________________
ભગવદ્ ગીતામાં ઇન્દ્રિયોના જ્ઞાનેન્દ્રિય અને કર્મેન્દ્રિય એવાં બે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. જીભ સ્વાદનું જ્ઞાન કરે છે માટે જ્ઞાનેન્દ્રિય છે અને બોલવાનું કર્મ (ક્રિયા) કરે છે માટે કર્મેન્દ્રિય છે. આમ ભગવદ્ ગીતાની પેઠે જ્ઞાન અને કર્મનો સુંદર સમન્વય સાધી આપતી જીભ એક મહાયોગિની જેવી ભાસે છે.
આપણા શરીરમાં શબ્દોત્પત્તિના સ્થાન પાંચ છે-કંઠ, તાલુ, મૂર્છા, દાંત અને હોઠ, પણ આ પાંચેય સ્થાનેથી ઉત્પન્ન થતાં શબ્દ જીભની સહાય વિના ઉત્પન્ન થઇ શકતા નથી. જીભની ઊંચી-નીચી, આડી-અવળી ગતિને કારણે સ્વર ઉચ્ચારરૂપ બને છે. માટે જીભ એ શબ્દોત્પત્તિનું મૂળ સ્થાન નહિ હોવા છતાં બોલવાનું કામ જીભનું છે, તેમ જ લોકમાં એવો વ્યવહાર પણ થાય છે.
સંત કવિ તુલસીદાસે જીભને દેહલી-દીપની ઉપમા આપી છે. મુખ એ ડેલી છે અને જીભ એ ડેલી પરનો દીપક છે. જીભ વિચાર અને વર્તન વચ્ચે રહી વાણી દ્વારા બન્ને પર પ્રકાશ પાથરે છે. મનના વિચારો, હૃદયની ઊર્મિઓ અને આંખ-નાક-ફાન, આદિના અનુભવોને વ્યક્ત કરતી જીભનું સ્થાન તે બધાની મધ્યમાં ગોઠવનારી કુદરતને (કર્મસત્તાને) તેની આ કરામત બદલ ધન્યવાદ આપવાનું મન થઇ જાય !
માનવદેહમાં સૌથી વધુ સ્નાયુઓની જરૂર જીભને પડે છે. બોલતી વખતે એક સાથે ઘણાં સ્નાયુઓને કસરત પહોંચે છે.
અન્ય ઇન્દ્રિયો પર હાડકાના નિયંત્રણો ગોઠવનારી કુદરતે જીભમાં એક પણ હાડકું કેમ નિહ ગોઠવ્યું હોય તેનું રહસ્ય કોણ શું સમજ્યું છે ? તે તો વ્યક્તિના વર્તન પરથી જ સમજાઇ જતું હોય છે. ઘણાં એમ જ સમજતા હોય છે કે જીભ અનિયંત્રિત રહે તેમ કુદરત ઇચ્છતી હશે માટે જીભમાં હાડકું નહિ ગોઠવ્યું હોય. પણ, કુદરતના સાચા સંકેતને કોઇક જ સમજે છે કે-બીજી ઇન્દ્રિયોનું નિયંત્રણ તો હાડકું મૂકીને કુદરતે સ્વયં કરી દીધું, જીભના નિયંત્રણની જવાબદારી કુદરતે આપણા પોતા પર છોડી છે. કુદરતના આ સંકેતને જે સમજી જાય છે તે આ જવાબદારીને સુપેરે વહન કરી શકે છે. હાડકું હોય તો અક્કડતા અને કઠોરતા આવી જાય. જીભમાં હાડકું નથી તેથી જણાય છે કે જીભને મૃદુ રાખવામાં આવે તેમ જાણે કુદરત ઇચ્છે છે. પણ, પ્રકૃતિના આ
23 AR
૩
