________________
'પ્રબુદ્ધજીવન
તા. ૧૬-પ-૯૮
ફાગુનો કાવ્યપ્રકાર
L.L રમણલાલ ચી. શાહ પ્રકૃતિની લીલા અપરંપાર છે. મનુષ્યજીવનના ઘડતરમાં ગયેલાં, ઘસાઇ ગયેલાં, લપટાં પડી ગયેલાં, ચમત્કૃતિવિહીન બની પ્રકૃતિનાં તત્ત્વો પણ મહત્ત્વના પરિબળ તરીકે કામ કરે છે. મનુષ્યની ગયેલાં કાવ્યસ્વરૂપોમાં નવી પ્રજાને, નવા કવિઓને તથા નવા ચામડીનો વર્ણ, આંખ, નાક, કાન, વાળ સહિત મનુષ્યની મુખાકૃતિ, ભાવકોને રસ ન પડે એ કુદરતી છે. કાવ્યસર્જનના ક્ષેત્રે નવીનતા શરીરનો બાંધો અને ઊંચાઈ વગેરે તો પ્રકૃતિના નિયમ પ્રમાણે, સ્થળ અને કાલગ્રસ્તતાની આ પ્રક્રિયા નિરંતર ચાલતી રહે છે. અલબત્ત, અને કાળની પરિસ્થિતિ અનુસાર રહે છે. મનુષ્યની આંતરિક ચેતનાના કેટલાંક કાવ્યસ્વરૂપોને જીર્ણતા જલદી લાગતી નથી. કવિતા તરીકે પ્રાદુર્ભાવ અને વિકાસનો આધાર પણ કેટલેક અંશે પ્રકૃતિ પર રહે જે શ્રેષ્ઠ છે તે જૂની થતી નથી. છે. કુદરતમાં ઋતુચક્રો એના નિયમ પ્રમાણે ચાલે છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, મધ્યકાલીન ગુર્જર સાહિત્યમાં (ગુજરાતી અને રાજસ્થાનીમાં) નક્ષત્રો, વાય, વાદળાં પોતપોતાના નિયમ પ્રમાણે કામ કરે છે અને વસંતઋતને અનુલક્ષીને જે એક કાવ્યપ્રકાર ખીલ્યો તે 'ફાગુકાવ્ય” એનો પ્રભાવ મનુષ્ય ઝીલે છે. ઋતુઓનું પરિવર્તન નિયમાનુસાર છે. વિક્રમના ચૌદમા શતકથી અઢારમા-ઓગણીસમાં શતક સુધીમાં થાય છે. પ્રત્યેક ઋતુ એના સ્વાભાવિક સ્વરૂપમાં સોહામણી છે. આ કાવ્યપ્રકાર ઠીક ઠીક વિકાસ પામ્યો. એમાં વિવિધ પ્રકારના
તપરિવર્તન થતાં, નવી ઋતુનું આગમન થતાં માનવચિત્તમાં ઉલ્લાસ પ્રયોગો થયા. કેટલાક ઉત્તમ કવિઓને હાથે લખાયેલી શ્રેષ્ઠ મનોહર જન્મે છે. વર્ષા, શીતલતા, ઉષણતા એના નૈસર્ગિક સહજ ક્રમિક કાવ્યકતિઓ આપણને આ યુગમાં સાંપડી છે, જેમાં કાવ્યતત્ત્વની. સ્વરૂપમાં આવકાર્ય બને છે, ઉલ્લાસપ્રેરક થાય છે, પણ એની દષ્ટિએ એક શ્રેષ્ઠ કૃતિ તે સુપ્રસિદ્ધ ‘વસંતવિલાસ' છે. અતિશયતામાંથી મુક્ત થવાનું મનુષ્યને મન થાય છે. અતિશયતા
લિત ફાગુકાવ્યો સવાસોથી અધિક આપણને પ્રાપ્ત થયાં છે. બીજાં.
કાર ક્યારેક સંહારક સ્વરૂપ પણ ધારણ કરે છે.
