________________
તા. ૧૬-પ-૯૮
પ્રબુદ્ધજીવન સંસ્કારી કોણ ?
ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) એક ક્રૂર બાદશાહ અને એના ડાહ્યા ગુલામ અહેમદીની વાત મધુર સંવાદ સાધવામાં નિરંતર મદદ કરે. આપણે એવી કેળવણીની વાંચવામાં આવેલી. એકવાર બાદશાહે ગુલામ અહેમદીને બીજા એક સાધના-ઉપાસના કરીએ. ગુલામની કિંમત પૂછી. અહેમદીએ વિનયપૂર્વક જવાબ આપ્યોઃ બસો શાસ્ત્ર-વચન છે : જન્મના જાયતે શૂદ્રઃ સંસ્કારૅટ્વિજ ઉચ્યતે | દેનાર, બાદશાહ !” આશ્ચર્ય વ્યક્ત કરતાં બાદશાહે કહ્યું : “બસ! જન્મથી જ માણસ દ્વિજ નથી...જન્મથી તો તે શુદ્ર જ છે પણ બસો જ દીનાર ! બસો દીનારનું તો આ મારું અંગરખું છે.” સંસ્કારથી જ એ દ્વિજ બને છે, મતલબ કે એનો બીજો જન્મ થાય કુતૂહલવશાત્ બાદશાહે અહમદીને પૂછયું: “તો અહમદી ! મારી છે. અહીં “શુદ્ર' અને દ્વિજ' શબ્દનો વિવેક કરવાનો છે. કિંમત તું સમજે છે ?' અહેમદીએ નમ્રતાથી પણ સ્પષ્ટતાથી કહ્યું: ઉચ્ચારસામ્યને કારણે “શુદ્ર એટલે “મુદ્ર' એવો અર્થ સમજવાનો
ગુસ્તાખી માફ, નામદાર ! પણ આપ નામદારની કિંમત બસો નથી, પણ જે સંસ્કારથી વંચિત રહી ગયો છે, એને ય સંસ્કાર પ્રાપ્ત દિનાર.' બાદશાહે ખીજાઈને કહ્યું : “મેં તને કહ્યું નહીં કે બસો થાય તો તે 'દ્વિજ' બની શકે. “દ્વિ' એટલે બીજીવાર ને “જ” એટલે દીનારનું તો મારું અંગરખું છે.' અહેમદીએ મક્કમતાથી કહ્યું : 'હું જન્મે છે તે...પક્ષીનું ડું તે પ્રથમ જન્મ. એમાંથી પક્ષી થાય તે પણ એની જ કિંમત આંકું છું, નામદાર. બાકી આપની કિંમત તો તેનો બીજો જન્મ.... દ્વિ-જ'. ઉપનયન-સંસ્કારવિહીન દ્વિજ એટલે શૂન્ય આંકુ છું.' એ પછી અહેમદીએ પોતાના મૂલ્યાંકનના ધોરણની કે બ્રાહ્મણ પણ શુદ્ર જ કહેવાય...પણ સંસ્કારપ્રાપ્તિ બાદ “શુદ્ર' વાત કરતાં કહ્યું : “જે બાદશાહ બાદશાહ થઈને પોતાની રૈયતને અને “જિ” બંનેય બ્રાહ્મણ...અને બ્રાહ્મણ એટલે બ્રાહ્મણકુળમાં રંજાડે છે, ગુલામોની સાથે દુર્વ્યવહાર કરે છે, અરે ગુલામોને માનવી જન્મેલો તે નહીં પણ જે વિદ્યાર્થી જ્ઞાનથી, પ્રજ્ઞાથી, શીલથી વિકસીને પણ ગણતો નથી એની શું કિંમત હોઈ શકે ?'
