________________
અને સ્વનું તજવાં ગાણ
કરે
દોના નામ જ લાલ, કેવળશ
તા. ૧૬-૪-૯૮
પ્રબુદ્ધજીવન મૂકવાની, સંકલ્પ કરવાની ક્રિયા કરવી પડતી હોય છે. કેવળજ્ઞાન થવું-ગ્રેજ્યુએટ થવું-ડિગ્રી મેળવવી એ સાધ્ય છે, પરંતુ લક્ષ્ય તો એ તો સહજ સ્વાભાવિક જ્ઞાન છે, કે જેમાં ઉપયોગવંતતા છે, શેઠાઈ ડિગ્રીના આધારે જીવનમાં સ્થાયી થવાનું-આજીવિકા રળીને સુખી છે, સેવક નિરપેક્ષ સ્વયં સ્વામિત્વ છે. કેવળજ્ઞાનમાં કશાય પ્રયત્ન થવાનું છે. વિના, સક્રિય થયા વિના અક્રિય રહેતે છતે સર્વ કાંઈ તેના સર્વ સુખ-આનંદનું લક્ષણ જ્ઞાન છે તેમ આનંદ-અનંતસુખ એ જ્ઞાનનું ભાવ સહિત દેખાય છે-જણાય છે. મનઃ૫ર્યવજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન કે ફળ એટલે કાર્ય પણ છે. લક્ષ્ય અનંતસુખ-આનંદ પ્રાપ્ત કરવાનું છે. વચનસિદ્ધિ એ તો પ્રભાવના છે. આંશિક શુદ્ધિ, પવિત્રતા, ઉન્નતિ, લક્ષણ લક્ષ્યમાં હોય છે. કેવળજ્ઞાન-આનંદપ્રાપ્તિ એ લક્ષ્ય છે અને પ્રગતિના એ એ એંધાણ છે, લક્ષણ છે. એ કાંઈ આત્માનું લક્ષ્ય જ્ઞાન લક્ષણ છે. જ્ઞાન જેમ લક્ષણ છે તેમ જ્ઞાન એ ગુણ પણ છે, નથી. આત્માનું લક્ષ્ય તો કેવળજ્ઞાનનું પ્રગટીકરણ છે. મન:પર્યવ- સ્વરૂપ પણ છે અને સ્વભાવ પણ છે. વળી જ્ઞાન આનંદ પણ છે જ્ઞાનાદિ તો લબ્ધિ-પ્રભાવ છે. એ કાંઈ સ્વભાવ નથી. એ તો અને તેથી જ્ઞાન લક્ષ્ય પણ છે. મતિજ્ઞાનાદિ જ્ઞાન લક્ષણ-ગુણ છે ધર્મોપદેશ-શ્રવણ જનારને મળતી પ્રભાવના તુલ્ય છે. વ્યાખ્યાન- જ્યારે કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ છે, સ્વભાવ છે, લક્ષ્ય છે. શ્રવણે જવું એટલે આત્માએ પોતાએ પોતાની સત્તાના સ્વરૂપને જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીમાં ભેદ શું ? દષ્ટિ, ભાવ અને લક્ષ્યનો જાણવા-સમજવા જવું અને નહિ કે પ્રભાવના લેવા જવું. જ્ઞાન ભણવું ભેદ, જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીમાં છે. જ્ઞાનીની દષ્ટિમાં, જ્ઞાનીના ભાવમાં, એટલે કે ભણતાં ભણતાં શ્રુતકેવળી થવું. અને તેમ કરતાં કરતાં જ્ઞાનીનું જે કાંઈ લક્ષ્ય હોય તે વીતરાગતા આશ્રિત, સ્વરૂપ આશ્રિત, અવધિજ્ઞાન, વચનસિદ્ધિ, મન:પર્યવજ્ઞાન પણ વચગાળામાં થઈ જાય અને સતુ આશ્રિત હોય છે, કારણ કે વીતરાગતા જે સાધ્ય છે તે. તો તે કાંઈ ઇતિશ્રી નથી. શ્રુતકેવળી-મન:પર્યવજ્ઞાની થઇને પણ સ્વનું જ્ઞાન, સ્વનું ભાન, અને સ્વનું લક્ષ્ય એટલે કે કેવળજ્ઞાનના આગળ કેવળજ્ઞાની થવાનું છે. લક્ષ્ય (Goal-Target) તો લક્ષ્ય વિના કેળવાતી નથી. ગણધર ભગવંત જેવાં ગણધર ભગવંત કેવળજ્ઞાની થવાનું છે. જેને માટે વીતરાગી થવું જરૂરી છે. માટે ગૌતમસ્વામી પ્રભુ પણ મને ક્યારે કેવળજ્ઞાન થશે ? મને ક્યારે કેવળજ્ઞાન એ સાધ્ય નથી પણ લક્ષ્ય છે. સાધ્ય તો વીતરાગતાની- કેવળજ્ઞાન થશે? એની ફરી ફરી વારેવાર ભગવંત મહાવીર સ્વામિને નિર્મોહિતાની પ્રાપ્તિનું છે.
