________________
૧૫૪ વિચારને વિકાસ પામવાનાં સૂચને પણ હતાં આ બધા વિચારના મૂળને વિકાસ જુદે જુદે ઠેકાણે થયેલે આપણે ઉપનિષદમાં જોઈએ છીએ.
ઉપનિષદનું તત્વજ્ઞાન જર્મન તત્વવેત્તા શોપનહેરે કહ્યું છે કે “આખા જગતમાં ઉપનિષદ્ જે એકે કલ્યાણકારી અને મનુષ્યને ઉચ્ચતા તરફ લઈ જનાર અભ્યાસ નથી. મારા જીવનને ઉપનિષહ્માંથી શાંતિ મળી છે અને એજ ઉપનિષદ મારા મરણમાં પણ મને શાંતિ આપશે.”
એ ઉપનિષદમાં મનુષ્યના ઇતિહાસમાં જૂનામાં જૂનું એવું જ્ઞાન ભર્યું છે અને એજ ઉપનિષમાં મનુષ્યનું તત્વચિન્તન તથા માનસ વિજ્ઞાનના મૂળ માલુમ પડે છે. ઉપનિષમાં તાજુબ કરે તેવો વિચક્ષણ અને ધીરજવાળે મનને જગતને અને મનુષ્ય તથા કુદરતના સંબંધને સમજવા પ્રયત્ન થયો છે. એ ઉપનિષદમાં ઉતારવામાં આવેલું જ્ઞાન હેમરથી પણ ઘણું જૂનું છે અને જગતના મહાન ચિન્તક કેન્ટ અને હેગલ જેટલું નવું છે.
ઉપનિષદ્ શબ્દ ઉપ અને ષદ્ એ બે શબ્દોને બનેલો છે. ઉપ એટલે પાસે અને ષદ્ એટલે બેસવું–શિક્ષકની પાસે બેસવું. શિક્ષકની પાસે બેસીને હિન્દના એ પ્રાચીન કાળમાં વિદ્યાર્થીઓ. શિક્ષકોની પાસેથી જે ગુપ્ત જ્ઞાન મેળવતા હતા તે જ્ઞાનના એ સમૂહને ઉપનિષદ્ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાચીન સમયમાં આર્ય સંતે એ ઉપદેશેલાં બધાં મળી એકસે આઠ ઉપનિષદ્દો છે. એ બધા સંવાદ ઈ. સ. પૂ. ૮૦૦ થી ૫૦૦ દરમ્યાન લખાયા હોવાનું મનાય છે. એ બધાં એક સાથે ચિન્તનની કોઈ એકજ વિચાર સરણીને રજુ કરતાં નથી. એ સૌમાં અનુભવની વિવિધ વસ્તુઓવાળા જગત્માં સત્ય વસ્તુ શું છે તે શોધવાને નિખાલસ પ્રયત્ન છે અને ચિન્તન છે. તત્ત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસમાં એમાંના ઘણું વિચારે. સૌથી ઊંડી અસર કરનારા નીવડયા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
