________________
૧૦
પામી ‘સંચરે સ્વર્ગમાં સુધા.' ભર્તૃહરિના દષ્ટાન્તો વેધક ને સચોટ હોય છે અને એના અર્થાન્તરન્યાસોમાં પ્રાજ્ઞ કવિની પરિપક્વ પ્રજ્ઞાનાં દર્શન થાય છે.
યં યં પશ્યતિ તસ્ય પુરતો મા બ્રૂહિ દીન વચઃ' (૫) વિદ્યાવાન પણ દુર્જન માટે કહે છે :
‘મણિનાલંકૃતઃ સર્પઃ કિમસૌ ન ભયંકર ?' (૬) સેવાધર્મ: પરમગહનો યોગિનામપ્યગમ્ય:’ (૭) સતાં કેનોદિષ્ટ વિષમમસિધારાવ્રતમિદમ્' (૮) સપૂત, સતી સ્ત્રી અને સન્મિત્ર ક્યારે મળે ? દેદત્રયં જગતિ પુણ્ય કૃતો લભન્તે'.
(૯) મનસ્વી કાર્યાર્થી ન ગણયતિ દુ:ખ ન ચ સુખ' (૧૦) શીલં પરં ભૂષણમ્'
(૧૧) યે વિનંતિ નિરર્થક પરહિત તે કે ન જાનીમહે’ (૧૨) ‘વિદ્યા રાજસુ પૂજિતા ન હિ ધનં વિદ્યાવિહીનઃ પશુ :' (૧૩) ‘સત્સઙ્ગતિ કથય કિં ન કરોતિ પુંસામ્ ?' (૧૪) ‘પ્રારભ્ય ચોત્તમજના ન પરિત્યજન્તિ'
(૧૫) ‘સર્વઃ કૃચ્છ્વગતોપિ વાંછતિ જનઃ સત્ત્વાનુરૂપં ફલમ્' (૧૬) ‘તત્તેજસ્વી પુરુષઃ ૫૨૫કૃતવિકૃતિ કથં સહતે ?’ (૧૭) ‘પ્રકૃતિરિયં સત્ત્વવતાં ન ખલુ વયં સ્ટેજસો હેતુઃ’ (૧૮) ‘નિન્દન્તુ નીતિનિપુણા યદિ વા સ્તુવન્નુ’ (૧૯) ‘યપૂર્વે વિધિના લલાટ લિખિત તન્માર્જિતુ કઃ ક્ષમઃ' (૨૦) ‘કાલે ફલન્તિ પુરુષસ્ય યથૈવ વૃક્ષાઃ' (૨૧) ‘રક્ષન્તિ પુણ્યાનિ પુરા કૃતાનિ' (૨૨) ‘જ્ઞાનલવદુર્વિદગ્ધ બ્રહ્માપિ તં નરં ન રંજયતિ' (૨૩) હું મને મૂર્ખ સમજ્યો ને સત્વરઃ
મારા ઉપર્યુક્ત વિઘાનના સમર્થનમાં આખા શ્ર્લોકનાં દષ્ટાંતો આપવા જાઉં તો અતિ વિસ્તાર થાય તેમ છે. પણ કેટલાક જાણીતા શ્લોકની અક્કેક પંક્તિ ટાંકુ તો પણ મારા વિધાનને પુષ્ટિ મળશે.
દા. ત.
કાવ્યશિલ્પી ‘કાન્ત’ને ચાર ખંડકાવ્યોના કવિ તરીકે વિવેચકો બિરદાવે છે. કાવ્યરસિકો અને સાહિત્યરસજ્ઞોને ભર્તૃહરિના દશેક શ્લોક પસંદ કરવાનું કહેવામાં આવે તો ભાગ્યે જ એક વાક્યતાનો
(૧) સર્વે ગુણા : કાંચનમાશ્રયન્તિ
(૨) દ્રવ્યનું દાન કરવામાં ન આવે કે એનો ઉપભોગ કરવામાં ન અનુભવ થાય ! કાકા સાહેબ કાલેલકરે સાચું જ કહ્યું છે : ‘આખા
આવે તો
યો ન દદાતિ ન ભુંક્ત તસ્ય તૃતીયા ગતિ ભવતિ.’ (૩) ‘મવસ્થા વસ્તુનિ પ્રથયતિ ચ સંકોચયતિ ચ’.
ભારત વર્ષ ઉપર જો કોઇની સૌથી વધારે અસર થઈ હોય તો તે રાજસંન્યાસી કવિ ભર્તૃહરિની. દંતકથા પ્રમાણે તે વિક્રમ રાજાનો મોટો ભાઇ થાય છે. ભર્તૃહરિનાં ત્રણ શતકોમાં હિંદુ સમાજનું સંપૂર્ણ પ્રતિબિંબ પડેલું છે એમ કહીએ તો ચાલે. કોઇ પરદેશી મિત્રને હિંદુ
(૪) ગમે તેની પાસે યાચના ન કરાય--એ માટે યાચકને ઉદ્દેશીને જીવનની છબી ભેટ તરીકે મોકલવી હોય તો રાજા ભર્તૃહરિનાં અન્યોક્તિ દ્વારા કહે છે :
શતક-ત્રયનો સરસ અનુવાદ કરી મોકલી દેવો.'
