prati vuddhakI durbhAvanA hI samajhA jAtA dharmasaMghane yaha nizcita kiyA thA ki striyoM meM zrAtmA nahIM hotii| hai| buddhane unheM pahale gRhastha hI meM rahakara brahmacarya aura - islAma dharmakI kurAnameM striyoMkA. ThIka ThIka kyA nirmala-jIvana dvArA antima phala pAneke liye utsAhita sthAna hai, yaha bAta samajhAkara banalAnA kaThina hai |haanvek kiyA; bAdako jaba paristhitiyoMse vivaza hokara bhikSuNI aura rikATa (Hornbeck. Ricaut) Adi graMtha- saMgha banAnekA Adeza bhI die to usake niyamoMmeM bhikSa kArIkA to yaha kahanA hai ki musalmAnoMke matase bhI nArIke' saMgha bheda bhI kiye, jinheM dezakAla aaura paristhitiyoMke . zrAtmA nahIM hotI aura nAriyoM ko ve loga pazutroMkI taraha kAraNa zrAvazyaka batAyA jAtA hai / buddha ne bhI. striyoMkI samajhate haiN| uttara kAlIna vaidika dharmameM striyoMko zAstra nindA kI hI hai aura puruSoMko unase saceta rahanekA zrAdeza sunane takakA adhikAra nahIM hai (yIna zra tinocarA), diyA hai| vastuta:. zrImatI satyavatI mallikake zabdoMmeMx manu zrAdi smRtikAroMne spaSTa kathana kiyA hai ki striyA~ "jAtaka anyoM evaM anya bauddha sAhityameM aneka sthalora janane aura mAnava-santAna utpanna karane ke liye hI banAI nArIke prati sarvathA avAMchanIya manovRttikA uldekha hai|" gaI hai| anya hindu paurANika granthImeM bhI nArIko patikI bauddhapradhAna cInadezakI striyoMkI durdazAkI koI sImA nahIM hai dAsI, anugAminI, pUrNata: zrAjJAkAriNI rahane aura aura unhIM jaimI avasthA nApAnakI strI jAtikI thI, kintu mana-vacana-kAyase usakI bhakti karane tathA usakI bhR yuAra jApAna apanI striyoMkA sthAna usI dinase unnata kara sakA jIvita hI citApara jalakara sahamaraNa karanekA vidhAna kiyA jisa dinase apanI sAmAjika rIti-nItike acche burekA gayA hai| madhyakAlIna prasiddha hindu dharmAdhyakSa zaMkarAcAryane vicAra vaha dharma aura dharma-vyavasAiyoMke caMgulase bAhira narakakA dvAra (dvAraM kimekaM narakasya nArI) ghoSita kiyA nikAla skaa| hai| aura nItikAroMne to 'striyazcaritraM puruSasya bhAgya jaina-dhArmika sAhityakI bhI. cAhe vaha zvetAmbara ho devA na jAnanti kutomanuSyAH' kaha kara usake cAritra- athavA digambara, prAyaH aisI hI dazA hai / zvetAmbara zrAgamako yahA~ taka saMdigdha, rahasmaya athavA agamya batalAyA hai sAhityake prAcIna pratiSThita 'uttarAdhyayana' sUtra meM eka ki- use manuSyoMkI to bAta hI kyA, devatA bhI jAna sthAna para likhA hai ki striyA~ rAkSasaniyA~ haiM, jinakI chAtIpara nahIM pAte! . .... ... do mAsapiNDa 'uge rahate haiM, jo hamezA apane vicAroMko * prajAnartha striyaH maSTAH santAnArthaM ca mAnavAH (manu -66) badalatI ra tI hai, aura jo manuSyako lalacAkara use gulAma utpAdanamapatyasya jAtasya paripAlanam / banAtI hai| isa sampradAyake anya granthoM meM bhI ese aneka pratyahaM lokayAtrAyAH pratyakSaM strinibandhanam // (manu06-27) ullekha milate haiN| pAMcaveM aGgasUtra bhagavatIke (zataka 3-7) + vRddha rogabasa jar3a dhanahInA, aMdha badhira krodhI ati diinaa| devAnanda-yasaMgameM cInAMzuka, cilAta aura pArasIka dezakI aise hu patikara kiye apamAnA, nAri pArka jamapura dukha naanaa| dAsiyoM kA, jJAtAdharmakathAnake meghakumAra-prasaMgameM 17 eka dharma eka vrata nemA, kAya bacana mana pati-pada premA / vibhinna dezoMkI dAsiyoMkA tathA uivAi sUtra meM bhI aneka dezokI dAsiyoMkA ullekha hai| isI bhA~ti digambara (rAmacaritamAnasa) 2.vizIla: kAmavRtto vA guNairvA privrjitH| sAhitya mI strI nindA-paraka kathanoMse achUna nahIM rahA hai| upacaryaH striyA mAdhcyA satataM devavatpatiH ||(mnu05-154) x premIabhinandanagraMtha pR0 672-(bhAratIya nArIkI bauddhikadena For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 -] vAstava meM saMsAra ke pratyeka deza, jAti dharma saMskRti aura sabhyatA ke tIna itihAsa evaM vartamAna vastusthita parase aise anaginata udAharaNa diye jA sakate haiM jinase ki unameM strIjAtipara puruSa jAti ke atyAcAra aura anyAyakA pratyakSIkaraNa ho jAtA hai| kyA cIna bhArata, cIna, mizra, bebiloniyA, sumeriyA, yUnAna aura roma, kyA avIcIna yuropa, amerikA aura eziyA athavA aphrIkA, amerikA, pUrvI pazcimI dvIpasamUhoM tathA anya sthAnoMkI ardhasabhya, asabhya jAtiyA~ sabhIne dharmataH, kAnUnana athavA rivAjana, nyUnAdhikarUpameM nArIko puruSakI sampatti, usake svatvAdhikArakI vastu aura eka upabhogya sAmagrI samajhA hai / aura koI bhI dharma isa bAtaMkA dAvA nahIM kara sakatA ki - usake kisI bhI dharmagurune kabhI bhI striyoMko puruSoMkI apekSA hI nahIM samajhA, usakI upekSA aura nindA nahIM kI / dharma aura nArI kintu itanepara bhI yaha prAyaH dekhane meM zrAtA hai ki * pratyeka dharma ke anuyAyI dUsare dharmokI nindA isa bAtako lekara karate haiM ki unameM strI jAtike prati zranyAya kiyA nayA hai / apane dharmakI vizeSatAoM, acchAiyoM aura khUbiyoMko saMsArake sAmane rakhane meM koI doSa nahIM hai, kintu yadi dUsaroMkI korI nindA aura chIchAledara kara ke mukAbale meM svadharma kI zreSThatA sthApita karanekA prayatna kiyA jAtA hai to vaI zravazya hI anucita evaM nindAspada kahA jAyagA, aura vizeSakara jabaki vaisI burAiyoMse apanA vaha dharma athavA usakA sAhitya aura saMskRti bhI achUtI na bacI ho ! parantu ho yahI rahA hai| isa vijJApana- pradhAna yugakI vijJApanavAjI kA praveza dhArmika aura sAhityika kSetrameM bhI khUba karAyA jArahA hai / 'dharmadUta' varSa 11 aMka 2-3 pRSTha 23 para eka bauddhavidvAnkA lekha 'buddha aura nArIsamAja' zIrSaka se prakAzita huA hai, jisameM bauddhetara hindu, jaina zrAdi dharmo meM nArIko dInAvasthA kA digdarzana karAte hue bauddhadharma meM usakA sthAna apekSAkRta zreSTha evaM nyAyapUrNa siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai| isI prakAra 'prAcInabhArata' caitra 1667 pR0 156 para DA0 esa0 mukarjIkA lekha 'jainadharmameM nArI ' kA sthAna' zIrSaka se prakaTa huA thA / vidvAn lekhaka ne svayaM ajaina hote hue bhI yaha lekha, saMbhavatayA kisI sAmpradAyika 267 manovRtti se zrabhibhUta mahAzayakI preraNApara, zve nambara dRSTikoNa se likhA hai / isa lekha meM yaha siddha karanekI ceSTA kI gaI hai ki jainadharmake zvetAmbara sampradAya kI apekSA digambara sampradAya bahuta anudAra, saMkIrNa aura avivekI hai; kyoMki usameM strImuktikA niSedha kiyA hai, jabaki zvetAmbara saMpradAya meM usakA vidhAna hai / lekhakane digambara sampradAya ke saMbaMdha meM kitanI hI bhramapUrNa, nissAra evaM zrayathArthaM bAteM likhakara apane matakI puSTi karanI cAhI hai / aura prasaMgavaza, hindUdharma meM nArIkI sammAnapUrNa zreSThatAkA bhI pratipAdana kara diyA hai !! vAstava meM strImuktikA prazna jainadharmakI eka gau saiddhAntika mAnyatAmAtra hai isa mAnyatAkA prarambha aura itihAsa bahuta kucha aMdhakAra meM hai, aura vartamAna vastusthiti para isakA kucha bhI asara nahIM par3atA / kintu phira bhI isI prazna ko lekara donoM sampradAyoM ke bIca kAfI khIMcatAna aura aura eka prakArakA kalpita bheda khar3A kiyA jAtA hai / donoM hI sampradAyoMke kitane ho vidvAna isa prazna ke pakSavipakSakA pratipAdana karanemeM apanI zakti aura samayakA vyartha durupayoga karate dekhe jAte haiN| yUropIya tathA bhAratIya zrajaina vidvAnoMko jainadharmakA jo paricaya diyA gayA- aura prAraMbha meM tathA adhikAMza meM vaha paricaya zvetAmbara baMdhuyoM dvA diyA gayA - usameM bhI unhoMne prAyaH isI bAtapara jora diyAki zvetAmbara strImukti mAnate haiM digambara nahIM mAnate, donoM sampradAyoMmeM yahI mukhya bheda hai / zrataH zrajaina vidvAnoM kI jainadharma-sambandhI racanAoM meM isI mAnyatAkA vizeSa rUpa se ullekha milatA hai| jaina siddhAnta aura sAhityakA gambhIra adhyayana karane ke upayukta sAdhanoM aura avakAza ke prabhAva meM ina saMketopara hI saMtoSa kara baiThe haiM / vastuta: digambara aura zvetAmbara donoM hI isa viSaya meM bilkula ekamata haiM ki bhagavAna mahAvIra ke nirmANa ke 3-4 varSa bAda hI, jainakAlagaNanAnusAra, cauthe kAlakI samApti hogaI thii| isake bAda paMcamakAla zurU huA jisakI avadhi 21000 varSa hai, usake bAda 21000 varSakA chaThA kAla zrAyegA, phira utane hI varSoMkA utsarpiNIkA chaThA kala zrAyegA, usake pazcAt utane hI varSoMkA paMcamakAla For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268. . anekAnta varSa 8 pAyegA aura tatpazcAt cauthA kAla clegaa| arthAt gata lagabhaga eka hajAra varSa bAda (5 vIM zatAbdI IsvIke catuthakAlakI samApti aura bhAvI caturthakAlake prArambhake antameM) ho gayA thaa| usake pazcAta vibhinna bhASAbIcameM 84000 varSakA antara hai aura mokSa cauthe kAla meM proMmeM- vividha-viSayaka uccako Take vipula jainasAhityakI hI hotI hai| isakA yaha artha hai ki pichale koI dAI hajAra racanA huI, jisake praNayana aura pracArameM jainastriyoM aura varSoM meM (Thaka ThIka 2410 varSa meM) kisI bhI strI yA puruSa puruSoM sabhIne yoga diyA hai| ne paramamukti prApta nahIM kI aura na Age karIva 8150. strImuktiko mAnane yA na mAnanese bhI ubhaya sampradAyoMmeM varSa naka vaisA karanA saMbhava hai| Aja koI bhI vyakti aisA nArIkI sthitipara koI prabhAva nahIM par3A hai| zrAmnAya-bheda nahIM hai ki jo gata 2500 varSakI apanI pramANika zRGkhalA rahate hue bhI zvetAmbara digambara donoM sampradAyoMkA baddha vaMzaparamparA batA sake athavA isa bAtakI gAraMTIkara sake sAmAjika jIvana, AcAravicAra. rahana-sahana, rIti-rivAja ki AgAmI81500 varSataka usakI vaMzajaparamparA avicchinna prAyaH ekase haiM donoMke anuyAyiyoMmeM paraspara shraadaanclegii| donoM hI bAteM mAnavake sAmita zAnakI paridhi pradAna, roTI beTI vyavahAra bhI hotA hai| zvetAmbara sampradAyameM ke bAhara hai, prAgaaitihAsikatA, 2anAgata sudUra bhvissykii| nArIkI sthiti aura avasthA digambara sampradAyakI apekSA ataeva koI bhI vyakti vartamAnameM yaha kaha hI nahIM sakatA kisI aMzameM bhI zreSThatara nahIM rahI hai aura na hai| balki hai ki usake amuka nijI pUrvajane mukti prApta kI yA vaha digambara sampadAyakI striyA~ hI grAyaH karake adhika suzisvayaM kara sakatA hai, athavA usakA koI bhI nijI vaMzaja kSita, susaMskRta aura dharmapAlanameM svatantra rahatI AI hai, kara skegaa| taba vivAda kisa bAtakA?.aura strImukti ke aura Aja bhI hai| jabaki zvetAmbara gRhastha puruSoMko bhI praznako.lekara vyarthakI mAthApaccI kisa liye ? .... Agama granthoke adhyayana karanekI manAI hai digambara . jahA~ taka prazna prAtmakalyANakA hai, Atmonnati aura / samAjakI striyA~ sabhI sabhI zAstroMkA abhyAsa karatI haiM, zrAtmIya guNoMke vikAsakA hai athavA saccAritra, sadAcAra, zAstropadeza bhI detI hai| zravaNa belagolake zilAlekhoMse TipAlanakA mA patA calatA hai ki ve munisaMghoM kI adhyApikA taka rahI usalopara AcaraNa karake apane aura dUsaroMke liye hAlI. hai+| zvetAmbara sampradAyake prasiddha dArzanika ratnaprabhAcAryane kika sukha-zAnti prApta karane-karAne tathA apanA paramArtha apara apanI samakAlIna digambara sAdhviyoMke sambandhameM svayaM kahA sudhArane aura apane liye muktikA mArga prazasta karanekA hai * karNATakakI kAnti nAmaka di. jaina-mahilA-kavi chanda, vaha jainadharmake anusAra, Aja bhI pratyeka vyakti, cAhe alaGkAra, kAvya, koSa, vyAkara Adi nAnA granthoM meM vaha strI ho yA puruSa digambara ho yA zvetAmbara, jaina ho yA kuzala thii| bAhubali kavine isakI bahuta bahuta prazaMzA ajaina, samAna rUpase apanI apanI zakti aura rucike karake ise 'abhinava vAgdevI' kI padavI dI thii| dvAraanusAra pUrI taraha kara sakatA hai| koI bhI dhArmika mAnyatA samudrake vallAlarAjA viSNuvardhanakI sabhAmeM mahAkavi paMpa usameM bAdhaka nahIM, aura na dharmAnukUla koI rivAja yA aura kAntikA vivAda huA thaa| kannar3a-kavi-cakravartI sAmAjika niyama hI usameM kisI prakArakI rukAvaTa DAlatA ranakI putrI atimambe bhI parama viduSI thI. usIke liye hai| jainadharmakA itihAsa, jaina samAjakI jIvanacaryA aura rannane ajita purANakI racanAkI thii| senApati mallapakI jainasAhitya isake sAkSI hai / digambara jainAgama granyoMkA / putrI attimanbene usa yugameM jabaki chApekA aSkiAra nahIM saMkalana aura lipibaddha honA tathA unake svataMtra dhArmika huA thA, ponakRta zAntipurANakI 10.. hasta lakhita sAhityakI racanAkA prAraMbha bhagavAna mahAvIrake nirmANake pratilipiyeM karAkara vitaraNakI thiiN| isa prakArake aura bhI lagabhaga 500 varSake bhItara hI (prathama zatAbdI IsvI pUrvameM) aneka udAharaNa jainaitihAsaparase diye jA sakate haiN| hogayA thA aura zve. jainAgama sAhityakA bhI saMkalana va + premI abhinandana graM0 pR0 686; tathA jaina zilAlekhalipibaddha honA tathA svatantra grantharacanAkA prArambha unake saMgraha 23, 27, 28, 29, 35... Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] dharma aura nArI 266 hai ki kaI parivrAmakAe~ sira muMDana kara, morapaMkha banA sakatA hai| aura ye bAteM strI tathA puruSa donoMke liye.. aura kamaMDula liye tapasyA kiyA karatI thiiN| unake paryaTana samAna rUpase lAgU hotI hai / jainAcAryone 'vastu ke svabhAva' aura svataMtra vihArameM koI rukAvaTa na thI, jabaki zvetAmbara ko dharma kahA hai arthAt jo jisa cInakA svabhAva hotA zrArthikAe~ prAya: upAzrayo meM hI rahatI haiN| hai-usakA nijI guNa hotA hai-yahI usakA dharma hai| vAstavameM. Aja jitanA dharmasAdhana, zrAtmakalyANa prAtmAkI jo asaliyata hai, usake jo parAnapekSa vAstavika aura apane vyaktitvakA vikAsa eka puruSa kara sakatA hai nijI guNa he vahI saba usakA dharma hai, usakI maujUdagImeM utanA hI eka strA bhI kara sakatI hai, isa viSayameM donoM hI hI use saccA sukha, zAnti aura svatantratA prApta hotI hai| sampradAyoMmeM koI matabheda nahIM hai| aura sAtha hI eka jina lariyoMke dvArA yA jisa mArgapara. calakara aAtmma. puruSa bhI yadi vaha kuzAla hai, cAvyihIna hai / apana apane usa asalI svabhAvako prApta hotA hai vyavahArameM, apAhaja yA zakti-sAmarthyahIna hai to vaha bhI kabhI sarvocca usa mArga yA kariyoMko hI.dharma kahate haiN| svAmI mamantapadakI prApti usI jIvana meM nahIM karasakatA. isa kAryakI bhadrAcAryake anusAra isa dharmakA kArya prANiyozro duHkhase saphalatAke liye to sarvAGga sarvazreSTha zArIrika mAnasika nikAlakara sukhameM dhAraNa karanA * / strI aura puruSa saMgaThana tathA sarvottama cAritra, pUrNa vItarAgatAkA honA donoMkI hI AtmAe~ samAna haiM, unake zrAmIka guNa aura atyanta Avazyaka hai| svabhAva bilkula yakamA~ haiM, unameM tanikasA bhI andara jahA~ taka dharmasAdhana aura strI-puruSa sambandhakA prazna nahIM hotaa| du:kha aura sukhakA anubhava tathA duHkhase bacane hai, usa viSayameM kisI anya dharmane strI puruSake bIca koI aura sukha prApta karanekI icchA bha donoM meM bara bara hai apane bheda bhale hI kiyA ho, kintu jainatIrtharoM aura dharmAcAryAkA ghama dharma arthAt svabhAvako hAsila karane kA dAnoM ko samAna ... dRSTikoNa sadevase bahuta hI udAra evaM sAmyavAdI rahA hai| mAMdhakAra hai, aura usa dhamake sAdhanameM donoM hI samAna unhoMne mokSa prAptikA aAdhAra kisI vyAkta yA zakti vizeSa rUpase svatantra hai| aisI jainamAnyatA hai. aura isameM digambara kA kI anukampA, anugraha athavA prasannatAko nahIM rakkhA. " aura zvetAmbara dono hI sampradAya pUrNatayA ekamata haiN|.. varan pratyeka vyaktike apane svayaM ke kiye ko, puruSAyoM dhamake zrAdiprayateka prathama jaina tarthakara bhagavAna aura AcaraNoMke Upara use avalambita kiyA hai / isa RSabhade ne bhogapradhAna ajJAnI mAnava samAjameM sabhyatAkA siddhAntake anusAra pratyeka vyakti svopAnti karmake anurUpa sarva prathama saMcAra kiyA thA, unhoMne use karma karane ke liye hI apanI bhAvI avasthA aura sthitikA svayaM hI nirmANa protsAhita kiyA, vividha zilpoM aura kalAzrokI zikSA karatA hai| usakA bhaviSya aura usa bhaviSyakA banAnA dI, sAmAjika aura rAjanaitika vyavasthA sthaaptkii| una bigADanA usake apane prArdhana