________________
બોલવું પાસ
થી ખ
ગ આપો તો આપ આપવ
પ્રબુદ્ધજીવન
તા. ૧૬-૩-૯૮ ચીજ છે. એ કાંઈ બોલવાની કે કહેવાની ચીજ નથી. સમજવું અને ધારણ કરનાર કેવળજ્ઞાની-સયોગી કેવળજ્ઞાની ભગવંતને બધું જણાય સમજાવવું એ અપૂર્ણ તત્ત્વ છે. ફક્ત અનુભવન-આસ્વાદન-વેદન- ભલે અક્રમથી, પણ બોલે તો ક્રમથી જ ! ટૂંકમાં અક્રમથી જાણનારા, સંવેદન એ પૂર્ણ તત્ત્વ છે. અનુભવ તત્ત્વથી અભિન્ન હોય-અભેદ સયોગી સર્વજ્ઞ કેવળજ્ઞાની ભગવંત હોય કે પછી અસર્વજ્ઞ છાસ્થ હોય. કબીરજી કહે છે કે બોલવાની બાબતમાં આપણે શું કહીએ. જ્ઞાની હોય. ઉભયનો વચનયોગ તો ક્રમિક જ હોય છે. ઉભયને બોલવા જઇએ છીએ ત્યાં જ બોલવાનું છે તેનું તત્ત્વ નાશ પામે છે. લાગુ પડે તે માટે થઈને વક્તવ્યની સમભંગિ રચી. પરંતુ સાધકે તો
બોલનકા કહીએ રે ભાઈ ! બોલતા બોલતા તતુ ન સાંઈ’ વચનયોગના મૂળ એવાં જ્ઞાનને લઇને જ્ઞાનનું મૂળ સ્વરૂપ કેવું છે यतो वाचो निवर्तन्ते, न यत्र मनसो गतिः ।
એનું લક્ષ્ય કરવું જોઈએ તે અપેક્ષાએ સમભંગિનું તત્ત્વજ્ઞાન આપણા शुद्धानुभवसंवेद्यं, तदूपं परमात्मन : ||
સ્વરૂપનું-પૂર્ણ સ્વરૂપનું-પૂર્ણ જ્ઞાનનું-સર્વજ્ઞતાનું લક્ષ્ય કરાવનાર, (પરમાત્મદર્શન પંચવિંશતિ - મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી)
હોવાથી પરમોપકારી તીર્થકર વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમાત્મ ભગવંતે, જ્યાં વાણી એટલે સર્વ પ્રકારના વચનોનું બોલવું પાછું પડે છે,
આપેલા તત્ત્વજ્ઞાનથી સર્વ પદાર્થોની અંદર આખાય વિશ્વને જોય ને અર્થાત જ્યાં કોઇપણ વાણીનું પ્રયોજન નથી, જ્યાં મનની ગતિ લેશ
જ્ઞાનમાં સમાવી જીવને ભાન કરાવે છે, કે તારા જ્ઞાનનું સાચું શુદ્ધ માત્ર પણ પ્રવૃત્તિ કરી શકતી નથી, અર્થાત જ્યાં મન પણ નિરર્થક
પૂર્ણ મૂળ સ્વરૂપ કેવું છે. આવી રીતે લક્ષ્યાર્થથી તત્ત્વના માર્મિક-હાર્દિક છે, કેવળ શુદ્ધ નિર્મળ ચિદાનંદ સ્વરૂપી એવા આત્માના પ્રગટ )
ભાવોને પકડીને આપણે આપણા સાચા શુદ્ધ પૂર્ણ મૂળ સ્વરૂપને અનુભવ વડે કરીને જ આત્માને ગમ્ય છે તે પરમાત્મ સ્વરૂપી દેવને
જાણીએ-પીછાણીએ-સમજીએ તો આપણા મૂળ સ્વરૂપની સ્મૃતિ, નમસ્કાર થાઓ !
પ્રીતિ, લક્ષ્ય સહજ જ થાય ! આવું તત્ત્વ આપવામાં એ વીતરાગ તેથી ચોથા ભાંગા “સ્યાદ્ અવક્તવ્યનો લક્ષ્ય અર્થ એ કરવાનો
સર્વજ્ઞ પરમાત્માની આપણા ઉપર કેવી અને કેટલી બધી અસીમ છે કે વક્તવ્યનું એટલે કે વચનયોગનું મૂળ જે ઉપયોગ છે તે ક્રમિક
કૃપા છે કે એ તત્ત્વથી આપણા સ્વરૂપની સ્મૃતિ, પ્રીતિ, લક્ષ્ય બની અને અક્રમિક એમ બે પ્રકારે છે. આમ પછીના ચાર ભાંગા લક્ષ્ય
ન રહે-સ્વરૂપસંધાન થાય
જીવની માંગ-જીવની ચાહ અવિનાશી આનંદની છે, જે અર્થથી જ્ઞાનની દશાનું સ્વરૂપ સમજાવે છે. અને તેમાં પણ પ્રધાનતાએ
કેવળજ્ઞાન આપી શકે છે. અર્થાત નિરાવરણ અક્રમિક જ્ઞાન આપી કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કેવું આક્રમિક છે તે લક્ષમાં આવે એવો ઉદ્દેશ
શકે છે. જ્ઞાનની પૂર્ણતામાં પૂર્ણ સુખ મળે ! અક્રમિક જ્ઞાન એ જ્ઞાનની છે. તેથી છાઘસ્થિક જ્ઞાનને સ્યાદ્ અવક્તવ્યાદિ ચાર ભાંગા લાગુ પડે. પરંતુ કેવળજ્ઞાનને તે લાગુ નહિ પડે.
