________________
૩૯
અને વૈમાનિક દેવલોકમાં હોય છે.૧ (૧) ત્રાયશિ અને (૨) કપાલ એ બેસિવાયની આઠ જાતિઓ વ્યંતર અને જતિષ્ક દેવલોકમાં હોય છે.૧
ભવનપતિ, વ્યંતર અને જ્યોતિષ્ક એ ત્રણેય બાર વૈમાનિકની જેમ કલ્પપન્ન છે; અર્થાત ત્યાં દરેક ઠેકાણે રાજાપ્રજા, સ્વામી સેવક, ઉચ્ચનીચ આદિ ભેદભાવસૂચક તેમજ તીર્થકરોના કલ્યાણક ઉજવવા જવા આવવા આદિ વ્યવહાર પ્રવર્તે છે.
? આ નવયક અને પાંચ અનુત્તરવિમાનના દેવો કલ્પાતીત છે; તેમને ત્યાં ઉપરોક્ત વ્યવહાર પ્રવર્તત નથી. એ સર્વ દેવો અહમિન્દ્ર છે; તીર્થકર પ્રભુના કલ્યાણક આદિ પ્રસંગે પણ તેઓ આવી શક્તા નથી, પરંતુ સ્વસ્થાને રહી ઉપાસના કરે છે.
ભવનપતિ, વ્યંતર, જતિષ્ક અને કલ્પપત્નના સૌધર્મ અને ઈશાન એ બે વૈમાનિક દેવકસુધી દેવીની ઉત્પત્તિ છે. દેવીએ બે પ્રકારની છે – (૧) પરિચહિતા અને (૨) અપરિગ્રહિતા ભવનપતિ, વ્યંતર, જતિષ્ક અને કોપનના સધર્મ અને ઈશાન દેવલેકના દે મનુષ્યની માફક કાયાથી મૈથુનસેવનાર હોય છે. સાનકુમાર અને મહેન્દ્ર એ બે દેવલોકના દેવ માત્ર સ્પર્શસેવી, બ્રહ્મલેક અને લાંતક એ બે દેવકના દેવ માત્ર રૂપસેવી, મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર એ બે દેવલોકના દેવ માત્ર શબ્દસેવી, અને આણુત, પ્રાણુત, આરણ અને અચૂત એ ચાર દેવલોકના દેવ માત્ર સંકલ્પસેવી હોય છે? કપાતીન એવા નવયક અને પાંચ અનુત્તરવિમાનના દેવોને દેવીનો કેઈપણ પ્રકારે સંપર્ક હોતો નથી, તેઓની વિષયવાસના શાંત હોય છે.ર
આ રીતે ઉપરઉપના દેવની વિષયવાસના મંદ મંદતર મંદતમ રહેતી હોવાથી નીચેનીચેના દેવ કરતાં ઉપરઉપરના દેવ અધિક અધિકતર અધિકતમ સુખને અનુભવ–આસ્વાદ કરતા રહે છે. ૧ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ. ૪ સૂ ૪, ૫
અ. ૪ સૂ ૮, ૯
