________________
પ્રબુદ્ધજીવન
તા. ૧૬-૩-૯૮
બાલ્યાવસ્થા અને કિશોરાવસ્થા ધ્રાંગધ્રામાં વીતી હતી. એમણે “શું કીધું ? ફરીથી કહું છું.” અથવા ફક્ત “ફરીથી' એમ કહીને ધ્રાંગધ્રાની શાળામાં અંગ્રેજી ચોથા ધોરણ સુધીનો (હાલના આઠમા તેઓ વિચારને બરાબર સ્પષ્ટતાથી બીજીત્રીજી વાર રજૂ કરતા. ધોરણ સુધીનો) અભ્યાસ કર્યો હતો. એમનું શરીર સુદઢ હતું. દ્રવ્યાનયોગ દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય) એમનો વિષય હતો અને વ્યાયામશાળામાં તેઓ નિયમિત વ્યાયામ કરતા. ધ્રાંગધ્રાની એમાં જ એમને રસ હતો. એટલે જૈન ઇતિહાસની, જૈન સાહિત્યની પાઠશાળામાં એમણે ધાર્મિક સૂત્રો વગેરેનો અભ્યાસ સારો કર્યો હતો. કે શિલ્યની વાત કરીએ તો તેઓ નિખાલસપણે કહેતા કે એમાં ધ્રાંગધ્રામાં આવતા સાધુ-સાધ્વીઓના ગાઢ સંપર્કમાં તેઓ આવતા. પોતાની એ વિષે અધિકત જાણકારી નથી. એનો અભ્યાસ કરવામાં પ. પૂ. શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજનું ચાતુર્માસ ધ્રાંગધ્રામાં હતું ત્યારે પોતાને રસ ઓછો પડે છે કારણ કે એ વિષયો સૈકાલિક નથી. પનાભાઈએ એમની સારી વૈયાવચ્ચ કરી હતી.
ઈ. સ. ૧૯૮૨માં જૈન યુવક સંઘનું પ્રમુખપદ મારે સ્વીકારવાનું પનાભાઈના મોટાભાઈ બહારગામ જઇ, શાળા અને કોલેજમાં
આવ્યું ત્યારે સંઘની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ કરવાનાં સૂચનોમાંનું અભ્યાસ કરી દાક્તર થયા. પણ પનાભાઈને શાળા કોલેજના
એક સૂચન સંઘના ઉપક્રમે આધ્યાત્મિક વિષયના વર્ગો ચાલુ કરવાનું અભ્યાસમાં રસ ન પડ્યો. કુટુંબની નબળી આર્થિક સ્થિતિને કારણે
હતું. મારા મિત્ર શ્રી પ્રવીણભાઈ મંગળદાસે એ માટે પંડિત પનાભાઈનું યુવાવસ્થામાં પનાભાઈ આજીવિકા માટે મુંબઈ આવ્યા, ચાંદી બજાર
નામ સૂચવ્યું, કારણ કે એમના જમાઈ શ્રી સૂર્યવદન ઝવેરી અને બીજાં બજારોમાં વ્યવસાય કર્યો પણ ખાસ ફાવ્યા નહિ. તેવી
પનાભાઈના ઘરે ચાલતા સ્વાધ્યાય વર્ગમાં નિયમિત જતા હતા. એક પ્રકૃતિ પણ નહિ. તે દરમિયાન તેઓ પ. પૂ. શ્રી લબ્ધિસૂરિ મહારાજ
દિવસ હું પનાભાઈને ઘરે પહોંચ્યો. મારો પરિચય આપ્યો અને અને ૫. પૂ. શ્રી પ્રેમસૂરિ મહારાજના ગાઢ સંપર્કમાં આવ્યા હતા..
: ચોપાટીના ઉપાશ્રયે મળેલા એ જૂની સ્મૃતિ તાજી કરાવી. મારાં પત્ની બંનેના તેઓ કૃપાપાત્ર બન્યા હતા. બંને પાસેથી એમણે સારું છે
તારાબહેન ધ્રાંગધ્રાના વતની છે અને ત્યાં સકળશા શેરીમાં એમનું શાસ્ત્રજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. ત્યારપછી તેઓ ૫. પૂ. પંન્યાસ શ્રી
પિયર છે એ જાણીને એમને આનંદ થયો. એમણે બહુ સરળતાથી ભદ્રંકરવિજયજીને મળ્યા હતા. એમને તેઓ પોતાના ગુરુ તરીકે
અમારું નિમંત્રણ સ્વીકાર્યું અને સંઘના કાર્યાલયમાં આધ્યાત્મિક માનતા અને એમની પાસેથી માર્ગદર્શન મેળવતા.