hai, dUsare vi.sIkA usameM zrAdipuruSane apane aneka putroMke sAtha sAtha apanI donoM koI dakhala nahIM / itanA hI nahIM, vaha saddharmAcaraNa, putriyoM brAjhI aura randarIko bhI vizeSarUpase zikSA-dIkSA tapa-saMyama, tathA kaMdhAdi kaSAyoMkI mandatArUpa apane dI thii| kumArI brahmA ke liye hI sarvaprathama lipikalAkA . vartamAnameM kiye sadudyogoM dvArA pUvopArjita duSkamauke prazabha AviSkAra kiyA thA. aura isIliye bhAratavarSakI prAcInatama phalameM bhI parivartana kara sakatA hai. kabhI kabhIke pichale lipi 'brAjhI' kahalAI-aisI jaina anuzruti hai| digambara baMdhe kaukA bhI nAza kara sakatA hai, aura apane liye anyomeM ullekhita cakravati narezoMkI paliyA~ inna zaktimuktikA mArga prazasta kara sakatA hai| ahisAke sva-para- matI hatI thIM ki ve apanI komala aMguliyose vajrasadRza hitakArI prAcaraNase aura syAdvAdAtmaka anekAnta dRSTise ratnoM (hari javAharAta Adi) ko cUrNa karadetI thIM aura utpanna sahiSNutA aura sahanazIlatAse vaha na sipha apane apane patiyoMkI vijayayAtrAke upalakSameM usa caroM se vyaktigata jIvanako hI varan samasta sAmAjika evaM rASTrIya cauka pUratI thIM / brAhmI, aMjanA, sItA, mainA, rAjula, antararASTrIya jIvanako bhI sukha aura zAnti pUrNa avazya hI * saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe|-r.k.a. 1.2. svayaMke kiyA / isa ma saMcAra kiyA aura kalAlA For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 sulocanA, candanA, calanA zrAdi zraneka satI sAdhvI, zrAdarza gRhastha tathA dIkSA ke pazcAt parama tapasviniyoMkI yazogAthAse jainapurANa va cAritra grantha bhare par3e haiN| ina deviyoMne apanA svayaMkA tI kalyANa kiyA hI, apane samparkamaM zrAnevAle aneka puruSoMkA bhI uddhAra kiyA hai| jaba unheM vairAgya huA aura unhoMne zrAtmasAdhana karanekI ThAnI taba hI pAMta, putra, parijana, ghara sampatti, bhoga aizvarya saba ThukarAkara, tapasvinI bana vanakA mAma liyA; patikA koI adhikAra yA rAjya athavA samAjakA koI kAnUna unheM aisA karanese na roka sakA / etihAsika kAla meM hI, jaisA ki eka vidvAnakA kathana he*, hamAre deza meM jaba unnati ho rahI thI taba striyoMkA khUba Adara thA aura ve zikSitA thiiN| bhagavAna mahAvIra ke pitA apanI patnIkA kaisA zrAdara karate the yaha nimna zlokase ruSTa hai: AgacchantI nRpo vIkSya priyAM saMbhASya snehataH / madhurairvacanaistasyai dado svArdhAsanaM mudA // arthAt - rAjA (siddhArtha) ne apanI priyAko darbArameM nAte dekhakara unase madhura vAkyAMmeM premapUrvaka zrAlApa kiyA aura prasanna hote hue unheM apanA zrASA siMhAsana baiThaneko diyA, jisapara ve jAkara baiThIM / anekAnta svayaM bhagavAna mahAvIrane apane 6 mahIne ke upavAsa ke pazcAt jo pAraNA kiyA (AhAra grahaNa kiyA) vaha ber3iyoM meM jakar3I ati dAna dIna candanAMke adhakacare sAbuta ur3adoM jaise tuccha khAdyakA thaa| aneka rAjA evaM dhanika zreSThI unheM usa samaya zreSTha susvAdu bhojana karAneke liye lAlAyita the ! bha0 mahAvIrane striyoMko jinadIkSA dene meM ma0 buddha jaisI hicakicAhaTa nahIMkI satI candanabAlAM ke netRtvama, munisaMgha ke sAtha hI sAtha, zrArthikAsaMghakA bhI nirmANa kiyA / vAstava meM jainAyikAsaMghakA yaha nirmANa bauddha bhikSuNI saMghase pahile ho cukA thaa| bha0 mahAvIra ke anuyAyiyoM meM muniyoM kI apekSA AryikA zroMkI aura zrAvakoMkI apekSA bhAvikAcI saMkhyA kaI gunI adhika thii+| * jaina hitaiSI varSa 11 aMka 3 pR0 186 + anekAnta varSa 3 ki0 1 pR0 45 sau0 indukumArIkA lekha 'vIrazAsana meM striyoMkA sthAna' / [ varSa 8 unakI samavasaraNa sabhA meM strI puraSoko sAtha sAtha baiThakara dharmopadeza sunane aura apanA 2 zrAtmakalyANa karanekA samAna avasara prApta thaa| vyavahArika dRSTise, jainastriyone dhArmika tathA laukika donoM hI kSetroM meM apanI hInatAkA anubhava kamasekama jainadharmake kAraNa kabhI nahIM kiyA / madhyakAlIna bhArata meM, vizeSakara dakSiNa prAnta meM jahA~ki usa yuga meM jaina dharmakA prabhAva evaM pracAra thA jaina striyoMne svayaM rAjya kiyA, rAjyakAryameM apane pati putrAdikoMko sakriya sahayoga diyA, sainyasancAlana kiyA, grantha nirmANa kiye karAye, sAhitya pracAra kiyA, dharmapracAra kiyA, mandira zrAdi nirmANa karAye, dharmotsava aura pratiSTha yeM karAI, zrAcikA aura AryikA saMghakA netRtva kiyA. adhyAna kiyA, upadeza diye, tapasyAe~kI, samAdhimaraNa kiye ityAdi / jaina dharma anusAra, patnI apane pati ke dharmakAryo aura puNya pravRttiyoM meM to sahAyaka ho sakatI haiM kintu vaha usake zradharmAcaraNa aura pAsa pravRttiyo meM sahayoga dene yA unameM usakA anugamana karaneke liye kanaI bAdhya nahIM hai / bilvamaMgala jaise udAharaNa jaina saMskRtimeM nahIM mileMge zraura x (i) Dr. Saletore -- Mediaeval Jainism, ch. V-'Women as defenders of the Faith'. (ii) Dr. B. C. Law-Distinguished men and women in Jainism'Indian Culture Vol. Il & III. (iii) zrI triveNI prasAda - 'jaina mahilAoM kI dharmasevA'jai0 si0 bhA0 8-2 pR0 61 (iv) paMDita candAbAI jaina dharmasevikA prAcIna jainadeviyA~ - pre0 a0 graMtha pR0 684 (v) mathurA ke prAcIna jainapurAtatva meM aneka jaina mahilAoMkI jinameM gaNikAyeM taka bhI sammilita hai, dharmasevA ke ullekha milate haiM / (vi) sAgara aura malayAcala ke bIca, dakSiNastha veNUra deza meM jilavaMzakI jainarAnI padumalA devIne san 1683 se 1721 taka rAjya kiyA- zranekAnta 2-7 pR0 384 For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] dharma aura nArI 27 pati ke liye sahamaraNa karaneko to jainadharma meM mahApAtaka meM san IsvI pUrvaka prathama zatAbdImeM hone vAle prAcArya mAnA hai / yahA~ strI patikI sampatti nahIM hai aura na usake zivAryane spaSTa kathana kiyA hai kibhogakI sAmagrI mAtra hI usakA svayaMkA dAyitva bhI hai para kahe hae doSa striyoM meM haiM, unakA yadi puruSa aura umakA uttarAdhikAra bhI svatantra hai| vaha apane kisAno se bhayAnaka dIkheMgI aura usakA gharakI svAminI hai, aura apanA naitika utkarSa evaM prAtma- citta unase lauTegA hii| kintu nIca strioM meM jo doSa haiM kalyANa karane meM kisIkI apekSA nahIM rkhtii| jainadharma meM ve hI doSa nIca puruSoM meM bhI rahate haiM, itanA hI nahIM, kanyA hindu dharmakI bhA~ti rAna denekI vastu bhI nahIM hai| striyoM kI apekSA unakI annAdikoMse utpanna huI zakti jaina vivAhapaddhati ke anumAra kanyAdAna nahIM kiyA jAtA, adhika rahanese unameM striyoMse bhI adhika doSa rahate hai| usameM kanyA dvArA patikA varaNa hI hotA hai, aura usake zIlakA rakSaNa karanevAle puruSoM ko strI jaise nidanIya arthAt sAtha saptapadIke rUpameM kucha zarte bhI hotI haiM jinake pAlana tyAga karane yogya hai vaise hI zIlakA rakSaNa karane vAlI karanekI varako pratijJA karanI par3atI hai| isaprakAra jaina striyoMko bhI puruSa nidanIya arthAt tyAjya haiM / saMsAra saMskRti meM nArIkA sthAna sunizcit evaM sammAnapUrNa hai| zarIra bhogoMse viraka muniyoM ke dvArA striyA~ nindanIya maan| gaI haiM, tathApi jagatameM kitanI hI striyA~ guNAtizayase aAtmasAdhanake hita saMsAra zarIra aura bhogoMse virakta honekA upadeza sabhI dharmoMke prAcAryone diyA hai, aura * zobhAyukta hone ke kAraNa muniyoke dvAra bhI stuti yogya duI strI jAti ke bhI puruSake indriya bhaugoMkA eka pradhAna sAdhana haiM, unakA yaza jagatameM phailA hai, aisI striyA~ manuSya lokameM devatAke samAna pUjya huI haiM, deva unako namaskAra hone tathA nArIke prati usakI viSayAsaktike usakI Atma karate haiN| tIrthakara cakravartI nArAyaNa balabhadra aura gaNadharAkalyANameM ruci hone ke mArgameM eka bhArI rukAvaTa hone ke dikoMko janma dene vAlI striyA~ deva aura manuSyoMmeM jo kAraNa zrAtmArthI puruSake liye use ghaNita, nindanIya evaM tyAjya pradarzita kiyA hai| ThIka isI vRttise prerita hokara, pradhAna vyakti haiM unake dvArA bandanIya hogaI hai| kitanI nivRti pradhAna jainadharmake brahmacaryavratadhArI, nispRha, apari hI striyA~ eka pativrata dhAraNa karatI hai, kitanI hI Ajanma avivAhita rahakara nirmala brahmacaryavrata dhAraNa karatI haiM, grahI, zAnadhyAnataMpa lIna nigraMtha sAdhuzrone zrAtmakalyANa koI koI striyA~ vaidhavyakA tIvra duHkha bhI zrAjanma dhAraNa sAdhanameM strIprasaMga dvArA hone vAle doSoM aura vAghAnIra karatI haiN| zIlavrata dhAraNa karanase kitanI striyoM meM zApa prakAza DAlA hai, aura prasaMgavaza strIjAtikI bahuta kucha nindA bhI kI hai| kintu isapara bhI, ina jainAcAryoMkI dene ora anugraha karanekI bhI zakti prApta hogaI thI, aisA eka bhArI vizeSatA kaha rahI hai ki kathana karanekI bhASA zAstroMmeM varNana hai devatAoMke dvArA aisI striyoM kA aneka saMbaMdhI suvidhA ke liye hI aise kathana prAyaH puruSapakSase prakArase mahAtmya bhI dikhAyA gayA hai| aisI mahAzIlavanI kiye gaye haiM aura isIliye unameM vipakSI strIjAtike striyoMko jalapravAha bhI bahAne meM asamartha haiM. agni bhI saMsargakI nindA kI gaI hai, kintu ukta kathana samAna rUpase unako jalA nahIM sakatI, zItala ho jAtI hai, aisI striyoMko sarpa vyAghrAdi prANI bhI nahIM khA sakate aura na anya strIpakSameM puruSa jAtike liye bhI upayukta samajhane caahiye| sthAnameM uThAkara pheMka sakate haiN| sampUrNa guNose paripUrNa udAharaNArtha, digambara jainAcArake prasiddha prAcIna graMtha zreSTha puruSoM meM bhI zreSTha tadbhavamokSagAmI puruSoMko kitanI hI 'bhagavatI ArAdhanA' (zrAzvAsa 6, gAthA 661-1002) / zIlavatI striyAMne janma diyA hai| mohake udayase jIva * Also see Prof. Satkori Mukerji's kuzIla banate haiM, malina svabhAvake dhAraka banate haiM, aura article-The status of women in yaha mohakA udaya saba strIpuruSoMmeM samAna rItise hai| jo pIche * Jain religion" aura jainadharmera nArI sthAna, rUpanandA striyoMke doSoMkA varNana kiyA hai vaha zreSTha zIlavatI striyoMpauSa 1344 ke sAtha sambaMdha nahIM rakhatA arthAt vaha saba varNana kurzala For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anekAnta [vaSa - striyoMke viSayameM hI samajhanA cAhiye, kyoMki zIlavatI itanepara bhI, isa viSaya meM sandeha nahIM hai ki puruSajAti striyA~ guNoMkA paJja svarUpa hI haiM, unako doSa kaime chU ne dhama jaisI pavitra aura sarvakalyANakArI vastu ke nAmapara sakate haiN|" bhI strI jAti ke sAtha anyAya kiye hI haiN| vastuta:, jaimA - aparAjita sUra (5 vIM zatAbdI ), prAcArya ki vaMgIya sAhitya mahArathI sva. zarat bAbUne kahA he*jayanandi (10 vIM zatAbdI) paM. zrAzAdharajI (13 vIM 'samAjameM nArIkA sthAna nIce giranese nara aura nArI donoM zatAbdI) ityAdi vidvAnoMne zivAryake uparyata kathanakA kA hI aniSTa hotA hai aura isa aniSTakA anusaraNa karanese samarthana kiyA hai| jaina yogake prasiddha grantha jJAnArNavameM samAja meM nAgakA jo sthAna nirdiSTha ho sakatA hai. use prAcArya zubhacandra ne kahA hai - 'bAha! isa saMsAra meM aneka samajhanA bhI koI kaThina kAma nahIM hai / samAjakA artha hai simAjopAsA nara aura naarii| usakA artha na to kevala narahI hai aura na aura zIlasaMyamase bhUSita haiM tathA apane vaMzameM tilaka bhUta kevala nArI hI hai|" tathA "susabhya manuSyakI svastha saMyata hai, use zobhAyamAna karatI haiM tathA zAstrAdhyayana aura tathA zubhabuddhi nArIko jo adhikAra arpita karane ke liye matyabhASaNase alaMkRta hai|' tathA 'aneka striyA~ aisI kahatI hai vahI manuSyakI sAmAjika nIti hai, aura ise jo apane satItva, mahatva, cAritra, vinaya aura vivekase samAjakA kalyANa hotA hai| samAjakA kalyANa isa bAtase isa pRrzvatalako bhUSita karatI haiN|' 'mahApurANa meM jinasena nahI hotA ki nahIM hotA ki kisI jAtikI dharmapustakameM kyA likhA svAma:ne guNavanI nArIko strI sRSTi meM pramukhapada prApta karane hAra kyA na iso hai aura kyA nahIM likhA hai|" sAmAjika mAnavake saMbaMdhoM galI batAyA hai (nArI guNavatI dhatte strIsRSTira grimaM pdm)| eka zragraja vidvAnakA uAta guNabhadrAcArya kRta 'zrAtmAnuzAsana' kI TIkAmeM. anudAra "Perhaps in no way is the moral evaM sthitipAlaka kahe jAne vAle dala ke eka prAdhu naka progress of mankind more clearly 1947 917 shown than by contrasting the posividvAnakA kathana hai ki+-'...puruSarSAkA mukhya mAnakara 'tion of women among savages with unako saMbodhana kara yaha upadeza diyA gayA hai kintu strIke their position among the most liye jaba yaha upadeza samajhanA ho taba aimA artha karanA advanced of the civilized." arthAt asabhya cAhiye ki striyA~ kutsata vyabhicArI puruSoMke saMbaMdhase vahazI logomeM striyoMkI jo avasthA hai tathA samasamAjake vyasanoMmeM zrAsakta hokara aAtmahitase vaMcita rahatI huI sarvAdhika unnata logoMmeM strIjAtikI jo sthiti hai, usakI aneka pApa saMcita karake kyA narakoMmeM nahIM par3atI ? avazya tulanA karanese. mAnavajAtikI naitika unnatikA jitanA par3atI hai, aura unako narakoM meM DAlane meM nimitta ve puruSa spaSTa aura acchA patA calatA hai utanA zAyada kisI anya hote haiN| isaliye ve puruSa unheM narakake ghora duHkhoM meM praveza prakArase nahIM ho sakatA / astu, mAnavakI sabhyatA, susaMskRti karAne ke liye ughar3e hue vizAla dvArake samAna haiN| ....... ziSTatA aura vivekakI kasauTI strIjAtike prati usakA gRhadharmameM striyoM ke dvArA puruSoMko jo aneka upakAra milate vyavahAra aura pariNAmasvarUpa strIjAtikI sudazA hai| haiM unake badalemeM ve pApI puruSa haiM ki jo unako narakoMmeM vartamAnameM, manuSyake liye apamI 2 samAja, jAti aura DAlakara unakA apakAra karane vAle haiN|' vargakI avasthAko isa mApadaNDase hI jA~canA aura Adarza . isa prakAra strI jAtike saMbaMdha meM jainadharma aura jainAcAyo prAptikeliye prayatnazIla honA hI sarvaprakAra zreyaskara hogaa| kI nIti evaM vicAra spaSTa haiM aura ve kisI bhI anya dharma vIrasevAmandira / tA06.1.47 kI apekSA zreSThatara hai| -* zaratvAbUkA nibaMdha 'nArIra mUlya' (nArIkA mUlya) + jai0 pra0 20 kAryAlaya bambaIse prakAzita-AtmA- -pR067, 74, 64 nuzAsanakI paM0 vaMzIdhara kRta hindI TIkA pR. 65 For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASAkA jainakathA sAhitya ( le0 - paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ) kathA sAhityakI mahattA bhAratIya vAGamaya meM kathA purANa aura carita granthoMkA ullekhanIya bAhulya hai / prAyaH sabhI sampradAyoMke sAhityaka vidvAnoMne vividha bhASAoM meM purANoM caritoM aura kAvya campU "Adi graMthoMkA nirmANa kiyA hai| jahA~ jainetara vidvAnoMne sarvat gaura saMskRta Adi dUsarI bhASAoMmeM kathA sAhityakI sRSTi kI hai / vahA~ jainavidvAnoMne 'prAkRta aura saMskRtake sAtha apabhraMza, bhASAmeM bhI kathA, caritra, aura purANa graMtha nibaddha kiye haiN| itanA hI nahIM kintu bhAratakI vividha prAntIya bhASAoM marAThI, gujarAtI aura hindI zrAdimeM bhI kathA sAhitya racA gayA hai| astu, Aja maiM isa lekha dvArA pAThakoMko apabhraMzabhASAke kucha aprakAzita kathA sAhitya aura unake kartAoM ke sambandha meM prakAza dAlanA cAhatA hUM, jisase pAThaka unake viSaya meM vizeSa jAnakArI prApta karasakeM / kathAe~ kaI prakArakI hotI haiM; parantu unake do bheda mukhya hai-- laukika aura AdhyAtmika / ina donoMmeM sabhI kathAoM kA samAveza ho jAtA hai, athavA dhArmika aura laukika ke bhedase ve do prakArakI haiM unameM dhArmika kathAoM meM to AdhyAtmikatAkI puTa rahatI hai aura laukika kathAoM meM pazu-pakSiyoM rAjanIti, lokanIti Adi bAhya laukika manoraMjaka zrAkhyAnoMkA sammizraNa rahatA hai| inameM prAdhyA smikatAse zrota-prota dharmika kathAoMkA prAMtarika jIvana ghaTanA ke sAtha ghaniSTa sambandha rahatA hai aura unameM vratoMkA sadanuSThAna karane vAle bhavya zrAcakoMkI dhArmika maryAdAke sAtha naitika jIvanacaryAkA bhI acchA citraNa pAyA jAtA hai / sAthahI bhArI saMkaTa samupasthita honepara dhIratAse vijaya prApta karane, apane puruSArthako sudRDha rUpameM kAyama rakhane tathA dhArmika zraddhA aDola rahanekA spaSTa nirdeza pAyA jAtA hai, jisase unheM sunakara tathA jIvanameM utAra kara