________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-પહેલો પ્રકાશ
અનિત્ય વસ્તુઓને નિત્ય માનવી, અશુચિ કાયાને શુચિ (=પવિત્ર) માનવી, દુ:ખ સ્વરૂપ સંસારને સુખ સ્વરૂપ માનવો, ભૌતિક વસ્તુઓ પોતાની ન હોવા છતાં પોતાની માનવી એ અવિદ્યા છે. દુર્જય (=મુશ્કેલીથી જીતી શકાય તેવા) અહંકારના કારણે બધા સ્થળે ‘હું કંઇક છું'' એવો ભાવ તે અસ્મિતા. મનોહ૨ શબ્દ વગેરે વિષયોમાં આત્માની ગાઢ આસક્તિ તે રાગ. અમનોહર શબ્દ વગેરે વિષયોમાં અતિશય અપ્રીતિ તે દ્વેષ. અતત્ત્વમાં (=જે સત્ય નથી તેમાં) પણ આ ‘‘આ પ્રમાણે જ છે’’ એમ અત્યંત આગ્રહરૂપ હઠ' તે અભિનિવેશ.
પ્રસ્તાવના
અહીં ક્લેશ શબ્દનો ઉલ્લેખ અન્ય પણ ઘાતી કર્મોની ઉત્તર પ્રકૃતિઓનું ઉપલક્ષણ છે, અર્થાત્ ક્લેશ શબ્દથી અન્ય પણ ઘાતી કર્મોની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ સમજી લેવી. ક્લેશ શબ્દથી મોહનીય કર્મની મિથ્યાત્વમોહનીય વગેરે ઉત્તર પ્રકૃતિઓનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ કર્યો છે, અને તેના ઉપલક્ષણથી અન્ય ઘાતી કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિઓનો નિર્દેશ કર્યો છે. આથી ભાવાર્થ એ થયો કે પરમાત્માએ સઘળાં ય ઘાત્ કર્મોનો ક્ષય કરી નાખ્યો છે.
ય
આ ક્લેશરૂપી વૃક્ષો (સંસારમાં થઇ રહેલા) આત્માના પરિભ્રમણમાં અનાદિથી આત્માની સાથે સંબંધવાળાં હોવાથી (મિથ્યાત્વરૂપ) દૃઢ મૂળિયાવાળાં છે, જ્ઞાનીઓ વડે બતાવાયેલા તે તે (ક્રોધાદિ) વિકારોરૂપ અંકુરોના સમૂહવાળાં છે, સ્કુરાયમાન થતા (=પ્રગટ થતા) આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક એ ત્રણ પ્રકારના દુ :ખના ઉદયરૂપ ફૂલની પરંપરાવાળાં છે, જ્ઞાનીઓથી પ્રગટ કરાયેલાં પરલોક૧. પ્રતિ એટલે હઠીલું. આથી પ્રતિતા એટલે હઠ.
૨.
સ્વજ્ઞાપત્વે સતિ સ્વતજ્ઞાપત્વમુપતક્ષળત્વ=પોતાને જણાવવા સાથે પોતાનાથી અન્યને પણ જણાવે તે ઉપલક્ષણ કહેવાય. જેમકે ગમ્યો વષ્ટિ રચતા=કાગડાઓથી દહીંનું રક્ષણ કરવું. અહીં ા શબ્દનો પ્રયોગ ઉપલક્ષણ હોવાથી જ શબ્દ બિલાડી, કૂતરો વગેરેને પણ જણાવે છે. આથી જેભ્યો ધિ રમ્યતામ્ એ વાક્યનો અર્થ કાગડો, બિલાડી, કૂતરો વગેરે પ્રાણીઓથી દહીંનું રક્ષણ કરવું એવો થાય.
૩. દુ:ખના આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક એમ ત્રણ પ્રકાર છે. આધ્યાત્મિક દુઃખના શારીરિક અને માનસિક એમ બે પ્રકાર છે. તેમાં તાવ, અતિસાર વગેરે શારીરિક છે, અને ક્રોધ વગેરે માનસિક છે. આ દુ:ખો અંદ૨નાં કારણોથી ઉત્પન્ન થતાં હોવાથી આધ્યાત્મિક છે. શારીરિક દુઃખો શરીરની અંદર થતી વાત-પિત્ત આદિની વિષમતાથી થાય છે, અને માનસિક દુ:ખો મનમાં કામ-ક્રોધાદિના વિકારોથી થાય છે.
મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી, જંગલીપ્રાણી, સર્પ વગેરેથી થતાં દુ:ખો આધિભૌતિક છે. (ભૂત એટલે પ્રાણી). ભૂત, પિશાચ, રાક્ષસ, ગ્રહ વગેરે દેવોથી થતાં દુ:ખો આધિદૈવિક છે. ૪. જ્ઞાનીઓથી પ્રગટ કરાયેલાં પરલોકસંબંધી એ બે દુ:ખોનાં વિશેષણો છે.