બ્રહ્મની ચર્યા ને અંતે પ્રાપ્તિ કરે તે સાચો બ્રાહ્મણકુળ, દ્રવ્ય, સત્તા, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સૂક્ષ્મ સંવેદનાને પ્રેરિત કરણાભર્યો જ્ઞાનની પણ કશી જ કિંમત નથી જો એનામાં શીલથી વિભૂષિત જીવન-વ્યવહાર એ જ સંસ્કાર- સંસ્કારી જનનું પરમોચ્ચ લક્ષણ. પ્રજ્ઞા ન હોય તો. શીલ વિનાની પ્રજ્ઞાની પણ ઝાઝી કિંમત નથી. આપણાં શાસ્ત્રોએ જ્યારે કહ્યુંઃ માત્મવત્ સર્વભૂતેષુ છે ત્યારે એ જ શીલ અને પ્રજ્ઞાનો મધુર સંવાદ સર્જાય ત્યારે માણસ સાચા અર્થમાં કરુણાનો મોટા ફલક ઉપર ઉપદેશ હતો. ભગવાન મહાવીરે જ્યારે સંસ્કારી કહેવાય. બાકી મનુએ તો વિદ્યા વિનાના બ્રાહ્મણ માટે પણ અહિંસાની વાત કરી ત્યારે એના હાર્દમાં તો નિર્ભેળ કરણા જ, કહ્યું છે: “જેવો લાકડાનો હાથી, જેવો ચામડાનો મૃગ (રમકડાં) તેવો અભિપ્રેત હતી. ભગવાન બુદ્ધ બ્રહ્મવિહારની વાત કરી ત્યારે મૈત્રી, વગર વિદ્યાનો બ્રાહ્મણ-આ ત્રણેય માત્ર નામના જ સમજવાના.” કરુણા, ઉપેક્ષા અને મુદિતામાં મુખ્યત્વે તો કરુણાભર્યા વ્યવહારની સભ્યતાના શંખનાદ વચ્ચે આજે સંસ્કારિતાની વીણાના મધુર ઝંકારની જ વાત કરી છે. ભગવાન ઈશુએ જ્યારે કહ્યું : 'Love thy સવિશેષ આવશ્યકતા છે. neighbour' તારા પડોશીને પ્રેમ કર-તું તને પ્રેમ કરે છે તેવો જ-ત્યારે પણ આ જ કરુણાની વાત હતી. એકવાર આકાશમાં ત્રણ વાર “દ' શબ્દનો ઉચ્ચાર થયો. દેવો,
શ્રી મુંબઇ જેન યુવક સંઘ દાનવો અને માનવોએ ‘દ' શબ્દનો ઉચ્ચાર સાંભળ્યો. દેવો રહ્યા
વાર્ષિક સામાન્ય સભા ભોગપ્રધાન-એટલે “દ' શબ્દનો અર્થ તેમણે ઈદ્રિયો પર દમન કરો એવો કર્યો. દાનવો રહ્યા સ્વભાવે ક્રૂર...એટલે “દ” શબ્દનો અર્થ
સંઘની વાર્ષિક સામાન્ય સભા શનિવાર તા. ૩૦-પ-૯૮ના રોજ તેમણે “દયા કરો' એવો કર્યો. માનવો રહ્યા સ્વભાવે લોભી...એટલે
| સાંજના ૫-૦૦ કલાકે સંઘના પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહમાં મળશે | દ' શબ્દનો એમણે અર્થ કર્યો : “દાન કરો.” આમ દેવો, દાનવો
વખતે નીચે પ્રમાણે કામકાજ હાથ ધરવામાં આવશે. અને માનવોએ નિજી પ્રકૃતિ પ્રમાણેનો આકાશવાણીનો અર્થ કર્યો;
(૧) ગત વાર્ષિક સામાન્ય સભાની મિનિસનું વાંચન અને બહાલી. પણ સર્વના મૂળમાં દયા-કરુણાનું તત્ત્વ ગર્ભિત છે. સંત કવિ
| (૨) ગત વર્ષ ૧૯૯૬-૯૭ના સંઘ તેમજ શ્રી મણિલાલ મોકમચંદ શાહ તુલસીદાસે તો દયાને જ ધર્મનું મૂળ કહ્યું. વોલ્ટરે જ્યારે કહ્યું : '|
સાર્વજનિક વાચનાલય અને પુસ્તકાલયના વૃત્તાંત તથા ઓડિટ want to know what were steps by which men passed
થયેલા હિસાબો મંજૂર કરવા. from barbarism to civilization'-જંગલિયાતમાંથી સંસ્કારિતા
(૩) સંઘના પદાધિકારીઓ તેમજ કાર્યવાહક સમિતિના ૧૫ સભ્યોની સભ્યતા તરફની માનવજાતિની આગેકૂચમાં કેન્દ્રસ્થાને-નાભિસ્થાને
ચૂંટણી. આવો કરુણાભર્યો જીવન-વ્યવહાર જ અભિપ્રેત હોઈ શકે.
