________________
ઇંદ્રિયો છે
નિ અને આનંદ છે. અને તેની નિકલાકા-ઝાંખી
પરાધીન બને એવાં તે સુખ
છે. પણ તે સુખપર વળજ્ઞાની ભગવે છે. એવું નિતાંત
જશયને સમ
માં તો સુખ-આનંદયમાં સુખ શોધવા
તા. ૧૬-૨-૯૮ પ્રબુદ્ધજીવન
૧૧ પૂર્ણ જ્યારે અપૂર્ણત્વને પામે છે ત્યારે અનેક રૂપને-અનેક ભેદને ચાલુ રહે છે. વેદનનો સ્વયં આધાર હોવાથી અભેદરૂપે છે પણ નાશ ધારણ કરે છે. ખંડિત થઈ ટૂકડા ટૂકડા થઈ જાય છે. પરંતુ મૂળમાં થતો હોવાથી ભેદરૂપે છે. જ્ઞાન અને આનંદ છvસ્થાવસ્થામાં જે પૂર્ણ છે તે તેની પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે અભેદ બને છે. જ્ઞાન એકબીજાથી વિખૂટા પડી ગયા હોય છે તેથી જ છબસ્થનું જ્ઞાન પ્રાપ્તિનું સાધન જેમ ઇન્દ્રિયો છે તેમ ભોગ અને વેદનનું સાધન પણ નિરંતર હરહંમેશ આનંદને-સુખને શોધતું હોય છે. વળી જે કાંઈ તેજ ઇન્દ્રિયો છે. એ જ બતાડે છે કે જ્ઞાન અને આનંદવેદન સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તે છાઘસ્થિક અવસ્થાનું સુખ સ્વાધીન મટીને પૂર્ણાવસ્થામાં અભેદ છે. અને તેની નિશાની-ઝાંખી- ઝલક પરાધીન બનેલું હોય છે. એ અપૂર્ણ અને પરાધીન-પરાવલંબી સુખ અપૂર્ણાવસ્થામાં ઉપરોક્ત રીતે જણાય છે. પૂર્ણની ઝલક-ઝાંખી-છાંટ હોય છે. એથી જ એવાં તે સુખની આગળ અને પાછળ તો દુઃખ અપૂર્ણમાં હોય છે, કારણ કે અપૂર્ણ એ પૂર્ણનો અંશ છે એટલે પૂર્ણની હોય છે. પણ તે સુખ પણ દુઃખની છાંટવાળું, દુઃખમિશ્રિત વિવિધ ઝલક અપૂર્ણમાં જોવા મળે જ! ભાંગ્યું ભાંગ્યું તો ય ભરૂચ ! ખંડિયેર ભેદવાળું સુખ હોય છે. જ્યારે કેવળજ્ઞાની ભગવંતના સુખમાં કોઈ તો કે મહેલનો, એટલે એ ખંડિયેરમાં મહેલની ઝલક જોવા મળે જ ભેદ પણ નથી હોતો અને દુઃખનો છાંયો ય હોતો નથી, એવું નિતાંત ! અવશેષ-ભંગારમાં એના પૂર્ણ અખંડિત રૂપની ઝલકના દર્શન થાય અણીશુદ્ધ આત્યંતિક સ્વાધીન સુખ હોય છે. સર્વ કેવળીભગવંતોનુંજ! કેવળજ્ઞાનના બીજરૂપ-અંશરૂપ એવા મતિજ્ઞાનની વર્તમાનકાળમાં સિદ્ધ પરમાત્મ ભગવંતોનું સુખ સદા સર્વદા એક સરખું સમ હોય પણ ભાંગ્યું ભાગ્ય તો ય ભરૂચ એ ન્યાયે એવી શક્તિ છે કે... છે. એકનું ચઢિયાતું સુખ અને એકનું ઊતરતું-નિમ્ન કક્ષાનું સુખ
એ મતિજ્ઞાન વર્તમાનકાળે અનંતભૂતવત (મૃતિરૂપે), અનંત એવું નથી હોતું. પૂર્ણ સામ્ય હોય છે. સાચો સામ્યવાદ ત્યાં હોય ભવિષ્યવહુ (કલ્પનારૂપે) અને દૂરસુદૂર પરક્ષેત્રે રહેલ દ્રવ્યોનો છે. સર્વ કેવળીભગવંતનું સુખ, સમકક્ષાનું સુખ હોય છે. વાસ્તવિક સમયમાત્રમાં વિચાર કરી શકે છે તેમ ભાવભાવાંતર કરી શકે છે જે તો એ પૂર્ણ પરાકાષ્ટાનું, ટોચનું, આત્યંતિક અનંત સુખ છે, એટલે અપૂર્ણ અધૂરાં એવાં મતિજ્ઞાનમાં પૂર્ણ એવાં કેવળજ્ઞાનની છાયારૂપ ત્યાં કક્ષાને કે તરતમતાને કોઈ અવકાશ જ નથી. આનંદ વેદનના
