________________
બ્રહ્માંડ-રચનામાં જોયા
છે
માં ભીખનું ચાણિયું પકડાવી
.
કેવો ? કાળની સામે એમનો સદાય જ
તા. ૧૬-૬-૯૮
પ્રબુદ્ધજીવન તેજવીને ગર્વિષ્ઠ, વક્તાને વક્રવાદી અને સ્થિર ચિત્ત-સમતાવાળાને લખચોર્યાસી યોનિમાં મનુષ્ય જેવો જન્મ, એ અમૃત-પુત્રને આળસુ-પ્રમાદી-કહેવામાં આવે છે. આ દુનિયામાં ગુણીજનોના એવા મોક્ષનો અધિકાર પણ એવો સદ્ભાગી મનુષ્ય જો આ ભરતભૂમિ કયા ગુણો છે જેને દુર્જનોએ કલંકિત ન કર્યા હોય? ' જેવી પવિત્ર ભૂમિમાં તપ ન કરે તો તેનો પુરુષાર્થ કેવો કહેવાય ?
કરીરવૃક્ષને વસંતમાં પત્ર ન ફૂટે એમાં વસંતનો શો દોષ ? તેનું જીવન કેવું ગણાય? દિવસે ધૂવડ ન દેખે એમાં સૂર્યનો શો વાંક? જલની ધારા ચાતકમુખે “સ્થાલ્યાં વૈર્યમઢ્યાં પચતિ ચ લશુને ચંદનૈરિંધનૌશૈઃ ન પડે એમાં મેઘનો શો ગુન્હો ? મતલબ કે વિધાતાએ લલાટે જે સૌવર્સેલ લાગૈર્વિલખપત વસુધા મૂલસ્ય હતોઃ લેખ લખ્યા તેને કોણ મિટાવી શકે? દેવતાઓને હું નમસ્કાર કરું છિન્ધા કપૂરખંડાન્યુતિમિહ કુરુતે કો દ્રવાશાં સમતતું. છું પણ દેવતાઓય વિધાતાને વશ હોવાથી હું વિધાતાને નમસ્કાર ' પ્રાણેમાં કર્મભૂમિ ન ચરતિ મનુજો યસ્તપો મંદભાગ્યઃ | કરું છું. વિધાતા પણ આપણાં પૂર્વ નિશ્ચિત કર્માનુસાર ફલ આપે મતલબ કે :- મકતમણિના પાત્રમાં, ચંદનનાં ઈધનથી લસણને છે-જેથી કર્મને જ હું નમસ્કાર કરું છું. કારણ કે :
પકવનાર, સુવર્ણના હળથી આકડાના મૂળને ખેતરમાંથી ઉખેડનાર, બ્રહ્મા યેન કુલાલવત્રિયમિતો બ્રહ્માંડભાડોદરે
કપૂરવૃક્ષને છેદીને કોદરાની ચોમેર વાડ બનાવનાર જેવો મંદભાગી વિષ્ણુયૅન દશાવતારગહને લિસો મહાસંકટ !
મનુષ્ય તે છે જે આ કર્મભૂમિમાં જન્મીને તપ કરતો નથી. દ્રોપેન કપાલપાણિપુટકે ભિક્ષાટન કારિતઃ સૂર્યો ભ્રામ્યતિ નિત્યમેવ ગગને તસ્મ નમઃ કર્મો :
અંતમાં, ખુદ કવિના જ શબ્દોમાં કહું :મતલબ કે : જે કર્મે બ્રહ્મા જેવા બ્રહ્માને કુંભારની જેમ
જયન્તિ તે સુકૃતિનો રસસિદ્ધાઃ કવીશ્વરઃ બ્રહ્માંડ-રચનામાં જોતર્યા, વિષ્ણુ જેવા વિષ્ણુને દશાવતાર લેવાના નાસ્તિ યેષાં યશઃકાયે જરામરણજે ભયમ્ | ચક્કરમાં નાખ્યા, રુદ્ર જેવા રુદ્રને હાથમાં ભીખનું ચણિયું પકડાવી રાજવી-સંન્યાસી-ભર્તુહરિ જેવા રસસિદ્ધ શકાય કવિને જરા દીધું અને સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રગટ દેવતા જેવા સૂર્ય ભગવાનને આકાશમાં કે મરણનો ભય કેવો ? કાળની સામે એમનો સદાય જય હો ! ' ' ભ્રમણચક્રમાં ફેરફૂદડી કરતા કરી મૂક્યા એવા કર્મને નમસ્કાર હો.
