________________
૫૬
વૈરાગ્યકલ્પલતા ભાગ-૨ શ્લોકાર્ચ -
શું કહે છે? તે સ્પષ્ટ કરે છે – તુલ્ય સાધનવાળા જીવોના ફલમાં જે વિશેષ=ભેદ છે એ અપહેતુક નથી=હેતુ વગર નથી, એથી સુખદુઃખના કારણ એવા ધર્મ-અધર્મ દુર અપલાપવાળા છે=અપલાપ થઈ શકે તેવા નથી.
ઘણા જીવો સમાન સામગ્રીથી યુક્ત હોય, સમાન પ્રયત્ન કરતા હોય છતાં અર્થ-કામની પ્રાપ્તિ રૂપ ફલમાં જે ભેદ છે તે સહેતુક છે તેથી જીવને ઇષ્ટ એવું કામજન્ય સુખ અને અર્થજન્ય સુખ અને કામ અને અર્થની અપ્રાપ્તિજન્ય દુઃખ તેનાં કારણ ધર્મ-અધર્મ છે તેમ સ્વીકારવું જોઈએ. ll૧૧૭ના શ્લોક :
तत्राखिलभावानां, हेतुरधर्मः किलाप्रशस्तानाम् ।
धर्मस्तु सुन्दराणां, तेनासावेव पुरुषार्थः ।।११८ ।। શ્લોકાર્ચ -
ત્યાં=સુખ-દુઃખના કારણભૂત ધર્માધર્મમાં, અપ્રશસ્ત અખિલ ભાવોનો હેતુ અધર્મ છે. સુંદર ભાવોનો હેતુ ધર્મ છે, તેથી આ જ પુરુષાર્થ છે=ધર્મ જ પુરુષાર્થ છે.
જીવમાં જે કંઈક અશુભ કાર્યો થાય છે અર્થાત્ જીવને જે પ્રતિકૂળ હોય તેવા સંયોગની પ્રાપ્તિ થાય છે જેમ રોગાદિ, તેનું કારણ અધર્મ છે. અને જીવને જે કંઈ અનુકૂળ છે તેનો હેતુ ધર્મ છે માટે પરમાર્થથી ધર્મ જ એક પુરુષાર્થ છે; કેમ કે જીવને સંસારમાં જે કંઈ અનુકૂળતાઓ છે તે સર્વ ધર્મથી જ મળે છે અને પૂર્ણ સુખમય મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે તે પણ ધર્મથી જ મળે છે, તેથી પુરુષનું પ્રયોજન સાધનાર ધર્મ છે તેથી ધર્મ જ પુરુષાર્થ છે. II૧૧૮ શ્લોક :
अथ स प्राह न धर्मः, कथं न कामार्थवद् दृशोर्विषयः । गुरुराह भद्र ! पश्यति, विवेक्यमुं नैव मोहान्धः ।।११९।।