પૃચ્છા કરતાં હતાં. સતત કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિની તાલાવેલી, તલપ, ગુણસ્થાનકના બધાં ય ભેદ પગથિયાં-સોપાનનાં નામો, તડપ હતી. કેવળજ્ઞાન દાતાર ગૌતમ ગણધરને કેવળજ્ઞાનનું આવું મોહનીયકર્મના-મોહભાવના ઉત્તરોત્તર જે ભેદ છે, તેના નામથી જ
લક્ષ્ય હતું, છતાં અંતે લક્ષ્યને તેઓ ત્યારે જ આંબી શક્યા જ્યારે છે. અને ઉત્તરોત્તર ક્રમારોહ એ મોહનીયના ભેદોના નાશની જ
જ તેઓ ગુરુ ભગવંત મહાવીર સ્વામિ પ્રભુ ઉપરનો અનુરાગ છોડી સાધના છે, કે જેની સામે મોહના બધાં ભેદોના નાશે વીતરાગતા વીતરાગ થયો ! અનુરાગ એ ભક્તિ છે. પ્રશસ્ત રાગ છે, છતાં તે
પણ વીતરાગ બનવામાં અવરોધરૂપ છે. સાથે સાથે એ ભૂલવા જેવું સાધ્ય બને છે. આ વીતરાગતા અવિનાશી તત્ત્વ છે. રાગરૂપી
નથી કે તીર્થંકર પ્રત્યેનો અનુરાગ વીતરાગતા લાવીને જ રહે છે. છે વિકૃતિનો મૂલાધાર વીતરાગતા છે. વિકૃતિનો નાશ થઈ શકે છે. પ્રકૃતિનો નાશ થઈ શકતો નથી. વીતરાગતાની વિકૃતિએ જ જ્ઞાનની જ્ઞાન નિર્વિકલ્પ કે ધ્યાન નિર્વિકલ્પ સંબંધી અવિકારિતાને વિકારી બનાવેલ છે, જ્ઞાનની અવિનાશિતાને વિનાશી
કેવળજ્ઞાનમાં વિચારણા બનાવેલ છે-અનિત્ય બનાવેલ છે અને જ્ઞાનની સ્વાધીનતાને પરાધીન
- પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનમાં કેવળજ્ઞાન સિવાયના ચાર જ્ઞાન, બનાવેલ છે, જ્ઞાનની સર્વજ્ઞતા, અલ્પજ્ઞતામાં પરિવર્તિત થયેલ છે. જેમ સંસારના વ્યવહારમાં અર્થપ્રાપ્તિ એવી ચીજ છે અને અર્થ :
- મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન છે. તે સર્વ
5 ઉપયોગપૂર્વક, સક્રિય, ક્રમિક, સાવરણ અને સંકલ્પ-વિકલ્પપૂર્વક (પૈસા-દ્રવ્ય)નો અભાવ એવી ચીજ છે કે અર્થના અભાવવાળાને કોઈ ભોગ્ય સામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. અર્થસંપન્ન ક્રિયા તો
હોવાના કારણે, તે ચારેય જ્ઞાન સવિકલ્પક છે.
તે જ પ્રમાણે ધ્યાન પણ સવિકલ્પક જ છે, કારણ કે ધ્યાન, વિનાશિતા સૂચક-ક્રમ સૂચક છે. કર્તા અપૂર્ણતા સૂચક છે. અને કર્મ
ધ્યેયનું ધરવામાં આવે છે. તેમ ધ્યાન દ્વારા ધ્યેયથી અભેદ થવાનો મિલનતા સૂચક છે. કર્તા હોય ત્યાં જ ક્રિયા અને કર્મ હોય અને
ધ્યાતાનો જે વિકલ્પ છે, તે ધ્યાન ધરવા દરમિયાન ચાલુ રહે છે. જ્યાં ક્રિયા હોય ત્યાં જ કર્મ હોય અને તેનો કર્તા હોય છે. આત્મા
ધ્યાનમાં મન, વિચાર, બુદ્ધિ, કાયા અર્થાત મનોયોગ, વચનયોગ, અકત છે અને સ્વરૂપ અક્રિય, અકર્મ છે. વ્યક્તિ પોતાની
કાયયોગની સ્થગિતતા છે. વળી ધ્યાન એ ક્રિયા છે, સાધના છે. ! અર્થસંપત્તિ-દ્રવ્યસંપત્તિ પ્રમાણે વસ્તુને મેળવી શકે છે. આમ કામ
મિ કામ એટલે તેટલા પૂરતી સક્રિયતા છે. ધ્યાનમાં કાંઈ સહજતા, સંકલ્પએટલે કે ચીજ વસ્તુની પ્રાપ્તિ-સાધન સામગ્રીની પ્રાપ્તિ-સુખ રહિતતા કે ઉપયોગવંતતા નથી. ઉપરાંત ધ્યાન એ મતિજ્ઞાનનો સગવડ-ભોગવિલાસ એ લક્ષ્ય છે અને અર્થપ્રાપ્તિ એ સાધ્ય છે. પર્યાય છે.
