Shabdonu Saundarya

Author(s): Muktivallabhvijay
Publisher: Pragna Prabodh Parivar

Page 14

લાગણીઓ અને ભાવો વ્યક્ત કરવા માટે જીભનો ઘણો ઉપયોગ થાય છે. આશ્ચર્ય કે ખેદ વ્યક્ત કરવા જીભને બહાર કાઢીને નીચે વાળવામાં આવે છે. બીજાને ચીડવવા તથા ચાળા પાડવા નાના છોકરા જીભનો ખૂબ ઉપયોગ કરતા હોય છે.
હવે કરીએ જીભના સ્વાર્થીપણાની વાત. એક જ ચિત્ર અનેક વ્યક્તિઓ જોઇ શકે, એક જ ગીત અનેક વ્યક્તિ સાંભળી શકે, એક જ ફૂલ અનેક વ્યક્તિ સુંઘી શકે. પણ વાનગીના એક જ પિંડના સ્વાદ એકથી વધુ વ્યક્તિ માણી ન શકે. જે ચીજ જીભ પર મૂકાઇ ગઇ તે હવે કોઇના પણ ભોજન માટે અયોગ્ય બની ગઇ. આ રીતે વિચારતા અન્ય ઇન્દ્રિયો ઉદાર છે અને જીભ સંકુચિત છે. વળી, ચિત્રને કોઇ જુએ તેટલા માત્રથી ચિત્રનું અસ્તિત્વ મટી જતું નથી, ફૂલને કોઇ સુંઘે તેટલા માત્રથી ફૂલનું અસ્તિત્વ વિલય પામતું નથી. પણ, રસનેજિયના વિષયરૂપ ખાદ્યપદાર્થ તો સાવ ભોગવાઇ જાય છે, તેનું અસ્તિત્વ જ મટી જાય છે. - પ્રતિભાવ વ્યક્ત કરવાની અધીરાઇ પણ જીભ જેવી બીજી કોઇ ઇન્દ્રિયમાં નથી. કોઇ દશ્ય જોયા પછી તેના પ્રતિભાવો આંખમાં દેખાય, શબ્દો કાને પડ્યા પછી તેના પ્રતિભાવો જણાય, નાકથી સુગંધ અનુભવાય પછી તેની અસરો મુખ પર દેખાય. પણ, ખાદ્ય પદાર્થ અંગેના પ્રતિભાવો તો તેને આસ્વાદ્યા પૂર્વે જ જીભ વ્યક્ત કરી દે છે. પ્રિય વાનગી સામે આવતાં ખાધા પહેલા જ જીભમાંથી પાણી છૂટે છે.
બીજી ઇન્દ્રિયો માત્ર વિષય ગ્રાહક છે. કાન શબ્દનું ગ્રહણ કરે, આંખ રૂપનું ગ્રહણ કરે, નાક બંધનું ગ્રહણ કરે, અને ત્વચા સ્પર્શનું ગ્રહણ કરે, પણ, જીભ તો વિષયગ્રાહક છે તેમ વિષયદાયક પણ છે. તે સ્વાદનું ગ્રહણ કરે છે અને કાનના વિષયરૂપ શબ્દનું દાન પણ કરે છે. જીભ છ પ્રકારના રસનું ગ્રહણ કરે છે. તેમાં અનેક પ્રકારના (કાવ્યના) રસનો અનુભવ પણ કરાવે છે, કડવા વેણથી કડવો રસ, તીખા વેણથી તીખો તો મીઠી વાણીથી મીઠો. શૃંગારરસ, શાંતરસ, વિરરસ આદિ નવેય રસોની જાહ્નવીનું પ્રસવસ્થાન તો જીભ જ છે ને !
શરીરના કોઇ પણ ભાગમાં ચીકણા પદાર્થ અડાડતા ત્યાં ચીકાશ વ્યાપી જાય છે. પણ ગમે તેટલા ચીકણા પદાર્થો આરોગવા છતાં જીભ ચીકણી બનતી નથી તે પણ એક આશ્ચર્યની વાત છે.
( ૯ )