________________
તા. ૧૬-૧-૧૯૦
પ્રબુદ્ધ જીવન ‘૩viાદિ પ્રયોગ.
'' * રમણલાલ ચી. શાહ સાહિત્યકલારત્ન પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી યશેદેવ- સંસ્કૃત ભાષાની ખૂબી એ છે કે પ્રત્યેક શબ્દ કેવી સૂરિજીએ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી નાદુરસ્ત તબિ“તને કારણે રીતે આવ્યા તેની વ્યુત્પત્તિ બતાવાય છે. કેટલાક તથા ચાલવાની અશક્તિને કારણે પાલિતાણામાં સ્થિરવાસ કર્યો છે, શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ એક કરતાં વધુ રીતે થઇ શકે છે. તેથી જૈન સમાજને એમનાં પ્રકાશનો દ્વારા એકંદરે ઘણે પાણિનિના વ્યાકરણમાં ૩ળાટું નામ વ્યુત્પતિને લાભ થયો છે. સાહિત્ય, સંગીત, શિલ્પ અને સ્થાપત્યના
એક વિભાગ પણ છે. ભાષામાં તો હજારો-લાખ શબ્દ હોય. ક્ષેત્રની ઊડી જાણુકારી ધરાવનાર પૂ. યશદેવસૂરિજીએ જે
વ્યાકરણમાં બધા શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ આપવામાં આવી ન હોય. કેટલાંક મહત્ત્વનું પ્રકાશન કર્યા છે, તેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ યશેદેવસૂરિએ આવા કેટલાક શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ સંસ્કૃત ભાષામાં ધરાવતા ભગવાન મહાવીરનાં ચિત્રાના એ પુટનું પ્રકાશન પિતે ૨૩ વર્ષની યુવાન વયે કરીને તેને મેશ તૈયાર કર્યો. સુપ્રસિદ્ધ છે. અત્યંત પરિશ્રમ લઇને ક્ષતિરહિત પ્રકાશન પરંતુ ત્યારપછી આ ગ્રંથ અપ્રકાશિત રહેલે. પચાસ વર્ષમાં કરવાની એમની ચીવટને કારણે તથા એમની આગવી સૂઝ અને
પછી હવે જયારે આ ગ્રંથ પ્રગટ થયું છે ત્યારે પચાસ વર્ષ દષ્ટિને કારણે આ એક મહત્વનું ઉપયોગી પ્રકાશન બન્યું છે. સુધી તે મુદ્રણને પાત્ર રહ્યો છે એ જ એની શકિત દર્શાવવા - પૂ. યશદેવસૂરિની પ્રતિભા કેટલી તેજરવી છે તેની પ્રતીતિ માટે બસ છે. તે કિશોરાવસ્થાથી જ એમણે સાહિત્યના ક્ષેત્રે જે શક્તિ દર્શાવી
આ ગ્રંથના વિમેચનને કાર્યક્રમ થડા સમય પહેલાં હતી તેના ઉપરથી થાય છે. એ વયમાં રાજના અનેક બ્લેક તેઓ
પાલિતાણામાં પ. પૂ. આ. શ્રી યદેવસૂરિ, પ. પૂ. આ શ્રી ક ઠસ્થ કરતા. તદુપરાંત બૃહદ સંગ્રહણી જેવા પારિભાષિક વિજયલબ્ધિસૂરિ, પ. પૂ. આ. શ્રી યશોભદ્રસૂરેિ, પ. પૂ. આ કઠિન ગ્રંથનું એમનું કાર્ય આશ્ચર્યમુગ્ધ કરે એવું છે. એ જ શ્રી અશેકસાગર સૂરિ, પ. પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી, વયે એમણે, “ઉણાદિ પ્રયોગ યશસ્વિની મંજુષા” નામના ગ્રંથ પ. પૂ. પં. શ્રી કીર્તિયશવિજયજી વગેરેની નિશ્રામાં પાલિતૈયાર કરેલ તે પણ એમની વિદ્વત્તાની સાક્ષી પૂરે છે.
તાણામાં યોજાય હતેતે વખતે મારે પણ પ્રાસંગિક પિતાના પાલિતાણામાં સ્થિરવાસ દરમ્યાન પૂ. શ્રી ખેલવાનું થયું હતું.
* * થશેદેવસૂરિજીએ ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજની કેટલીક કૃતિઓ
“૩ાાતિ પ્રયોગ યારિયની સંસૂપ’ માં આશરે ૧૮૦૦ સંપાદિત કરીને પ્રગટ કરી છે, ઋષિમંડલ સ્તોત્રની સશધિત જેટલા શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આપવામાં આવી છે. આ દેશમાં આવૃત્તિ પ્રગટ કરી છે. અવારનવાર એમનું કંઈક ને કંઈક પ્રત્યેક શબ્દની સાથે એનાં ધાતુ. ગણ, પ્રશ્ય, લિંગ, સંરકૃતમાં પ્રકાશનકાય' ચાલ્યા જ કરતું હોય છે. '
વ્યુત્પત્તિ, ગુજરાતી અર્થ, હિન્દી, અર્થ" વગેરે પારિભાષિક વયાકરણને વિષય કદિન ગણાય છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં માહિતી આપવામાં આવી છે. આ કેશને અકાદિ કમ બધાંને રસ પડે તેવું નથી હોતું. આજથી પચાસ વર્ષ પૂર્વે પૂ. મુનિશ્રી જયભદ્રવિજયજીએ કરી ' આપે છે.