unakI mahattA yathArtha anubhava kiyA jA sakatA hai| kitanI hI kathAoM meM jIvanopayogI Avazyaka tasvakA saMkalana yatheSTha rUpameM pAyA jAtA hai jo pratyeka vyaktike jIvanako saphala banAne ke liye kAvazyaka hotA hai| asala meM satpuruSoMkA uccatara jIvana dUsaroMke liye Adarza rUpa hotA hai, usapara calane se hI jIvana meM vikAsa aura naitika caritameM vRddhi hotI hai, evaM svayaMkA Adarza jIvana banatA hai| isase pAThaka sahaz2ahI meM kathAkoMkI upayogitA aura mahattAkA zranubhava kara sakate haiN| apabhraMza bhASAke ina kathApranthoMmeM aneka vidvAna kaviyoMne vratakA anuSThAna athavA zrAcaraNa karanevAle bhavyazrAvakoM ke jIvana-paricaya ke sAtha vratakA svarUpa, vidhAna aura phalaprAptikA rocaka varNana kiyA hai| sAtha hI, vratakA pUrA anuSThAna karaneke pazcAt usakA udyApana karane kI vidhi, tathA udyApanakI sAmarthya na honepara dumanA vrata karanekI zrAvazyakatA aura usake mahatvapara bhI prakAza DAlA hai| kA udyApana karate samaya usa bhavya zrAvakakI dharmaniSThA, kartavyapAlanA, dhArmika zraddhA, sAdharmivAsalya, nirdoSavatAcaraNakI kSamatA aura udAratAkA acchA citraNa kiyA gayA hai aura usase jainiyoMkI tattat samayoMmeM honevAlI pravRttiyoM lokasevAoM, AhAra auSadhi, jJAna aura abhayarUpa cAradAnoM kI pravRtti, tapasvI-saMyamIkA vaidhyAvRtya tathA dInadukhiyoMkI samaya samayapara kI jAnevAlI sahAyatAkA ullekha pAyA jAtA hai| isa taraha yaha kathAsAhitya aura paurANika caritragraMtha aitihAsika vyaktiyoMke purAtana zrAkhyAnoM, vAcaraNoM zrathavA mIca U~ca vyavahAroMkI eka kasauTI hai / yadyapi unameM vastusthitiko alaMkArika rUpase bahuta kucha bar3hAcar3hA kara bhI likhA gayA hai; parantu to bhI unameM kevala kavikI kalpanAmAtra hI nahIM hai, kintu unameM kitanI hI aitihAsika zrAkhyAyikAe~ (ghaTanAe~) bhI maujUda haiM jo samaya samayapara vAstavika rUpa se ghaTita huI haiM / unake aitihAsika tathyoMko yoM hI nahIM bhulAyA jA sakatA / jo aitihAsika vidvAna ina kathAgranthoM aura purANoM ko korI gappa yA asalya kalpakArthIka gar3ha kahate haiM ve vAstavika vastusthitikA mUlya zrakane meM asamartha rahate haiN| ataH unakI yaha kalpanA samucita nahIM kahI jA sakatI / For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 074 anekAnta kathAgraMthoMke nirmANakA uddezya jainAcAyoM athavA nidhidvAnoM dvArA kathAyoMke banAye jAnekA samuddezya kevala yaha sIsa hotA hai ki yamase bace aura pratAdike suSThAna dvArA zarIra aura AtmA kI zuddhi kI ora asara ho sAtha hI duvryasanoM aura anyAya atyAcAroMke pUre pariNAmoMko dikhAmekA abhiprAya kevala unase apanI [rA karanA hai aura isa taraha jIvanakI kamiyoM evaM truTiyoMko dUra karate hue jIvanako zuddha evaM sAtvika banAnA hai / aura vratAcaraNa - janya puNya-phalako dikhAnekA prayojana yaha hai ki janatA zradhi se zrAdhaka apanA jIvana saMvata aura pavitra banAve, mAdajanaka, aniSTa, anu pasevya apaghAta kara bahudhAtarUpa abhaya vastuoMke vyava bahArase apane ko niraMtara dUra se aisA karanese hI mAnava apane jIvanako saphala danA sakatA hai| isase kaTa hai ki jainavidvAnoMkA yaha dRSTikoNa kitanA umra aura loko payogI hai| 1 kathAgrantha aura granthakAra aba taka isa apabhraMza bhASAmeM do kathAkoza, do bar3I kathAe~ aura unatIsa choTI choTI kathAe~ mere dekhane meM zrAI haiM / purANa aura caritagraMthoMkI saMkhyA to bahuta adhika hai jisapara phira kabhI prakAza DAlane kA vicAra hai| isa samaya to prastuta kathApranthoM aura granthakAroMkA hI saMkSipta paricaya nIce diyA jAtA hai : kathAkoza- -apabhraMza bhASAkA yaha sabase bar3A kathA koSa hai isameM vividha isake kAya dvArA phala prApsa karane bAkI kathAoMkA rocaka DhaMga se saMkalana kiyA gayA hai| isameM prAyaH ve hI kathAe~ dI huI haiM jinakA udAharaNasvarUpa ullekha AcArya zivAyakI bhagavatI ArAdhanAkI gAthAko pAyA jAtA hai| isase ina kAphI aitihAsika sabhyatA koI sandeha nahIM rahatA / prastuta kathAkaM zake racayitA muni zrIcandra haiM jo sahasrakIrtike praziSya aura vIracandra ke prathama ziSya the| yaha prantha tirepana saMdhiyoMmeM pUrNa huA hai| graMthI prazastise mAlUma hotA hai ki ise kavine hilapurake prAgvaTa vaMzI sajjanake putra aura mUlarAjanareza ke goSThika kRSNa ke liye banAyA thA / inakI dUsarI kRti [ vaMSa 8 * - snakaraNDa zrAvakAcAra paddhar3iyA chaMTa 21 saMdhiyoM aura cArahajAra cArI teIsa zlokoM meM samApta huA hai / isakA racanAkArala vikrama saMvat 1 hai ki zrIpurameM kayaM narendrakA rAjya thA / isa grantha meM bhI sabhyagdarzana ke nizaMkitAdi aMgoM meM prasiddha honevAloMkI kathAe~ bIca bIcameM dI huI haiM / dhammaparikkhA - isa graMthake kartA mevAr3avAsI dhakr3avaMzI kavivara harideza haiM jo govarddhana aura guru dartAke putra the / yaha cittaur3a ko chor3akara acalapura meM zrAe the aura vahA~ hI inhoMne vi0 saM0 1044 meM dharmaparIkSAko paMDhaDiyA chaMda racA thaa| isameM manovega ke dvArA aneka rocaka kathAnakoM tathA saiddhAntika upadezoM Adi payegI zraddhAkI dharma meM parivartita kara jaina suddha karanekA prayANa kiyA gayA hai| graMtha meM apane pUrva banI huI jayarAmakI prAkRtAdhA dharmaparIkSAkA bhI ulekha huA hai abhItaka aprApya hai| sAthahI apane se pUrvavartI sIna mahA kaviyoM kA muM svayaMbhU kora puSpadantakA bhI prazaMsAtmaka lekha kiyA hai| bhavisayattakahA pakSasya kathAgraMthoMmeM kavivara saru dhanapAla kI bhaviSyadattapaMcamI kathA hI sabase prAcIna mAlUma hotI hai| yaha graMtha 22 saMdhiyoMmeM pUrNa huA hai graMthakA kathAbhAga bar3A hI sundara hai / isa paMcamI take phala kI nidarzaka kathAe~ kaI vidvAna kaviyoMne racI hai jinakA paricaya phira kisI svataMtra lekha dvArA karAnekA vicAra hai| yaha dhanapAla nAmake vaizya vaMza meM utpanna hue the| unake pitAkA nAma mAesara aura mAtAkA dhanazrI devI thaa| kadeko sarasvatIkA varadAna prApta thaa| yadyapi kapine graMtha kahIM bhI usakA racanAkAla nahIM diyA, phira bhI yaha graMtha vikramI dazamI zatAbdIkA batAyA jAtA hai / 4 puraMdaravihANa kahA isa kathA kartA bhaTTAraka kati hai jinhoMne rAta dezake mahIyaDu' pradeza va godA (godhA ) nAmake nagara meM RSabhajina caityAlayamai vikrama saMvat 1240 kI bhAdoM zumalA caturdazI gubArake dina 'paTakarmopadeza' kI racanA kI hai| usa samaya dhAtukya vaMzI baMdideyake putra karyAkA rAjya thaa| graMtha kathine apane* vizeSa paricaya ke liye dekho, 'zrIcandra nAmake tIna vidvAna zIrSaka merA lekha anekAnta varSa 7 kiraNa 3-10 / For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kiraNa' 6-7 ] ko 'muni' 'gaNi' aura 'sUri' Adi vizeSaNoMke sAtha ullekhita kiyA hai / isase mAlUma hotA hai ki ve gRhastha zravasthA chor3a kara bAdako muni banagae the / yaha mAdhurasaMdhI vaifoe ziSya the| inhoMne apanI jo guruparamparA dI hai usase mAlUma hotA hai ki yaha amarakIrti zrAcArya amitagatikI paramparAmeM hue haiN| zramitagati kASTAsaMgha ke vidvAna the, jo mAthura saMghakI eka zAkhA hai / bha0 amarakIrtine SaTkarmopadezameM nimna graMthoMke race jAnekI sUcanA kI haineminAthacariu, mahAvIracariu, TippaNadharmacarita, subhASitaratnanidhi, dharmopadezacUDAmaNi aura bhAraNapaI / kheda hai ki ye graMtha abhItaka kisI bhI zAstrabhaMDAra meM upalabdha nahIM hue haiM / prastuta graMthakartAne apanA 'SaTkarmo padeza' aura 'puraMdavidhAnakathA' ye donoM graMtha ambAprasAdake nimittase banAye haiM yaha ambAprasAda amarakIrtike laghu bA~dha the / caMdagaDIkahA--isa kathAke kartA kavilakSmaNa thavA lAkha hai / inakI guruparamparAkA koI vivaraNa prApta nahIM huA / ataeva yaha kahanA atyaMta kaThina hai ki paDita lAkhU athavA lakSmaNa kisa vaMzake the aura unake gurukA kyA nAma thA ? lakSmaNa nAmake do apabhraMza bhASAke kaviyoMkA saMkSipta paricaya merI noTadukameM darja hai| unameM . prathama lakSmaNa kavi ve haiM jo jAyasa athavA jaisavAla vaMza meM upa hue the| inake pitAkA nAma zrIsAhula thA / yaha tribhuvanagirike nivAsI the, usake vinaSTa hone para ve yatra-tatra paribhramaNa karate hue vilarAmapura meM Ae the, yaha vilarAmapura eTA jilemeM zrAja bhI dasA huA hai| vahAMke seTha 'vilhaNa ke pautra aura jinadharake' putra zrIdhara the, jo, puravADhavaMzarUpI kamaloMko vikasita karane vAle divAkara the / inhIM sAhU zrIdharakI preraNA evaM zrAgrahase lakSmaNa ne 'jidattacarita' kI racanA vikrama saMvat 1275 kI pauSa kRSNA SaSThI ravivAra ke dina kI thaM + / inakA vizeSa paricaya svataMtra lekha meM diyA jAyagA / + bArahasaya sattarayaM paMcottarayaM vikkamakAla viyattau / paDamapakkhi ravivAraha chaTTi sahArai pUsamAse sammattau // - jinadattacaritaprazasti 275 dUsare kaci lakSmaNa yA lakhamadeva ve haiM jo ratanadeva nAmaka ke putra the aura jo mAlavadezake 'goda' nagarake nivAsI the| usa samaya yaha nagara dhana, jana, kana aura kaMcanase samRddha tathA uttuMga jinAlayoMse vibhUSita thA / yaha purANa vaMza ke tilaka the aura rAtadina jinavANI ke adhyayanameM lage rahate the / unakI ekamAtra racanA 'naminAthacariu' upalabdha haiM jisameM terAsI kar3avakoM aura cAra saMdhiyoM meM jainiyoMke bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAthakA carita citrita kiyA gayA hai / graMtha meM racanAkAla diyA huA nahIM hai kintu sirpha itanA hI ullekha milatA hai ki graMtha ASADhakI trayodazIko prArambha kiyA gayA aura caitrakI trayodazIko pUrNa huA thA / cataH nizcita samayakA samullekha karanA kaThina hai ina donoM lakSmaNa nAmake vidvAnoM meM se kauna lakSmaNa kavi candranaSaSThI kathAke kartA haiM athavA ina donoMse bhinna koI tIsare hI lakSmaNa yA lAkhU kavi ukta kathA ke kartA haiM, isake anusaMdhAna hone kI jarUrata hai / NijjharapaMcamI vihANa kahANaka--isa kathA ke kartA bhaTTAraka vinayacandra haiM jo mAthurasaMghIya bhaTTAraka bAlacandra ke ziSya the / vinaya caMdrake guru muni bAlacandra ne bhI jo udayacandake ziSya the, do kathAeM racI haiM jinakA paricaya dhAge diyA jAyagA / prastuta vinayacanda vikramakI terahavIM zatAbdI ke AcArya kalpa vidvAn paM0 zrAzAdharajIke samakAlIna vinayazcandrase, jinakI preraNA evaM zrAgrahase ukta paMDitajIne zrAcArya pUjyapAda (devanandI) ke iSTopadeza graMthakI saMskRta TIkA banAI thI* bhinna haiM; kyoMki paMDita zrAzAvarajIne unheM sAgaracandra munikA ziSya batalAyA hai jaisAki unakI TIkA prazastike nimna padyase prakaTa haiH - 1 upazama iva mUrtaH sAgarendu munIndrAdajanivinayacandraH sacca korekacandraH / jagadamatasagarbhazAstrasaMdarbhagarbhaH zucicaritavariSNoryasya dhinvaMti vAcaH // 2 // isa patha kI rozanI meM donoM vinayacandroMkI bhinnatA meM vinaye dumunervAkyAdbhavyAnugrahahetunA / iSTopadezaTIkeyaM kRtAzA dharadhImatA // 1 // - - iSTopadeza TIkAprazasti / For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 anekAnta [varSa 8 sandehako koI guMjAyaza nahIM rahatI; kyoMki una donoMkI niduhasattamI kahA aura narayautAgavihiguruparamparA bhinna bhinna hai| aura samaya bhI mitra hai / sAgara-. ina donoM kyAoMke kartA munikAla caMdra haiM jo muniudaya candake candraka ziSya vinayacandrakA samaya vikramakA tarahavA zatAbdI ziSyathe, inhIM bAlacanda munike ziSya vinayacandramunikA Upara sunizcita hai tathA ukra nirmarapaMcamI kathAke kartA vinayacandra paricaya diyA gayA hai / prastuta bAlacandramuni prAcArya inase bAdake vidvAna mAlUma hote haiM, inakI do kRtiyA~ aura kuM. kuMdake prAbhRtatrayake TIkAra muni bAla candrase mitra haiM; bhI samupalabdha haiN| eka 'cUmaDI' aura dUsarI 'kalyANakarAsu' kyoMki ve nayakIrtike ziSya the, jo siddhAnta cakravartIkI hai| ina donoMmeMse prathama racanAmeM tetIsa padya haiM aura upAdhise alaMkRta the| ukta kathAoMke kartA muni bAlacandra dvitIya racanA 'kalyANakarAsu' meM jainiyoM caturviMzati kaba hue, yaha yatheSTha sAdhana sAmagrIke prabhAvameM nizcitarUpase tIrthakaroMkI paMcakalyANaka tithiyoMkA varNana diyA huA hai| kahanA kaThina hai| . ye donoM racanAeM jisa guTake meM likhI huI haiM vaha vikrama jinattikahA aura ravibaukahA- saMvat 1576 meM sunapata nagarameM sikandarazAhake putra ibrAhIma donoM ke rAjyameM likhA gayA hai / isase vinayacandra anumAnata: sau . kathAzrAka kathAoMke kartA yazakIrti bhaTTA.guru kIrtike laghubhrAtA va ziSya yA Der3hasau varSa pUrva hI hae hoge ata: inakA samaya the| gue kIrti mahAtapasvI the, unakA tapazcaraNa se zAra vikramakI 14 vIM yA paMdravIM zatAbdI hogaa| atyaMta kSINa hogayA thaa| inake ziSya yaza:kIrti apane samaya ke eka acche vidvAn kavi the / inhoMne saMvat 1486 meM x anekAnta varSa 5 kiraNa 6-7 pRSTha 258 se 61 taka jo vibudhazrIdharake saMskRta bhaviSyadattadaritra aura apabhraMza vinayacandra munikI cUnaDInAmakI racanA prakAzita huI hai| bhASAke 'sukamAlacarita' kI pratiyA~ apane jJAnAvaraNI usake mudrita pAThakA nayA mandira dharmapurA dehalIkI karmake kSayArtha likhavAI thIM / mahAkavi rahadhUne apane hastalikhita pratiparase'tA. 8-5-45 ko maine saMzodhana samma jinacarita' kI prazastimeM raza:kIrtikA nimna zabdoM kiyA thA usake phalasvarUpa mAlUma huA ki mudrita pAThameM meM ullekha kiyA hai:prathama-dvitIya padya tathA antima padyakI kucha paMkriyA~ lekhakoM "bhavva-kamala-sara-koha-payaMgo, kI kRpAse chUTa gaI haiM jisase cUnaDIke 31 padya zeSa baMdi vi sirijasakitti asNgo|" shagae haiN| asanameM ukta cUnadI 33 poMmeM samApta huI kavi rahadhUne yaza:kIrti tathA inake ziSyoMkI preraNAse hai, usakA vaha Adi aura antima bhAga isa prakAra hai:- kitane hI graMthoM kI racanA kI hai / yaza:kIrtine svayaM apanA zrAdibhAga 'pANDavapurANa' vi0 saM0 1547 meM agravAlavaMzI sAhu viNaeM vaMdivi paMcaguru vIlhA ke putra hemarAjakI preraNAse banAyA thA, yaha pahale moha-mahAtama-toDaNa-diNayara, baMdivi vIraNAha guNa gaNa hr| hisArake nivAsI the aura bAdako udayavaza dehalImeM rahane tihuvaNa sAmiya guNa gilaTa, mokkhaha,maggu payAsaNa jggur| lage the, aura jo dehalIke bAdazAha mubArakazAhake maMtrI the, NAha lihAvahi cUnaDiyA,munDa pamaNai piDa jo ddivikr| vahA~ inhoMne eka caisyAlaya bhI banavAyA thA aura usakI paNavivi komala-kuvalaya-Na yaNI loyAloya pyaasnn-vynnii| pratiSThA bhI karAI thii| inakI dUsarI kRti 'harivaMzapurANa' pasari vi sArada joyaha jimA, jAaMdhArau sayalu viNAsahI hai jisakI racanA inhoMne vi0 saM0 1500 meM hisArake sA mahu Nivasara mANusahi, haMsavahU jima devI sarAsaha // 2 sAhu divaDhAkI preraNAse kI thI / sAhudivaDhA agravAla antima kulameM utpanna hue the aura unakA gotra goyala thaa| ve bar3e iha cUnaDIya muniMda payAsI, saMpuNNA jiNa aagmbhaasii| dharmAtmA aura zrAvakocita dvAdaza vratoMkA anuSThAna karanevAle paDhahiM guNahiM jesAhahiM, tena siva.suha lahahiM pyteN| ra ya the| inakI tIsarI kRti prAdityavAra kathA hai, jise ravivrataviNaeM vaMdivi paMcaguru // 33 // * dekho, ukta donoM graMthoMkI lekhaka pusspikaa| For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] apabhraMza bhASAkA jainakathA-sAhitya 277 . kathA bhI kahate haiN| aura cauthI racanA jinarAtri kathA hai puNyAsava kahA-isa kathA graMthameM kavivara rahaSa jisameM zivarAtri kathAke DhaMgapara jinarAtrike bratakA phala. ne puNyakA zrAzrava karanevAlI bratoM kI kathAe~ dI haiN| graMthameM batalAyA gayA hai| inake sivAya 'candappaha cariu' nAmakA kula teraha saMdhiyA~ haiN| isa graMthakI racanA kavivara raidhane apabhrazabhASAkA 'eka grantha aura hai usake kartA bhI yazaH mahAbhavya sAhU nemidAsa kI preraNApe kI hai, aura isaliye kIrti haiN| ve prastuta yaza:kIrti haiM yA ki. anya koI yaha graMtha bhI unhIMke nAmAMkita kiyA gayA hai| graMthaprazastimeM yaza:kIrti haiM isakA ThIka nizcaya nahIM; kyoki isa nAmake sAha ne miAsake parivArakA vistRta paricaya nihita hai| aneka vidvAna hogae haiN| ___kavivara rahadhUne apabhraMzabhASAmeM 