અર્થમાં સુખ શબ્દનો પ્રયોગ થાય ત્યારે અનંતસુખ રૂપે લેવું. રસવેદન જ્ઞાન અને આનંદની વાત વિચારીએ તો પૂર્ણજ્ઞાન અર્થાત કેવળ
પણ અનંત અને અવિનાશી હોવાથી પણ તે અનંત હોય છે. એ જ્ઞાન હોય છે ત્યારે શેય જ્ઞાનમાં ડૂબે છે અને જ્ઞાન આનંદમાં ડૂબે
સહભાવસ્થામાં આનંદ જ આનંદ હોય છે! સુખ દૈહિક હોય છે જ્યારે છે. જ્યારે અપૂર્ણ-છપ્રસ્થજ્ઞાનમાં જ્ઞાન, શેયમાં ડૂબે છે એટલે કે :
- આનંદ આત્મિક હોય છે. કેવળજ્ઞાની ભગવંતોને જ્ઞાન અને આનંદ અપૂર્ણજ્ઞાન, શેયને જોવા જાણવા જાય છે અને સુખ માટે પણ શેયને
સમકાળ છે. સુખ કહેતાં આનંદ અને જ્ઞાન કાળથી ત્યાં અભેદ હોય ક્ષેત્ર તેમ સુખનું સાધન બનાવી શેયમાં સુખ શોધવા કાંકા મારે છે. છે અને અક્રમ હોય છે. એથી વિપરીત છદ્મસ્થાવસ્થાનું જ્ઞાન અને * હકીકતમાં તો સુખ-આનંદ એ જ્ઞાનનું કાર્ય છે. જ્ઞાનનું પરિણામ છે
આ સુખ કાળ ભેદ હોય છે અને ક્રમભેદ હોય છે. તે યુગપદ સમકાળ છે-જ્ઞાનનું ફળ છે અને નહિ કે કે શેયનું. અપૂર્ણજ્ઞાનમાં આનંદની નથી હોતુ. વર્તમાનનું આપણું મતિજ્ઞાન એવું છે કે.... ઝંખના પ્રતિક્ષણે છે. કેવળજ્ઞાનના જ્ઞાનમાં-પૂર્ણજ્ઞાનમાં આનંદની કાંઈક વિચારીએ છીએ, કોઈક ઈચ્છીએ છીએ, કોઇક કરવા કોઈ ઝંખના નથી કેમકે તે જ્ઞાનરસાનંદમાં તરબોળ છે. જ્ઞાન એ જોઈએ છીએ, કોઈક જોઈએ છીએ, કાંઈક જાણીએ છીએ, કાંઈક જીવ-આત્માના હોવાપણાનું ચિહન-લક્ષણ-નિશાની છે. તેમ સમજીએ છીએ, કાંઈક કરવા જઈએ છીએ અને કાંઈક કાંઇક, કશુંક આત્માનંદ સ્વરૂપાનંદ જે છે એ જ્ઞાનનું કાર્ય-પરિણામ ફળ છે. કશુંક, ક્યારેક ક્યારેક કરી શકીએ છીએ. - જ્ઞાન-પ્રેમ-સુખ એ કાંઇ બહારથી મેળવવાની ચીજ નથી. એ કેવળજ્ઞાન સિવાયના બાકીના સર્વ જ્ઞાનો ઘણાં ઘણાં ભેદે છે તો અંદરમાં-અંતરમાં-અંતઃકરણમાં આત્માના સ્વભાવમાં પડેલી અને શક્તિ પણ અનંતમાં ભાગની અલ્પ હોય છે. જ્યારે કેવળજ્ઞાન આત્માના ઘરની પોતાની જ સ્વાભાવિક ચીજ છે. કસ્તરીયુગ જેવી તો એક ભેદ હોય છે. એકાન્ત હોય છે. અદ્વૈત હોય છે અને શક્તિ જીવની વ્યાકુળ દશા છે. પોતામાં જ રહેલી પોતાની ચીજ-પોતાની પણ અનેતે હોય છે. સુગંધ અર્થાતુ પોતાના સ્વરૂપને તે જેમાં નથી, તે જ્યાં નથી તેમાં જીવ કદી પણ જ્ઞાન વગરનો હોતો નથી એટલે કે જડ હોતો અને ત્યાં બહારના પર પદાર્થમાં શોધવાના ફોગટ ફાંફા મારે છે નથી. તેમ જીવ કદી પણ સુખની ઇચ્છા વિનાનો હોતો નથી. જીવ અને જે શોધે છે તે મળતું નથી એટલે હાંફળો ફાંફળો-આકુળ વ્યાકુળ માત્ર સુખ ઇચ્છે છે. સંસારી જીવ અનાદિકાળથી જ્ઞાન વગરનો નથી થાય છે. સુખને શોધવા નીકળેલો સુખીને બદલે દુઃખી દુઃખી થાય એટલે જ જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો ક્ષયોપશમ કહેલ છે પરંતુ ઉદય કહેલ છે, વ્યથિત થાય છે અને દુઃખને વેદે છે.