પૂર્ણતા છે. અક્રમિક એવાં પૂર્ણજ્ઞાનનું લક્ષ્ય કરવા માટે ભગવંતે જે શેય પદાર્થો છે તે ક્રમિક છે કે અક્રમિક તે વિચારવાનું છે.
સ્યાદ્વાદ, સપ્તભંગી આપેલ છે. સપ્તભંગિથી કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ
કેવું છે તેનું જાણપણું પ્રાપ્ત થાય છે અને એ જાણપણા ઉપર સાત જે ઉત્પાદ-વ્યય અને હાનિ-વૃદ્ધિવાળું છે તે ક્રમિક છે. પુદ્ગલદ્રવ્ય
નયોની દષ્ટિ તથા સાધના છે, જે વડે કાર્યસિદ્ધિરૂપ કેવળજ્ઞાનની અને સાંસારિક જીવોની અવસ્થા ક્રમિક છે.
પ્રાપ્તિ કરવાની છે. માટે કેવળજ્ઞાનને કાર્યસિદ્ધિનો વિષય બનાવવો જેવી રીતે ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય પણ *
જોઈએ, કેમકે સાત નય યુક્ત આપણું જીવન છે, સમભંગિ યુક્ત પોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે પૂર્ણ કાર્ય કરે છે તેવી રીતે જ આત્માના આપણી દષ્ટિ છે અને ચાર નિક્ષેપા વડે આપણો વ્યવહાર ચાલે છે. પ્રકાશસ્વરૂપનું અર્થાત જ્ઞાનસ્વરૂપનું કાર્ય પણ પૂર્ણ થવું જોઈએ. સપ્તભંગિમાં પૂર્ણ અને સાચી દષ્ટિ કરવાની છે, સાત નથી તે અથતિ જ્ઞાન એટલે જણાવું તો આત્માને પોતાના જ્ઞાયક ધર્મ પ્રમાણે દષ્ટિ પ્રમાણે સાધના કરવાની છે. સમભંગિથી આત્માના ઉપયોગને સર્વ દ્રવ્યોના સર્વ ભાવો એક જ સમયમાં જણાવા જોઈએ. તો જ નિર્મોહી-વીતરાગ બનાવવાનો છે. સપ્તભંગિથી આત્માએ દષ્ટિમાં તેનું કાર્ય પૂર્ણ લેખાય, જેવું આકાશાસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યનું કાર્ય છે સાક્ષીભાવ-અકર્તાભાવ લાવવાનો છે અને જ્ઞાનમાં કર્તાભાવકે...આકાશ અવગાહન આપે છે તો તે સર્વ દ્રવ્યને સર્વ ક્ષેત્રે ભોક્તાભાવ હોય તો તેને કાઢવાનો છે. જ્યારે સાત નય એ સાધના અવગાહના આપે છે. એવું નથી કે આકાશ અમુક દ્રવ્યને અવગાહના છે જેનાથી આત્માને પૂર્ણતાએ પહોંચાડવાની રૂચિ કેળવવાની છે. આપે અને અમુક દ્રવ્યને નહિ આપે. તેમ અમુક ક્ષેત્રે અને અમુક
સ્વાદથી કેવળજ્ઞાનનું અસ્યાસ્પણુંઃ કાળે અવગાહના આપે અને અમુક ક્ષેત્રે અને અમુક કાળે અવગાહના કેવળજ્ઞાનમાં સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનું અસ્તિત્વ એક જ સમયે નહિ આપે. આકાશાસ્તિકાયનો અવગાહના પ્રદાનતાનો જે ગુણ છે અર્થાત્ યુગપદ-સમકાળ વિદ્યમાન છે. તેના અસ્તિત્વથી “સ્પાદુ તે ગણકાર્ય પ્રમાણે તે સર્વ દ્રવ્યોને, સર્વક્ષેત્રે, સર્વકાળમાં એક સરખી અસ્તિ” સમજવાનું છે. તે જ પ્રમાણે છબસ્થજ્ઞાનમાં સર્વ દ્રવ્ય-ગુણઅવગાહન આપે છે. એ આકાસ્તિકાયના સ્વ સ્વભાવ પ્રમાણેનું પર્યાય એક જ સમયે સમકાળ વિદ્યમાન નથી તેના નાસ્તિપણાથી પૂર્ણ કાર્ય છે. પરંતુ અનાદિકાળથી જીવ જે વિકત દશામાં છે અને સ્યાદ્ નાસ્તિ સમજવાનું છે. પોતાના ગુણનું કાર્ય કરી શકતો નથી તે તેની અપૂર્ણતા છે, જે તેને .