શિષન ાણાનાર નામના વ્યાકરણની સાથે સાથે ‘ઉણાદિ પ્રગ’નું આવુ સવિસ્તર કાર્ય સંસ્કૃત ભાષામાં પાણિનિના વ્યાકરણને પ્રચાર પણ જેને સાધુએમાં હતા, આટલા મોટા પાયા ઉપર ભારતમાં પહેલી જ વાર થાય છે. કારણ કે અભ્યાસ કરાવનારા ઘણાખરા પંડિતે પાણિનિના સંસ્કૃત ભાષાના વિદ્વાનોને આ ગ્રંથ અવશ્ય ઉપયોગી થાય વ્યાકરણના નિષ્ણાત એવા બ્રાહ્મણ પંડિત હતા. પ. પુ. યશૈદેવ- તે છે. આ ગ્રંથ લખવા અને પ્રગટ કરવા માટે 'પૂ શ્રી સૂરિએ લધુવયમાં પાણિનિના વ્યાકરણના ઊ ડે અભ્યાસ કર્યો હતે. યદેવસૂરિજીને ધન્યવાદ ઘટે છે. ' એક મુઠી આકાશ
“ધર્મનિરપેક્ષતાની ભાવનાને પ્રેમચ દએ તે એમની રચનાઓમાં (પૃષ્ઠ ૧૨ થી ચાલુ)
કયારની ઉચ્ચ પદે સ્થાપી દીધી હતી એમની રચનાઓમાં નવો જ વળાંક આપે.
આગળ તરી આવતું લક્ષણ છે-ગ્રામજીવનની વાસ્તવિકતાનું આ પછી પ્રકટ થઈ “પ્રેમાશ્રમ” જેનું મૂળ ઉદુ' નામ
તાદ્દશ વર્ણન. ભારતના હદય અને આત્મા જેવા હતું-ગેશા એ આફિયત ! પણ પછી પ્રકટ થયેલી દળદાર ગ્રામ્યજીવનના અંતરંગની આટલી ઉકટને સબળ ઝાંખી, નવલકથા રંગભૂમિએ એમને હિંદી સાહિત્યમાં ‘ઉપન્યાસ આવા તાદશ્યથી આલેખવાની કળામાં એમણે દર્શાવેલું પ્રભુત્વ, સમ્રાટ’ના બિરુદથી નવાજ્યા !
ભારતીય સાહિત્યકારમાં અનન્ય છે. આ પછી તે કાયાકલ્પ', ‘નિર્મળ', વગેરે આવી
આદર્શ જીવનનાં સુંદર સ્વપને સરજનાર આ સાહિત્યકારે પણ કે. પણ સર્જકે જેને માટે ગૌરવ લઈ શકે એવી
કઠોર, જીવનની અસુંદર વાસ્તવિકતાઓને પણ જરાયે , હળવી એમની કથાત્રિપુટી છે–‘ગબજા', “કર્મભૂમિ' અને “ગદાન !”
કર્યા વિના યથાતથ રજૂ કરી છે. આમ છતાં માનવ સ્વભાવના આમાં યે ‘ગદાન’ એમના સાહિત્ય શિખરની ટોચ છે. મહા- પાયામાં રહેલી મૂળભૂત ભલાઈ ને ઉદાત્તતા માટેની એમની કાવ્યનું પરિમાણ ધરાવતી વિશાળ ફલકમાં વિસ્તરતી આ નવ- ઊંડી શ્રદ્ધા એમની અનેક રચનાઓમાં મુખર થતી હોય છે. લકથા ભારતીય સાહિત્યના ઇતિહાસમાં સીમાચિત્ન બની રહી છે
સત્ય ને ન્યાય માટે ઝઝુમનાર અન્યાય સામે ઉગ્ર પ્રહાર આ દરમિયાન એમની આર્થિક આવશ્યકતા એમને કરનાર, ક્રાંતિકારી વિચારક ને દલિત તથા મહેનતકશ લેકેના મુંબઈના સિનેમા ક્ષેત્રે લઈ આવી. પણ પ્રેક્ષકોને જ થાનમાં આ સાચા હમદદે જીવનના છેલ્લા વર્ષોમાં, ભારતભરમાં ફરીને. રાખી સજાતી ફિલ્મોથી કંટાળી એ ફરી પિતાના વતન ભણી અનેક પરિષદે, અધિવેશને, સભાઓને સમથ માર્ગદર્શન ઊપડયા એમણે લખ્યું–‘સાહિત્ય લેકરુચિને વાળે છે, એમની આપ્યું છે. અંતે તસ્થિત લથડતાં તા. ૮મી ઓકટોબર, પાછળ પાછળ જતું નથી; સિનેમા એમની પાછળ પાછળ ૧૯૩૬ની વહેલી સવારે એમણે ચિરવિદાય લીધી. . જાય છે.
વિશ્વની અનેક ભાષાઓમાં જેની કથાઓ આદરપૂર્વક --ને એ લમહી જઈ સાહિત્ય-સજનમાં ડૂબી ગયા.
આવકારાઈ છે એ ભારતીય સાહિત્યકાર પ્રેમચંદે ભારતને હવે આપણે જેને ખૂબ જ મહત્વ આપીએ છીએ એ વિશ્વભરમાં ગૌરવાન્વિત કર્યું છે.