નથી, જ્યારે અનાદિકાળથી સંસારીજીવ પ્રેમવિહોણો છે એટલે પરઘર જોતાં રે ધર્મ તમે ફરો, નિજઘર ન હો રે ધર્મ. • મોહનીયકર્મનો ઉદય કહેલ છે. અનંતાનુબંધીનો કષાયરસ આત્માના જિમ નવિ જાણે રે મૃગ કસ્તુરીઓ, મૃગ મદ પરિમલ મર્મ.
પ્રેમથી, આત્મના શુદ્ધ સ્વરૂપના લક્ષ્ય જ્ઞાન અને ધ્યાનથી નાશ પામે શ્રી સીમંધર સાહિબ!
છે. જેના ફળ સ્વરૂપે સમ્યકત્વ થયેથી દર્શનમોહનીયનો પ્રથમ
ક્ષયોપશમ થાય છે અને અંતે સર્વથા ક્ષય થાય છે. પ્રેમ અને જિમ તે ભૂલો રે મૃગ દિશિ દિશિ ફરે, લેવા મૃગમદ ગંધ,
વીતરાગતા એક જ અર્થમાં છે. દેહસુખ એ રાગ છે-એ મોહ છે. તિમ જગ ઢંઢે રે બાહિર ધર્મને, મિથ્યાદષ્ટિ રે અંધ. જે સકામ ભાવરૂપ છે. જ્યારે આત્મ સ્વરૂપનો આનંદ એ પ્રેમ તત્ત્વ શ્રી સીમંધર સાહિબ!
છે. પ્રેમ એ નિષ્કામભાવરૂપ છે. માટે જ જ્ઞાની ભગવંતોએ મહામહોપાધ્યાય સવાસો ગાથા
મિથ્યાજ્ઞાનની સામે સમ્યગજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને પૂર્ણજ્ઞાન-બ્રહ્મજ્ઞાનપૂર્ણજ્ઞાન અર્થાતુ કેવળજ્ઞાનમાં જ્ઞાન અને આનંદ એકરૂપ છે
કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનું લક્ષ્ય આપ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અભેદરૂપે છે. એટલે તે અવસ્થામાં સુખની ઇચ્છાનો પ્રશ્ન જ ઉભવતો
અસત-વિનાશ-આભાસી-મિથ્યા સુખ ત્યાગીને તેમાં વિવેક કરીને નથી કેમકે તે અવસ્થા વૃદ્ધાવસ્થા, સહજાવસ્થા, પૂર્ણકામ અવસ્થા,
* સતુ-અવિનાશી-સાચા-શાશ્વત એવાં આત્મસુખને-આત્માનંદનેપૂસુખાવસ્થા, પૂર્ણાવસ્થા હોય છે. કેવળજ્ઞાની ભગવંતના જ્ઞાન
સ્વરૂપાનંદને પ્રાપ્ત કરવાનું લક્ષ્ય આપ્યું છે. સતુ તત્ત્વનો આગ્રહ અને આનંદ અભેદ થયાં હોય છે, જ્યારે છ સ્થાવસ્થામાં જ્ઞાન
રાખવો, કારણ કે સમાં દૈતäદ્ધ નથી. એટલે જ એમાં કદી ભૂલ અને આનંદ ભિન્ન હોય છે. જ્ઞાન અને આનંદવેદન ભેદભેદરૂપે "
જ નહિ નીકળે. અપૂર્ણને અપૂર્ણથી સમજવું તે મર્યાદિત સમજણ છે.
છે. કેવા કે શેના જ છે. શાનનાર છે.
