________________
મુખેથી સંસારત્યાગની વાત સાંભળીને માતાને આશ્ચર્ય થયું. તે બોલીઃ “અરે બાલુડા, સંસારને છોડવાની અને દીક્ષા સ્વીકારવાની વાત તું શું કરે છે ? સંસાર શું અને સંયમ શું; તે તું શું જાણે ? તારી વય નાની છે, અનુભવ ઓછો છે, સમજણ અધૂરી છે, રાગ અને વિરાગને તું શું જાણે ?” ત્યારે નાનકડા અતિમુક્તના મુખથી નિપુણ વાણીનું એક નાનું આફ્લાદક ઝરણું ફૂટ્યું. “મા, હું જાણું તે નવિ જાણું, નવ જાણું તે જાણું.” અતિમુક્તના આ ટૂંકા શબ્દોમાં અર્થનું મહાઊંડાણ હતું, આમ્રરસનું માધુર્ય હતું અને ગાંડીવની વેધકતા હતી. “મૃત્યુ આવવાનું છે તે હું જાણું છું પણ ક્યારે આવવાનું છે તે નથી જાણતો, મૃત્યુ પામીને પરલોકમાં હું ક્યાં જવાનો છું તે નથી જાણતો પણ સંયમસાધના કરીને મરીશ તો જરૂર સદ્ગતિ પામીશ તે હું જાણું છું.” અલ્પ શબ્દો દ્વારા આ બાળકે કેટલું ઊંડું તત્ત્વજ્ઞાન માતાને સમજાવી દીધું. હવે માતા દીક્ષાની અનુમતિ ન આપે તે બને ?
કોઈના મુખેથી નીકળેલા અથવા કોઈકના અનુભવનું નવનીત રજૂ કરનારા નિપુણ વચનો લોકહૃદયને એટલા બધા ગમી જાય છે કે “કહેવત'નું લેબલ લગાડીને લોક તે વચનોનું યોગ્ય બહુમાન કરે છે. અવારનવાર ઉચિત પ્રસંગોમાં તે કહેવતોને ટાંકે છે. આમ મોટા ભાગની કહેવતોને નિપુણ વાક્ય કહી શકાય. “ગાજ્યા મેઘ વરસે નહિ, આપ ભલા તો જગ ભલા, ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય, મા તે મા બીજા વગડાના વા, ઝાઝા હાથ રળિયામણાં, સંપ ત્યાં જંપ, ખાડો ખોદે તે પડે.' આવી બધી કહેવતો સામાન્ય જનસમાજ પણ વ્યવહારમાં રોજબરોજ વાપરે છે. તે કહેવતોમાં મીઠાશ છે. ટૂંકા શબ્દો છે અને સેંકડો શબ્દોની અર્થબોધન શક્તિ તે ટૂંકા શબ્દોમાં ભરેલી પડી છે.
શ્લોકો, કાવ્યો આદિ પદ્યકૃતિઓમાં આવી નિપુણતા જોવા મળે છે. તે શબ્દોમાં ચમત્કૃતિ હોય છે, અર્થમાં ઊંડાણ હોય છે અને ચિરસ્થાયી અસર હોય છે. હેમચંદ્રાચાર્ય, સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ, સિદ્ધર્ષિગણિ, ધનપાલ કવિ, કવિ કાલિદાસ આદિ પ્રાચીન સાહિત્ય સર્જકોની કૃતિઓમાં આ વિશેષતાઓ સહજ જોવા મળે. નિપુણ પ્રત્યુત્તરો માટે મંત્રી અભયકુમાર, રોહક, બિરબલ આદિ પ્રસિદ્ધ છે. એક ચિંતકે લખ્યું છે કે ભાષા ઝવેરીના CASE જેવી હોવી જોઈએ.
(૫૪ -