(૪) સંધ તેમ જ વાચનાલય-પુસ્તકાલયના ૧૯૯૭-૯૮ના વરસ માટે સભ્યતા અને સંસ્કારિતાની ટૂંકામાં ટૂંકી અને ક અંશે સાચી
ઓડિટર્સની નિમણુંક કરવી. વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છેઃ 'Civilization is what we have' અને
(૫) પ્રમુખશ્રીની મંજૂરીથી અન્ય રજૂઆત.' • 'Culture is what we are.' સભ્યતા (Civilization)નો વિકાસ | ઉપર જણાવેલી વાર્ષિક સામાન્ય સભાના અનુસંધાનમાં જણાવવાનું તો આશ્ચર્યજનક થયો છે. પણ એના પ્રમાણમાં સંસ્કાર-સંસ્કારિતા
| કે સંઘનો વૃત્તાંત તથા સંઘ તેમજ વાચનાલય અને પુસ્તકાલયના ઓડિટ (Culture)નો વિકાસ થયો છે ? 'what we have'વાળો વધુ
| થયેલા હિસાબો સંઘના કાર્યાલયમાં રાખવામાં આવ્યા છે. તા. ૨૬-પ-૯૮ દયાળુ, કરુણાભર્યો થયો છે ? 'what we are' માટે દર્પણમાં
થી તા. ૨૮-૫-૯૮ સુધીના દિવસોમાં બપોરના ૨ થી ૫સુધીમાં કોઈપણ જોવાની જરૂર નથી. જરૂર છે કેવળ અંતરના અરીસામાં નજર | સભ્ય તેનું નિરીક્ષણ કરી શકશે. કોઇને આ સામાન્ય સભામાં હિસાબો નાખવાની. મોટર, બંગલો, ફ્રિજ, મોબાઈલ ફોનવાળો સભ્ય .. અંગે પ્રશ્ન પૂછવાની ઇચ્છા હોય તો વાર્ષિક સામાન્ય સભાના બે દિવસ | અસંસ્કારી હોઈ શકે ને સભ્યતાના એ ઉપરછલ્લાં ઉપકરણો વિનાનો | અગાઉ લેખિત મોકલવા વિનંતી. સામાન્યજન કે દરિદ્રી પણ સંસ્કારી હોઇ શકે. સંવેદનબુઠ્ઠી સભ્યતા વાર્ષિક સામાન્ય સભામાં સર્વ સભ્યોને ઉપસ્થિત રહેવા વિનંતી છે. કરતાં માનવજાતિને આજે કરુણા, મૈત્રી, મુદિતાના પટે રસાયેલી
નિરૂબહેન એસ. શાહ સંસ્કારિતાની ઝાઝી અને તાતી જરૂર છે. પશુ અને માનવનું
ડૉ. ધનવંત ટી. શાહ ભેદક-તત્ત્વ કેવળ સાચી કેળવણી છે, જે સભ્યતા અને સંસ્કારનો
મંત્રીઓ