23-24 graMthoMkI praNathamI kathA-isa thAlekI ra racanA kI hai| rahadhu haiM jo bha0 yazakIrtike samakAlIna vikramakI 15 vIM aNathamI kathA (dvitIya)-isa kathAke kartA zatAbdIke uttarArtha aura solahavIM sadIke prArambhake vidvAn kavi haricanda haiM jo agravAla kula meM utpanna hue the| isake haiN| padmAvatI puravAlakulameM samutpanna hue the, udayarAjake sivAya inakA koI paricaya upalabdha nahIM hotA / prastuta prapautra aura harisihake putra the, gvAliyarake nivAsI the| kathA paM0 raithUkI ullikhita kathAse bar3hI hai, yaha 16 inhoMne vi0 saM0 1466 meM sukauzalacaritakI racanA kI hai, kar3avakoMmeM samApta huI hai| aura usameM rAtribhojanake doSoMkA yaha Azukavi the aura jaldI hI sarala bhASAmeM kavitA karate ullekha karate hue usake tyAgakI preraNA kI gaI hai| the / kavi raidhUne gvAliyarake tomaravaMzI rAjA aNaMtavayakahA Adi 15 kathAe~-huna gasiMha aura unake putra kIti siMhake rAjakAlameM kathAoMke kartA bhaTTAraka guNabhadra haiN| yadyapi guNabhadra nAmake aneka graMthoM kI racanA kI hai aura mUrtiyoM kI aneka vidvAna prAcArya aura bhaTTAraka prasiddha haiN| parantu ye pratiSThA bhI karAI hai| ve pratiSThAcArya nAmase prasiddha bhI the| bhaTTAraka guNabhadra una sabase bhinna haiN| yaha mAthurasaMghI bhaTTAkavine prastuta 'bhaNathamI' kathAmeM rAtribhojanake doSoM aura raka malayakIrtike ziSya the aura apane ukna guruke bAda usase honevAlI vyAdhiyoMkA ullekha karate hue likhA hai gopAcalake paTTapara pratiSThita hue the| inakI racI huI nimna ki do hI dinake rahanepara zrAvaka loga bhojana kareM, kyoMki pandraha kathAe~ paMcAyatI mandira dehalIke guTakA naM. 13 sUryake teja maMda honepara hRdayakamala saMkucita ho jAtA hai, 14 meM dI haI haiM, jo saMvat 1602 meM zrAvaNa sudI ekA ata: rAtribhojanakA dhArmika tathA zArIrika svAsthyakI dRssttise| dazI somavArake dina rohatakanagarameM pAtisAha jalAluhInake tyAgakA vidhAna kiyA hai, jaisA ki usake nimna do pose rAjyakAlameM likhA gayA hai / una kathAoM ke nAma isa prakaTa hai prakAra haiM:ji roya daladiya dINa aNAha, 1 aNaMtavayakahA 2 savaNabArasivihANakahA ji kuTTha galiya kara karaNa savAha / 3 pakhavaikar3A 4NahapaMcamI kahA 5caMdAyaNavayaduhaggu ji pariyaNu vaggu aNehu , kahA 6 caMdaNachaTThI kahA 7 NarayautArI duddhArasakahA su-rayaNihiM bhoyaNu phaju ji muNahu // 8 // maNiddahasattamI kahA hamauDasattamI kahA 10 pupphaM ghar3o dui vAsaru thakkai jAma , jali-vayakahA 11 rayaNatayavihANakahA 12 dahasubhoyaNu sAvaya bhujahi tAma / lakkhaNavayakahA 13 laddhivayavihANa kahA 14. diyAyaru teu uji maMdara hoi, + dekho, anekAnta varSa 5 kiraNa 6-7 / . sakukuccai cittahu kamalu ji soi||6|| atha saMvatsaresmin zrInRpavikramAdityarAjyAt saMvat 1602 + vizeSa paricapake liye dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga varSe zrAvaNasudi 11 somavAsare rohitAsazubhasthAne pAtisAha 11 kira 9 meM merA bha. yazaHkIrti nAmakA lekh| jalAladI, (jalAluddIna) rAjyapravartamAne pch|| For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 - anekAnta [varSa / solahakAraNavayavihi 15 suyaMghadasamI khaa| kahA-isa kathAke racayitA ina kathAoMmeMse naM.1,10 aura 12 naMbarakI tInoM vimalakIti haiM. inakI guruparamparA AdikA koI paricaya kathAe~ gvAliyarake jaisavAla vaMzI caudharI lakSmaNasiMhake putra lakSmaNasihaka putra prApta nahIM ho skaa| nahIM paMDita bhImasenake anurodhase racI gaI haiN| aura naM. 2 tathA * subaMdhadasamI kahA-isa kathAke kartA kavivara naM0 13 kI ye donoM kyAe~ gvAliyaravAsI saMghapati sAhu uddharaNake jinamandirameM nivAsa karate hue sAha sAraMgadevake devadatta haiN| inakI guruparamparA aura samayAdi bhI prApta nahIM ho skaa| ke putra devadAsakI preraNAko pAkara banAI gaI haiN| naM.. kI kathA ukra gopAcalavAsI sAha bIdhAke putra sahajapAlake ravivaukahA aura aNantavayakahAanurodhase likhI gaI hai| zeSa nau kathAoMke sambandhameM ina donoM kathAoMke racayitA muni nemicandra haiM jo mAthura nirmApaka bhavya zrAvakoMkA koI paricaya diyA hayA nahIM hai| saMghameM prakhyAta the| nemicandra nAmake aneka vidvAna hogae bhaTTAraka guNabhadrakA samaya bhI vikramakI 16 vIM zatA- ataH sAmagrIka abhAvasa prastuta nAmacandra kI ra bdIkA pUrvArdha hai; kyoMki saMvat 1506 kI dhanapAla paMcamI aura samayAdike sambandhameM abhI kucha nahIM kahA jA sktaa| kathAkI prazastise mAlUma hotA hai ki usa samaya gvAliyara inake atirikra 'aNaMtavayakahA' aura 'muttAvalI ke paTTapara bhaTTAraka hemakIrti virAjamAna the / aura saMvat vihANakahA' ina donoM kathAoMke kartA abhI ajJAta haiM, 1521 meM rAjA kIrtisiMhake rAjyameM gaNama maujada the jaba prastuta kathAoMmeM kartAkA koI paricaya diyA huA nahIM hai| jJAnArNavakI prati likhI gaI thii| inhoMne apanI kathAoM ___isa taraha isa lekhameM do kathAkoSoM, do bar3I kathAoM meM racanA samaya nahIM diyA hai| isIse nizcita samaya mAlUma aura choTI choTI tIsa kathAoMkA paricaya diyA gayA hai| karane meM bar3I kaThinAI ho jAtI hai| AzA hai anveSaka vidvAna ina kathAoMke atirikra jo aura digambara tathA zvetAmbara kathA sAhitya ho usapara bhI prakAza * dekho, dhanapAla paMcamI kathAkI lekhaka prazasti, kaarNjaaprti| DAlanekA yatra kareMge, jisase isa kathA sAhityake sambandhameM aura kaiTaloga saM0 prA0 sI0 pI0 eNDa barAra / janatAkI vizeSa jAnakArI prApta ho ske| - dekho, 'jJAnArNava' ArA pratikI lekhaka prazasti / vA. 20 / 10 / 46] vIrasevAmandira, sarasAvA 'merA yaha vizvAsa hai ki ahiMsA hamezAke liye hai| vaha AtmAkA guNa hai isaliye vaha vyApaka hai; kyoMki prAtmA to sabhIke hotI hai| ahiMsA sabake liye hai, saba jagahoMke liye hai, saba samayoMke liye hai| agara vaha daraasala AramAkA guNa hai. to hamAre liye vaha sahaja ho jAnA cAhiye / zrAja kahA jAtA hai ki satya vyApArameM nahIM calatA, rAjakAjameM nahIM cltaa| to bhira vaha kahA~ calatA hai ? agara satya jIvana ke sabhI kSetromeM aura sabhI vyavahAroMmeM nahIM cala sakatA to vaha kaur3I kImatakI cIz2a nahIM hai| jIvana meM usakA upayoga hI kyA rahA ? mai to jIvanake haraeka vyavahArameM usake upayogakA nitya nayA darzana pAtA hUM? -mahAtmA gAMdhI "duniyAmeM jitane loga dukhI hue haiM, ve apane sukhake pIche par3e, isIliye dukhI hue| aura jo dunigameM sukhI pAye jAte haiM, ve saba auroMko sukhI karanekI kozizake kAraNa hI sukhI haiN| kAza, kevala hamAre dharmopadezaka hI nahIM, kintu duniyAke rAjanaitika netAgaNa mI isa siddhAntako samajha lete|" -kAkA kAlelakara For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jainamandiroMke dhvaMsAvazeSoMse nirmita masjideM purAnI dillIkI masjida jAya ki unakA sthAna parivatana nahIM kiyA gayA to * sarvaprathama to musalima vijetAoMko jaina bhI yaha to pratyakSa hai ki musalamAnoMne unake caugirda mandirake staMbhapUrNa sabhAmaMDapoMmeM vaha sarva sAmagrI prApta dIvAreM khar3I karadI, kyoMki sabhI 'sUtrapatha' unakI hogaI jo ki eka banI banAI masjidake liye Ava apanI zailIkI sajAvaTase Dhake huye haiM aura unake zyaka hotii| jo kucha karanA thA vaha kevala itanA hI . samasta khule (ughar3e) hue bhAgoM meM nukIlI maharAbeM ki bhavanake bIca meM sthita jaina mandira ( vedIgRha) banI huI haiM jinakA ki bhAratIya kabhI upayoga ko haTA diyA jAya aura pazcimI dizAmeM maharAboM nahIM karate / saba bAtoM ko dhyAnameM rakhate hue sabhAse alaMkRta eka naI dIvAra khar3I karadI jAya, jo vanA yahI pratIta hotI hai ki musalamAnoM ne samUcI ki khudAke baMdoM (musalamAnoM) ko usa dizAkA nirdeza imAratako punaH saMyojita karake use usakA vartamAna karatI rahe jisameM ki makkA avasthita hai, aura avasthita rUpa diyA hai| kanoge' kI prakhyAta masjida jisakI ora, jaisA ki sarva prasiddha hai, namAjake prAcIna kAhirAmeM sthita amarUkI masjidakI yojanA vakta muha karake khar3e honekI kurAnameM unake liye ke bilkula samakakSa DhaMgapara punaH saMyojita eka jaina AjJA hai| kintu yaha nizcayase nahIM kahA jA sktaa| mandira hI hai, isa meM tanika bhI sandeha nahIM hai / chata ki bhAratavarSa meM ve kabhI mAtra itanese hI santuSTa rahe aura gumbada saba jaina sthApatyakalAke haiM jisase ki hoN| kamase kama ina do udAharaNoMmeM jinakA hama andarUnI hisse meM mUra (musalamAnI-arabI) zailIkA ullekha karane jA rahe haiM, unhoMne, upayukta parivatana . koI bhI cinha dRSTigocara nahIM hotA; kintu bAharI ke atirikta, jaina staMbhoMke Age maharAboMkA eka bhAga utanA hI vizuddha musalmAnI kalAkA hai / mAMDU paradA uThAnekA aura use ati yatnapUrvaka nirmitI ke nikaTa dhAra sthAnameM eka anya masjida hai jo tathA sarvaprakAra sampanna pracura khudAI-kaTAIko kArI- apekSAkata arvAcIna hai aura nizcaya hI eka jaina se jo ki unakI bhAratIya prajA nirmANa kara mandirakA punaryojita rUpa hai| eka dUsarI masjida sakatI thI, alaMkRta karanekA bhI nizcaya kiyaa| jaunapurake kilemeM tathA ahamadAbAda va anya sthAno ___ yaha nirNaya karanA tanika kaThina hai ki kisa hada kI aneka dUsarI masjideM-saba hI, jainamandiroM ruka ye staMbha usI rUpa aura kramameM avasthita haiM jisameM ko tor3a phor3akara aura unase prApta sAmagrIkI eka ki bhAratIyoMne unakI mUlataH yojanAkI thI, athavA vibhinna yojanAnusAra punaryojanA karaneke DhaMgako kisa hada taka vijetAoMne unheM sthAnabhraSTa karake sUcita karatI haiN| astu, yadi kutubakI masjidavAle punaH saMyojita kiyA / yadi yaha mAna bhI liyA staMbha pUrvavat avasthita rahate to yaha eka apavAda For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anekAnta hotA, kintu phira bhI maiM yaha sandeha kiye binA nahIM raha sakatA ki konoM meM sthita dumaMjile bhavana imAratoM meM se bhI kuchaeka apane mUlarUpa hI sthita haiM; kintu isapara hama ajamerI masjidake prakaraNa meM jisa masjida meM ki jainastaMbha prAyaH nizcayataH apanI prAthamika yojanAnusAra sthita haiM, punaH vicA* kareMge / tathApi yaha pUrNataH nizcita hai ki kutubake kitane hI staMbha vaise hI khaMDoM se nirmita haiM, aura ve masjidake nirmAtAoM dvArA una sthAnoM meM sthApita kiye gaye haiM jahAM ve Aja bhI khar3e hue haiN| vaha bhAga arthAt pradhAna staMbhazra NIkA ardhabhAga (jo ki maharAboM kI vizAla zrRMkhalAke sanmukha par3atA hai) apane rUpako svayaM zabdoM kI apekSA kahIM adhika bhale prakAra spaSTa karatA hai / vaha itanA vizuddha jaina hai ki ukta zailIkA kathana karate hue usakA kathana zAyada vahIM karanA cAhiye thA; kintu vaha bhAratavarSakI cUMki sabase prAcIna masjidakA eka aMga -- janarala kaneghamako usakI dIvArapara eka abhilekha aGkita milA thA jisameM likhA thA ki isa masjidake vAste sAmagrI pradAna karaneke liye 27 bhAratIya mandira naSTa kiye gaye the (Arkolojikala ripoTrsa, jilda 1 50 176) / tathApi isaparase vizeSa kucha siddha nahIM hotA jaba taka ki kisIko yaha mAlUma na ho ki isa kAryake liye jo mandira dhvaMsa kiye gaye ve kaise the / khajurAho jaise 27 mandira, gandhaI mandirako chor3akara, isake andarUnI maMDapoMke zradheke liye bhI staMbha pradAna nahIM kara sakate, aura sAdarI jaisA eka hI mandira pUrI masjida ke liye paryApta sAmagrI prastuta karadetA, yadyapi yaha mandira bahuta zrarvAcIna hai tathApi yaha mAnalene kA bhI koI kAraNa nahIM hai ki muslimakAla se pUrva aise mandira avasthita hI nahIM ho sakate the / [varSa 8 hai ataH isI prasaMga meM usakA ullekha karanA sarvopayukta hai| ye staMbha usI zra eNI ke haiM jaise ki zrAbU parvatapara ( delavAr3Ake jainamandiroM meM ) prayukta hue haiM- sivAya isake ki dehalIvAle staMbha unakI apekSA adhika samRddha aura adhika zramapUrvaka nirmita haiM / inameM se adhikA~za to saMbhavataH 11 vIM yA 12 vIM zatAbdI ke haiM aura bhAratavarSa meM upalabdha una thor3ese namUnoM meM se haiM jo ki zralaGkAroM (sajAvaTa) se atyadhika lade hue haiN| inameM, sivAya paradeke pIche vAle staMbho ke tathA unameM se kucha ekake jinakA saMbaMdha adhika prAcInatara bhavanoM se thA, sabameM hI zirobhAga (coTI) se lagAkara mUla taka eka iMca sthAna bhI kahIM sajAvaTase khAlI nahIM hai / tisapara bhI inakI sajAvaTa itanI tIkSNa hai aura itanI caturAI evaM kuzalatA se aGkita kI gaI hai aura usakA prabhAva unakI jINeMzIrNa avasthAmeM bhI itanA citropama hai ki aisI atyadhika saundaryapUrNa vastumeM koI bhI doSa DhUMDha nikAlanA atyanta kaThina hai / kucha staMbhoM meMse unake aDDo meM aMkita aisI mUrtiyoM ko kATa-tor3a kara nikAla diyA gayA hai jo ki musala - mAno kI mUrtipUjAviSayaka kaTTaratAko kSubdha varatI thIM / kintu chatameM tathA kama dIkha par3ane vAle bhAgoM meM jaina arhato kI padmAsanastha mUrtiyA~ aura usa dharma ke anya cinha - dhArmika pratIka- Adi aba bhI lakSita kiye jA sakate haiN| kutubamInAra - yaha spaSTa nahIM hotA ki mInAra kI khar3I bAMsurI numA koniyeM kahA~se naqala kI gaI haiM- khurAsAna tathA aura sudUra pazcima meM pAI jAnevAlI mInAroM kI kisI prakalpaka vizeSatAse, yA ki ve janamandiroM kI For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] AkRtiyoM parase lIgaI haiM ? gajanIkI mInAro ke talabhAgoM kI AkRtiyoM ko dekhate hue prathama niSkarSa kI saMbhAvanA sI pratIta hotI hai; kintu anako mandiroM, vizeSakara maisUra tathA anya sthAnoM ke jaina mandiroM kI tArAkRti (sitArenumA zakala) se yahI pratIta hotA hai ki ve mUlataH bhAratIya hI haiN| kutubakI masjida prAcIna jainamandiroMke dhvaMsAvazeSoM se nirmita masjideM kutubuddInakI masjida, jo ki sAre 'kuvvatula islAma' (islAmakI zakti ) kahalAtI hai, sAmanese pIche kI ora, sthUla rUpase 150 phITa lambI hai aura AjU bAjU usakI AdhI (lagabhaga 75 phITa) caur3I hai / unake madhyakA khulA AMgana 142 phITa lambA aura 108 caur3A hai| pUrvI aura uttarI dizAke dvAra abhI bhI samUce haiM aura unapara masjidakI sthApanA- saMbaMdhI abhilekha aMkita haiN| dakSiNI dizAkA dvAra aura usake sAtha hI pazcimI sirekA bahubhAga tathA dakSiNI dIvAra kI sampUrNa pazcimI staMbhAvalI asya ho cukI haiN| yadyapi yaha masjida pUrNataH bhAratIya 'balki - vastutaH jainamaMdiroM kI sAmagrIse nirmita hai tathApi isakA pratyeka bhAga dubArA hI nirmita huA hai| ye mata bhI, ki zrAMganakA prAkAramUla tathA vistRta maharAbadAra paradeke pIche vAle staMbha usI prakAra avasthita haiM jaise ki ve bhAratIyoM dvArA nirmita kiye gaye the, vaise hI bhramapUrNa haiN| isameM zaka nahIM ki prAraMbha meM dIvAroM kA bAhirI bhAga usI prakAra plAsTara se pUrNatayA DhakA huA thA jaisA ki andarUnI bhAgake khaMbhe; kintu yaha saba plAsTara aba utara cukA " 281 hai / pUrvI dvArake bIcase jo dRzya dIkha par3atA hai vaha bar3A hI manohara hai aura madhya gumbadake donoM ora sthita kramabaddha staMbhAvalIkA jo dRzya choraparase dIkha par3atA hai vaha atyanta kamanIya hai / yaha gUr3hachannapatha (Corridor) prAyaH pUrNa hai, kintu uttara ora vAle aise pathakA tIna cauthAI bhAga tathA dakSiNI patha evaM apekSAkRta adhika sAde staMbhoM kA atyalpAMza hI aba avazeSa raha gayA hai| sarvAdhika sundara staMbha pUrvI AcchAdita pathakI uttara dizA meM sthita haiM; unake Upara aMkita puSpapAtroM (phUladAna, gamale) jinameM se phUla pattiyA~ bAharako laTaka rahI haiM, prathAnusArI puSpamAlAyukta vyAghramukhoM, gucchedAra rassiyoM, jaMjIroMse laTakatI ghaMTiyoM aura aneka kausumI ( phUladAra) racanAoMkA utkIrNIkaraNa dhyAnapUrvaka parIkSaNa karane yogya haiM / dIvArakhe dUsarI paMktimeM, madhyasthalase uttara kI ora pAMcaveM staMbha eka sayukta gau (gAya-bachar3A) ati hai, aura umI paMkti meM AMganake sirepara pAMcavA staMbha samasta staMbhoM meM zAyada sarvAdhika sundara staMbha hai / anekoM adhakhaMDita jainamUrtiyA~ aura kitanI hI akhaMDita bhI, jo ki mAsTara dvArA pUrNatayA chipAI jA sakatI thIM, ina staMbhoM para utkI huI dekha pdd'eNgii| noTa- prastuta lekha, lA0 pannAlAlajI jaina