વિષયના સ્વાધ્યાય વર્ગો ચાલુ થયા. ત્રણેક મહિના દર ગુરુવારે ૫નાભાઇને ધાર્મિક વિષયમાં રસ હતો. એમની સતી વધતી બપોરે એમણે આ રીતે સેવા આપી હતી, જતી હતી. એટલે એમણે વ્યવસાય તરીકે ઘાર્મિક વિષય ભણાવવાનું
પનાભાઈ ગોળદેવળથી શ્રીપાળનગર રહેવા આવ્યા. ત્યાં તેઓ ચાલુ કર્યું. જુદાં જુદાં ઘરોમાં એમને એ પ્રકારનું કામ મળી રહેતું.,
• પોતાના ઘરે સવારે કે બપોરે નિયમિત નિઃશુલ્ક સ્વાધ્યાય ઘણાં વર્ષ પોતે એકલા હતા એટલે બહુ મોટી આવકની જરૂર પણ નહોતી.
. સુધી કરાવતા રહ્યા હતા. મૂર્તિપૂજક અને સ્થાનકવાસી સાધુ-સાધ્વીઓ મુંબઇમાં ગોળદેવળ પાસે એક ચાલીની ઓરડીમાં તેઓ રહેતા અને
પણ એમના સ્વાધ્યાયમાં આવીને બેસતાં. કેટલાયની શંકાઓનું અલગારી જીવન જીવતા.
સમાધાન તરત તેઓ કરી આપતા. પોતાને કંઈક પૂછવું હોય તો તે પનાભાઇ આજીવન બાળબ્રહ્મચારી હતા. એમની યોગસાધનો તેઓ પનાભાઈ પાસે પહોંચી જતાં. હું પણ કોઈ કોઈ વખત એ ઘણી ઊંચી કોટિની હતી. પદ્માસનમાં તેઓ ઘણા કલાક સુધી બેસી રીતે જતો, પરંતુ વિશેષ તો રાત્રે નવ-દસ વાગે અઠવાડિયામાં શકતા. એમણે ઉપધાન તપ કર્યા હતાં. દસ વર્ષ સુધી એમણે એક-બે વખત જતો કે જ્યારે એમની સાથે નિરાંતે એકલા બેસી એકાસણાં કર્યાં હતાં. પર્યુષણમાં તેઓ ચોસઠ પહોરી પૌષધ કરતા. શકાય. એમણે મન પદનો સળંગ જાપ સુદીર્ઘ કાળ સુધી કર્યો હતો. એથી
પનાભાઈ સાથે પછીથી એટલી આત્મીયતા થઈ હતી કે તેઓ એમની ચેતના શક્તિ કુંડલિની જાગ્રત થઈ હતી. એમના અત્યંત અમારી સાથે સારા નિકટના પરિચયમાં આવનારને આ કોઇ બ્રહ્મજ્ઞાની મહાત્મા છે ,
પાલનપુર, પાલીતાણા, બોંતેર જિનાલય (કચ્છ), ચારૂપ વગેરે સ્થળે એવો ભાસ થયા વગર રહે નહિ. એકાસણાની તપશ્ચર્યા પછી પણ તેઓ આવ્યા હતા અને એમની જ્ઞાનગોષ્ઠીનો લાભ સૌને મળ્યો જીવનના અંત સુધી તેઓ પ્રાયઃ સવારે એક જ સમય આહાર લેતા '.
હતો. તેઓ કોઇ નિબંધ લખીને લાવતા નહિ, પરંતુ મૌખિક વક્તવ્ય અને સાંજે એક ગ્લાસ દૂધ લેતા. આયંબિલ કરવાની શક્તિ રહી
આપતા. એમના વક્તવ્ય માટે અમે ખાસ જુદી બેઠક રાખતા,
પર ત્યાં સુધી દર મહિને એક આયંબિલ કરતા.