પણ મળવાનો સંભવ છે. એમાંના ઘણાખરા કવિઓએ પોતે જ ઋતુઓમાં વસંત ઋતુને ઋતુઓના રાજા તરીકે ગણવામાં આવે પોતાના કાવ્યને ફાગુ' અથવા ‘કાગ' તરીકે ઓળખાવ્યું છે. એટલે છે. ગીતામાં કહ્યું છે : ઋતુ વસુમાર મનુષ્યની પ્રવૃત્તિઓને આ કાવ્યસ્વરૂપના નામકરણ વિશે કોઈ સંદિગ્ધતા કે વિવાદ નથી. સ્થિગિત કરી નાખનારી અસહ્ય ઠંડી પછી વાતાવરણમાં જ્યારે ધીમે વળી કવિઓના પોતાના મનમાં પણ આ કાવ્યપ્રકાર વિશે નિશ્ચિત ધીમે ઉષ્ણતાનો સંચાર થાય છે ત્યારે માણસનું મન આનંદથી નાચી ખ્યાલ બંધાઈ ગયેલો છે. ઊઠે છે. શિયાળામાં વૃક્ષો પરથી પાંદડા ખરવા લાગે છે. પરંતુ વસંતઋતુને નિમિત્તે ફાગુકાવ્યો લખાયાં છે અને વસંતઋતુમાં વસંતઋતુનું આગમન થતાં વૃક્ષો નવપલ્લવિત થવા લાગે છે વનરાજ વસંતઋતુનું આગમન થતા વૃક્ષો નવપલ્લાવત થવા લાગે છે. વનરાજ સૌથી મહત્ત્વનો માસ તે ફાગણ છે. ફાગણ સુદ પૂર્ણિમા એ હોળીનો ખીલે છે. કેટલાંક પુષ્પો તો આ ત્રઢતું દરમિયાન મઘમઘ છે. ઉત્સવ એટલે કે વસંતઋતની પરાકાષ્ઠા. ‘ફાગુ’ અને ‘ફાગણ’ એ. આશ્રમંજરીની તીવ્ર સુગંધ ચિત્તને ભરી દે છે. કોયલ એનાથી હાર થઇ
બે શબ્દો વચ્ચેના સામ્યને કારણે અને એ બે વચ્ચેના સંબંધને કારણે પ્રભાવિત થઈ આખો વખત ટહુકાર કરે તેમાં નવાઈ નયા, “ફાગુ' શબ્દ “ફાગણ' ઉપરથી આવ્યો હશે એવું અનુમાન કરવા વસંતઋતુના વાયુમાં અને એના સચારમાં જ કઈક અનોખું તેવું છે કોઈ પ્રેરાય, પરંતુ વિદ્વાનો બતાવે છે તે પ્રમાણે ‘ફાગુ' શબ્દ દેશ્ય જે ચિત્તને હરી લે છે. વાતાવરણ પ્રફુલ્લિત અને મત્સાહિત બના શબ્દ “ફ” પરથી આવ્યો છે. ફાગણ માટે સંસ્કૃતમાં “ફાલ્ગન” જાય છે. પક્ષીઓનો મધુર કલરવ એમાં ઉમેરો કરે છે.
શબ્દ છે અને એ મહિનાના નક્ષત્ર માટે “ફાલ્ગની’ શબ્દ અત્યંત - ભારતીય ઉપખંડમાં (વસ્તુતઃ પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધમાં) ફાગણ પ્રાચીન કાળથી લોકોની ભાષામાં અને વાડ્મયમાં પ્રચલિત છે. અને ચૈત્ર માસ વસંતઋતુના મહિના તરીકે ગણાયા છે. મહાસુદ ફાગણ મહિનામાં, વસંતઋતુમાં ગીતનૃત્યાદિ સાથે ઉત્સવ પાંચમને વસંતપંચમી તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. ત્યારથી મનાવવાની પ્રણાલિકા પણ પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવે છે. “દડપાતા આરંભાયેલી વસંતઋતુ એના શ્રેષ્ઠ સ્વરૂપે ફાગણમાં જોવા મળે છે. ફાલ્ગની' એવો ઉલ્લેખ “અમરકોશ'માં છે, એટલે કે ફાલ્વની નક્ષત્રમાં જગતના ભિન્ન ભિન્ન દેશોમાં પોતપોતાના સમયાનુસાર વસંતઋતુના “દંડપાત થાય છે. આ “દંડપાત” એટલે શું ? ખગોળવિદ્યાનો કોઇ આગમનને વધાવવામાં આવે છે. કોઈ પ્રજા એવી નથી કે જ્યાં પારિષાષિક શબ્દ છે ? અથવા દંડ એટલે દાંડિયો. એટલે હોળીના વસંતઋતુનો કોઈ ઉત્સવ ઊજવાતો ન હોય. કોઈ સાહિત્ય એવું દિવસોમાં દાંડિયા વડે રમાય છે એવો અર્થ કદાચ થતો હશે. નથી કે જેમાં વસંત વિશે કવિતા ન લખાઈ હોય. ‘વસંત' નામનો આદિવાસીઓમાં પણ હોળીના ઉત્સવની એવી પ્રણાલિકા છે. એટલે એક શાસ્ત્રીય રાગ પણ છે.
