________________
૨૨૬ દર્શનની શરૂઆત ઈ. પૂ. છસો વર્ષ પહેલાં થઈ હતી. એ દર્શનને પ્રણેતા કપિલ પિતાની વિચારણની શરૂઆત દુઃખમુક્તિને વિચારના ધ્યેય તરીકે રજૂ કરીને કરે છે. સાંખ્યને અર્થ સંખ્યા એ થાય છે. એ વિચારસરણીમાં પચીસ તત્ત્વોની ગણત્રી કરવામાં આવી છે તથા કપિલે રજૂ કરેલા વિચાર પ્રમાણે આખું જગત એ પચીસ તત્ત્વોની બનાવટરૂપ છે. એ વિચારસરણીની શરૂઆત પિતે ભૌતિકવાદી હોય એવો ભ્રમ ઊભું કરે છે તથા પદાર્થનો વિકાસ બતાવતી હોય એમ લાગે છે. પ્લેસની જેમ કપિલે પણ પિતે રજૂ કરેલા વિકાસક્રમની પદ્ધતિને સમજાવવા માટે ભગવાનની જરૂરીઆત જોઈ નથી તથા જગતનો સર્જનહાર કાઈ બ્રહ્મા હશે એવા ખ્યાલને વખોડી કાઢ્યો છે અને જણાવ્યું છે કે દુનિયામાં જે કોઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ હોય તે તે બંધનયુક્ત કે બંધનમુક્ત હોવું જોઈએ. ભગવાન જેવી વસ્તુ હોય તે તે પણ આ બેમાંથી એક હેવી જોઈએ પણ ભગવાનની કોઈપણ ભાવને આ બેમાંથી એકે સંભવી શકતી નથી. જેમ કહેવામાં આવે છે તેમ ભગવાન સંપૂર્ણ હેવો જોઈએ પણ જે તે સંપૂર્ણ હોય તે તેને દુનિયા ઉપજાવવાની કશી જરૂર નથી અને જે તે અપૂર્ણ હોય તે તે ભગવાન નથી. જે ભગવાન ભલે હેત અને એની પાસે દેવી સત્તા હોત તે એણે આવું અપૂર્ણ અને દુઃખી જગત સજર્યું ન હોત. આવી આવી આસ્તિકવાદ અને નાસ્તિકવાદની વિચારણું તે સમયે હિન્દી ચિન્તકે છુટથી અને એક બીજા પર જુલમ ગુજાર્યા વિના કરી શકતા. આજના વૈજ્ઞાનિકે જેટલી શાંતિ અને ધીરજથી વિજ્ઞાનની ચર્ચા કરી શકે છે તેના કરતાં પણ વધારે શાંત રીતે પ્રાચીન હિન્દના ચિન્તકે ચિન્તનના જુદાં જુદાં વરૂપની ચર્ચા કરી શકતા હતા.
પણ કપીલ ભૌતિકવાદી નથી. એ પિતે એક આદર્શવાદી અને અધ્યાત્મવાદી ચિંતક છે. સંવેદન અથવા ઇયિજ્ઞાનમાંથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
