________________
૧૦
પ્રબુદ્ધજીવન
આમ, ફાણુ ગાવા અને રમવા વિશેના ઉલ્લેખો ફાગુકૃતિઓમાંથી જ સાંપડે છે. એટલે એનાં એ લક્ષણો વિશે બહારના કોઇ આધારની અપેક્ષા રહેતી નથી.
પ્રત્યેક નવો કાવ્યપ્રકાર પોતાનો વિશિષ્ટ પઘદેહ ધારણ કરીને અવતરે છે. સમય જતાં એમાં પરિવર્તનો પણ થાય છે. એ પદ્યદેહ વિશેનો એક સામાન્ય ખ્યાલ કવિઓમાં અને એના ભાવકોમાં રૂઢ થઇ જાય છે. ઘણા કવિઓ જ્યારે એ પ્રકારના પદ્યદેહને અનુસરે છે ત્યારે એનાં મૂળ ઊંડાં જાય છે. ફાગુના કાવ્યપ્રકા૨નો વિચાર કરીએ ત્યારે સૌ પ્રથમ આપણે એ ખ્યાલમાં રાખવું જોઇએ કે યુવાન હૈયાંઓની ઊર્મિઓને વ્યક્ત કરતી આ ગેય રચના છે. ફાગુ ગાવા માટે જેટલાં છે તેટલાં વાંચન કે પઠન માટે નથી. ભાવ અને લહેકાથી ગાવામાં વધારે આનંદ અનુભવી શકાય છે. તન્મય થવાય છે. વળી જો એ સમૂહમાં ગવાય તો આનંદની ઓર વૃદ્ધિ થાય છે. ફાગુનો વિષય જ એવો છે કે એ ગાવાવાળા માત્ર વિદગ્ધજનો જ નહિ, સામાન્ય લોકો પણ હોય છે. એટલે શબ્દરચનાની દષ્ટિએ પણ એમાં ઓછેવત્તે અંશે સરળતા રહેલી હોવી જોઇએ. સરળ અને ગેય એવા છંદોમાં માત્રામેળ છંદો અને તેમાં પણ દૂહો વધુ અનુકૂળ ગણીએ...', ‘અરે...', ‘અહ...’ વગેરે પાદપૂરકો ઉચ્ચારે છે. પછી શકાય. વળી દૂહો જુદી જુદી લઢણથી આરોહઅવરોહ સાથે ગાઇ તો કવિ પણ એવા પાદપૂરકોવાળી રચના કરવા લાગ્યા. સમુધકૃત શકાય છે. દૂધની સળંગ બધી જ કડીઓ એક જ ઢાળમાં કે રાગમાં નેમિનાથ ફાગુ', અજ્ઞાત કવિકૃત પુરુષોત્તમ પાંચ પાંડવ ફાગ’, ગાવાની અનિવાર્યતા નહિ. ઢાળમાં કે રાગમાં પણ વૈવિધ્ય આથ્રી ગુણચંદ્રસૂરિકૃત ‘વસંત ફાગુ', ‘હેમરત્નસૂરિ ફાગ' વગેરેમાં આવાં શકાય. આથી જ દૂહો ફાગુકાવ્ય માટે કવિઓને અનુકૂળ જણાયો. પાદપૂરકો જોવા મળે છે. હશે, દૂહાની સાથે એટલી જ માત્રાનો રોળા છંદ ગાઇ શકાય. એટલે દૂહા અને રોળાની કડીઓમાં ફાગુકાવ્યની રચના આરંભકાળમાં થયેલી જોવા મળે છે. એક કડી દૂહાની અને બે ત્રણ કે ચાર કડી રોળાની – એમ એક એકમ ગણીને એને ‘ભાસ’ એવું નામ અપાયું. આરંભનાં ફાગુકાવ્યો આ રીતે ચાર, પાંચ કે વધુ ‘ભાસ’માં લખાયેલાં જોવા મળે છે.