agravAla dehalI dvArA preSita 'All about Delhi' ( saba kucha dehalI sambandhI) nAmaka pustaka ke pR0 41, 44-45, 4647, 51, 187 parase liye gaye aMgrejI uddharaNoMkA anuvAda hai -- jyotiprasAda jaina, ema. e. For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA eka-kartRtva pramANasiddha hai - (le0 nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) , __[gata kiraNase Age] upalakSaNamAtra hai| yasamA natA-yasa- asAdhAraNa'-usI mAtra meM rahanevAlA aura tadatirikrameM na rahane vAlA-dharma hotA hai vahI unakA cyAvarIka lakSaNa mAnatApara vicAra (bhedaka) mAnA jAtA hai| para jo dharma Tabhayatra donoMmeM hamane prAptamImAMsAke adhyAtma bahirapyeSa vigrahA- pAyA jAtA hai vaha lakSaNa nahIM hotA-upalakSaNa ho sakatA dimahodayaH' isa dvitIya kArikA-vAkya aura usake ' isa dvitIya kArikA-vAkya bhAra usaka hai / ata: mAnavIya kSudhAdi pravRttiyoMkA abhAva kisI prAcArya vidyAnanda tathA basunandikRta TIkAgata vyAkhyAnase apekSAse samAnatA rakhane vAle sarAgI aura vItarAgI devAne yaha pramANita evaM pratipAdita kiyA thA ki prAptamImAMsA- . batalAnese ve abhinna nahIM ho jAte-sakaSAya aura akaSAyakArane sudhAdi pravRttiyoM ke prabhAvako kevalImeM zrAbhyantara kAbheTa unameM pAna vigrahAdi-mahodaya (zArIrika atizaya) ke rUpameM svIkAra , aba prazna sirpha yaha raha jAtA hai ki phira use (kSudhAdi kiyA hai-use chor3A nahIM hai| kintu vaha rAgAdimAn pravRttiyoMke abhAvako) ghAtikarma-laya-nya yA mahanIyakarmasvargavAsI devatAoM meM bhI pAyA jAnese lakSaNa nahIM hai- saya-janya kaise mAnA jA sakatA hai kyoMki ina kose viziSTa saMrAgI devoM meM bhI vaha pAyA jAtA hai? isapara pro. sA. ne yaha Apatti upasthita kI hai ki vAstava meM sama yahIM bhUla karate haiM ki kSadhAdi pravRttiyoMke yadi kSudhAdi-pravRttiyoMkA abhAva sarAgI devoMmeM bhI ho, to prabhAvako sarvathA ghAtikarmakSaya-janya athavA mohanIya kara sarAgI aura vItarAgI devoMmeM koI bheda nahIM rhegaa| sAthameM kSaya-janya hI samajha lete haiN| para bAta yaha nahIM hai / kSudhA sudhAdi pravRttitoMke abhAvako ghAtikama-kSaya-janya yA mohanIya- pravRttiyoMkA abhAva ghAtiyA koMke athavA mohanIya karma karma-kSaya-janya nahIM mAnA jA sakegA; kyoMki sarAgI devoMke sarvathA kSayase bhI hotA hai aura unake viziSTa kSayopazama ghAtikarma aura mohanIrakarma maujUda haiM? bhI hotA hai| koI bhI guNa athavA doSAbhAva ho vaha / isakA uttara yaha hai ki sarAgI aura vItarAgI devoM meM tarahase hotA hai2-karmoM ke cayase athavA karmoM ke zyopasA "jo bheda hai vaha sudhAdi pravRttiyoMke abhAvako lekara nahIM hai, 'taditarAvRttitve sati tnmaatrvRttitvmsaadhaarnntvm'|-t. kintu sarAgatA aura vItarAgatAko lekara hai jaisAki unake 2 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cA 3. nAmAMse aura svayaM prAptamImAMsAkArake 'rAgAdimatsu saH' karma dhAtikarma kahalAte haiN| inameM mohanIra.kA to prabhA isa pratipAdanase hI prakaTa hai| arthAt jo svargavAsI deva haiM. tIna tarahase hotA hai-upazamase, kSayopazamase aura kSayase ve to rAga, duSa, moha Adi dopoMse viziSTa haiM aura jo zeSa tIna karmoMkA abhAva do hI tarahase hotA hai-kSayo vItarAgI deva haiM ve una doSoMse sarvathA rahita haiM-niSi ' pazamase aura kSayase / upasama, kSayopazama aura kSaya tInoM haiN| ata eva dudhAdi pravRttiyoMkA amAva donoM meM rahanepara hAlata meM doSAbhAva aura guru kA prAvirbhAva hotA hai| bhI sarAgatA aura vItarAgatA-kRta bheda unameM spaSTa hai| upazamakI hAlatameM doSabhAva aura guNa kA prAvibhora kitanI hI bAtoM meM samAnatA aura kitamI hImeM asamAnatA antarmuhurta jitane kAla ke liye hI hotA hai| ataH yA donoM hara ekameM rahatI haiN| itanA hI hai ki jo unakA yahA~ gauNa hai| kSayopazama avasthAmeM doSAbhAva aura guNa For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai 283 se / karmoM ke sarvathA kSayase jo doSAbhAva athavA guNa hotA cAra-cAra mahIne aura eka eka varSa taka pratimAyoga dhAraNa hai vaha apane paripUrNa rUpameM aura sadAke liye hotA hai| karanepara bhI kabhI thakate nahI haiM aura na unheM pasInA hI usa naSTa zeSake athavA utpaca guNake aMbhAvake punaH honekI pAtA hai| rAjavArtikakA yaha uddharaNa isa prakAra hai:kisI bhI kAla, kisI bhI kSetra aura kisI bhI paryAyameM "vIryAntarAya, yopazamAvirbhUtAsAdhAraNakAyabasambhAvanA nahIM rhtii| eka bAra utpanna huA phira vaha saTeva latvAnmAsikacAtaumika-sAMvatsarikAdipratimAyo - ananta kAlataka vaisA hI banA rahatA hai-usakI pracyuti phira nahIM hotii| para karmoM ke kSayopazamase jI doSAbhAva : gadhAraNe'pi zrama-klamavirahitAH kAyabalinaH"pR.144 athavA guNa hotA hai vaha nyUnAdhika aura kisI nizcita devoMke Ayukarma aura ghAtikarmakA udaya maujUda hai. aura kAla taka ke liye hI hotA hai aura isIliye kSayopazamika zrAdukarma to pratikSaNa galatA bhI rahatA hai phira bhI unake / guNa athavA doSAbhAva taratamatA-nyUnAdhikatAko liye hae pAye jarA nahIM jAtI-usakA abhAva hai aura isIliye unheM jAte haiM aura asaMkhyAtarUpase ve ghaTate bar3hate rahate haiM--eka 'nirjara" kahA gayA hai / yadi pUchA jAya ki unake jarAkA bAra utpanna huthA kSayopazamika guNa athavA doSAbhAva prabhAva kisa karmake kSayase hai yA kisa tarahase hai to isakA kAlAntara, dezAntara aura paryAyAntarameM naSTa hokara punaH bhI uttara yahI diyA jAyagA ki yadyapi unake vIryAntarAyakarmakA utpanna ho jAtA hai| udAharaNasvarUpa eka vIryAntarAyakarmake udaya hai-kSaya nahIM hai phira bhI usakA unake bhavani mattaka kSayopazamako hI lIjiye, vaha sarvato nyUna sUkSma nigodiyA viziSTa kSayopazama hai aura usase unheM aisA bala prApta rahatA labdhyaparyAptaka hotA hai aura sarvato adhika terahaveM guNa- hai ki jisakI vajahase ve buDhApAko prApta nahIM hote| isI sthAnake unmukha 'hae bArahaveM guNasthAnavI mahAyogI kSayopazamake prabhAvase pasInAkA bhI unake prabhAva hai| tAtparya nirgranthake aura sarvArthasiddhike devake hai| madhyavartI asaMkhyAta yaha ki isa karmake kSayopazamakA bar3A acintya prabhAva hai| __ bheda dUsare ananta prANiyoMke haiN| eka hI jIvake vibhinna isI prakAra mohanIya, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke kSayo kAloMmeM vaha saMkhyAtIta prakArase ho sakatA hai| isa vIryAnta- . pazamako bhI samajhanA cAhiye / nidrAdarzanAcaraNa karmakA rAyakarmake kSayopazamakA hI prabhAva hai ki do-do chaha-chaha udaya unake vidyamAna hai-usakA unake kSaya nahIM hai phira mahIne aura yahA~ taka ki bAraha varSa taka bhI mAnavazarIrameM bhI jo unake nidrAkA abhAva hai aura ve sadaiva 'nirnimeSa bhUkha-pyAsAdikI vedanA nahIM ho paatii| yaha bAta to Aja athavA 'asvapna' bane rahate haiM vaha usa karmake bhAvanimittaka bhI anubhava siddha hai ki vIryantarAyakarmake tayopazamakI viziSTa kSayopazamakI hI kRpA hai| antamahartameM samagra nyUnAdhikatAse koI eka hI upavAsa kara pAtA hai yA mAmUlI dvAdazAGga zrutakA pArAyaNa karane vAle zrutakevalIko kauna hI parizrama kara pAtA hai aura dUsarA sa-sa bIsa-bIsa nahIM jAnatA ? ata: yahI bAta prakRtameM samajhiye / kevalI upavAsa kara letA hai yA bar3A-sA bar3A parizrama karake bhI bhagavAnake cUki vAtikarmoMkA sarvathA kSaya ho cukA hai, thakAnako prApta nahIM hotaa| akalaMkadevane rAjavArtikameM eka isaliye unake sudhAdi pravRttiyoMkA prabhAva una kAyabalaRdvidhArI yogI munikA varNana kiyA hai. jisameM karmoM ke sarvathA kSayajanya hai aura sarAgI devoMke caki ghAtakahA gayA hai ki unheM vIryAntarAyakarmake kSayopazamase asA- kauMkA eka khAsa tarahakA kSayopazama hai aura isaliye unake dhAraNa kAya-bala prApta hotA hai jisase ve eka eka mahIne una pravRttiyoMkA khAsa tarahakA abhAva hai aura vaha kSayaM pazamaprAvirbhAva kucha adhika 66 sAgara taka banA rahatA hai| - janya hai, jo kSayopazama unakI Ayu paryanta hI rahatA hai aura kSaya-avasthAmeM doSAbhAva aura guru kA AvirbhAva tathA pA ke samApta honepara paryAyAntara-mAnava yA tithaMcasAdi hotA huzrA ananta kAla taka arthAt sadaiva rahatA.1 "amarA nirjarA devAstridazA vibudhaaH|"-amrkoss 1-7 hai-phira usakI pracyuti nahIM hotii| ina donoMpara hI 2 "AdityA Rbhayo'svapnA amartyA amRtaandhsH|" prakRtameM vicAra kiyA gayA hai| -amarakoSa 1-8 // For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 anekAnta [varSa kI paryAya-grahaNa karate hI usa paryAyAnukUla bhUkha-pyAsA- vidyAnandake isa zaMkA-samAdhAnase spaSTa hai ki kevalIke dikI pravRtti hone lagatI hai| apanI paryAyameM to una mAnava dhAdi pravRttiyoMkA abhAvarUpa mahodaya ghAtiyAkarmakSaya-janya sAdhAraNa pravRttiyoMkA abhAva hI hai / tAtparya yaha huA ki hai aura sarAgI devoMke ghAtiyAkarmakSaya-janya na hokara unake sudhAdi pravRttiyoMkA abhAva dhAtiyA koMke kSayase aura kSayopazama-janya hai| yahI kAraNa hai ki una mahodayako unake sayopazamase donoMse hotA hai / unakA sarvathA zrAtya-. atizayamAtra hI batalAyA gayA hai-use lakSaNako TameM ntika abhAva to kevalIke hotA hai jo ghAtikarmoM ke ruya-janya nahIM rakhA aura isaliye vaha upalakSaNa ho sakatA hai| yahA~ hai aura daizika, kAlika aura pAryAyika unakA abhAva hama yaha bhI prakaTa kara denA cAhate haiM ki kSudhAdi pravRttiyoMmeM sarAgI devoMke yA viziSTa yogiyoMke hotA hai jo ghAtikamoMke yathAsambhava pravRttiyoMkA hI prabhAva devoMmeM hai, jaise pasInAkA kSayopazama-janya hai / aura isaliye ghAtiyAkarmoM ke kSaya tathA prabhAva, jarAkA prabhAva mAnavIya kSudhA-pipAsAkA prabhAva, kSayopazama aura budhAdi pravRttiyoM ke prabhAvameM kAraNa-kArya- AtaMka (roga) kA prabhAva, akAlamRtyukA abhAva Adi / bhAva sopapanna hai-isameM koI bAdhAdidoSa nahIM haiN| aura inakI apekSA sarAgI tathA vItarAgI devoMme samAnatA hamAre isa vivecanakA samarthana prAcArya vidyAnandake hai| aura rAga, dvaSa, moha, cintA, bhaya Adike abhAvakI apekSA unameM asamAnatA hai| prAptamImAMsAmeM cuki hetuvAdase aSThasahasrIgata mahatvapUrNa zaMkA-samAdhAnase bhI ho jAtA hai, jo isa prakAra hai prAptakA nirNaya abhISTa hai, isaliye vahA~ vaha kevala asamA natA (vItarAgatA, sarvajJatA aura hitopadezakatA) hI vivakSita "atha yAdRzo ghAtikSayajaH sa (vigrahAdimaho- huI hai aura isIke dvArA arahantako kapilAdise vyavaccheda dayaH) bhagavati na tAdRzo deveSu yenAnaikAntikaH karake prApta siddha kiyA gayA hai| para, ratnakaraNDazrAvakAcAra syAt / divaukasvapyasti rAgAdimatsu sa naivAstIti cuki zraddhApradhAna zrAvakoMke dharmakA pratipAdaka graMtha hai, ata: vahA~ hetuvAda aura ahetuvAda (AjJAvAda-bhAgamavAda) donoM vyAkhyAnAdabhidhIyate / tathApyAgamAzrayatvAdahetu : dvArA svIkRti atizayadichuka bhI prAptakA svarUpa varNita pUrvavat |"-pR04| / kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki prAptamImAMsAmeM badhAdi yahA~ vidyAnanda pahale zaMkAkAra bana kara kahate haiM ki pravRttiyoMkA prabhAva bhI kevalImeM vivakSita hai| para, lakSaNa aba jaisA ghAtiyAkarmakSayajanya vaha niHsvedatyAdi mahoya rUpase nahIM, kintu upalakSaNa athavA atishyruupse| bhagavAnmeM pAyA jAtA hai vaisA devoMmeM nahIM hai. unake to lakSaNa aura upalakSaNakA vivekaghAtiyAkarma maujUda haiM-mAtra unakA cayopazama hai aura .' isaliye unakA mahodaya chAti karmoM ke Ayajanya nahIM maiMne apane isI lekhameM Age calakara yaha batalAyA thA hai-kSayopazapajanya hI hai| ata: hetu anaikAntika nahIM hai ki 'ratnakaraNDa (zloka 5) meM prAptakA svarUpa to aura isaliye yaha mahodaya (pAtikarmakSaya-janya) prAptapanekA sAmAnyata: prAptamImA~sAkI hI taraha "prAptanotsannanirNAyaka hosakatA hai| isakA ve phira uttarakAra banakara uttara doSeNa" ityAdi kiyA hai| hA~, Aptake uka svarUpameM dete haiM ki phira bhI (uka prakArase hetumeM vyabhicAra vArita Aye 'utsannadoSa ke spaSTIkaraNArtha jo vahA~ kSutpipAsA ho jAnepara bhI) hetu AgAma zraya hai, pahalekI taraha / arthAt prAdi padya diyA hai usameM lakSaNa-rAgadveSAdikA prabhAva vaha bhAgamapara nirbhara hai-zrAgamakI apekSA lekara hI sAdhya aura upalakSaNa-kSudhAdikA prabhAva donoMko 'utsannadoSa siddhi kara sakegA; kyoMki AgamameM hI bhagavAnake niHsve- ke svarUpakoTimeM praviSTa kiyA gayA hai / ' aura phuTanoTameM datvAdi mahodayako ghAtiyAkarmakSaya-janya batalAyA gayA hai nyAyakoSa tathA saMkSiptahindIzabdasAgarake AdhArase aura isaliye yahA~ hetuvAdase prAptakA nirNaya karane meM vaha lakSaNa aura upalakSaNameM bheda dikhAyA thaa| isapara pro. avivakSita hai| sA0 ne upalakSaNake do-tIna aura lakSaNa apane mUla lekhameM For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] hI-- phuTanoTa meM nahIM-- upasthita kiye haiM, mAnoM ve merI dRSTimeM na hoM aura antameM mujhase pUchA hai ki 'mere matAnusAra sudhAdivedanAoM kA abhAva prAptakA kisa prakArakA upalakSaNa hai aura ratnakaraNDakAra usake dvArA prAptakI kyA vizeSatA batalAnA cAhatA hai ? usake dvArA prAptako sarAgI devoMke sadRza batalAnA unheM abhISTa yA unase pRthak / ' mere dvArA lakSaNa aura upalakSaNa meM sapramANa dikhAye gaye antarameM Apane koI doSa nahIM batalAyA aura jaba usameM koI doSa nahIM hai to upalakSaNa ke lAMgUla pucchakI taraha zranyathAsiddha aura lakSaNoMko prastuta karanA sarvathA anAvazyaka hai unase siddha prasiddha kucha bhI nahIM hotA / zabdastomamahAnidhigata upalakSaNake svarUpako prastuta karate hue to ve upalakSaNa aura ajahatsvArthA lakSaNAmeM bheda hI nahIM samajha sake / zrastu hama punaH doharAte haiM ki hamane jo lakSaNa aura upalakSaNake madhyumeM nyAyakoSa aura hindIzabdasAgara ke zrAdhArase antara dikhAyA hai vaha nirdoSa hai aura isaliye vahI hamAre liye vahA~ vivakSita hai| vAstavameM upalakSaNa kahIM to zabdaparaka hotA hai, jaise "kAkebhyo dadhi radayatAm" meM kAka pada upalakSaNa hai aura kahIM arthaparaka hotA hai, jaise zrAtmA ke 53 bhAvoM meM jIvatvabhAvake alAvA eka prAcIna tAmra-zAsana 285 52 bhAva upalakSaNa haiN| prakRtameM sudhAdi pravRttiyoMkA abhAva zrAptameM arthaparaka upalakSaNa hai aura usase ratnakaraNDa zrAvakAcArakA kartA zrAptako mAnavaprakRti se bhI pratIta batalAnA cAhatA hai / arthAt 've (kevalI bhagavAn) lokottara paramAtmA hai yaha usake dvArA prakaTa karanA unheM abhISTa hai / sarAgI deva mAnavaprakRti se RtIta (zramAnava) hote hue bhI ve prAptase pRthaka haiM, prApta to mAnavaprakRtirahita aura devAdhideva hai evaM ghAtikarmakSayajanya zraparimita vizeSatAoMse yukta hai, para sarAgIdeva kevala mAnavaprakRtirahita hI haiM evaM karmoMke viziSTa kSayopazamajanya sImita aura zralpakAlika vizeSatA -- mahodayoMse hI yukta haiM-- ve devAdhideva vItarAgadeva nahIM haiM, yaha ratnakaraDa zrAvakAcAra ke 6 ThaveM padyameM usake kartAne batalAyA hai aura yaha svayaM zrAptamImAMsAkArakI hI dvitIya racanA svayambhUstotrake mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn' Adi 75 veM padya ke sarvathA anukUla hai| ataH sarAgI aura vItarAgI devoMke kucha sAdRzyako lekara unheM sarvathA eka samajhanA yA batalAnA bhArI bhUla hai / isa sambandhameM pIche paryApta vicAra kiyA jA cukA hai chataH aura adhika vistAra anAvazyaka hai / eka prAcIna tAmra-zAsana arsA huA bhArata sarakAra ke abhilekha vettA DA0 hIrAnandajI zAstrI ema0 e0 ne UTakamaNDa (madrAsa) se eka prAcIna tAmrazAsanakI pratilipi (kApI), kucha praznoMke sAtha, muni puNya vijayajI ke pAsa pATana bhejI thI aura unake pAsase, tatsambandhI jAnakArIke liye, mujhe prApta huI thI; kyoMki tAmrazAsana kA sambandha Aryanandi nAmake digambarAcArya se hai, jinheM isa zAsanapatra meM 'jambUkhaNDa' gaNakA zrAcArya likhA hai aura vistRta jJAna-darzana- tapase sampanna batalAyA hai / ye AcArya usa samaya 'jalAra' grAma meM jo ki kaNmANDI dezake antargata parvata nikaTavartI grAma thA, apane gaNa athavA saMgha sahita sthita the / inake nAmapara isa zAsanapatrameM grAmake uttara meM