Prabuddha Jivan 1998 Year 09 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 112

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૦-૯૮
આપણી અટકો
D ડૉ. ધર્મેન્દ્ર માસ્તર (મધુરમ) આપણી અટકો વિશિષ્ટ, રહસ્યદર્શક અને સહેતુક હોય છે. કેટલીક અટકો મિલકત, જાગીર કે ઇનામ બક્ષિસ યા શ્રીમંતાઈનું એના પર કોઈ ને કોઈ સામાજિક, સાંપ્રદાયિક, વ્યાવસાયિક, સૂચન કરતી હોય છે. બક્ષી, દેસાઈ, મહાજન, ઇનામદાર, નગરી, ભૌગોલિક કે ઐતિહાસિક પ્રભાવ પડેલો હોય છે અને તેનું અવલોકન કુલ-શ્રેષ્ઠ, પાટીદાર, જાગીરદાર, જમીનદાર, મજમુદાર, લખપતિ, રસપ્રદ થઇ પડે છે.
માણેક, ગામી, લાખાણી, વખારિયા, હવેલીવાળા, ઠાકર, વજીફદાર આપણી કેટલીક અટકો નોકરીના પ્રકાર પરથી પડેલી હોય છે. આદિ અટકો આ પ્રકારની છે. એ નોકરી કાં તો પોતે કરતો હોય કે બાપ-દાદા આદિ પૂર્વજોએ કેટલીક અટકો અમુક પ્રકારના જ્ઞાનની ભૂમિકા કે હોંશિયારી અગાઉ કરી હોય છે. માસ્તર, કંપાઉન્ડર, મુનીમ, ગોલંદાજ, તલાટી, યા ક્રિયાકાંડની પ્રવીણતાની સૂચક હોય છે. આવી અટકોમાં પંડિત, મુનસક, મામલતદાર, મંત્રી, દાસ, દીવાન, પ્રધાન, મહેતા, ચતુર્વેદી, ત્રિવેદી, દ્વિવેદી, એકવેદી, વેદી, વેદ, વેદિયા-(એક, બે, કામદાર, ફોજદાર, કેપ્ટન, તારવાળા, ભંડારી, મુનશી, ભટ્ટ, ત્રણ ને ચાર વેદ જાણનાર), સ્માર્ત (સ્કૃતિના જાણકાર), જોગી, ' લડવૈયા), કોટવાલ, ગાર્ડ, ગાડ, તારમાસ્તર, પે-માસ્તર, ડ્રાઇવર, યોગી (યોગમાં પારંગત), રાજ્યગુરુ, ઉપાધ્યાય, અધ્વર્યુ, પુરાણી, પાયલોટ માર્શલ આર અધિકારી, રાઇટર કલાર્ક ઍજિનિયર પુરાણીક (પુરાણો જાણનાર), સહસ્ત્રબુદ્ધ, શતબુદ્ધ, પૂજારી, શાસ્ત્રી આચાર્ય, રાજપુરોહિત વગેરે આ પ્રકારની છે.