સમત્વની સિદ્ધિનાં સોપાન
| પૂ. આચાર્ય શ્રી પૂર્ણચન્દ્રસૂરિજી સંપત્તિ અને વિપત્તિ, સુખ અને દુઃખ, તડકો અને છાંયડો, કોઈ મહેલનું વેચાણ થઈ જાય, એની રકમ પણ માલિકને મળી અમીરી અને ગરીબી; આ અને આવા દ્વન્દ્રો આમ જો જોવા જઇએ, જાય, પછી એમાં આગ લાગે, તોય મૂળ માલિકને જરાય દુઃખ નથી તો પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશા જેવા સાવ જ વિરુદ્ધ-વિપરીત સ્વભાવ- થતું. કારણ કે મહેલ સાથે મમતાનો-મારાપણાનો જે રાગ-સંબંધ પ્રભાવ ધરાવતા જણાય છે. છતાં આશ્ચર્યની અને એથી ય વધુ તો હતો, એ નષ્ટ થયો. એથી આ સંબંધની હયાતીમાં મહેલની કાંકરી આનંદ-અહોભાવની પ્રેરક વાત એ છે કે, કેટલીક વિભૂતિઓની ખરે તો ય કાળજામાં કાપો પડતો હતો, પણ આ સંબંધ કપાઈ જતાં નજર આવા દ્વન્દ્રો વચ્ચે ય પોતાની સમદર્શિતા ટકાવી રાખતી જોવા જ મહેલ ભડકે બળે, તો ય કાળજામાં કંપ નથી જાગતો. કેમકે મળતી હોય છે. એથી સામાન્ય માનવી જેવા આનંદથી સંપત્તિને પહેલાં પોતાનો ગણાતો મહેલ હવે પડોશ જેવો થઈ ગયો. જેનાં વધાવતો જોવા મળે છે, એથી ય સવાયા આનંદથી તેઓ વિપત્તિને તરણેતર મમતા બંધાયેલી હોય, એવી ઝૂંપડીને છોડવાનો વખત વધાવતા જોવા મળતા હોય છે. તેમજ સામાન્ય માનવી જેવી નફરત આવે, તો જેનું દિલ કપાઇ જતું હોય, એવા કોઈ ગરીબની આંખો સાથે વિપત્તિને નિહાળતો જોવા મળે છે, એથી ય કઈ ગણી વધુ લાખો રૂપિયાના ખર્ચે બંધાયેલી આલિશાન ઘર્મશાળાની વિદાય લેતાં નફરત સાથે તેઓ સંપત્તિને નિહાળતા જોવા મળે છે. સંતોની આ આંસુભીની પણ થતી નથી. આનું કારણ એક એ જ છે કે, ઝૂંપડી સમદર્શિતા તો ખરેખર આશ્ચર્યનો, આનંદનો અને અહોભાવનો સાથે પતિત્વના સંબંધે એ બંધાયેલો છે જ્યારે ધર્મશાળા સાથે એનો વિષય ગણાય.
