________________
૨૫ એક ગૌતમ નામનું તત્ત્વચિન્તક છે અને એણે લખેલાં સૂત્રો ન્યાય સૂત્ર તરીકે ઓળખાય છે. એ દર્શનને મુખ્ય ઉદ્દેશ હિન્દની ભૂમી પર ખેલાતા વાદવિવાદના જંગને વ્યવસ્થિત બનાવવાનું તથા ચર્ચાની દૃષ્ટિએ દોષરહીત બનાવવાનું હોય એમ લાગે છે. ગૌતમ પછી સેંકડો વર્ષે એરીસ્ટોટલે રચેલા ન્યાયશાસ્ત્રથી કોઈ પણ રીતે વસ્તુ વિચાર કે સંકલનામાં. ગૌતમનું ન્યાયદર્શન ઊતરતું નથી.
બીજી વિચાર પદ્ધત્તિને વૈશેષિક દર્શન કહેવાય છે. જેમ ગૌતમ હિન્દના એરીસ્ટોટલ છે તેમ વૈશેષિક વિચારસરણીને નિર્માતા કણદ હિન્દનો ડેમોકેટસ છે. વૈશેષિક વિચારસરણના પ્રણેતાને કણાદ નામનું (પરમાણું ભક્ષક) બિરૂદ મળ્યું હોય એમ પણ માની શકાય છે. વૈશેષિક વિચાસ્સરણી ક્યારે નિર્માણ થઈ તેની કોઈ ચોકકસ તારીખ મળી આવતી નથી પણ તે ઈ. પૂ. ૩૦૦ વર્ષનો સમય હશે એમ લાગે છે. કણદે રજૂ કરેલી વિચારસરણ જાહેર કરે છે કે પરમાણુઓ અને અવકાશ સિવાય બીજા કોઈનું અસ્તિત્વ નથી. પરમાએ કઈ દેવની કે ભગવાનની ઇચ્છાથી ગતિમાન થતાં નથી પણ કુદરતના ચેકકસ કાયદા પ્રમાણે જ ક્રિયાશીલ રહે છે. જેમ પશ્ચિમના તત્વજ્ઞાનમાં લીબનીઝ નામના જર્મન તત્ત્વચિન્તકે પરમા.
થી શરૂઆત કરી ખરી પણ પરમાણુની ગતિમાન નિયમને ઘડવા માટે ભગવાનના તરંગમાં આશ્રય છે તે પ્રમાણે કણુદ પછી તેના અનુયાયીઓએ કણદના પરમાણુઓની ગતિને ભગવાનમાં સ્થાપીને કણાદના પરમાણુવાદની બુરી હાલત કરી નાખી.
ત્રીજી વિચારસરણીને સાંખ્યદર્શન કહેવામાં આવે છે. એ વિચારસરણીનો પ્રણેતા કપિલ હતો એમ માનવામાં આવે છે. એ વિચારસરણીમાં વિચારની પકવતા તથા ચિન્તનનો વિકાસ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. દુનિયાના ચિન્તનના ઇતિહાસમાં સૌથી પહેલી વાર મનુષ્યના મનની સ્વતંત્રતા સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે તથા માનસિક ક્રિયા પ્રક્રિયામાં વિશ્વાસ મૂકવામાં આવ્યો છે. સાંખ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
