________________
જીવમાં પ્રવેશ પામેલ કર્મપુગ્ગલનો જીવ સાથે થતો તરૂપ સંબંધ એ બંધ છે.?
જીવની કલ્યાણપ્રદ વિકાસ પામતી અવસ્થા અર્થાત આશ્રવન નિરોધ એ સંવર છે. આ અવસ્થામાં પણ જીવને પૂર્વપરિચિત વાસનાની ખેંચાખેંચ રહ્યા કરે છે, તેમ છતાં સતત જાગૃતિ રાખતાં જીવ અશુભ કર્મોને ન્યૂન ન્યૂનતર ન્યૂનતમ કરતો રહી શુભ કર્મોને અધિક અધિકાર અધિકતમ કરતો રહે છે. જન્મ મરણની ઘટમાળ કઠવા માંડતાં જીવ સાવધ બને છે અને કર્મોને નાશ કરવા ઉદ્યમશીલ બનતાં તેની જાગૃતિ અને વિશુદ્ધિ જેમ જેમ વધતી રહે છે તેમ તેમ સંવરની માત્રા વધતી રહે છે.
જીવને કર્મના રવિપાક અનુભવવા અથવા તપ એ બે દ્વારા નિર્જરા થઈ શકે છે. કર્મને દેશતઃ ક્ષય એ નિર્જરા. જીવ નિર્જરા બે પ્રકારે કરે છેઃ ૧ જૂના કર્મના રવિપાક અનુભવતાં જવાં અને તે સાથે કષાય કરતા રહી નવાં નવાં કર્મ બાંધતા જવા અને ૨ સમભાવ કેળવતા જો અને જૂનાં કર્મના રવિપાક અનુભવતાં જવાં. પહેલી રીતે કર્મનિર્જરા કરતાં જીવ જે કર્મ બાંધે છે તે તેને પુનઃ પુનઃ કર્મબંધનું કારણ બને છે, પરંતુ બીજી રીતે કર્મનિર્જરા કરતાં જે કર્મબંધ થાય છે તેમાં પ્રકૃતિ અને પ્રદેશ એ બે બંધ પડે છે, અને સ્થિતિ તેમજ રસ એ બે બંધ કષાયના અભાવે પડતા નથી; આવાં કર્મ જીવથી તરતજ છુટાં પડી જાય છે. તપથી પણ કર્મની નિર્જરા થાય છે.
કર્મના સર્વાશ ક્ષયથી સ્વરવરૂપે થતી અવની શુદ્ધ સ્થિતિ એ મોક્ષ છે; આ સ્થિતિમાં જીવને કર્મને સદા માટે અભાવ ૧ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમસૂત્ર ૩ જુઓ તસ્વાથ ધગમસૂત્ર અ.૮ સૂ. ૨, ૩
અ. ૧૦ સૂ.૨૨, ૨૪ ૨ છ અ. ૯ સુ. ૧ ૪
અ અ ૧૦ સૂ. ૩