- “સ્યા એટલે કે કંઈક, કથંચિત, દેશતત્વ, અસર્વતત્વ, Few,
* Litle. “અસ્યા એટલે જે સ્વાદુ નથી તે અર્થાતું જે સર્વ છે. દુઃખરૂપ છે-કલંકરૂપ છે. એ એની હીણપત છે.
કેવળજ્ઞાન એ સર્વનું જ્ઞાન છે-સર્વજ્ઞતા છે. સર્વનું જ્ઞાન હોવાથી વચનનું મૂળ જ્ઞાન છે અને જ્ઞાનનું જાણપણું છે. તો જીવનું તે કેવળજ્ઞાન અભ્યાદ
કેવળજ્ઞાન અસ્યા છે. કેવળજ્ઞાન સિવાયના બાકીનાં મતિ, શ્રત, જાણપણું કેવું હોવું જોઈએ ? જીવનું જાણપણું-શાયકતાધર્મ- અવધિ, મન:પર્યવ જ્ઞાન ઘણાં ઘણાં ભેદે છે અને શક્તિ અલ્પ છે. * પ્રકાશસ્વરૂપ એવું હોવું જોઇએ કે જેવું ધર્મ, અધર્મ અને આકાશનું જ્યારે કેવળજ્ઞાન એક જ ભેદે છે. તેથી તે એકાન્ત છે-અદ્વૈત છે. 'તેમના ગુણ પ્રમાણેનું પૂર્ણ કાર્ય છે. જીવ દુઃખી કેમ છે? એનો પણ શક્તિ અનંત છે. આમ કેવળજ્ઞાન અસ્યા છે જ્યારે બાકીનાં જવાબ એ છે કે જીવની ઉપર જણાવ્યા મુજબની તેની સર્વ ચાર જ્ઞાન સાદુ છે. છતાંય મતિ, શ્રુત, અવધિ અને મન:પર્યવ અધુરપ-અપૂર્ણતા જ તેને દુઃખરૂપ છે.
જ્ઞાનના અસ્તિત્વની અપેક્ષાએ કેવળજ્ઞાન પણ સાદું છે. પરંતુ સપ્તભંગી વચનયોગ એટલે કે સ્વાદુ વક્તવ્યની બનાવી છે તેમ, કેવળજ્ઞાનની ઉપયોગ શક્તિ સ્વ કાર્ય કરવામાં અસ્યાદ્ અર્થાત બોલવું એ પણ જ્ઞાનધર્મ છે, એમ જાણવું એ પણ જ્ઞાનધર્મ છે, તો સર્વરૂપ છે-પૂર્ણ છે-અક્રમિક છે-નિત્ય છે-અવિનાશી છે. - પછી જ્ઞાતવ્યની સપ્તભંગી કેમ બનાવી નહિ ? જ્ઞાન ક્રમિક અને સ્વાદું શબ્દનું પ્રયોજન કરવા દ્વારા આપણા સહુની અપૂર્ણતાનું ' અક્રમિક બે પ્રકારે છે. સાવરણ જ્ઞાન ક્રમિક ક્રિયા કરે છે જ્યારે ભાન કરાયેલ છે. આપણને સ્પા કહેવા દ્વારા ચોંકાવેલ છે, કે
નિરાવરણ જ્ઞાન અક્રમિક ક્રિયા કરે છે, જે જ્ઞાનનું પૂર્ણ કાર્ય છે. આપણે છાસ્થ, અપૂર્ણ અને અજ્ઞાની છીએ. અહીં અજ્ઞાનનો અર્થ છે. જ્ઞાતવ્યની સપ્તભંગી નહિ મૂકતા વક્તવ્યની સપ્તભંગી જ મૂકી તે જ્ઞાનનો અભાવ નથી, પરંતુ કેવળજ્ઞાની પરમાત્મ ભગવંત જે જાણે
એટલા માટે કે અક્રમિક એવાં નિરાવરણ જ્ઞાન અર્થાતુ કેવળજ્ઞાનને છે તેનાથી અનંતમાં ભાગનું પણ આપણે જાણતા નથી. તે અર્થમાં
અને અમુક દ્રવ્યને માત્ર અને અમુક
કારણ છે અર્થાત જવાનું છે. તે જ પ્રમાણે,
