________________
પ્રબુદ્ધજીવન
તા. ૧૬-૯-૯૮
વાવ ધાર્મિક
સુધીના કાળનો બંનેનો અભેદ સંબંધ પણ કહેવાય. પરંતુ તે નિમિત્ત કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલ ગુણ સ્વતંત્ર કાર્ય કરે છે, તે અપેક્ષાએ નૈમિત્તિક છે એટલે તે અભેદનો ભેદ થઈ શકે છે માટે તેવાં અભેદ પણ કેવળજ્ઞાન સ્વયંભૂ છે. જ્યારે તેની એટલે કે કેવળજ્ઞાનની સામે સંબંધને પારમાર્થિક નહિ કહેવાય.
બાકીના ચાર જ્ઞાન મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃ હવે બીજા પ્રકારના આધાર-આધેયની બાબતમાં, પાંચ પર્યવજ્ઞાન નિમિત્તભૂ છે, વળી તે ગુરુ-ગ્રંથ-ઇન્દ્રિયો વડે છે અને અસ્તિકાયના પ્રદેશપિંડ પોતપોતાના સ્વ ગુણ-પર્યાયના આધારરૂપ લાયોપશમિક છે. છે. એ આધાર-આધેય ભાવ સાંયોગિક નથી પણ સ્વાભાવિક છે નિરાવરણ પ્રગટ કેવળજ્ઞાનનું વેદન છે, જે કેવળજ્ઞાની ભગવંત અને સ્વાભાવિક હોવાથી જો પ્રદેશપિંડ અનાદિ-અનંત છે, તો એના સ્વયં સ્વઆત્મપ્રદેશે-સ્વક્ષેત્રે સ્વઆત્મસુખ-સ્વરૂપસુખ-કેવળજ્ઞાનાગણ-પર્યાય પણ અનાદિ-અનંત છે. એટલે પાંચ અસ્તિકાયના પ્રદેશને નંદની અનુભૂતિ કરે છે તેથી “સ્વાનુભૂતિછે.પોતે જ પોતાનો સ્વયંભ કહેવાય અથવા આધારભૂ કહેવાય જ્યારે તેમાં રહેલાં ગુણ- આનંદ વેટે છે. નથી તો કેવળજ્ઞાની ભગવંતે બીજાના આનંદને વે પર્યાયને આધેય કહેવાય.
શકતા, કે નથી તો બીજો કોઇ એ કેવળજ્ઞાનીના આનંદ વેદી શકતા. દ્રવ્ય-અસ્તિકાય અને તેના ગુણ-પર્યાયના આધાર-આધેય માટે તે “સ્વ સંવેદ્ય પણ છે. ઉપરાંત કેવળજ્ઞાની ભગવંત પોતાની ભાવમાં તથા તપેલી અને દૂધના દ્રવ્ય અને દ્રવ્યના આધાર-આધેય સર્વજ્ઞતાને-સર્વ પ્રકાશકતાના કારણે સર્વ શેય પોતામાં પ્રતિબિંબિત ભાવમાં મોટો તફાવત છે. પ્રથમ સંબંધ સ્વાભાવિક અનાદિ-અનંત કરે છે એટલે કે જણાય છે તેથી “સર્વાનુભૂતિ' છે. આમ સ્વાનુભૂતિ, સંબંધ છે-અભેદ સંબંધ છે. જ્યારે બીજો તપેલી અને દૂધનો આધાર- સ્વસંવેદ્ય અને સર્વાનુભૂતિ હોવાથી પણ કેવળજ્ઞાન સ્વયંભૂ છે. આધેય સંબંધ સાંયોગિક, આદિ-સાન્ત, નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ છે. સત્તાએ કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપી આત્માની ખાણ સમગ્ર ચૌદ રાજલોક
આમ ઉપરોક્ત રીતે બે પદાર્થોના આધાર-આધેય સંબંધોને, છે. ખાણમાં સોનારૂપ કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપી જીવો પુદ્ગલરૂપી માટીના સ્વયંભૂપણાને અને આધેયપણાને ઘટાડી શકાય. જે સ્વયંભૂ છે, જે આવરણથી દબાયેલાં, ધરબાયેલાં, આવરાયેલાં પડ્યા છે. દરેક આધારરૂપ છે તે આધારભૂ છે.
