Shabdonu Saundarya

Author(s): Muktivallabhvijay
Publisher: Pragna Prabodh Parivar

Page 32

મળ્યા છે. મનુષ્ય જેવા પંચેન્દ્રિય પ્રાણી શ્રોત્રેન્દ્રિય સહિત પાંચેય ઇન્દ્રિયોથી પરિપૂર્ણ છે. કુદરતના ન્યાયતંત્રનો એ કાયદો છે કે જે ચીજનો તમે દુરુપયોગ કરો તે ચીજ માટે તમે અપાત્ર ઠરો છો અને કુદરત તમારી પાસેથી તે ઝુંટવી લે છે. શ્રોત્રેજિયનો દુરુપયોગ કરનાર ચઉરિજિયની અવસ્થામાં, ચક્ષુનો દુરુપયોગ કરનાર તે ઇન્દ્રિયની અવસ્થામાં અને ધ્રાણેન્દ્રિયનો દુરુપયોગ કરનાર બેઇન્દ્રિયની અવસ્થામાં પૂરાઇ જવાની સજા પ્રાપ્ત કરી શકે. પણ પ્રાપ્ત થયેલી જીભનો દુરુપયોગ કરનારને તો કદાચ એકેન્દ્રિયની અત્યંત અવિકસિત અને વેદનામય અવસ્થામાં પહોંચી જવું પડે. અને એકવાર એકેન્દ્રિય અવસ્થાને પામ્યા પછી પુનઃ વિકાસની અવસ્થાઓ પામવામાં કદાચ અનંત કાળ પણ પસાર થઇ જાય કરણ કે ત્યાં વિકાસનાં કોઇ વિશેષ સાધનો ઉપલબ્ધ નથી. અનિયંત્રિત જીભના જાગીરદારો માટે એકેન્દ્રિય અવસ્થાનું ભયાનક કેદખાનું સદાકાળ માટે ખુલ્લું છે.
જીભથી ઉત્સુત્ર વચનો બોલીને વાણીનો દુરુપયોગ કરનારા મરિચિને સંસારમાં ખૂબ પરિભ્રમણ કરવું પડ્યાની વાત શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ છે.
કુટુંબમાં શાંતિ, મનમાં પ્રસન્નતા, સંબંધોમાં મીઠાશ, સમાજમાં પ્રતિષ્ઠા, મૃત્યુમાં સમાધિ, પરલોકમાં સદ્ગતિ અને શીદ્ય પરમગતિ પામવા વચન પ્રયોગની કળામાં કૌશલ્ય કેળવવું જ રહ્યું. કુશળ વાણીના ગુણો જણાવતા પ્રાચીન ઋષિઓના શ્લોકો અને સુભાષિતો અનેક મળે છે. એક સંસ્કૃત સુભાષિત જણાવે છે :
हितं मितं प्रियं स्निग्धं मिष्टं परिणतिप्रियम् । भोजनं वचनं चापि, भुक्तमुक्तं प्रशस्यते ||
ભોજન અને વચન હિતકર, માપસર, પ્રિય, સ્નિગ્ધ, મિષ્ટ અને પરિણામે ફાયદાકારક હોય તે પ્રશંસનીય છે.
ललितं सत्यसंयुक्तं सुव्यक्तं सततं मितम् । ये वदन्ति सदा तेषां स्वयं सिद्धैव भारती ।।
જે પુરુષો મનોહર, સત્યયુક્ત, સ્પષ્ટ, અસ્મલિત અને માપસર બોલી જાણે છે તેમને સરસ્વતી દેવી હંમેશા સ્વયં સિદ્ધ થઇ જાય છે.
૨
૭