(શાસ્ત્રોમાં નિપુણ), શુકલ, દીક્ષિત, ત્રિપાઠી, ક્રિપાઠી, એકપાઠી, કેટલીક અટકો પોતે યા પોતાના પૂર્વજોએ કરેલા ધંધાનો પ્રકાર પાઠક, શાની, વ્યાસ, આચાર્ય, યાજ્ઞિક, કવિ, રાજકવિ, કવીશ્વર, સૂચવે છે. કાપડિયા, સતરિયા, મણિયાર, ઝવેરી, શાસ્ત્રી, પુરોહિત, ખબરદાર આદિને ગણાવી શકાય, કંદોઈ, પેન્ટર, નાણાવટી, જોષી, દલાલ, પ્રજાપતિ. પરીખ, પારેખ. કેટલીક અટકો ગુણદર્શક યા વિશિષ્ટ લક્ષણ દેશવનાર હોય પ્રેસવાલા, બ્રોકર, મોદી, ઉપાધ્યાય, મિસ્ત્રી, રાજગોર, કોઠારી, છે. વિશ્વાસ, સાધુ, ત્યાગી, તિલક, હરિભક્ત, સંતોષી, ભક્ત, પટેલ, યાજ્ઞિક, સોદાગર, તંત્રી, ગાંધી, વણઝારા, છીપા, રંગરેજ, દેશભક્ત, હર્ષ, નાયક, ભગત, ભોગી, દયાલ, આઝાદ, ધ્યાન, વાળંદ, સુથાર, લુહાર, મોચી, દરજી, કપાસી, પૂજારી, શાહ, ઋષિ, ગોંસાઈ, સ્વામી, ગોસ્વામી, બહુગુણા, આદિ આવી અટકો નાયક, પંચાલ, રેશમવાલા, ઉનવાળા, વૈદ્ય, ડૉક્ટર, હકીબ, છે તો બીજી તરફ ખલીફા, નાથબાવા, બુદ્ધદેવસ્વામી, મિયાંદાદ, અધ્વર્યું, કોન્ટ્રાક્ટર, મશરૂવાળા, બાટલીવાળા, ખાંડવાળા, દેવમુરારી, ઇસમાઇલી, જરથોસ્તી, ખોજા, મામીન, શેખ, હાજી ગોળવાળા, કાથાવાલા, દૂધવાળા, મોતીવાલા, સોપારીવાલા, (હજ કરી આવનાર), બુદ્ધ, જૈન, સંઘવી (ધર્મસંઘ લઈ જનાર), રેતીવાલા, મિઠાઈવાળા, લાયવાળા, બિસ્કીટવાળા, તોલાટ મેમણ, વ્હોરા, મનસુરી, તપોધન, રામાનુજ, રામૈયા, હનુમતૈિયા, (તોળનાર), મર્ચન્ટ, શેર દલાલ, વીમાદલાલ, વીમાવાળા, વકીલ, દસ્તુર, ખ્રિસ્તી, ક્રિશ્ચિયન, બુદ્ધ, આર્ય, ગોર, દરગાહવાળા, યાત્રિક, તિજોરીવાલા, સાબુવાળા, ભૂતવાળા, સિનેમાવાળા, શ્રોફ-શરાફ, વૈશ્ય, વૈષ્ણવ, સ્વામીનારાયણ જેવી અટકો ચોક્કસ ધર્મસૂચક હોય હીંગવાળા, તકતાવાળા, કોલસાવાળા, અફીણવાળા, દારૂવાળા, છે.
' લોખંડવાળા, રેગવાળા, વાસણવાળી, પતરાવાળા, તારવાળા, તેલી કેટલીક અટકો વ્યક્તિ પોતે કે તેના પૂર્વજો જ્યાંના મૂળ વતની શાહીવાળા, દવાવાળા, રૂવાળા, ઘીવાળા, કાજી, ચોકસી, થાડવાળા, કે રહેવાસી હોય તે ગામ, દેશ, રાજ્ય કે સ્થળનો નિર્દેશ કરે છે, બેન્કર, લાકડવાળા, રંગવાળા, બંગડીવાળા, ડ્રેસવાળા, કેળાવાળા,
ભરૂચા, કચ્છી, સુરતી, સુરતવાલા, વાંકાનેરી, મલબારી, સુખડિયા, ચોખાવાળા, લાખાણી, માવાણી, લોટવાળા, બરફીવાળા, પીઠાવાળા, કોઠાવાળા, કાંટાવાળા (તોલવાનો કાંટો રાખનાર),
' દાદરાવાળા, વડોદરિયા, સાયણિયા, નગ્રાસના, ટંકારવા, બારદાનવાળા, હલવાઈ, ટ્રકવાળા, ટોપીવાળા, તંબોળી, ખારવા,
'' નવસારવી, બલસારા, ઉદવાડિયા, આણંદપુરા, પેટલીકર,
સુણાવકર, દૂધરેજિયા, કનોજિયા, માંડલિયા, માલવિયા, ભાલિયા, ટંડેલ, ભરવાડ જેવી સંખ્યાબંધ અટકો આપણે ત્યાં મળી આવે છે.
