Shabdonu Saundarya

Author(s): Muktivallabhvijay
Publisher: Pragna Prabodh Parivar

Page 43

મથુરભાષિતાને આપણી પુરાતન સંસ્કૃતિએ કુટુંબશાંતિ અને સમાજ વ્યવસ્થા માટે ઘણું મોટું મહત્ત્વ આપ્યું હતું. હજામ, ઘાંયજો, ખવાસ, વાળંદ વગેરે એકાર્થક શબ્દો છે. ખવાસ અને વાળંદ શબ્દ અપ્રિય લાગે તેવા નથી. જાટને ‘ચૌધરી’ કહીને બોલાવવામાં આવતા. ભંગી અને ભંગિયાને ‘મેતર’ અને ‘મેતરાણી’ શબ્દનું સંબોધન થતું. કલ્પસૂત્રમાં સિદ્ધાર્થરાજાની રાજ્યવ્યવસ્થાનું વર્ણન કરવામાં આવેલું છે. ત્યાં રાજાના નોકરો માટે ‘કૌટુંબિક પુરૂષ' શબ્દ વપરાયો છે. આ શબ્દ જ સ્વામી અને સેવક વચ્ચે કેટલી મોટી નિકટતા લાવી દે. ત્યાં જ્યોતિષીને માટે ‘સ્વપ્નલક્ષણપાઠક' શબ્દ વપરાયો છે. રાજા પોતાના સેવકોને પણ ‘દેવાનુપ્રિય' શબ્દથી સંબોધીને આદેશ ફરમાવે છે. ‘દેવાનુપ્રિય’ અને ‘દેવાનુપ્રિયે’ શબ્દનો પ્રયોગ તો તમામ પ્રાચીન ગ્રન્થોમાં જોવા મળે છે. પોતાના પતિને ‘હે આર્ય !' કહીને સંબોધવાની પ્રણાલી પણ પ્રસિદ્ધ હતી. શબ્દપ્રયોગ કામરાગમાં ન ખેંચી જાય તેની પણ ખૂબ સાવધાની રાખવામાં આવતી. પોતાના પતિનું નામ દઇને ન બોલાવવાનું પ્રયોજન પણ તે જ હશે. જૂની મહિલાઓ પતિના સંદર્ભમાં વાત કરવી હોય ત્યારે ‘તમારા ભાઇ’ જેવા શબ્દોનો પ્રયોગ કરતી, તે આજે પણ ક્યાંક ક્યાંક જોવા મળે છે.
રામાયણનો એક પ્રસંગ સાંભળેલો. રામ અને લક્ષ્મણ બેઠા હતા. સીતાજીને કોઇએ પૂછ્યું: ‘આ બેમાંથી તમારા કોણ ?' સીતાજીએ જવાબ આપ્યોઃ ‘જે જરા શ્યામ વર્ણના છે તે મારા દિયર છે.' આર્યાવર્તના ઉચ્ચ આદર્શોની એક ઝલક સીતાજીના પ્રત્યુત્તરમાં જોવા મળે છે.
શબ્દની ઘણી મોટી અસર હોય છે. ‘મા' શબ્દમાં જે વહાલપના ઝરા ભરેલા પડેલા છે તે ‘મમ્મી’માં ન હોઇ શકે. વાણીની મૃદુતાનું આપણી સંસ્કૃતિમાં ખૂબ ઊંચું મહત્ત્વ હોવાથી તે સંદર્ભના અનેક મુક્તકો લોકજીભે આપણને સાંભળવા મળે છેઃ
(૧) કાણાને કાણો ન કહીએ, કડવા લાગે વેણ, ધીમે રહીને પૂછીએ, શાને ગુમાવ્યા નેણ.
(૨) કાણી ભાભી ! પાણી લાવ, કૂતરાને આપીશ તને નહિ. રાણી ભાભી ! પાણી લાવ, પાણી નહિ શરબત લે.
૩૮