રાગ જે વીતરાગતાની વિકૃતિ છે, તેને જ્ઞાનના મૂળ સ્વરૂપના પ્રતિસમયે આપણા છઘસ્થનો છાસ્થાવસ્થામાં મતિજ્ઞાનનો જે ભાવો અવિનાશિતા, સ્વાધીનતા, અને સર્વજ્ઞતા છે તેને વિનાશી, ઉપયોગ-મતિજ્ઞાનાવરણીયકર્મ, મતિજ્ઞાન, મોહનીયકર્મ, મોહભાવ, - પરાધીન અને અલ્પજ્ઞ બનાવેલ છે તે વીતરાગતાની પ્રાપ્તિએ, એ મનોવર્ગણાના પુદગલો અને સુખદુઃખ વૈદનનો બનેલો હોય છે.
જ ત્રણ ભાવો પોતાના સ્વરૂપમાં આવી જાય છે. સાધ્યની સિદ્ધિએ મતિજ્ઞાનના ઉપયોગમાં જ શ્રપકશ્રેણિ માંડીને કેવળજ્ઞાનનું પ્રગટીકરણ : , લક્ષ્યની પૂર્તિ થઈ જાય છે. સાધ્યને સાધના સાથે સંબંધ છે. સાધ્યની કરી શકાય છે. અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાનના ઉપયોગમાં શ્રેણિ સિદ્ધિ થતાં લક્ષ્યની પૂર્તિ આપોઆપ થઈ જાય છે. પૌદ્ગલિક ભોગ માંડી શકાતી નથી. અને ભોગની તૃપ્તિ કાળાંતરે છે જ્યારે કેવળજ્ઞાન થતાં જ આનંદવેદન, વિકલ્પ એ વસ્તુ નથી. ચૈતન્ય ભાવો પણ ક્રમિક છે અને આ સ્વરૂપવેદન સમકાળ છે.
બહારના દશ્યો જે નાના (વિવિઘ) પ્રકારનાં છે તે પણ અનિત્ય છે. - બારમા ગુણસ્થાનકે મોહનાશ થતાં વીતરાગતા આવે છે, જેથી જ્યારે કેવળજ્ઞાનમાં સહજતા છે. કેવળજ્ઞાન એ સહજ ઉપયોગ વિકારી જ્ઞાન અવિકારી બને છે. અર્થાતુ કેવળજ્ઞાનનું પ્રગટીકરણ થાય હોવાથી અથતુ અવસ્થામાં ઉપયોગવંતતા હોવાથી કોઈ છે. પહેલાંથી લઈને બારમાં ગુણસ્થાનક સુધીની જે સાધના છે, તે સંકલ્પ-વિકલ્પ હોતા નથી કે ઉપયોગ મૂકવાની ક્રિયા કરવી પડતી સાધનામાં સાધ્ય તો વીતરાગ બનવાનું છે. બાકીનું બધું આપોઆપ નથી. માટે જ કેવળજ્ઞાન નિર્વિકલ્પક છે. ત્યાં ઉપયોગની સહેજતાથાય છે-સહજ જ બને છે. જેમકે જીવનમાં આનંદ-પ્રમોદ, સ્વાભાવિકતા એ સિદ્ધ જ્ઞાતા-દષ્ટ ભાવ છે. કેવળજ્ઞાની ભગવંતોને સુખ-સગવડની પ્રાપ્તિ એ સાધ્ય છે અને તે લક્ષ્યને આંબવા આજુબાજુ, આગળ પાછળ કે ઉપર નીચે જોવાપણું હોતું નથી. તેમાં અર્થપ્રાપ્તિની પ્રવૃત્તિ એ સાધના છે, જેમાં અર્થપ્રાપ્તિ સાધ્ય છે. શું? ક્યારે ? કેમ ? કોણ ? કેવું? કેટલું? એવું પૂછવાપણું પણ વ્યવહારિક ભણતરમાં પણ ભણીગણીને તૈયાર થવું-સ્નાતક હોતું નથી.
ધરામાં સાબ તો વીતર છે જેમકે જીવનમાં શાને આંબવા અ
શર