૧૯૮૬માં પાલનપુરમાં તેઓ વિભાગીય બેઠકના અધ્યક્ષ હતા. પનાભાઇને પૂર્વના કોઈ અસાધારણ ક્ષયોપશમને કારણે અંદરનો ચારૂપની બેઠકમાં ૫.પૂ. શ્રી જેબવિજયજી મહારાજે એમને સાંભળ્યા ઉઘાડ ઘણો મોટો હતો. એને લીધે સ્વરૂપજ્ઞાન કે આત્મતત્ત્વ વિશે, પછી પનાભાઇને ફરીથી સાંભળવા માટે પોતાની ઇચ્છા દર્શાવી હતી ગુણસ્થાનક વિશે કે પંચાસ્તિકાય કે ષડદ્રવ્ય વિશે તેઓ બોલવાનું અને એ પ્રમાણે પાછળથી ફરીથી ચારૂપ જઇને એ કાર્યક્રમનું આયોજન ચાલુ કરે ત્યારે પ્રવાહ વહેવા લાગે. એમનું સમ્યગુદર્શન વિશુદ્ધ હતું. કર્યું હતું. ' પદાર્થોને જદા જુદા નયથી ઘટાવવામાં એમની મૌલિક શક્તિ દેખાઈ પાલીતાણામાં એમના વક્તવ્ય વખતે સાધુ-સાધ્વીનો વિશાલ આવતી. ઊંડા સ્વરૂપચિંતન વગર આવું બને નહિ,
સમુદાય એમને સાંભળવા માટે એકત્ર થયો હતો. કચ્છમાં એમને દ્રવ્યાનુયોગ વિશે વર્ષોથી ચિંતનમનન કરતા રહેવાને કારણે માટે અલગ બેઠક રાખવામાં આવી હતી. ત્યાં પણ સાધુ-સાધ્વીઓએ.. પનાભાઇને એક એક મુદા વિશે વિસ્તારથી સમજાવવાનું રહેતું. એમને ફરીથી કચ્છમાં બોલાવવા માટે જાહેરમાં માગણી કરી હતી. * પરિણામે સમય જતાં એમની સ્વાધ્યાયશૈલી એવી થઈ ગયેલી કે પનાભાઈ ઘરમાં એકલા રહેતા, પણ આખો દિવસ સતત કોઇ
એક મુદ્દાની વાત કરતાં કરતાં બીજા ત્રીજા મુદ્દા ઉપર ક્યાંના ક્યાં ને કોઈ એમને મળવા આવ્યું હોય. આવે એટલે જ્ઞાનગોષ્ઠી ચાલુ . તેઓ નીકળી જતા. ગહન વિષયને સરળ ભાષામાં, ઘરગથ્થુ દાન્તો થાય. વર્ષોના અનુભવને લીધે તત્ત્વજિજ્ઞાસુ માણસને પારખવાની
દ્વારા રસિક રીતે તર્કબદ્ધતાથી સમજાવવાની એમની પાસે વિશિષ્ટ એમનામાં શક્તિ હતી. માત્ર દલીલબાજી કરવા આવેલા માણસની શક્તિ હતી. પોતાનો વિષય ઘણો ગહન છે અને પોતાને જેટલી ખબર પડે કે તરત તેઓ મૌન થઈ જઈ પછી બીજા વિષયની વાત સ્પષ્ટતાથી સમજાય છે એટલું બીજા બધાંને કદાચ તરત ન સમજાય કરતા. જ્યારે કોઇપણ ન હોય ત્યારે તેઓ પોતાના આત્મ સ્વરૂપમાં એ તેઓ જાણતા હતા. એથી જ જ્યારે તેઓ સ્વાધ્યાય કરાવતા મસ્ત બનતા, રોજ અમુક નિશ્ચિત કરેલો મંત્રજાપ અચૂક કરી જતા. હોય તે દરમિયાન જ્યાં જ્યાં કઠિન વાત આવે ત્યાં તેઓ બોલતા, તેઓ પાર્શ્વનાથ અને પદ્માવતી માતાનો જાપ કરતા. તેવી રીતે