sthita pUrviNa grAmakA 50 nivartana kSetra, bhagavAn arhantakI pratimA athavA pratimAoMkI nityapUjA ke liye aura zikSaka (zaikSya - ziSya ?), glAna (rogI) tathA vRddha tapasviyoMkI vaiyAvRtti (sevA) ke liye, dAna kiyA gayA hai, jisakI sImAoM kA dAnapatra meM spaSTa ullekha hai| yaha dAna una zrImAn indraraNanda adhirAjakI orase, apane vaMzajoMkI aura apanI dharmavRddhike liye, For Personal & Private Use Only (kramaza:)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ varSa = diyA gayA hai jo ki vijayAnanda madhyamarAjAke putra the, sendraka nAmaka nirmala kularUpa AkAzake udita dIpta - divAkara the aura rASTrakUTa vaMzameM utpanna hue zrI deDha mahArAjake dvArA abhimata (mAne hue rAjA ) the / aura yaha dAna una guptAyika rAjAoM ke 845 varSa bItanepara diyA gayA hai jo ki isa avasarpiNI kAlake 24 veM tIrthakara sanmati zrIvarddhamAnakI vRddhiMgata taH santatimeM hue haiM-- athAt bhagavAn varddhamAna (mahAvAra) ke tIrthAnuyAyI the / unhI varddhamAna tIrthaMkara ke zAsanakI AdimeM eka zlokadvArA maMgalAcaraNarUpa se vRddhi-kAmanA kI gaI hai - likhA hai ki 'jinhoMne riputroM - karmazatruvoMkA nAza kiyA hai una barddhamAna garaNa-samudrake vaddhamAnarUpa candramAkA daidIpyamAna zAsana (tIrthoM) vRddhiko prApta hove, jo ki moha ke zAsana svarUpa hai-- mohapara kaMTrola rakhane athava vijaya prApta karanekI ekaniSThako liye hue aura dAnapatrake antameM yaha ghoSaNA kI gaI hai ki 'jo isa dAnakA apaharaNa karatA hai vaha paMca mahApAtakoM se yukta hotA hai-- hiMsAdi pAMca ghorapApoM kA bhAgI hotA hai|' dAnapatrameM kula 16 paMktiyA~ haiM aura isa liye use paMktikramase hI Aja anekAnta pAThakoM ke sAmane rakkhA jAtA hai: 1 : 286 zrakAnta | varddhatAM varddhamAnendorvarddhamAnagaNodadheH zAsanaM nAzita2 riporbhAsuraM mohanAzanam / / ihAsyAmavasarpiNyAntIrtha3. karANAM caturviMzatitamasya sanmateH zrIvarddhamAnasya varddhamA4. nAyAM tIrthasantatAvAguptAyikAnAM rAjJAmaSTAsu varSazate5 Su paMcacatvAriMzadagreSu gateSu rASTrakUTAnvayajAtazrIde6 a (sya ?) mahArAjasyAbhimataH zrIsendra kAmalakulAmbaroditadI7 pradivAkaro vijayAnandamayamarAjAtmajaH zrImAnindraNandAdhi8 rAjaH svavaMzyAnAmAtmanazca dharmavRddhaye kamAeDIviSaye 9 parvatapratyAsantajalAragrAme jambukhaNDagaNasyAyajJAna10 darzanatapasampannAya AryyaNandyAcAryAya bhagavadaha|| pratimAnavaratapUjArthaM zikSakaglAnavRddhAnAM ca tapasvinAM vai12 yAvRttyArthaM grAmasyottarataH pUrviNagrAmavireyasImakaM da13 kSiNa muJjalamArgaparyantaM aparataH endAvirutsa 14 hitavalnIkaM tasmAduttarataH puSkaraNI tatazca yAvatpUrvvavireya15 kaM rAjamAnena paMcAzannivartanapramANakSetranda 16 savAnetadyo harati sa paMcamahApAtakasaMyukto bhavati [1] isa zAsanapatrameM ullekhita AguptAyika rAjAoM, unake saMvat, rASTrakUTavaMzI deTha mahArAja, sendrakakula, vijayAnanda rAjA, usake putra indrananda AdhirAjA, kaSmANDI deza, jalAra grAma, pUrviNa For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8 bhaTTArakIya manovRttikA eka namUnA 287 grAma, jambUkhaNDa gaNa, aura Aryanandi AcAryake viSayameM vizeSa anusandhAnakI jarUrata hai, usase itihAsa-viSayapara kitanA hI navIna prakAza pdd'egaa| ataH vidvAnoMko isa viSayameM avazya prayatna karanA cAhiye aura usake natIjese anekAntako sUcita karake anugRhIta karanA caahiye| -sampAdaka bhaTTArakIya manovRttikA eka namUnA sa samaya bhaTTArakoMkA svecchAcAra anuvAdita karake unapara TIkAeM likhakara unheM bahuta bar3ha gayA thA-unake AcAra savatra pracArita karanekA bIDA uThAyA gayA thA, - vicAra zAstramaryAdAkA ullaMghana jisase gRhasthajana dharma evaM tattvajJAnake viSayako _R karake yatheccha rUpa dhAraNa kara rahe svayaM samajhakara ThIka AcaraNa kareM aura usake liye IANER the aura unakI niraMkuza, dUSita gRhastho se gaye bIte maThAdhIza aura mahAparigrahI ' evaM avAMchanIya pravRttiyoMse jaina bhaTTArakoMke mukhApekSI na raheM, isakA natIjA bar3A sundara janatA karAha uThI thI aura bahuta kucha kaSTa tathA nikalA-gRhasthoM meM viveka jAgRta ho uThA, dharmakA pIDAkA anubhava karatI karatI Uba gaI thI, usa joza phaila gayA, gRhastha vidvAnoM dvArA zAstrasabhAeM samaya kucha vivekI mahAn puruSoMne bhaTTArakoMke caMgula hone lagI, bhaTTArakoM kI zAstrasabhAeM phIkI par3a gaI, se apanA piNDa chur3Ane, bhaviSyameM unakI kutsita svataMtra pAThazAlAoM dvArA baccoM kI dhArmika zikSA pravRttiyoM kA zikAra na banane, unake dvArA kiye jAne kA prArambha huA aura jainamandiroM meM sarvatra zAstroM vAle nityake tiraskAroM-apamAnoM tathA anucita ke saMgraha, svAdhyAya tathA nityavAcanakI paripATI kara-vidhAnoMse bacane aura zAstravihita prAcIna mArga calI / aura ina sabake phalasvarUpa zrAvaka jana dharmase dharmakA ThIka anuSThAna athavA AcaraNa karaneke karmameM pahalese adhika sAvadhAna hogaye--ve nitya liye digambara terahapantha sampradAyako janma diyA svAdhyAya, devadarzana, zAstrazravaNa, zIla-saMyamake thaa| aura isa taraha sAhasake sAtha bhaTTArakIya jUe pAlana tathA japa-tapake anuSThAnameM pUrI dilacaspI ko apanI gadanoMparase utAra pheMkA thA tathA dharmake lene lage aura zAstroM ko likhA likhA kara mandiroM mAmale meM bhaTrArakoMpara nirbhara na rahakara unheM ThIka meM virAjamAna kiyA jAne lgaa| ina saba bAtoM meM prathameM guru na mAnakara-vivekapUrvaka svAvalambanake striyoM ne puruSoM kA pUrA sAtha diyA aura adhika prazasta mArgako apanAyA thaa| isake liye bhaTTArakoM tatparatAse kAma kiyA, jisase teraha panthako uttaroko zAstrasabhAmeM jAnA, unase dharmakI vyavasthA lenA * tara saphalatAkI prApti huI aura vaha mUlajainAmnAya Adi kArya banda kiye gaye the / sAtha hI saMskRta- kA saMrakSaka banA / yaha saba dekhakara dharmAsanase cyuta pAkRtake mUla dharmagraMthoMko hindI Adi bhASAoM meM hue bhaTTAraka loga bahuta kur3hate the aura una teraha Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta [ varSa :-- mizrita khicar3I bhASAmeM likhe gaye haiM aura bahuta kucha azuddha pAye jAte haiM inake Upara "hRde (datha)bogha graMtha kathanIyaH" likhA hai / saMbhava hai 'hRdayabodha' nAmakA koI aura graMtha ho, jise vAstavameM 'hRdayavedha' kahanA cAhiye, aura vaha aise hI dUSita manovRtti vAle padyoM se bharA ho aura ye padya ( jinameM brakeTakA pATha apanA hai) usIke aMza hoM "sUtautpatyaM (sutotpattau ) jagatsarvaM harSamAnaM prajAyateH (te) terApaMthI vanka (vanika) putraM (tre) roravaM devatAgaNAH / 1 / tridaza 13 paMthara tau (tA) nizibAsarAH / guruviveka na jAnati niSThurAH japa-tape kurute bahu niphalAM (lA) kimapi ye va (?) janA sama kAMThayA // 2 // purva (ruSa) rIta labai nijakAminI pratidinaM calijAta jI (ji) nAlaye / gurumukhaM nahi dharmakathA zruNaM nRpagRhe jima jAti varAMganA // 3 / " panthameM rAta dina rata rahanevAle zrAvakoM para dUSita manovRttiko liye hue bacana-vANoM kA prahAra karate the-- unheM 'niSThura' kahate the, 'kAThiyA' (dharmakI hAni karanevAle). batalAte the aura 'guru vivekase zUnya' batalAte the| sAtha hI unake japa-tapa aura zIla. saMyamAdirUpa dharmAcaraNako niSphala ThaharAte the aura yahA~ taka kahanekI dhRSTatA karate the ki terahapaMthI vanikaputrakI utpattipara devatAgaNa raurava - narakakA athavA ghora duHkhakA anubhava karate haiM, jaba ki putrakI utpattipara sArA jagata harSa manAtA hai| isake sivAya ve patitAtmA una dharmaprANa evaM zIla-saMyamAdise vibhUSita striyoMko, jo dharma ke viSaya meM apane puruSoMkA pUrA anusaraNa karatI thIM aura nitya mandirajImeM jAtI thIM kintu bhaTTAraka guru ke mukhase zAstra nahIM sunatI thIM, 'vezyA' batalAte the ! - unapara vyaMgya kasate the ki ve pratidina jinAlaya ( jaina maMdira ) ko isa taraha calI jAtI haiM jisa taraha ki rAjAke ghara vArAMganA ( raNDI) jAtI hai !! hAlameM isa bhaTTArakIya manovRttike paricAyaka tIna padya mujhe eka guTakeparase upalabdha hue haiM, jo gata bhAdoM mAsameM zrI vaidya kanhaiyAlAlajI kAnapurake pAsase mujhe dekhaneko milA thA aura jise sivanIkA batalAyA gayA hai| yaha guTakA 200 vaSase UparakA likhA huA hai| isameM saMskRta prAkRta Adi bhASAoM ke aneka vaidyaka, jyotiSa, nimittazAstra aura jaMtramaMtra-taMtrAdi viSayaka graMtha tathA pATha haiM / astu; ukta tInoM padya nIce diye jAte haiM, jo saMskRta-hindI ina viSabujhe vAgbANoM se jinakA hRdaya vyathita evaM vicalita nahIM huA aura jo barAbara apane lakSyakI ora agrasara hote rahe ve strIpuruSa dhanya haiN| aura yaha saba unhIMkI tapasyA, ekaniSThA evaM kartavyaparAyaNatAkA phala hai, jo pichale jamAne meM bhI dharmakA kucha prakAza phaila sakA aura vizvako jainadharma evaM tatvajJAna viSayaka sAhityakA ThIka paricaya mila skaa| anyathA, usa bhaTTArakIya andhakAra ke prasAra meM saba kucha vilIna ho jAtA / For Personal & Private Use Only sampAdaka
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha-viSaya ataHkAlIna sarakAra sAmAnyataH maslima do daloM meM vibhaka ho jAyagI aura taba usake vAyasarAyake lIgake kendrastha kAMgretI sarakArameM sammilita honekA dezameM zrAdhIna rahane aura usake dvArA niyantrita honekI hI sarvatra saharSa svAgata kiyA jAtA; kintu isa navIna sammi sambhAvanA hai, kintu isa paristhitiko kA~gresa kabhI bhI lanake prati deza vastutaH atyanta udAsIna evaM nirutsAha hI svIkAra nahIM kregii| isa rAjanaitika samajhaute ke-yA ise rhaa| mi0 jinnA dvArA prastuta samasyA ke hala karane ke prayatnako jo kucha bhI nAma diyA jAya usake-phalasvarUpa sAmpradAyika 'atyanta rUkhA' kahakara ThIka hI bayAna kiyA gayA hai| khIMcatAnake bhI kama honeke koI khakSaNa nahIM dIkha par3ate / unake svayaM ke anuyAyiyoM meM bhI, choTe bar3e saba hI isase nobhAkhojIkI bhayaGkara duravasthA kisI bhI bhAratIya dezabhatrako mAkhuza rahe / unhoMne anta:kAlIna sarakArase alaga rahanekI yaha mahasUsa karane nahIM de sakatI ki dezane apanI kaThinAiyoM apanI mUrkhatAko bhI mahasUsa kiyA aura usakA pratikAra aura saMkaToMse mukti pAlI hai / eka mAtra yahI santoSakI bAta karanA caahaa| kAMgresa aura lIgake bIca samajhautA karAne ke hai ki (anta:kAlIna sarakArake) kAMgresI dalameM dezake liye navAba bhaugala dvArA kiyA gayA hastakSepa bhI viphala vidyamAna sarvazreSTha vyakti hI sammilita haiM; aura saMbhava hai rahA; antameM, pariNAmasvarUpa, mi0 jinAko vAyasarAyake the aisI sthiti meM bhI sAmaJjasyakI bhAvanAyeM saJcArita hAthoMse vahI svIkAra karanA par3A joki neharU sarakAra unheM karane meM saphala ho jAya jahA~ usakI koI pAzA nahIM hai| pahale hI svayaM de rahI thii| unhoMne neharU sarakArakI apekSA kintu yaha mAtra eka zrAzA hI hai, yadi abhilASA nhiiN|' vAyasarAyake hAthoM ve hI pAMca sthAna lene pasanda kiye| -ke. ema. munzI / isa bAtase unake mastiSkakA mitratA athaSA sahAyatA pUrNa kAMgresa sabhApatikA sandeza- gata 22-23-24 honA sUcita nahIM hotaa| una pAMca sthAnoM se eka sthAna madhambarako meraTha meM a. bhA. rASTrIya mahAsabhAkA 54 vA~ unhoMne eka kAMgresa-virodhI harijanako isa AzAmeM dediyA adhivezana saphalatA pUrvaka sampanna huaa| ukta avasarapara ki usase bhAratIyaH harijanomeM phUTa par3a jAyagI / isa bAtase bhI unake irAdoMmeM mitrabhAvakA abhAva jhalakatA hai| prata deza ke manonIta rASTrapati prAgarya kRpalAnIne janatAko svAvalambI banane ke liye prerita kiyaa| Apane kahA-'zrApa isake, yaha bhAratakI rASTrIya ekatAko bhaMga karanekA unakA logoMko apanI rakSAke liye antaHkAlIna sarakAra, prAntIya eka sAhasika prayatna thaa| neharU sarakArane pahile hI apane sarakAra, phauja yA pulisakI ora na dekhakara apanI zaki, Upara saMyukta uttaradAyitva lekara zani aura sAmajasyakI eka apane saMgaThana tathA apanIba hAdurIpara nirbhara rahanA caahiye| pAzcaryajanaka prathA DAladI thii| isa sarakArake liye yaha Apa logoko jAtipAtake baMdhana syAga dene cAhiye, acche eka AsAna bAta thI, kyoMki isake sadasya yA to kAMgresI par3osiyoM ke sAtha mitratA kAyama karanI cAhiye aura sAhasa the yA pake rASTravAdI / kyA ye naye pA~ca sadasya, jo aba tathA saMgaThanake sAtha guNDepanakA virodha karanA caahiye|' pAkistAna prApta karanekI zrAzA lagAye baiThe haiM isa saMyukta uttaradAyitvako apanAyeMge athavA nahIM, yaha eka atyanta pa0 paM. neharUjIkA janmadivasa-tA0 14 navambasandigdha prazna hai, yadi ve aisA nahIM karate to neharU sarakAra ko deza videzameM, bhAratIya rASTra ke ziramaura paM. javAharalAla For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 anekAnta [varSa 8 neharukA janmadina sosAha manAyA gyaa| nyUyArka (amerikA) hastakSepa nahIM kara sktii| bhAratakA vidhAna banAne ke liye meM sthita bhAratIya svAtantrya sabhAkI rASTrIya samiti dvArA vidhAna pariSada apane Upara lagAI pAbandiyoMko taba degii| isa utsavakA Ayojana vizeSa mahatvapUrNa rhaa| usameM anya dezoMne bhI jaba vidhAna pariSadeM cunakara unheM vidhAna amerikA, rUsa, cIna, iMgalistAna, philIpAina dvIpasamUha, banAnekA kAma sauMpA to unheM bhI isa prakArakI kaThinAiyoMkA aphagAnistAna, lebinana zrAdi rASTroMke pratinidhi sarakArI sAmanA karanA par3A thaa| hama bhI anta meM unhIM dezoMkI bhA~ti taurapara sammilita hue the| bhAratIya pratinidhimaMDalakI netrI kaThinAiyoMpara vijaya prApta kara leNge|' zrImatI vijayalakSmI paMDita bhI upasthita thiiN| cInI rAjadUta svargIya mAlavIyajI-bhAratabhUSaNa mahAmanA paM0. DA. viliGgaTana kU utsavake pramukha vaktA the, Apane kahA ki madanamohana mAlavIyakA 85 varSakI Ayu meM gata 12 navambara 'yaha varSagAMTha una (paM.neharU)ke liye tathA usa dezake liye ko kAzIstha apane nivAsa sthAnapara svargavAsa hogayA, unakI jisake ki ve Aja vAstavika kAryAdhyakSa haiM, navajIvanakI mRtyukA nikaTa kAraNa nopAkhAlImeM hinduoMpara kiye gaye sUcaka hai|' zrIyuta kRSNamenanane kahA 'unhoMne antarASTrIya bhISaNa atyAcAroMkA dhakkA thA jise ye hinduprANa mahAmanA, saMsArameM bhAratavarSako eka svatantra rASTrakI bhA~ti kArya karane atyanta bRddha to the hI, sahana na kara sake / sva0 mAlavIyajI yogya banA diyA hai| yahA~ nyUyArka meM hama aba 'apane mAlikoM apane samayake sabase purAne dezabhaka. jAtibhaka sArvajanika kI pratidhvani mAtra' nahIM rahagaye haiM jaisA ki hama barsei tathA kAryakartA the / Apane lagabhaga 60 varSa paryanta nirantara janevAmeM rahe the|' viliyama philipsane kahA ki 'sarvocca svadeza aura svajAtikI athaka sevAkI, cAra bAra a. bhA. bhAratIya netAkI vandanA karanA maiM apanA saubhAgya samajhatA kAMgresake sabhApati hue, kAzI hinduvizvavidyAlaya jaisI hai| henarI velesane neharUjIko saMsArake sarvocca netAoMmeMse mahAna saMsthAkI sthApanA kI aura use apane vartamAna umata eka maanaa| aura sumanera velsane unakI hRdayase prshNsaakii| rUpako pahuMcA diyA / dhArAsabhAoMmeM dI gaI zrApakI laMdanameM iMDiyA lIgakI orase pro. haldAneke sabhA. projapUrNa lambI 2 vatAe~ smaraNAtIta raheMgI / kaTara patitvameM yaha utsava manAyA gayA jisameM pArlameMTake sadasya sana tanI hote hue bhI Apa utkaTa samAja sudhAraka the| mi0 juliyasa silavaramenane kahAki 'neharUkI rAjanaitika mahAtmAgAMdhI zrAdi sabhI rASTrIya tathA jAtIya netAoM aura dRSTi vizvabharameM sarvAdhika prazasta hai| unhoMne jIvanabhara bhAratIya tathA videzI rAjanItijJoMke zrApa jIvanabhara zraddhAbhAratake liye kaSTa sahana kiye, kintu unase unameM kaTutA bhAjana bane rhe| Apa sacce arthoM meM bhAratabhUSaNa aura nahIM pAI / ' svarAjya hAusa dvArA bhI yaha utsava manAyA mahAmanA the| aApake nidhanase bhAratavarSa meM sarvatra zokakI gayA thA aura usameM vakAoMne kahA ki 'neharU jI hamAre lahara vyApta hogaI / hamArI hArdika bhAvanA hai ki svargIya yumake sarvazreSTha samAjavAdI vicAraka haiN|' zrAtmAko zAnti evaM sadgati prApta ho| vidhAna pariSada ke adhyakSa-vihAra ratna DA. zraddheya