સિહોરી, ધંધુકિયા, હૈસુરી, નડિયાદી, કનોડિયા, કોઠીવાળા, કેટલીક અટકો મોટી પદવી (પાયરી) કે હોદો પણ દર્શાવી જાય
નડિયાદવાળા, નહેરૂ, શેખડીવાળા, ગણદેવિયા, માવલિયા, છે. મહારાજા, નવાબ, મુખી, શેઠ, રાજા, જાગીરદાર, ઠાકોર,
તલસાણિયા, પાદરાકર, પીલવાઈકર, ધોળકિયા, પુનાવાલા, નગરશેઠ, રાયજાદા, શાહજાદા, દીવાન, પ્રધાન વગેરે અટકો આનાં
રાંદેરિયા, રાંદેરી, બાબરિયા, ત્રાપજકર, જસાપરા, પોરબંદરી, દષ્ટાંતરૂપ છે. કેટલીક અટકો વંશ કે જ્ઞાતિ કે ગોત્રનું સૂચન કરી જાય છે.
ચીખલીકર, સિનોરવાળા, શાહપુરકર વગેરે. આ પ્રકારની અસંખ્ય ખત્રી, બ્રહ્મક્ષત્રિય, નીલકંઠ, રઘુવંશી, વૈષ્ણવ, વસિષ્ઠ, કશ્યપ,
* અટકો જોવા મળે છે. જેટલાં ગામ તેટલી અટકો થઈ શકે. નાગર, સુર, ભટનાગર, માહ્યાવંશી, ચૌધરી, રબારી, ખાલપા,
આમાં એક બીજો એવો જ પ્રકાર મળે છે કે કોઈ વ્યક્તિનું પ્રજાપતિ, મોઢ, ઈરાની, કુંભાર, લાડ, ભાટિયા, વસાવા, સોનગરા, કુટુંબ કમાવા કે નોકરી ધંધા માટે પરદેશ થોડાં વર્ષો માટે જઈ આવ્યું
હોય. તે પછી ત્યાંથી સારી એવી કમાણી-ધન-દોલત ઉપાર્જન કરીને ચંદારાણા, ઘાંચી, ધોબી, સુથાર, લુહાર, મોચી, માછી, જાદવ, હાલ તે પછી ત્યાથી સારી એવી કમાણીન-દલિત ઉપાર્જન કરીને તડવી, આહીર, પઢિયાર, ભાવસાર, કાયસ્થ, જાટ, ભૈયા, દરજી, ત્યદિર પાછું આવ્યું હોય તેમના અટકામા એ દશના નામનો નિદશ દાધીચ, ટેલર, છીપા, ભીલ, ભોઇ, બ્રહ્મભટ્ટ, રાવ, ચારણ, ગઢવી, થયેલી નજરે પડે છે. બવાળા, ચિનાઇ, એડનવાલા, પરદેશી. ભાટ 'મા'રાણા ગોળા. સોની, કહાર. કંસારા, ખલાસી રંગુનવાળા, બગદાદવાળા, લંડનવાળા, વિલાયતી, ઈરાની, કાછિયા, મર્યવંશી, ખારવા, વણકર, બારોટ, બારિયા, ગરાસિયા સિગાપોરિયા, જિંજાવાળા, આફ્રિકાવાળા, ફીજીવાળા, ઇરાક જેવી મરાઠે, દેવકુલ, માળી, કાશ્યપ, રાવળ, રાવળજી, ઔદિચ્ય આદિ અટકી આ જાતની છે. અટકો જ્ઞાતિસૂચક છે તો ચૌહાણ, ચાવડા, સોલંકી, સિસોદિયા, આમ, આપણી અટકો પર નોકરી, વંશપરંપરાગત ધંધાઝાલા, વાઘેલા, જાડેજા, યાદવ, જાદવ, મોગલ, નિઝામ, ગોહિલ, રોજગાર પદવી-હોદા-માનઅકરામ, ખાનદાન, કુટુંબ, વંશ, પરમાર, રાઠોડ, અગ્નિહોત્રી અને રાજપૂત જેવી અટકો વંશસૂચક ઘર્મજ્ઞાતિ, જ્ઞાન પાંડિત્ય, ગુણાઢ્યતા, વતન, જન્મસ્થાન કે પરદેશ
ગમનની ઓછીવત્તી અસર પડેલી હોય છે. . . .