________________
મૃદુ વચનો ઊચકાય છે. મહાભારતની વિદુરનીતિમાં જણાવ્યું છે કે કર્ણ, નાલીક, નારાચ આદિ અનેક પ્રકારના બાણ હોય છે. પણ, તે બધા બાણ તો શરીરમાંથી બહાર નીકળી શકે છે. હૃદયમાં ખૂંચેલું વાગ્બાણ નીકળતું નથી માટે તે સૌથી વધુ ભયંકર છે. કુહાડીથી કોઈ વૃક્ષને છેદી નાંખવામાં આવે તો પણ તે ફરી ઊગી શકે છે પણ વચનની કુહાડીથી ભેદાયેલું મન ફરી સંરોહ પામતું નથી. પ્રિય વચનો બોલવામાં પૈસા ખર્ચવા પડતા નથી, જીભ ઉપર ફોલ્લા પડતા નથી, પેટ કે માથામાં દુઃખાવા થતા નથી, કોઈ આંધીઓ અને અંધાધૂંધીઓ સર્જાઈ જતી નથી બલ્કે અનેક અનર્થો નષ્ટ થાય છે અને પરિણામ સુંદર જ આવે છે છતાં પ્રિય વચનો વાપરવામાં માનવી કંજૂસ કેમ રહે છે, સમજાતું નથી. કડવાશને સંઘરવા માટે સુદર્શન-ચૂર્ણ, કરિયાતું, કડવા તુંબડા જેવા પદાર્થો દુનિયામાં છે. તે કામગીરી માનવજીભે ઉપાડી લેવાની જરા પણ જરૂર નથી. પંડિત પુરુષો માનવીની કક્ષા માપવા માટે જીભની મીઠાશને ઘણાં માર્કસ્ આપે છેઃ
દયા ધર્મ હૈયે વસે, બોલે અમૃતવેણ
તેને ઊંચો જાણીએ, જેનાં નીચા નેણ.
વચન પ્રયોગ દુર્જન અને સજ્જન વચ્ચેની એક ભેદરેખા દોરે છે. દુધ પીને પણ ઝે૨ ઓકતા સર્પની સાથે દુર્જનને સરખાવવામાં આવે છે. આકાશના વાદળો સમુદ્રના ખારા જળ પીને વર્ષાના મધુર જલ વરસાવે છે. પુરુષોની આ જ વિશેષતા છે. ભવભૂતિ તેથી જ સજ્જન પુરુષને વાદળ સાથે સરખાવે છે.
સજ્જન
ખોરાક સાત્ત્વિક જોઈએ, વાંચન સાત્ત્વિક જોઈએ, શિક્ષણ સાત્ત્વિક જોઈએ, મૈત્રી સાત્ત્વિક જોઈએ, ચિંતન સાત્ત્વિક જોઈએ તેમ આનંદ પણ સાત્ત્વિક હોવો જોઈએ. પણ ઘણાં લોકો તુચ્છ આનંદના પ્રેમી હોય છે. બીજાની નિંદાનો આનંદ તે તુચ્છ આનંદ છે. આત્મશ્લાઘાનો આનંદ તુચ્છ કોટીનો છે. ગપ્પા અને વિકથાનો, ગંજીપા અને ટોળટપ્પાનો, મજાક અને મશ્કરીનો આનંદ તુચ્છ પ્રકારનો છે તેમ, ઘણી વ્યક્તિઓ કઠોર શબ્દ સંભળાવીને બીજાને પીડવામાં આનંદનો અનુભવ કરતી હોય છે. મીઠા અને પ્રિય શબ્દો બોલવાનો તેમને
૪૩