mAlavIyajIke nidhanapara dezake vibhinna netAoMne rAjendraprasAdajIne 3 disambarako apane jIvanake 63 veM varSa apane 2 jo udgAra vyakta kiye haiM unameMse kucha isa prakAra meM praveza kiyA hai| isa ipalakSameM dezane sarvatra zrApakA abhi- haiMnandana kiyA hai aApa bhAratIya vidhAnapariSadake prathama sthAvI paM. javAharalAla neharU-' aba hameM vaha camakatA adhyakSa nirvAcita hue haiM jisakA ki kArya prAraMbha hogayA hai, hA sitArA aura nahIM dekha par3egA jisane ki hamAre yadyapi lIgakI anizcita nIti aura samrATakI sarakArake jIvanako prakAzita kiyA thA zrI hamAre bacapanase hI hameM apratyAzita hastakSepoMke kAraNa usake bhaviSyake saMbaMdhameM sapreraNAyeM dI thiiN| ve (mAlavIyajI) aba svatantra bhArata ke abhI nizcita kucha nahIM kahA jA sakatA tathApi adhyakSa pada usa pratiSTita bhavya bhavanameM raheMge jise nIMvase zikhara paryaMta kA bhAra saMbhAlate samaya DA. rAjendraprasAdajIne spaSTa ghoSaNA unhoMne nirmita kiyA hai| mujhe usadinakI sajIva smRti karadI hai ki 'vidhAnapariSadako kAryavAhI meM koI vAhya sattA hai jaba, kitane hI varSa hue, maiM purAnI sAmrAjya-vyavasthA For Personal Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] pikA-sabhAkI darzaka jarImeM baiThA huA mUka prazaMsAke sAtha paM0 mAlavIyakI prabhAvazAlI par3atA suna rahA thaa| vaha apane yuga ke rAjanaitika mahApuruSa the|' DA0 rAjendraprasAda - 'unakA nAma bhAvI santatiko yaha yAda dilAte rahane ke liye sadaiva amara rahegA ki eka vyakti apanI evaM satat lagana dvArA kitanA kucha kara sakatA hai|' DA0 bhagavAnadAsa - 'bhAratakA eka sUrya asta hogayA / as yuvAvasthA hI hindI aura aMgarejImeM samAnarUpa se dakSa lekhaka evaM yatrA the aura apane inhIM guNoMke kAraNa ase 60 varSa pUrva kAMgresake pitA dvArA prazaMsita kiye gaye the|' zrI kRSNa siMha 've eka RSi the aura apane atyanta dhArmika, nirdhana evaM tyAgapUrNa jIvanake kAraNa ve apane karor3oM dezavAsiyoM ke sne; bhAjana bana gaye / ' zrIyuta zrIprakAza -- 'paM0 manamohana mAlavIya kI mRtyuke sAtha sAtha hamAre rASTrIya rAmase 14 vIM zatAbdIkA antima rASTranirmAtA zradRzya hogayA / vaha eka apUrva vyakti the aura unake jIvanase hameM, ghaMTe bar3e sabhIko, aneka zikSA hai milatI haiM / unakI jihvAse kabhI koI kaTuzabda nahIM nikalA aura uhoMne kabhI kisIkI nindA nahIM kI ekarasatA evaM satat lagana unake mahAna guNa the / apane dIrgha evaM ghaTanApUrNa jIvanameM unhoMne na apanA paridhAna hI kabhI badalA aura na apane vicAra hI / ' vidhAnapariSadakA uddezyauddezya bhAratIya vidhAna paripa ke prAraMbhika adhivezana meM jo sarvAdhika mahatvapUrNa prastAva svIkRta huA vaha paM0 neharUjI dvArA upasthita kiyA gayA thA aura usameM ukta pariSadakA uddezya bhAratavarSake liye eka sarvatantra svataMtra prajAtantrAtmaka vidhAna nirmANa karanA nizcita sAmpradAyika daMge rAjanaitika adhikArIkI prAsike misa katipaya svArthI evaM avivekI daloMke izArepara deza ke vibhinna bhAgoM meM antaHsAmpradAyika vidveSa tathA sajjanya daMge fasAda, raktapAta va romAJcakArI zramAnuSI aparAdhoMkI eka bAdalI gaI, phalasvarUpa zAntipriya janasAdhAraNakI ijz2ata AbarU, jana dhana saba prarakSita aura AkrAnta hue / aura vividha viSaya 261 yaha saba usa samaya hudhA jaba ki lagabhaga AdhI zatAbdIke nirantara tyAga tapasyA kaSTasahana tathA vividha AndolanoM ke phalasvarUpa deza svatantratAke dvArapara zrA khar3A huA thA, aura dUsarI ora saptavarSIya mahAbhayaGkara vizvayuddha samApta ho cukA thaa| ina daMgoM ke zikAra pIDita grasta, dhana jana gRha hIna mAnayoM kI sahAyatArtha aneka saMsthAe~ evaM sevAbhAvI sajana prayatnazIla hue / pUrvI baMgAla meM jahA~ yaha vinAzakArI vibhISikA khUba khulakara khelI thI mahAtmA gAMdhI svayaM pahuMce aura gAMva gAMva paidala daurA karake zAnti ra sajAyana kA saMcAra kara rahe haiN| kitane hI denI mahAnubhAvoMne bhI isa kArya meM sakriya sahayoga diyA; vizeSakara kalakatteke bA0 choTelAlajI, jo vIrasevAmandirakI prabandhasamiti sabhApati bhI haiM, svayaM una sthAnoM meM gaye, mahAtmAjI se bhI mile, aura prazaMsanIya sevAkArya kiyaa| ApakI orase vibhinna patroMmeM jainasamAja se sahAyatArtha apIleM bhI nikalI haiM, unake uttarameM samAja ne abhItaka jo sahAyatA dI hai yadyapi vaha paryApta nahIM hai, tathApi usameM 10 bI0 sAhU zAntiprasAdajIkA nAma khAsataura se ullekhanIya hai jinhoMne isa hetu pacAsa haz2Ara rupaye pradAna kiye haiN| svayaM bA0 choTelAlajIne bhI isa kArya meM hajAroM rupaye vyaya kiye haiM / 'vIra' zAdi patroMne bhI kucha anya ekatrita karake unake pAsa bhejA hai| dAnI aura udAra jainasamAja apanA samucita yoga denese gu~Da na mor3egI / sahAyatA bhejanekA patA - bA0 chaM TelAla jaina, 104 - citaraMjana evenyu kalakattA, hai / hama AzA karate haiM ki lokahitake isa kArya meM aNu bama san 45 meM jApAna ke hirozAmA tathA nAgAsAkI sthAnoM ke sphoTase ko binAzakArI duSpariNAma hue yaha sarvavidita haiM, tathApi Ajake STrIya jagatake pramukha rASTroMneM isa bama sambandhI moha evaM usake banAne aura saMgraha karane kA prayatna kama huA nahIM dIkha par3atA / pariNAmasvarUpa usakA mukAbalA karanekI samasyA mAnavahitaiSI vicArakoMke liye cintAkA viSaya banI huI hai| prakhyAta dayA pracAraka evaM sAmAjika kAryakartrI aMgreja mahilA misa marayala lisTarane aktUbara meM IsAiyoM ke eka antarASTrI sammelanameM bhASaNa dete hue kahA thA ki- 'aNuzatrikA For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 anekAnta mukAbalA karane ke liye hama sabako usa naitika evaM zrAtmika zaktiko mukra tathA prakaTa karanA hogA jo hamAre bhItara dabI pakSI hai| AtmAkI yaha zakri pauDgasika kI za kahIM adhika aura balavatI hai| hameM apanI AtmAoM ko ponmukha prayatnazIla rakhanA caahiye| vizva ghamaMDa aura haDatAkI apekSA satyaM zivaM sundaramse hI zrota prIta hai|' jainAdhikAra saMrakSaNa bahuta sayamase samAna hitaiSI jaina- vicArakoM aura netAoMko bhI amba aspasaMkhyaka jAtiyoMkI bhA~ti yaha cintA banI rahI hai ki kahIM vividha rAjanaitika halacaloM parivartanoMDe phalasvarUpa pathavA svatantra bhArata ke navanirmita vidhAnameM, jisakI saphalatAke hirA unhoMne sadaiva payArAtri pUrNa sahayoga evaM balidAna diyA hai, unakI saMskRti aura nyAya adhikArIkI upekSA na kI jAya unake sAtha anyAya na kiyA jaay| kaIbAra vibhinna vyaktiyoM tathA 'katipaya saMsthAoM dvArA isa prakArakI AvAjeM uThAI gaI kintu ve saba kArakhAne meM tIkI AvAz2a hokara hI rhgii| mA samApta hogayA, adhikAMza prAntoM sArvajanika mahAku rASTrIya sarakAreM sthApita hogaI, kebineTa mizana zrAyA aura calAgayA, usake anusAra kendrameM bhI zrantaHkAlIna rASTrIya sara kArane kAryabhAra saMbhAla liyA aura svataMtrabhAratakA vidhAna banAne ke liye vidhAnanirmAtrI loka pariSadakA bhI nirvAcana evaM kArya prAraMbha hogayA kintu jaina netA kAnoMmeM tela DAle pade sote hI rahe, aura svabhAvataH jainiyoM kA kahIM dhyAna bhI nahIM rakkhA gayA meM lagabhaga eka mAsa huA, dehalI meM a0 bhA0 di0 ke jaina pariSada pradhAna mantrI bA0 rAjendrakumArIke saMyojakacameM vibhinna chaina netAoMkI eka mITiMga huI aura usameM isa viSayakA eka prastAva pAsa kiyA gayA ki 'kebineTa mizana' ke 16 maI ke bayAna pairA 20 ke anusAra nirmita honevAlI 'nAgarika adhikAroM, alpasaMkhyaka jAtiyoM tathA AdivAsI evaM bahiSkRta kSetroM saMbaMdhI salAhakAra samiti' meM to kamase kama jainiyoMkA pratinidhitva svIkAra kara liyA jAya isa prastAvakI nakaleM rASTrapati AcArya kRpalAnI, vidhAna pariSada ke adhyakSa DA0 rAjendraprasAda, antaHkAlIna sarakArake upAdhyakSa paM0 javAharalAla neharU tathA gRhamaMtrI saradAra pacanabhAI paTela ke pAsa bhejI gii| isa prastAva meM yaha bhI spaSTa kaha diyA gayA thA ki jaina varSa 8 samAjakA bhaviSya sAmAnyataH akhila bhAratIya janatAke rAjanaitika utkarSa ke sAtha ghaniSThatyA saMbaMdhita hai| usa mITiMga meM yaha bhI mizraya huA thA ki isa kanA ko saphalIbhUta damAneke liye upayu dhAroM adhikArI rASTrIya netAse DepuTezana ke rUpameM sampAt milA phAya / phalataH zrabhI taka vaha jaina DepuTezana DA0 rAjendraprasAdajI se bheMTa kara cukA hai aura unhoMne usake sAtha kula viSayapara bar3e hI sauhArda evaM saujanyapUrvaka carcA kI batAI jAtI hai tathA anta meM yaha zrAzvAsana bhI dilAyA batAyA jAtA hai ki ve prakaraNa prastuta honepara isa bAta kA avazya dhyAna rakheMge / 7; kintu yata 24 phagavarIko vidhAnasabhA adhivezana paM0 govindavallabha panta dvArA prastuta una sallAhakAra samitinirmANa viSayaka ko prastAva sarvasammatile pAsa huA hai. usa meM usa samiti ke sadasyoMkI saMkhyA yadyapi 72 nizcita kI gaI hai tathApi philahAla vidhAnasabhA dvArA kevala 50 sadasya cune jAne nizcita hue haiM, jo isa prakAra haiMbaMgAla, paMjAba, upa sImAnta vilocistAna aura sinke 7 hindU ; saMyukta prAnta, vihAra, madhyazanta, madrAsa, babaI, zrAsAma aura ur3IsA ke musalamAna 7; parigaNita jAtiyoMke sikkha 6 bhAratIya IsAI 4 pArasI meM eNglo iMDiyana 3 kabAyalI va bahiSkRta praveza 13- isa vAklika meM pratyakSa hI kA nAma nahIM hai jo ki pArasiyoM aura eNmbo iNDiyanoMkI apekSA saMkhyA meM kahIM adhika haiM aura hindU musalamAna, sikkha, pArasI, IsAI zrAdikI zrapekSA kahIM adhika prAcIna, svatantra evaM viziSTa dharma aura saMskRtise saMbaMdhita hai| tA0 25 janavarIke 'vIra' kI sUcanAnusAra / vidhAnapariSadake kAMgresI sadasyoMne umra salAhakAra samiti ke liye apane pratinidhi cuna liye haiM jinameM eka pro0 ke. TI. zAha bhI haiM jo jaina hai| kintu jahA~ taka hama samajhate haiM pro0 zAha jainapratinidhike rUpameM nahIM cune gaye ve yahA~ eka kAMgresI pratinidhikI haisiyata hai| ataH unake ni dhanadvArA noMke isa dizA meM kiye gaye prayatnoMkI saphalatA mAnakara santoSa kara lenA eka bhUla hai / jainiyoMke apane sAMskRtika evaM dhArmika svatvAdhikAroMke saMracaya ke hita kiye gaye ina nagaNya prayatnoMmeMse bhI katipaya atizaya ugragAmI jaina sajjanoMko hI barAmata aura 14 pU.Ta For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ phiraNa 6-7 ] DAlanevAlI pUNita jAtikI sAmpradAyikatA tathA vyaktigata arrant bhAvanAkI gaMdha AtI pratIta hotI hai / hamArI samajhameM to yaha unakA eka bhrama hI hai, isase aisI koI bAta phalita nahIM hotI / prathama to, ina prayatnoM aura inake balako dekhate hue inakI saphalatA aura mahatva bhI bahuta kucha sandigdha hI hai, aura yadi inameM kucha saphalatA milatI bhI hai aura usakA maimI dudha bamocita lAbha bhI uThA pAte haiM to usase sampUrNa rASTra athavA rASTrIya mahAsabhA ke hitoM aura uddezyoMkA virodhI honekI to koI saMbhAvanA hI nahIM hai| hA~, unake svAbhimAna evaM AtmavizvAsa meM avazya hI vRddhi hojAyagI aura ve bhI apane Apako nayanirmita sarvataMtra svatantra prajAtantrAtmaka bhAratIya rASTrake svataMtra sammAnita nAgarika evaM aGga anubhava kareMge / vividha viSaya kucha sace sAdhu aura sAmAnya bhikSuka prAntIya sarakAroM dvArA pAsa kiye gaye bhikSAvRttinirodhaka kAnUnoM ke saMbaMdha meM eka jaina DepuTezanase bheMTa karate hue, vidhAnapariSadake sadasya zrIyuta raghunAtha vi0 dhulekara ema0 ela0 e0 ne AzvAsana diyA ki jainasAdhu kathavA sanAtanI sanyAsI koI bhI sAmAnya bhikSuka nahIM hai| mujhe yaha vizva sa hai ki prAntIya sarakAreM aise sAdhuoM aura samyAsiyoMko jo hindU samAjakA eka Avazyaka bhAMga hai, bAdhA pahuMcAne vAlA kAnUna na to banAveMgI aura na banA sakatI haiN| ina sAdhuoM kI paramparA kaI sahasra varSase calI AtI hai, jinake anusAra hindU parivAroMse bhinnA mAMganA bhikSAvRtti nahIM, varan dhArmika adhikAra evaM kartavya hai| maiM Apako vizvAsa dilA sakatA hU~ ki kAMgresa sarakAra hindU saMskRtiko sAmAna rUpase tathA jaina saMskRtiko vizeSa rUpase naSTa karanevAlI nahIM hai, yaha ina kAnUnoMko lAgU karanemeM isa bAtakI hayazya vyavasthA karegI ki sAdhAraNa bhikhamaMgoM tathA sacce sAdhuoM evaM sanyAsiyoM meM vibheda kiyA jA ske| Apa prAntIya asembalI tathA vidhAna pariSada meM isa viSaya meM mere samarthanakA vizvAsa rakkheM / ' saradAra paTelakA udbodhana --gata 26 disambarako ahamadAbA meM eka jaina vidyAlayakA udghATana karate hue saradAra balabhabhAI paTelane kahA thA ki jainakI parIkSA - 263 kA AdhAra manuSyakA AcaraNa hai / jaina yA jitendriyakI apanI saphalatA saMbaMdha vicAra karate samaya socanA cAhiye ki usane saMyamadharmakA kitanA pAlana kiyA ? yaha bhrAtmAnubhavakI cIz2a hai; vAhyADaMbara to bahuta dIkhatA hai, tilaka chApe karanA, mandiroMmeM jAnA jAtrAyeM karanA kAdi saba dharma kI maryAdA kahalAtI haiM, ye saba dharmako samajhane ke liye haiM, lekina zrAtmAnubhava yA saMyamako chor3akara yadi kevala vAhya Apako hI jo dharma mAnatA hai vaha kevala nAmAkA hI jaina hai, vaha saccA jaina nahIM kahalA sakatA / 'ahiMsA paramodharmaH' yaha to jainoMkA sarvopari siddhAnta hai| isakA jise acchI taraha jJAna ho vaha bhI dukAnapara kArya karate samaya AvAz2a sune ki 'hullar3a huA guNDe zrArahe haiM' aura sunate hI mAlA pheMka phAMka kara bhAgane lage, use jaina nahIM kaha skte| usane to apane pAsa ke parigrahako sasparUpa samajhA aura bhaya kI vajahase bhAgA, isako hI bhIrutA kahate haiN| kisI bhI dharma meM kAyaratA nahIM ho sakatI hai, jaina dharmameM so haragiz2a nhiiN| jaisI koI bhI hiMsA bhale hI na kare, parantu usameM svayaMko homadene kI zakti to honI cAhiye / isake binA siddhAntako kyA kImata ? jainameM tapazcaryA aura zrAtmazudvikI vaha zaktI honI cAhiye ki jise dekhakara gurA Deke hAthameMse hathiyAra nIce girajAya / Aja to mahAtmAjI. ahiMsA dharmakA sevana kara rahe haiM aura hicake samaya sAya padArthakA pATha rakha rahe haiN| apanI dRSTi dUSita ho jIbhako jhUTha khanekI bhArata ho, hRdaya malina vikAroMse paripUrNa ho, to bAhya zrAcaraNa bhArarUpa ho jAyagA, bAhya zuddhike sAtha sAtha antaraGgaH zuddhi bhI karanI cAhiye / ' netAjI divasa 23 janavarIko bhAratavarSa meM sarvatra tathA samhana Adi videzoM meM bhI netAjI zrI subhASacandra bosakA 51 vA~ janmadivasa sotsAha manAyA gyaa| svayaM gAMdhIjIne bhI netAjIke prati apanI zraddhAMjalI arpitakI / kintu abhItaka yaha prazna eka cikaTa pahelI hI banA huA hai ki subhASa bAbU jIvita haiM athavA nahIM? svatantratA divasa-26 janavarIko samasta bhAratameM svAdhInatA divasa manAyA gayA jo san 1330 se nirantara prativarSa bhAratIyoMko apanI svatantratA prAptike dhyeyakI yAda For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anekAnta [ varSa - dilAne tathA tatsaMbaMdhita pratijJAko duharavAneke liye AtA svArtha sAdhana kiyA hai, apane nAmoMke Age lambI 2 uccarahA hai| isa pratijJApatrakA mUlamaMtra hai sva. lokamAnya tilaka bolA upAdhiyeM lagAjI haiM, aura vibhinna saMsthAnoMkI kA prasiddha sUtra 'svarAjya hamArA janma siddha adhikAra hai|' sampattipara apanA prAdhipatya jamA liyA hai| aura isakA sAra hai ki ki aMgrejI rAjya-dvArA bhAratakA kyA hama zrAzA kareM ki jainI loga apane dAnake prArthika, rAjanaitika, sAMskRtika aura adhyAtmika dRSTise pravAhako sarasAveke 'vIrasevAmaMdira' tathA bambaI meM premIjI vinAza hA hai, ata: zAntipUrNa evaM vaidhAnika upAyoM dvArA sampAdita saMcAlita 'mAnikyacandra granthamAlA' kI ora dvArA aMgrejoMse saMbaMdha viccheda karake pUrNa svarAjya aura dezakI pravAhita krdeNge| svAdhInatA prApta karanA tathA lakSya prApti taka usake hita zrAcArya jugalakizorajI tathA premIjI donoMko hI eka ahiMsaka rItise lar3AI jArI rakhanA, aura usake antargata, presakI AvazyakatA hai jisapara unakA pUgapUrA nirbAdha adhikAra khAdI, sAmpradAyika ekatA, arazyatA nivAraNa, jAtievaM ho aura jo sarvottama evaM unnata chApekI tathA lInoTAipakI dharmagata bhedabhAva binA dezavAsiyoM meM pratyeka avasarapara mezinoMse tathA suyogya kuzala karmacAriyoM evaM anya sAdhanasadbhAvanAkA