________________
૯૮
વૈરાગ્યકલ્પલતા ભાગ-૨ ભાવોમાં શક્તિના પ્રકર્ષથી યત્ન કરતો નથી. તેથી તે જીવમાં તેના હેતુનું અજ્ઞાન વર્તે છે=આ ક્રિયા કેવા પ્રણિધાનથી કરવાથી ચારિત્રની વૃદ્ધિનું કારણ છે તેનું અજ્ઞાન વર્તે છે. વળી, શક્તિ હોવા છતાં તે પ્રકારે તેને જાણવા માટે અને સેવવા માટે તે જીવ યત્ન કરતો નથી. તે ધર્મમાં અનાદરકૃત વિપર્યાસ છે. તેનાં કારણે રત્નત્રયીમાં શિથિલ આદરવાળો થાય છે, કેમ કે ધર્મનાં કૃત્યોથી ધન વધે છે તેવો બોધ નથી અને ધનમાં સંશ્લેષને કારણે ધનની પ્રાપ્તિમાં સુખનું વદન થાય છે અને રત્નત્રયીના સેવનથી ઉપશમના સુખનું વદન થતું નથી માટે રત્નત્રયીના સેવનમાં શિથિલ આદરવાળો થાય છે. અને ધનની વૃદ્ધિમાં સુખની પ્રાપ્તિ જણાતી હોવાથી તત્ત્વમાં બાળની જેમ ચેષ્ટા કરે છે. વળી, તે જીવ મંદ સંવેગથી જે વિરતિની ક્રિયા કરે છે તેમાં ભાવરોગોની મંદતા છે તે શું છે ? તે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે – ભોગાદિની પ્રવૃત્તિ નહીં હોવાને કારણે જે ભાવરોગો સ્પષ્ટ પ્રગટ થતા નથી તેથી તે ભાવરોગોની અપ્રગટ અવસ્થા છે તે જ કષાયોની મંદતા છે. જો તે સદ્અનુષ્ઠાન સેવવાને બદલે તે જીવ ભોગાદિની પ્રવૃત્તિ કરે તો ભાવરોગો ભોગાદિ કાળમાં પ્રગટ થાય છે જ્યારે પ્રમાદથી સદ્અનુષ્ઠાન સેવે છે ત્યારે સદ્અનુષ્ઠાનમાં દઢ યત્ન કરીને કષાયની અલ્પતા તે જીવ કરતો નથી તોપણ કષાયોની વૃદ્ધિના હેતુના અભાવને કારણે તે ભાવરોગો અભિવ્યક્ત થતા નથી તે જ કષાયની મંદતા છે. અને પુણ્યના ઉદયથી જ્યારે ધન મળે છે ત્યારે તે વિકારોના પ્રબલ હેતુનો સંપર્ક હોવાથી, નહિ પ્રગટ થયેલા જ વિકારો અભિવ્યક્ત થાય છે તેથી જ ધનની વૃદ્ધિમાં તે જીવને ફરી ગૃદ્ધિ થાય છે; કેમ કે મંદ સંવેગથી લેવાયેલા ધર્મના અનુષ્ઠાનકાળમાં શક્તિ અનુસાર સંવેગને ઉલ્લસિત કરવાનો જે અનાદર હતો તેનાથી સેવાયેલું તે અનુષ્ઠાન કોઈને ત્રાણ કરનારું થતું નથી=ભોગની સામગ્રીમાં અસંશ્લેષ કરવાનું કારણ તે અનુષ્ઠાન થતું નથી. તેથી અનાદરથી લેવાયેલ સદ્અનુષ્ઠાનના બળથી જે કદરૂપ ભોગની વૃદ્ધિ થઈ તેમાં તે જીવને સંશ્લેષ થતો અટકાવવા માટે તે ધર્મ સમર્થ બનતો નથી. ૨૦૨-૨૦૩ll શ્લોક :
व्यथयत्यपथ्यदोषादकाण्डशूलं धनव्ययविषादः । दहति परेादाहो, लुम्पति मूर्छाऽखिलस्वहतिः ।।२०४।।
