________________
આટલા પ્રશ્નોની ઊંડી વિચારણા પછી કદાચ બોલવાનું બિનજરૂરી લાગશે. હંમેશા બોલતા પહેલા માનવી અવસર - યોગ્યતા તપાસવા બેસે તો મોટે ભાગે તેને બોલવાનું જરૂરી નહિ લાગે.
અવસરે પીરસાયેલો સૂકો રોટલો પણ યોગ્ય લેખાય છે અને અવસર રહિત પીરસાયેલા ષડ્સભોજનની પણ કોઈ કિંમત અંકાતી નથી. એક સુભાષિતમાં અવસરનો મહિમા ગવાયો છેઃ
अवसरपठिता वाणी, गुणगणरहितापि शोभते पुंसाम् । वामे प्रयाणसमये गर्दभशब्दोऽपि मङ्गलं तनुते ॥
વચનમાં ચમત્કૃતિ ન હોય તો પણ યોગ્ય અવસરે બોલવામાં આવે તો તે અણમોલ બની જાય છે. પ્રયાણ સમયે ડાબી બાજુથી ભૂંકતા ગધેડાનો કર્કશ અવાજ પણ મંગલનો વિસ્તારક બની જાય છે અને, વગર પ્રસંગે બોલાયેલા મધુર આલાપો પણ વ્યર્થ નીવડે છે. ગુજરાતીમાં એક સરસ કહેવત છેઃ
મહા મહિનાનું માવઠું, જંગલ મંગલ ગીત
સમય વિનાનું બોલવું, એ ત્રણ સરખી રીત.
જૂનાગઢનો રાજા રાખેંગાર જંગલમાં શિકાર કરવા ગયો અને માર્ગમાં ભૂલો પડ્યો. રસ્તામાં મળેલા ચારણને રસ્તો પૂછ્યો. યોગ્ય અવસર જોઈને ચારણે સોગઠી મારી
જીવ વધતા નરક ગતિ, અ-વર્ધતા સ્વર્ગ,
હું જાણું દો વાટડી, જિણ ભાવે તિણ લગ્ન.
“હે રાજન્ । તું મને રસ્તો પૂછે છે પણ મને બે રસ્તાની ખબર છે. જીવોની હિંસા એ નરકમાં જવાનો રસ્તો છે અને જીવોની દયા એ સ્વર્ગમાં જવાનો રસ્તો છે. તને જે રસ્તો પસંદ હોય તે સ્વીકારી લે.’’
યોગ્ય અવસરે છોડાયેલા તીરે આબાદ નિશાન વીંધી લીધું અને જીવનભર માટે હિંસાને / શિકારને તિલાંજલી આપી.
૬૮