‘તદામૂર્ખેડસ્મીતિ જવર ઇવ મદો મે વ્યપગતઃ -મારો મદ-જવર છૂમંતર થઇ ગયો. (૨૪) વિવેકભ્રષ્ટાનાં ભવતિ વિનિપાતઃ શતમુખઃ' (૨૫) સર્વસ્પૌષધમસ્તિ શાસ્ત્રવિહિત મૂર્ખસ્ય નાૌપધમ્' (૨૬) ‘સાહિત્યસંગીતકલાવિહીન
સાક્ષાત્પશુ: પુચ્છવિષાણહીન:’
(૨૭) ધ્યેષાં ન વિદ્યા ન તપો ન દાનું
પ્રબુદ્ધજીવન
જ્ઞાનં ન શીલં ન ગુણો ન ધર્મઃ ।
તે મર્ત્યલોકે ભુવિભારભૂતા,
તા. ૧૬-૬-૯૮
મનુષ્યરૂપેણ મૃગાશ્ચરન્તિ ॥
આ તો સ્મૃતિએ ચઢ્યાં એવાં કેટલાંક દૃષ્ટાંત કેવળ ‘નીતિશતક' માંથી જ આપ્યાં છે અને મારી પાકી ખાતરી છે કે આજથી પાંચેક દાયકા પૂર્વેના સંસ્કારી શિક્ષિતજનોને આ બધું કંઠસ્થ હતું, ને પ્રસંગાનુસાર એનો યોગ્ય વિનિયોગ થતો.
(‘જીવનસંસ્કૃતિ'-પૃ. ૪૪) સંન્યાસી રાજવી કવિ ભર્તૃહરિ કેવા અનુભવી અને સંસાર-ડાહ્યા છે તે નીચેના શ્લોક ૫૨થી સમજાશે :
‘દોર્મન્ત્રયાનૃપતિર્વિનશ્યતિ, પતિઃ સંગાત્સુતો લાલના– દ્વિપ્રોડનધ્યયનાસ્કુલ કુતનયાચ્છીલં ખલોપાસનાત્ । ડ્રીર્મઘાદનવેક્ષણાદપિ કૃષિઃ સ્નેહઃ પ્રવાસાશ્રયામૈત્રીચાપ્રણયાત્સમૃદ્વિરનયાત્યાગાત્મમાદાઢનનમ્ ॥
મતલબ કે દુષ્ટમંત્રીઓથી રાજા, નીચ સંગતિથી સંન્યાસી, ખોટાં લાડથી પુત્ર, અનધ્યાયથી વિપ્ર, કપૂતથી કુળ, ખલની સેવાથી શીલ, મદ્યપાનથી લજ્જા, જાત દેખરેખ વિના ખેતી, પરદેશવાસથી સ્નેહ, અનમ્રતાથી મૈત્રી અને પ્રમાદપૂર્વક લૂંટાવાથી સમૃદ્ધિનો વિનાશ થાય છે.
આ સંસાર વિષમય છે કે અમૃતમય ? એવો શંકા-પ્રશ્ન કવિ અન્યત્ર પૂછે છે...એનું કારણ એ છે કે સજ્જનો અને દુર્જનોથી વસેલો આ સંસાર સદ્ગુણો અને દુર્ગુણોને કયા માપદંડથી મૂલવે છે ? અનેકાન્તવાદમાં, દુર્જનોનો સદ્ગુણો માટેનો કેવો દૃષ્ટિકોણ હોય છે?
‘જાડચં ડ્રીમતિ ગણ્યતે વ્રતરુચૌ દંભઃ શુચૌ કૈતવં શૂરે નિઘૃણતા મુનૌ વિમતિતા દૈન્ય પ્રિયાલાપિનિ । તેજસ્વિન્યવલિપ્તતા મુખરતા વક્તૃર્યશક્તિ સ્થિરે તત્કો નામ ગુણો ભવેત્સ ગુણિનાં યો દુર્જનૈÍિતઃ ||
મતલબ કે લજ્જાવાન પુરુષને શિથિલ, વ્રતધારીને દંભી, પવિત્રને પાખંડી, શૂરવીરને ક્રૂર-નિર્દયી, સ૨ળને મૂર્ખ, પ્રિય કરનારને દીન,
ગુરુપૂર્ણિમા નિમિત્તે ભક્તિસંગીતનો કાર્યક્રમ
સંઘના ઉપક્રમે, સંઘના ભક્તિસંગીતના વર્ગની બહેનો દ્વારા ગુરુપૂર્ણિમા નિમિત્તે ભક્તિ સંગીતનો કાર્યક્રમ યોજવામાં આવ્યો છે, જેમાં સર્વને ઉપસ્થિત રહેવા નિમંત્રણ છે.
સ્થળ : પરમાનંદ કાપડિયા હોલ (સંઘનું કાર્યાલય) સમય : બુધવાર તા. ૮-૭-૯૮, સાંજે ૫ થી ૬. પુષ્પા પરીખ સંયોજક
નિરુબહેન શાહ ધનવંત શાહ
મંત્રીઓ