જીવને પોતાનું સ્વ સ્વરૂપ એવું કેવળજ્ઞાન એ સ્વ સંપત્તિ છે. જગતના હવે ત્રીજું રહ્યું તે નિમિત્તભૂ, કોઈપણ એક કાર્ય થાય અથવા પૌદ્ગલિક, ભૌતિક પર પદાર્થો એ કાંઈ જીવની સ્વસંપત્તિ નથી. કરવાનું હોય તેમાં, તે કાર્યમાં જે જે દ્રવ્યનું સંગઠણપણું- સામેલપણું- કેવળજ્ઞાન સિવાયના ચાર મતિ-શ્રુત-અવધિ-મન:પર્યવ જ્ઞાન સહાયપણું-કારણભૂતપણું હોય તેને નિમિત્તભૂ કહેવાય. ઉદાહરણ એ જ્ઞાનાવરણીયકર્મથી આવૃત્ત થયેલ છે, છતાંય તે જ્ઞાનના પર્યાય તરીકે એક ઘર-ઇમારત તૈયાર થઇ. તે ઇમારત બનાવવામાં જેટલી છે અને કેવળજ્ઞાનનું વિકારી-વિકૃત સ્વરૂપ છે. મૂળમાં તો આવરાયેલ જેટલી સામગ્રી-મટીરીયલ્સ વપરાયા હોય તે સામગ્રી અને તે સામગ્રી હોવા છતાં ય કેવળજ્ઞાન જ છે. એટલે મતિ-શ્રત-અવધિ-મન:પર્યવ વાપરીને કાર્ય કરનારા અર્થાત્ ઈમારતનું નિર્માણ કરનાર
જ્ઞાન, કેવળજ્ઞાનના આધારે છે. આમ કેવળજ્ઞાન આધાર-આધારભૂ વાસ્તુશાસ્ત્રી, ઇજનેર, કડિયા, મિસ્ત્રી, મજૂર આદિ નિમિત્તભૂ
મજ જ્ઞાન છે અને બાકીના ચાર જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનના આધારે હોવાથી
' કહેવાય. અરે ! આપણા મોક્ષરૂપી કાર્યના કર્તા દેવ-ગુર
આધેય છે. આમ છતાં કેવળજ્ઞાન પોતે આત્મપ્રદેશે રહેલ હોવાથી ગ્રંથ-ઉપકરણ-સાધર્મિક સહાયક એ બધાંય નિમિત્તભૂ છે. ત્યારે
આત્મપ્રદેશ કેવળજ્ઞાનને આધારભૂ છે અને કેવળજ્ઞાન આધેય છે રવયંમાં અંદરમાં રહેલો આત્મા અને એમાં રહેલાં સ્વ ગુણ પર્યાય
અર્થાત્ આત્મપ્રદેશનો ગુણ છે. જો આત્માના મૂળ સ્વરૂપમાં કેવળજ્ઞાન એ આધારભૂ-સ્વયંભૂ છે. આપણે બીજાને નિમિત્તભૂ બની શકીએ છીએ અને બીજાં કી
હોત જ નહિ અને આવરાયેલું હોત જ નહિ તો મતિ, ધૃતાદિ ચાર આપણને નિમિત્તભૂ બની શકે છે. નિમિત્તભૂના સિદ્ધાંતમાં સ્વતંત્ર
જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ હોત જ નહિ. જેવી રીતે, પ્રકાશનો વિકાર અંધકાર ઓછામાં ઓછા બે દ્રવ્યોનો સંબંધ થવો જરૂરી છે. બે દ્રવ્યોના
* છે, અપૂર્ણતા એ પૂર્ણતાનો વિકાર છે, વિનાશ અવિનાશિતાનો વિકાર સંબંધમાં આધાર-આધેય શબ્દનો પ્રયોગ ભલે થાય પણ તે
છે, અજ્ઞાન એ જ્ઞાનનો વિકાર છે. ખંડ એ અખંડનો વિકાર કે અંશ
: છે, તેવી રીતે મતિ-શ્નતાદિ ચાર જ્ઞાન, કેવળજ્ઞાનનો વિકાર છે. નિમિત્તભૂમાં ખતવાય. જ્યારે સ્વયંભૂ, આધારભૂ અને આધેયમાં ? તો પ્રદેશપિંડ દ્રવ્ય અને તેના ગુણપર્યાય જ આવે. કેવળજ્ઞાન ગમે !