કવિઓ અને ક્યારેક ગાયકો પંક્તિ શરૂ કરતાં પહેલાં ‘અહે...', દૂહો દીર્ઘ લયથી લલકારી શકાય એવો છંદ હોવાથી ક્યારેક
બીજી બાજુ સળંગ દૂહાની કડીઓમાં પણ રચનાઓ થવા લાગી. આવી રચનાઓ પણ આરંભકાળમાં જ આપણને જોવા મળે છે. જિનપદ્મસૂરિષ્કૃત ‘સ્થૂલિભદ્ર ફાગુ', રાજશેખરસૂરિષ્કૃત ‘નેમિનાથ ફાગુ', પ્રસન્નચંદ્રસૂરિષ્કૃત ‘રાવણિ પાર્શ્વનાથ ફાગુ', અજ્ઞાત કવિકૃત ‘પુરુષોત્તમ પાંચ પાંડવ ફાગ' જેવી ફાગુકૃતિઓની રચના ‘ભાસ’માં
થયેલી છે, તો અજ્ઞાત કવિકૃત ‘જંબૂસ્વામી ફાગ', મેરુનંદનકૃત ‘જીરાપલ્લી પાર્શ્વનાથ ફાગુ' જેવી કૃતિઓ ફક્ત દૂહાની સળંગ કડીઓમાં થયેલી છે. કવિ જયસિંહસૂરિએ તો નેમિનાથ વિશે એક ફાગુકાવ્યની રચના ‘ભાસ'માં કરી છે અને બીજી રચના સળંગ દૂધામાં કરી છે. આમ, એમણે બંને પ્રકારની રચનાનો પ્રયોગ કર્યો છે. ભાસરચનાની શૈલી આરંભના સૈકામાં જોવા મળે છે, પરંતુ પછીથી દૂહાની સળંગ કડીઓવાળાં ફાગુકાવ્યો જ વિશેષ પ્રચલિત બન્યાં હતાં.
તા. ૧૬-૫-૯૮
લખ્યું હોય તો તે આંતરયમકવાળા દૂહાની જ રચના છે એવી માન્યતા રૂઢ થઇ ગઇ. અલબત્ત, આપણે એ લક્ષમાં રાખવું જોઇએ કે ફાઝુકાવ્યના દૂહામાં આંતરયમકની રચના અનિવાર્ય ગણાતી નહોતી. પદ્મકૃત ‘નેમિનાથ ફાગુ' તથા ‘વસંત ફાગુ', ‘મોહિની ફાગુ' વગેરે કેટલાંક ફાગુકાવ્યોમાં આંતરયમકની રચના નથી, બીજી બાજુ એવાં ફાગુકાવ્યો પણ લખાયાં કે જેમાં ફાગુની દેશી હોય અને છતાં એમાં વસંતવર્ણન ન હોય.
ફાગુકાવ્યમાં સાદા દૂહાને વધુ રળિયામણો બનાવવા માટે અંત્યાનુપ્રાસ ઉપરાંત આંતરયમકની યોજના આવી. આ આંતરયમકથી અલંકૃત થયેલા દૂહાની શોભા ખરેખર વધી. શબ્દો કે અક્ષરોને અર્થફેર સાથે બેવડાવવાથી દૂહો વધુ આસ્વાદ્ય બન્યો અને કવિઓને પણ પોતાનું શબ્દપ્રભુત્વ દાખવવાની તક મળી. આથી આંતરયમકવાળા દૂહા વધુ લોકપ્રિય અને કવિપ્રિય બન્યા. ‘વસંતવિલાસ' જેવી શ્રેષ્ઠ, સુપ્રસિદ્ધ ફાગુકાવ્યની રચના આંતરયમકવાળા દૂહામાં થયેલી છે. એની લોકપ્રિયતાએ ત્યારપછીની ફાગુરચનાઓ પર ઘણો મોટો પ્રભાવ પાડ્યો છે. સમય જતાં આંતરયમકવાળા દૂહાની રચના માટે ‘ફાગુ' શબ્દ પર્યાયરૂપ બની ગયો. એવી રચના માટે ‘ફાગની દેશી' અથવા 'ફાગની ઢાળ', જેવાં નામ અપાવા લાગ્યાં, એટલે કે ‘ફાગની દેશી' એમ કવિએ
ફાગુકાવ્યોમાં વિવિધ કથાનકોનું નિરૂપણ કરવાને કારણે કાવ્યરચના સુદીર્ઘ બનતાં, નિરૂપણમાં વૈવિધ્ય લાવવાની દૃષ્ટિએ કેટલાક કવિઓ દૂહા અથવા ફાગુની દેશી ઉપરાંત રાસક, અંદોલા, અટૈયા, કવિત ઇત્યાદિમાં કેટલીક કડીઓની રચના કરવા લાગ્યા. ભ્રમરગીતા, રાજગીતા, બ્રહ્મગીતા વગેરે ‘ગીતા' નામધારી રચનાઓમાં કવિઓએ ફાગુની દેશી ઉપરાંત અન્ય છંદોનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે.