સંબંધ માત્ર પ્રેક્ષક તરીકેનો છે. - સંતોના આવા સ્વભાવની વાત કરતાં એક સુભાષિતમાં કહ્યું છે કે, હવે આપણે મૂળ મુદ્દા પર આવીએ : સંસારીઓ જ્યાં જ્યાં સંતો તો સંપત્તિ અને વિપત્તિમાં સમદર્શી હોય છે. સંપત્તિમાં લીનતા મમતાનો માળો બાંધીને પતિત્વના સંબંધે જોડાય છે, ત્યાં ત્યાં સંતો નહિ વિપત્તિમાં દીનતા નહિ, આ સંતોની સમદર્શિતા છે. વિપત્તિમાં સમતાશીલ અને માત્ર પ્રેક્ષક જ બની રહે છે. એથી સુખના સાગર' ' લીનતા અને સંપત્તિમાં દીનતા-આ પણ સંતોની સમદશિતા જ છે. ચરણ ચમવા આવે, તો ય તેઓ માનતા હોય છે કે, આ તો પડોશીને ટૂંકમાં, સંસાર કરતાં સાવ જ જુદો, નદીમાં સામે પૂરે તરવા જેવો મા
1 મળતું સુખ છે ! આ જ રીતે દુ:ખનો દરિયો પોતાને ઘેરી વળે, તો સ્વભાવ, એ જ સંતોનું સમદર્શીપણું છે. સંપત્ત ૨ વિપરી ૨
૧ એમનું દષ્ટિબિંદુ તો એ જ હોય છે કે, આ તો પડોશીને માથે महतामेकरूपता । - સંતોની આવી સમદર્શિતા તો ખરેખર જ આશ્ચર્ય-અહોભાવ જગવે
- તૂટી પડેલું દુઃખ છે ! હું તો આત્મમય છું. મને વળગેલો આ દેહ એવી વિરલ વિશેષતા છે. એનો કોઇ ઇન્કાર કરી શકે એમ નથી, કેમ
એક પડોશી જેવો જ છે. એથી પડોશીના પનારે પડેલા સુખદુ:ખથી કે સુખની જેમ દુઃખને સન્માનવું અને દુ:ખની જેમ સખને તરછોડવ હું જાત જ જ હર્ષ-શોક અનુભવું, તો એક નંબરનો પાગલ ગણાઉં. * “આ કંઇ જેવી તેવી વિશેષતા નથી !' પરંતુ પ્રશ્ન એ જાગે છે કે, સંતો આ બે વચ્ચે સમદર્શી જ રહેવામાં જ ખરે ડહાપણ ગણાય ! પણ આમ તો આ સંસારમાં પેદા થયેલા માનવોમાંના જ એક છે. તો સમદેશી બનવાની સાધનાના સોપાન આમ મુખ્યત્વે બે છે : પછી સંસાર આખો જ્યાં નદીના પ્રવાહમાં ઘસડાઈ રહ્યો છે. ત્યાં સામે મમતાનો સંબંધ-વિચછેદ અને પ્રેક્ષકત્વની સમતાનો વિકાસ ! આ પૂરે તરવા જેવી સાધનાની સિદ્ધિ સંતો કઈ રીતે મેળવી શકતા હશે ? બે સોપાન સર કરવા કાજે જીવનમાં આવતા સુખદુઃખને આપણા -3 અને આ સાધનાનાં સોપાન કયા હશે?
સુખદુઃખ ન માનતાં, પડોશીના સુખદુઃખ માનવાની દષ્ટિ કેળવવી - આ પ્રશ્નનો જવાબ મેળવવા માટે આપણો જરા સમતા-મમતા જ રહી. આ માટે હું તરીકે આત્માને ઓળખીને શરીરમાં એક ને પ્રેક્ષકત્વ-પતિત્વને સમજી લઈએ. આ સમજણ મળતાં જ આપણને પડોશીનું દર્શન મેળવવું જ રહ્યું. આટલી સાધના સિદ્ધ થઇ જતાંની સમાધાન જડી આવશે. સંતો સમતાશીલ હોય છે. કેમકે એમના સાથે જ પછી આપણો પણ સંપત્તિ અને વિપત્તિની વચ્ચે સમતાશીલ મનમાં પ્રેક્ષકત્વનો ભાવ હોય છે. એથી એમની સમદર્શિતા ક્યાંયે રહેવામાં સફળ-સબળ બન્યા વિના નહિ જ રહીએ ! ' નંદવાતી નથી હોતી. આ વાત એક દષ્ટાંતથી સમજીએ. ”
