________________
૧૪.
સ્વરૂપમાં જ જણાવું જોઈએ. પણ આમ બનતું નથી, એ જ બતાવે છે કે ગત મનોમય છે. માનવી જ્યારે બહિર્મુખ મટી અંતર્મુખ બને છે, ત્યારે જ તે સાચા સુખને અનુભવ કરવા લાગે છે.
આ મનની એકાગ્રતા, મનના વિવેક-વૈરાગ્ય અને અંતર્મુખી દષ્ટિ એ સર્વને માટે મંત્ર એક અમેઘ શસ્ત્ર છે. જે મનન કરવાથી માનવીનું ત્રાણ અર્થાત રક્ષણ કરે છે, તે મંત્ર કહેવાય છે. આમ આ મંત્રની નિકિત દર્શાવે છે કે મંત્રનું પ્રધાન કાર્ય માનવીનું રક્ષણ કરવાનું છે.
મંત્ર માનવીનું આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ એ ત્રણેયની સામે રક્ષણ કરે છે. આધિ એટલે ચિન્તા, બુદ્ધિ જેમાં ખૂબ ફેલાય જ છે. તે નિસ્કત પ્રમાણે આધિ કહેવાય. માનવી જ્યારે ચિન્તામાં ઘેરાય છે, ત્યારે તક, વિતર્ક અને કુતર્કોના જાળામાં ફસાય છે અને આવા તક, વિર્તક અને કુતર્કોને કઈ છે રહેતો નથી. આવી ચિન્તા પ્રમાણભાન, વિવેકભાન વગેરે માનવીની શક્તિઓને હરી લે છે અને ચિન્તામગ્ન માનવી પિતાને અને અન્યને પણ દુઃખી કરે છે. માનવીની સેમાંની નવાણું ચિન્તાઓ નકામી જ હોય છે. કેટલાય મનુષ્યો ચિત્તાને વશ થઈ રેગિષ્ટ બને છે, મને નાશ કરી સ્ટીફેનીઆ જેવા માનસિક રોગથી પીડા પામી જીવનને ખુવાર કરે છે. આથી જ ચિન્તાને ચિતા સમાન ગણવામાં આવી છે. આમાંય ચિન્તા તે ચિતા કરતા પણ વધુ ભયંકર છે, કારણ કે ચિતા નિજીવ મનુષ્યને બાળે છે,
જ્યારે ચિતા તે જીવતા મનુષ્યને સળગાવે છે. ચિતા મનુષ્યના દેહને એક જ વખત બાળે છે, જ્યારે ચિન્તા એને સતત સળગાવ્યા કરે છે. આવી આધિ અથત ચિન્તામાંથી છૂટવાને સર્વોત્તમ માર્ગ મંત્રસાધના છે.
જે વિશેષ સ્વરૂપમાં આધિ અથવા ચિન્તા કરાવે છે, તે વ્યાધિ કહેવાય છે, કારણ કે વ્યાધિ શરીર ઉપરાંત મનને માટે પણ પીડાજનક