ફાગણ-ફાલ્વન મહિના સાથે “ફાગુ'ને સંબંધ છે એ નિર્વિવાદ છે, - ભારતીય સાહિત્યમાં આરંભથી જ ઋતુઓને મહત્ત્વનું સ્થાન પરંતુ વ્યુત્પત્તિની દષ્ટિએ ‘ફાગુ' શબ્દ કેવી રીતે આવ્યો તેની અપાયું છે. કવિતામાં ઋતુવર્ણન થાય છે અને ઋતુવર્ણન વિશે વિચારણા થયેલી છે. પ્રાકૃત સાહિત્યમાં “ફાગુ' શબ્દ એક વિશિષ્ટ સ્વતંત્ર કાવ્યો પણ લખાય છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં કાલિદાસનું કાવ્યપ્રકારના અર્થમાં વપરાયેલો જોવા મળતો નથી. ઋતુસંહાર' કાવ્ય એનું સુપ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ છે.
સંસ્કૃતમાં “ફલ્થ' શબ્દ પણ છે. ફલ્યુ એટલે ‘વસંત', એના કવિતા યુગે યુગે જુદા જુદા સ્વરૂપે આવિષ્કાર પામે છે. કેટલાક બીજા બીજા અર્થ છે : હલકું', 'નિરર્થક', “નાનું', ‘અસાર', પ્રતિભાસંપન્ન કવિઓ સ્વરૂપલક્ષી કોઈક નવતર પ્રયોગ કરે છે અને “એક નદીનું નામ. પરંતુ વિદ્વાનો માને છે કે “ફલ્થ' શબ્દ એટલો એ કાવ્યરસિકોમાં ધ્યાનાર્હ બનતાં બીજા કવિઓ એને અનુસરે છે. પ્રાચીન નથી. હેમચંદ્રાચાર્યે “દેશીનામમાલા'માં ‘કુગુ' શબ્દ તેઓ બધા નવી નવી સિદ્ધિઓ દાખવે છે અને એ રીતે એક નવા વસંતોત્સવના અર્થમાં આપ્યો છે. એમણે લખ્યું છે “ફુગુ કાવ્ય પ્રકારનો યુગ પ્રવર્તે છે. ફરી નવી સામાજિક, રાજકીય, મહુચ્છણે...” ફગુ એટલે મધુ ઉત્સવ અર્થાતુ વસંતોત્સવ, ભોજે ધાર્મિક, આર્થિક વગેરે પ્રકારની પરિસ્થિતિના સંદર્ભમાં વળી નવા “સરસ્વતી કંઠાભરણ'માં પણ “ફગ્ગ” શબ્દ મધુ-ઉત્સવના અર્થમાં તેજસ્વી કવિઓનો નવો યુગ શરૂ થાય છે અને જૂનાં કાવ્યસ્વરૂપોનો પ્રયોજ્યો છે. પરંતુ હેમચંદ્રાચાર્યું કે ભોજે “ફગુ' એટલે એક વિશિષ્ટ યુગ અસ્ત પામે છે. એક જ ઘરેડમાં બંધાઇ ગયેલાં, જૂનાં થઇ કાવ્યપ્રકાર એવો અર્થ આપ્યો નથી. એટલે કે હેમચંદ્રાચાર્યના
હિના સાથે કાન
જાન પરંતુ
કે છે અને તવ
થી લખાય છે
ઋતુસંહાર
આ