કેટલાક કાવ્યપ્રકારોમાં ક્યારેક જોવા મળતી એવી એક લાક્ષણિકતા ફાગુકાવ્યની પદ્યરચનાનો વિચાર કરતાં જણાય છે કે મધ્યકાલીન ફાગુકાવ્યમાં પણ જોવા મળે છે. કેટલીક ફાગુકૃતિઓમાં મૂળ કાવ્યની કડીઓના વક્તવ્યને અનુરૂપ વચ્ચે વચ્ચે સંસ્કૃતમાં શ્લોકો આપવામાં આવ્યા હોય છે. આવી શ્લોકરચના કોઇકમાં માત્ર આરંભમાં અને અંતે, કોઇકમાં તદુપરાંત વચ્ચે વચ્ચે ક્યાંક ક્યાંક અને કોઇકમાં પ્રત્યેક કડી પછી આપવામાં આવી છે. આવી શ્લોક૨ચનાનું અવલોકન કરતાં નીચે પ્રમાણે જાણવા મળે છે :
(૧)
કોઇ કોઇ કાવ્યોમાં સંસ્કૃત ઉપરાંત પ્રાકૃતમાં પણ શ્લોકરચના
થયેલી છે.
(૨)
આ શ્લોકરચના કવિની પોતાની જ હોય એવું અનિવાર્ય નથી,
કવિએ પોતે શ્લોકની રચના કરી હોય અથવા કવિએ બીજેથી ઉદ્ધૃત કરેલા શ્લોકો આપવામાં આવ્યા હોય. (કેટલીક શ્લોકરચનામાં વ્યાક૨ણની દૃષ્ટિએ કંઇક અશુદ્ધિ જોવા મળે છે. શ્લોક જેવો સાંભળ્યો હોય તેવો ઉતાર્યો હોય તો એવું બનવાનો સંભવ વિશેષ રહે છે, જો કર્તા પોતે સંસ્કૃતજ્ઞ ન હોય તો.)
(૩) પ્રત્યેક શ્લોક સ્વયંપર્યાપ્ત હોય છે, કેટલાક તો સુપ્રસિદ્ધ કૃતિઓમાંથી લેવાયા છે. કેટલાક શ્લોક તે સુપ્રસિદ્ધ સુભાષિત
છે.
કેટલીક કૃતિઓમાં કાવ્યમાં વિષયવસ્તુના નિરૂપણમાં સાતત્ય જાળવવા માટે, વચ્ચે આવતા શ્લોકો અનિવાર્ય અંગરૂપ બની ગયા છે. કોઇક કાવ્યમાં શ્લોક૨ચના ગુજરાતીમાં લખેલી કડીઓના વક્તવ્યની પુષ્ટિ અર્થે જ માત્ર છે. એ કાઢી લેવામાં આવે તો રસભંગ થતો નથી કે સાતત્ય તૂટતું નથી. શ્લોકો કાઢી લીધા પછી પણ મૂળ કાવ્યનો રસાસ્વાદ સાદ્યંત માણી શકાય છે. ‘વસંતવિલાસ' એનું સુપ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ છે. કેટલીક કૃતિઓમાં શ્લોક રચના બે કડીઓ વચ્ચેના અનુસંધાન રૂપ છે અને કાવ્યાસ્વાદમાં તે અનિવાર્ય છે. કવિએ પોતે જ એવી રચના કરી છે એવું ત્યાં સ્પષ્ટ જણાય છે. આવી
(પ)
(૪)