pracAra karanA, upekSitoM, ajJAniyoM, dIna sAmagrIse yukta ho| aise presake liye kaI lAkha rupaye kI daridvayoM tathA pichar3e hue dezavAsiyoMkA uddhAra karanA tathA AvazyakatA hai; aura hemAnadAra nispRha kAryakattoM to binA dezavyApI grAmyasudhAra, gharelu udyoga dhaMdhoMko protsAhana denA, kaThinAI ke mila jaayeNge|' dezake liye tyAga evaM kaSTa sahane tathA balidAna hone vAle bhAratajaina mahAmaMDala isakA 27 vauM vArSika dezabhakkoMke prati zraddhAMjalI bheMTa karate hue kAMgresake siddhAMtoM aura nItiyoMkA anuzAsanake sAtha pAlana karane aura uske| adhivezana AgAmI mArca san 47 meM bambaI prAntIya AhvAnapara Az2AdIkI lar3AI calAne ke liye taiyAra rahanekI vyavasthApikA sabhAke adhyakSa zrI kundanamala sobhAgacandra pratijJA krnaa| phirodiyA eDavokeTa ahamadanagarake sabhApatitvameM, dakSiNa haidarAbAdameM honA nizcita huA hai| paM0 ajitaprasAdajI eDavokeTake vicAra- vIrasevAmaMdirameM hAkimailAkA-tA. 23-1jainagajaTa bhAga 43 na011-12 pR. 153 para usake vidvAna 47 ko ThAkura munzIsiMhajI mejisSTeTa, hAkimahalAkA. sampAdaka paM. ajitaprasAdajI eDavokeTa, lakhanaU premI vIrasevAmandirameM pdhaare| Apane mandira ke kAryAlaya, pustaaminandanagranthakI samAlocanA karate hue likhate haiM kAlaya tathA bhavanakA nirIkSaNa kiyA, 'anekAnta patra' ko "jaina samAjameM kor3hiyoM paMDita haiM, kintu unameMse kevala do janatAke liye hitaprada aura mandirakI lAibrerIko anupama hI aise haiM jinakA ullekha hama jaina sAhityika anusaMdhAnake batAyA; adhiSThAtAjI tathA anya kAryakattAoMke kAryakI kSetra meM nisvArtha kAryakartAoMke rUpame kara sakate haiN| prAcArya sarAhanAkI, janatAkA aura vizeSakara jaina janatAkA dhyAna jugalakizorajI mukhtAra, jinake sammAnakA do varSa pUrva prAzramakI sahAyatA karanekI ora AkarSita kiyaa| kalakattemeM Ayojana kiyA gayA thA aura jinhoMne sarasAvA, svAmI mAdhavAnandajIkA saMdeza-'bhAratIya ji. sahAranapura, meM vIra sevA mandirakI sthApanA karanemeM saMskRtiko ga~vAkara svarAjya prApta karanA heya hai| bhAratIya apanA sarvasva balidAna karadiyA hai, mAtra ekahI aise vidvAna saMskRtikA saMrakSaNa karate hue svarAjya prApta karanA pratyeka haiM jinane premIjIkI bhA~ti sAhasa, nirbhIkatA evaM lagana bhAratIyakA kartavya hai| bhAratIya dharma hI saccI zAntikA pUrvaka jaina dhArmika sAhityarUpI mahAsAgarakI gaharAiyoMmeM sacA upAya hai| bhAratIya saMskRti daivI saMpadAkA pratIka ibakI lagAkara vahA~se amUlya aAbadAra motI nikAla saMsAra hai| yUropa Adi dezokI saMskRti prAsurI saMpadAkA pratIka ko pradAna kiye haiM aura, jabaki dUsaroMne kevala kinArekI sivAra hai| jisa svarAjyabhavanakI nIMva abhAratIya saMskRtipara meMse sIpiyeM hI ekatrita kI haiM aura unheM bhI vikraya karake avalambita ho, usakA dhvasta hojAnA nizcita hai|' J. P. For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya- paricaya aura samAlocana premI abhinanda grantha -- zraddheya paM0 nAthUrAmajI premI kI cirakAlIna evaM mahatvapUrNa sAhityika sevAoM ke upalakSa meM unakA abhinandana karaneke liye, tA0 20 aktUbarako nAgapura vizvavidyAlaya meM hone vAle a0 bhA0 prAcyavidyAsammelanake avasara para eka upayukta samAroha kiyA gayA thA, aura usameM prasiddha netA evaM sAhityasevI kAkA kAlelakarake hAthoM premI jIko yaha amUlya graMtha samarpita kiyA gayA thA / graMtha samaparaNa tathA abhinandana samArohakA Ayojana premo abhinandana samitikI ora se huA thA, jisake preraka zraddheya paM0 banArasIdAsajI caturvedI, adhyakSa DA0 vAsudevazaraNa jo agravAla, tathA mantrI zrI yazapAla jaina bI0 e0 ela-ela0 bI0 the / graMthake sampAdaka maMDala meM jaina ajaina, strI-puruSa, coTI 46 sAhityasevI vidvAna the aura ukta maMDalake adhyakSa bhI DA0 agravAlajI hI the / graMthako 18 upayukta vibhAgoM meM vibhakta karanekI yojanA thI aura ina vibhAgoM kI alaga alaga kuzala sampAdana samitiyA~ saMyojita karadI gaI thIM / kintu bAdameM ukta 18 vibhAgoM ko sakucita karake 6 hI vibhAga rakkhe gaye jo isa prakAra haiM abhinandana, bhASAvijJAna aura hindIsAhitya, bhAratIya saMskRti purAtattva aura itihAsa, jainadarzana, saMskRta prAkRta aura jainasAhitya, marAThI aura gujarAtI sAhitya, bundelakhaNDa, samAjasevA aura nArIjagata tathA vividha / ina vibhAgoM ke antargata 127 vibhinna adhikRta vidvAna lekhakoM dvArA praNIta 133 mahatvapUrNa lekha saMgRhIta haiM / prAyaH saba hI lekha maulika, gaveSaNApUrNa evaM sthAyI mUlya ke haiM / inameM se 40 lekha jainadarzana sAhitya itihAsa samAja Adike sambandha meM haiM / lekhoM ke sammAdanameM sampAdakAdhyakSa tathA anya saMpAdaka mahodayoM ne bhI 1 yatheSTa parizrama kiyA hai / lekhoM ke atirikta 34 vividha citroM se bhI grantha susajjita kiyA gayA ina citroM meM 2= phoTo citra haiM aura zeSa 6 kalAkAra zrI sudhIra nAstagIra dvArA nirmita kAlpanika citra haiM jo yadyapi kalApUrNa haiM tathApi vizeSa AkarSaka nahIM pratIta hote, phoTocitro meM bhI, vyaktigata citroM ko chor3akara anya citroM meM jainakalA evaM purAtattva saMbaMdhI citroM kA prAyaH abhAva hai jo khaTakatA hai / lekho meM bhI jainasAhitya itihAse kalA Adipara apekSAkRta bahuta kama lekha haiM aura jo haiM unameM bhI ina viSayoM para payApta evaM samucita prakAza nahIM par3a paayaa| graMthakI chapAI Adi taiyArI lA jaranala presa, ilAhAbAda meM huI hai / ataeva uttama tathA nirdoSa hai; hA~ prUpha AdikI kucha azu dviyeM phira bhI raha gaI haiN| kucha lekho meM anAvazyaka kATachA~Ta bhI kI gaI pratIta hotI hai jo una lekhoM ke lekhakoM kI svIkRti binA kucha ucita nahIM jAna pdd'tii| isapara bhI graMtha savaprakAra sundara, mahatvapUrNa, paThanIya evaM saMgrahaNIya hai, aura isakA mUlya bhI mAtra daza rupaye hai jo saMskaraNakI sundaratA vipulatA tathA Thosa sAmagrIko dekhate hue atyalpa hai| anitya - bhAvanA - vIra sevAmandirakI prakIrNaka pustakamAlA ke antargata prakAzita yaha pustaka zrI padmanandyAcArya - viracita saMskRta 'anityapaJcAzata' kA paM0 jugala kizorajI mukhtArakRta lalita hindI padyAnuvAda, bhAvArtha, upayogI prastAvanA evaM padyAnukramaNikA sahita tathA mukhtAra sAhaba dvArA hI sampAdita, saMzodhita parivarddhita tRtIya saMskaraNa hai / pustaka bahuta lokopayogI, upadezaprada evaM paThanIya hai aura janasAdhAraNa meM vitaraNa karane yogya hai / chapAI saphAI santoSajanaka hai / mU0 cAra Ane hai / For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 anekAnta [varSa - - jainasandezakA rASTrIya aMka-nisabI janatA cira- A pAyA, muzkilase aise prAdhe vyakyioMkA hI ullekha isameM kAlase pratIkSA kara rahI thI, Akhira janavarIke antima hogaa| jina vyakriyoMkA paricaya diyA gayA hai unakI eka saptAhameM prakaTa hogyaa| aMka pustakAkAra 20430 aThapejI saMkSipta paricayAtmaka nAmAnukramaNikA bhI sAthameM lagI hotI sAijake 100 pRSToMmeM rASTIyatA viSayaka mahatvapUrNa lekha. to acchA thaa| kyoMki paM0 pantake zabdoM meM yaha kahane meM kavitA gItAnA tanika bhI saMdeha nahIM ki janasamAjane svatantratA AndolanameM rASTrIyakAryakattAoM aura unakI dezasevAoM ke saMcipta paricaya bahuta bar3A bhAga liyA hai aura kitane hI kAryakartAoMkA sahita bahutasI samayopayogI paThanIya evaM jJAtavya sAmagrIse ra rAjanaitika kSetra meM pramukha sthAna hai| yukra hai| kitane hI jainarASTrIya kAryakattAoMke blAka citroMse bhira bhI aise aMkoMkI bhArI AvazyakatA thI aura thor3e bhI alaMkRta hai| sampAdaka mahodayakA prayatna sarAhanIya hai| aMzameM hI sahI isase usakI pUrti avazya hotI hai, ata: kintu jaisAki lagabhaga eka varSa pahilese jainasandeza sAptA isa dRSTise isakA prakAzana samayopayukta evaM zrAvazyaka hI hikameM bAra bAra prakAzita sUcanAoM, aura vijJApita gejanAoM hai|paatthkoNko isameM paryApta upayogI jAnakArI milegii| ke AdhArapara isa aMkape zrAzA kI jAtI thI vaisA yaha nahIM banapAyA / pUrvasUcita 17 viSayavibhA!mese muzkilase 4-5 -kuMvara zrI nemicandrajI pATanI dvArA viSayoMke saMbaMdhakI sAmagrI hI isameM saMkalita ho pAI hai| likhita tathA zra maganamala hIrAlAla pATanI di0 jaina alpasaMkhyaka samasyA aura jaina, bhAratake bhAvIvidhAnameM pAramArthika TrasTa, madanagaJja (kizanagar3ha) dvArA prakAzita yaha jainasamAjakA sthAna, ahiMsA aura rAjanIte, dharma aura 57 pRSTakA eka upayogI TaikTa hai| sAthameM zreyAsakumAra jaina saSTIyatA, kyA ekatantra jainadharma sammata hai, jainasaMskRtikI zAstrI nyAyatIrthakI saMkSipta bhUmikA hai tathA pUjyavarNAjI dRSTiye bhAratakI akhaMDatA, jainoMkI svatantra zikSApraNAlI evaM nyAyAcArya paM. mANikacandajIke abhimata bhI haiN| . hindI aura hindustAnI kSetrameM jainoMkI sevAe~. ityAdi aise viSaya the jinapara likhe gaye pramANita lekhoMkA saMkalana isa isa pustikAmeM lekhakane 'dharma kyA hai isa viSayapara aMko avazya hI honA cAhiye thaa| aMkake saMbaMdha meM jina sarala le.kopayogI bhASAmeM jainadRSTiseM zrAMzika prakAza DAlA zrAzAoMko lekara mAnanIya bA. sampUrNAnandajIne apanI hai| vastuta: isameM svAmI samantabhadrAcAryakRta dharmake suprasiddha yaha sammati dI hai ki vaha aMka 'isa dRSTise bahuta sAmayika svarUpazlokahai ki usameM una kaI mahatvapUrNa samasthAnoMpara vicAra hogA jo isa samaya rASTrake vicArazIla vyakiyoM ke sAmane haiM,' una 'dezayAmi samIcInaM, dhrmkrmnivrhnnm| pAzAoMkI pUrti yaha nahIM kara sakA hai| usameM jainarASTrIya saMsAraduHkhata: satvAna yaH dharayuttame sukhe / kAryakartAoM dvArA likhe gaye apane saMsmaraNoM, anubhavoM tathA (10 ka0 zrAvakAcAra) sAmayika rAjanItika samasyAoMpara apane vicAra ukra samasyA kI svatantra vistRta vyAkhyA kI gaI hai| pustaka paThanIya oM evaM vartamAna rASTrIya paristhiyiyoMkA jainasamAjake sAtha saMbaMdha yA usapara par3ane vAle prabhAvake. digdarzanakA bhI hai| chapAI saphAI sAdhAraNa hai, na zrAdikI g2alatiyeM haiM hii| mUlya mAtra manana hai| vitaraNa karaneke liye maMgAne prabhAva hai jo khaTakatA hai| rASTrIya yajJameM yoga dene vAle aura svadeza svAtantryakI valivedIpara apane Apako nyochAvara bAloM ko 25) saiMkako mUlyapara prakAzakoM se mila sakatI hai| karadene vAle saba hI jaina mahAnubhAvoMkA paricaya bhI nahIM jyotiprasAda jaina For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vIra sevAmandirako sahAyatA vIrasevAmandimeM paM0 vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra gata kiraNa (4-5 ) meM prakAzita sahAyatAke bAda vIra sevA mandirako sadasya phIsa ke alAvA jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra haiM, jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiM gata aktUbara mAsa meM vidvadvarya zrImAn paM0 vaMzIdhara jI nyAyAlaMkAra, indaura, apane sAtha zrI paM0 manoharalAlajI varNI, zrI campAlAlajI seThI tathA bA0 nemIcandajI 250) zrImatI jayavantI devI, nAnautA ji0 sahAranapura (zrI vakIla sahAranapurako lekara vIrasevAmandira sarasAvA meM padhAre / dAdIjI ke svargavAsase pahale nikAle hue 1001). ke dAnameMse granthaprakAzanArtha) / 150) sakala digambara jaina paMcAna kalakattA ( dazalakSaNa parva ke upalakSa meM) mArphata seTha baladevadAsajI sarAvagI, kalakattA / Apane mandirake pustakAlaya aura kAryAlayakA nirIkSaNa kiyA zraddheya mukhtAra sAhiba tathA mandirake anya vidvAnoM ke sAtha tAttvika evaM sAhityika viSayoMpara carcA kI aura mandira meM jo zodha khoja tathA grantha- nirmANa sambandhI kArya cala rahe haiM unheM dekhA / zrApa yahA~kI kAryapaddhati zraura usake mahatva se bahuta prabhAvita hue tathA samaya nikAlakara kucha dinoMke liye vIra sevAmandira meM zrAnekA vacana diyA / sAtha hI saMsthAkI nirIkSaNabuka meM apanI zubha sammati nimna prakArase aMkita kI - 80) zrImatI vizalyAdevI dharmapatnI sAhU prakAzacandajI jaina, najIbAbAda (lAyabrerI meM grantha maMgAneke liye ) mArphata bA0 narendraprasAdajI sahAranapura / 21) jainazAstrasabhA nayAmandira dehalI / mArphata lA0 jugala kizorajI kAgajI, dehlii| 15) lA0 dhavalakita meharacandajI jaina sahAranapura ( ci0 narezacandra ke vivAhakI khuzI meM / 10) bA0 pItAmbarakizorajI jaina ejIkyUTiva iMjIniyara, rur3akI jio sahAranapura / 10) lA0 pArasadAsajI jaina syAlakoTa nivAsI ( putrI kAntAdevIke vivAhakI khuzImeM) mArphata paM0 rUpacanda jaina gArgIya, pAnIpata / 3||) lA0vimalaprasAdajI jaina, sadara bAjAra, dehalI / 536 // ) kAntako sahAyatA gata cauthIpA~cavIM kiraNa meM prakAzita sahAyatA ke bAda zranekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra hai, jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM / 11) lA0 devIdAsa zaMkaradAsajI jaina, kalaramarcenTa cUr3I sarAya mulatAna (seTha sukhAnandajIke svargavAsa ke samaya nikAle hue dAnameMse) / 5) maMtrI di0 jaina paMcAyata kameTI, gayA / 5) lA0 vrajalAlajI jaina saudAgara saMtara ji0 murAra (pitA jI ke svargavAsa ke samaya nikAle hue dAna meMse) / vyavasthApaka 'anekAnta' 21) zradhiSThAtA 'vIra sevAmandira' " zrAja tA0 16 10-46 ko vIrasevAmandira meM AyA, zrImAn paM0 jugalakizorajI ke darzana se bahuta hI prasannatA huii| mukhtAra sAhabane isa yuga meM jisa paddhati se jainadarzana jainasAhitya, jainaitihAsake paryavekSaNa, zranvevaM mImAMsA karate hue kitanI gambhIratA ke sAtha vivecana karate hue vividha granthoMkA prakAza kiyA hai, vaha bhUribhUri prazaMsA ke yogya hai| mujhe to vartamAna di0 jaina samAjameM eka mAtra zradvitIya vidvadvana pratIta hote haiN| ApakI jainavAGmayako silasilevAra navIna rUpase logoM ke sAmane prakAzita karanekI bahuta bar3I lagana hai / di0 jaina samAja ke dhanADhya puruSoMkA karttavya hai ki ve paMNDitajI ke manorathoMko pUrNa karane meM muktahasta ho bharapUra sahAyatA deN| yadi ve aisA kareMge to jainAcAyoMke bahuta bar3e upakArose upakRta hue kRtajJa kahe jA skeNge| vizeSa kyA likhU~ vIra sevAmandira meM vAstavika aura Thosa kArya kiyA jA rahA hai| isake liye paM0 darabArIlAlajI evaM paM0 paramAnandajI zAstrIkA sahayoga sarAhanIya hai|" J, P. For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-736 IIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIII peoso HOLLYogeo vIrasevAmandirake prakAzana 1 // ) 1 samAdhitantra-saMskRta aura hindI TIkA-sahita / 2 banArasI-nAmamAlA-(padyAtmaka, hindI-zabdakoza, shbdaanukrm-saahit)| . ."1) 3 anitya-bhAvanA-hindI-padyAnuvAda aura bhaavaarth-shit| ) 4 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA aitihAsika prastAvanAsahita) 5 prabhAcandrakA tattvArthasUtra-anuvAda tathA vyAkhyA shit| / ) 6 satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra-varddhamAna aura unake bAdake 21 mahAna prAcAryoMke 137 puNya smaraNoMkA mahatvakA saMgraha, hindii-anuvaadaadi-shit| ... ... . ) 7 adhyAtma-kamala-mArtaNDa-hindI-anuvAda tathA vistRta - prastAvanA shit| " . .." 8 vivAha-samuddezya-vivAhakA mArmika aura tAttvika vivecana, usake aneka virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pravRttiyoMse utpanna huI kaThina aura jaTila samasyAoMko sulajhAtA huaa| nyAya-dIpikA mahatvakA nayA saMskaraNa)-saMskRta TippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sjild| ... .... purAtana-jainavAkya-sUci (jainaprAkRta-padyAnukramaNI)-aneka upayogI pariziSToMke sAtha 63 mUlagranthoM aura granthakAroM ke paricayako liye hue vistRta prastAvanAse alaMkRta, sajilda / 15) 11 svayaMbhUstotra-samantabhadra-bhAratIkA prathama grantha, viziSTa hindI anuvAda aura mahatvakI prstaavnaa-shit| (presameM) 1) 12 jainagrantha-prazasti-saMgraha-saMskRta aura prAkRtake koI 150 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMkA maMgalAcaraNa-sahita apUrva saMgraha. aneka upayogI pariziSToM tathA vistRta prastAvanAse yukra / (presameM) IIIIIIIIIIIII mudraka, prakAzaka paM0 paramAnandazAstrI vIrasevAmandirake liye zyAmasundaralAla dvArA zrIvAstavapresa sahAranapura meM mudrita /