________________
૨૨
થી થયેલું તે તે પદાર્થનું જ્ઞાન તે તે પદાર્થના અભાવમાં અને ઇન્દ્રિયના અભાવમાં પણ જણાય છે.
હવે જે ઈન્દ્રિય જ્ઞાનાત્મક જ હોય તે તેના અભાવમાં તેને પૂર્વે થયેલ જ્ઞાનને પણ અભાવ અવશ્ય થવો જ જોઈએ, છતાં કોઈપણ દિવસ તેમ થતું નથી. અન્ધવાદિવાન વ્યકિતઓમાં પણ પૂર્વે થયેલ તે તે પદાર્થનું જ્ઞાન ધોરણ સ્વરૂપે કાયમ રહેતું હોવાથી તેનું સ્મરણ થાય છે, અન્યથા નહીં જ.
આથી એ વસ્તુ સ્પષ્ટ થાય છે કે ઇન્દ્રિયો જ્ઞાનાત્મક નથી, પણ જ્ઞાનપ્રાપ્તિના બાહય સાધનરૂપ છે. તેથી કરીને મૃતક દેહને ઇન્દ્રિય હોવા છતાં પણ જ્ઞાન થતું નથી, તેમજ અંધ વગેરે વ્યકિતને ચક્ષુ આદિના અભાવમાં પણ પૂર્વનું જ્ઞાન થાય છે. આમ ઉભય રીતે વિચારણું કરીએ તે એ વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે કે ઇન્દ્રિય જ્ઞાનાત્મક નથી તેમજ જ્ઞાનના આધારરુપ પણ નથી. જ્ઞાનના આધાર રૂપ તે કેવલ આત્મા-જીવ જ છે એ વસ્તુ સાબિત થાય છે.
વળી આત્મા-જીવ નથી” આ જે બેલાય છે એજ વાકય “આત્મા છે એમ સિદ્ધ કરે છે. જેમ વ્યવહારમાં પણ ઘટ નથી' એમ કાઈ કહે ત્યારે શું ઘટને સર્વચા અભાવ છે ?” એમ કહેતો નથી, પણ તે કાળે, તે સમયે, તે ક્ષેત્રમાં, માટી આદિ અમુક દ્રવ્ય ને કે અમુક આકૃતિવાળો ઘટ નથી' એમ કહે છે.
તથા વિદ્યમાન વ્યકિતને માટે કોઈ પૂછે કે “જિનદાસ નથી” ત્યારે શું જિનદાસ વ્યક્તિ સર્વથા નથીજ એમ કહેવાતું નથી, પણ હાલ અહીં નથી' ઇત્યાદિ કહેવાય છે.
તેમ “આત્મા-જીવ નથી, એ વાકય માત્રથી કંઇ આત્માને
