Ratna karavatarikadya sloka satarthi

Author(s): Jinmanikyavijay, Bechardas Doshi
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 68

क्विपि दीपू दीप्यमान इत्यर्थः । अत्र विरामविवक्षया "विरामे वा " [१ । ३ । ५१] इति पत्वम्, विरामश्च सन्ध्यविवक्षया । यदुक्तम्
“ संहितैकपदे नित्या, नित्या धातूपसर्गयोः । नित्या समासे, वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥
39
३९
[ संग्रह श्लोकः सि० हे० ल० वृ०पृ०५७९] इति । अत्र तु वाक्यं वर्तत एव इत्युपपन्नम् । पुनः किं० प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शरे जले भवन्तीति “क्वचित् " [ ५ । १ । १७१] डे शलभानि कमलानि तेषां प्लोषे विनाशे रदी - हस्ती - ३ रदी हस्तितुल्य इत्यर्थः । पुनः किं० पाति रक्षति क्विपि पानि रक्षकाणि “अङ्कुरं सलिले रोणि” [ ] इत्यनेकार्थवचनाद् अङ्कुराणि शरोररोमाणि तैः असति शोभते क्विपि पाङ्कुराः । तथा न विद्यते शोभा यस्य स अतैः निःश्रीकः इः कामो यस्मात् स अतेः ॥ ३६ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ||३७||
[ सिद्धये वर्धमा नस्तात्तौऽऽम्रायन न खमेण्डली । प्रत्यूह-शल-भप्लोपे दीनँदीपांकुरयिते ॥ ३७ ॥ ]
[ १ : सिद्धया इति तृतीयान्तम् सिद्धा + इ = सिद्धे तस्य तृतीयैकवचनम् । २ इ+वर्ध+म्+आस् = इवर्धमास् अनेन पदेन 'मि' इति सूचितम् । इवर्धमाः इति प्रथमान्तम् । सिद्धया - इवर्धमाः - सिद्धये वर्धमा इति । ३ न+स्तन्नस्ता इति पदेन 'न' इति सूचनम् । ततः न+मि = 'नमि' इति नमिजिननामसूचनम् । ४ अत्ता + आम् + रै+अन् अत्ताम्रायन् । अत्र 'रै+ अन् इत्यस्य सन्धौ रायन् ततः अत्ताम् + रायन्=अत्ताम्रायत् । नस्ता + अत्ताम्रायन् नस्तात्ताम्रायन् । ५ खमण्डली प्रथमान्तम् । नस्तात्ताम्रायन् + खमण्डली । अत्र ग्रन्थकारः 'नख' इत्यस्य आदिभूतं 'न' पदं न साधितवान् तेन यन्मण्डली इत्येव स्यात् परन्तु 'यन्नखमण्डली इति न स्यात् । अतः ग्रन्थकार सूचित 'अन्न' पदस्य णिजन्तीभावो न कार्यः ततः ' ० रे + अन्न' इति जाते 'रायन्न' इति सेत्स्यति ततश्च 'रायन्नखमण्डली' इत्यपि सिध्यति । अर्थे तु न कोऽपि भेदः - मेघे अन्नरूपः - वायुरूपः इति अर्थः सुसंगतः । ६ प्रति+ऊ+ह्+शर+भ+प्लोषे प्रत्यूहशलभ - प्लोषे । दीप्रदीपा तृतीयान्तम् 'सिद्धया' इत्यस्य विशेषणम् । अकु+रायते =अकुरायते अनुस्वारस्य वृद्धौ अङ्कुरायते । ]
७
८
व्याख्या - नकारं स्तनति वक्ति नामद्वारा क्विपि सौ “नि दीर्घः” [१|४|८५ ] इति दीर्घे "नाम्नो नोऽनह्नः " [२।१।९१] इति सिद्धम् । तथा इकारेण वर्धते अचि इवर्धो यो
नलोपे नस्ता । एतावता 'न' इति मकारस्तम् आसते किपि इवर्धमाः । श्रियाम्" - [ एकाक्षर० को ० सुधा० श्लो० २३] 'अतः' इति रूपं प्रथमान्तम् एकवचनम् ।
०
१ 'इ' स्थाने 'इव' इति युक्तम् । २ “ता इति वचनात् अतः अशोभः निःश्रीकः इति यावत् ।