વિકાર કે વિકૃતિ સ્વયંભૂ નથી, તેથી જ તેનો સર્વથા નાશ થઇ શકે તેટલું સર્વોચ્ચ, સર્વશક્તિમાન હોય પણ એ ગુણ હોવાથી ગુણી :
છે. અને વિકૃતિનો નાશ થયા બાદ જેની વિકૃતિ થઈ હોય તે. એવાં પ્રદેશપિંડના આધારે જ હોય, નિરાધાર કે સ્વતંત્ર નહિ હોય.
મૂળાધાર-પ્રકૃતિ બને, એટલે કે વિનાશીના નાશે અવિનાશી બને.
“ અને આધારભૂપણું પણ પરમાર્થિક છે. કારણકે મૂલાધાર જે પાંચે કેવળજ્ઞાન ધરાવનાર કેવળીભગવંત અન્ય આત્માઓને અસ્તિકાય છે તેનું પ્રકાશન અને નામકરણ ગુણ-પર્યાય અર્થાત કેવળજ્ઞાનના પ્રગટીકરણમાં, પોતાના ઉપદેશાદિથી નિમિત્ત બને છે, કેવળજ્ઞાન વડે જ થાય છે. દાખલા તરીકે ચેતનનો જ્ઞાન ગુણ છે માટે કેવળજ્ઞાન અને કેવળીભગવંત નિમિત્તભૂ છે. કેવળજ્ઞાની એટલે જીવાસ્તિકાયનું નામ ચેતન પડયું તે શાન ગણના કારણે ભગવંતના કેવળજ્ઞાનમાંથી શાસ્ત્રજ્ઞાન નીકળે છે, જે શાસ્ત્રજ્ઞાન દેહધારી જીવના દેહના તે તે ભવની અપેક્ષાએ જે ભિન્ન ભિન્ન નામ વાંચીને, સાંભળીને, ભણી ગણીને જીવ પોતામાં રહેલ પોતાના છે કે નામકરણ કરવામાં આવે છે તે પરિવર્તનશીલ પર્યાયની અપેક્ષાએ
કેવળજ્ઞાનને અનાવૃત્ત કરે છે, છે. પર્યાયની અપેક્ષાએ દ્રવ્યના નામ બદલાયા કરે પરંતુ પરમભાવરૂપ જીવાસ્તિકાય ઉપરાંતના બાકીના ચાર અસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, ગુણની અપેક્ષાએ નામ અનાદિ-અનંત રહે.
અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને એક પુદ્ગલ પરમાણુ કહેતાં આત્મા-કેવળજ્ઞાન સ્વયંભૂ છે. કેવળજ્ઞાન સ્વ છે અને તેથી એ પુદ્ગલાસ્તિકાય પણ અનાદિ-અનંત, અનુત્પન્ન, અવિનાશી હોવાથી છે, જે કાંઈ આવવા જવાના સ્વભાવવાળું સાંયોગિક નથી પણ સ્વાભાવિક સ્વયંભૂ છે . વળી પોતપોતાના પરમભાવરૂપ ગુણ અનુક્રમે '. : " છે. કેવળજ્ઞાન એ આત્માનો સ્વ ગુણ છે. સ્વ છે માટે પર નથી ગતિસહાયકત્વ, સ્થિતિસહાયકત્વ, અવગાહનત્વ અને ગ્રહણત્વ " અને તેથી જ તે આત્માની સાથે ને સાથે જ છે. વર્તમાનમાં સંસારી ગુણના આધારભૂ છે અને તે તે ગુણ પ્રમાણેનું જે કાર્ય છે તે અન્ય
જીવને સત્તામાં છે અને કેવળજ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઔદયિકભાવથી પ્રતિ હોવાના કારણે નિમિત્તભૂ પણ છે. આવરાયેલ હોવાથી વેદનમાં નથી. જ્યારે કેવળજ્ઞાની ભગવંતોને
(ક્રમશઃ) ચારેય ઘાતિકર્મોનો ક્ષય કરીને આવરણ દૂર કરવાથી કેવળજ્ઞાનનું સંકલન : સૂર્યવદન ઠાકોરલાલ ઝવેરી પ્રગટીકરણ થયું છે, તેથી તેમને કેવળજ્ઞાનનું વેદન છે. પારમાર્થિક
