________________
નેન્દ્રિય, (૨) કાયબલ, (૩) શ્વાસોશ્વાસ, (૪) આયુષ્ય, (૫) રસનેન્દ્રિય, (૬) વચનબલ, (૭) ઘ્રાણેન્દ્રિય અને (૮) ચક્ષુરિન્દ્રિય એ આઠ દ્રવ્યપ્રાણુ હોય છે. આ છો અનેક રીતે ઉત્પન્ન થાય છે. ઉદા. વીંછી, કાળિયા, ભમરા, ભમરી, કંસારી, મચ્છર, તીડ, ભાંખી, ડાંસ, મધમાંખ, પતંગિયાં, જીલ્લ, ખદ્યોત, ઢીંકણું, ખડમાંકડી, નંદ્યાવર્ત આદિલ * સૂક્ષ્મ સાધારણ વનસ્પતિકાય, સૂક્ષ્મપૃથ્વી, સૂક્ષ્મજળ, સૂક્ષ્મઅગ્નિ અને સૂક્ષ્મવાયુ, બાદર સાધારણ વનસ્પતિ, પ્રત્યેક વનસ્પતિ, બાદરપૃથ્વી, બાદરજળ, બાદરઅગ્નિ, અને બાદરવાયુ એ દરેક પ્રકારના સ્થાવર એકેન્દ્રિય જીવ; ઇિન્દ્રિય, ત્રિઈન્દ્રિય, અને ચતુરિન્દ્રિય એ ત્રણ પ્રકારના વિકેન્દ્રિય ત્રસ જીવ એ સર્વ જીવોને સંમર્હિમ (માતપિતાના સંગ વિના) જન્મ હોય છે. એકેન્દ્રિયથી ચતુરિન્દ્રિય
સુધીના દરેક જીવ અસંસી (દ્રવ્યમન વિનાના) છે. - પંચેન્દ્રિય (પંચેન્દિ) જીવ:
પંચેન્દ્રિય જીવને (૧) સ્પર્શનેન્દ્રિય, (૨) રસનેન્દ્રિય, (૪)ધ્રાણેન્દ્રિય, (૪) ચક્ષુરિન્દ્રિય, અને (૫) નિય-શ્રવણેન્દ્રિય એ પાંચ ઈન્દ્રિય હોય છે. પંચેન્દ્રિય જીવના બે પ્રકાર છેઃ (૧) અસંસી અને (૨) સંસી.
અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવને (૧) સ્પર્શનેન્દ્રિય (૨) કાયબલ,(૩)શ્વાસશ્વાસ, (૪) આયુષ્ય, (૫) રસનેન્દ્રિય, (૬) વચનબલ, (૭) ધ્રાણેન્દ્રિય (૮) ચક્ષુરિન્દ્રિય અને (૯) શ્રાન્દ્રિય એ નવ દ્રવ્યપ્રાણ હોય છે, જ્યારે સંસી પંચેન્દ્રિય જીવને ઉપરોક્ત નવ દ્રવ્યપ્રાણુ ઉપરાંત મન એમ દશ દ્રવ્યપ્રાણું હોય છે.
અસંસી પંચેન્દ્રિય જીવને પણ સંભૂમિ જન્મ હોય છે, અને તેને દ્રવ્યમાન હોતું નથી, તેના બે પ્રકાર છેઃ- (૧) તિર્યંચ અને (૨) મનુષ્ય. ૧ જુઓ વ વિચાર પ્રકરણ ગા. ૧૮
