________________
૧૦૧
હેય છે. જીવને બે જ્ઞાન હોય ત્યારે તે મતિ અને શ્રત એ પ્રમાણે હોય છે. જીવને ત્રણ જ્ઞાન હોય ત્યારે તે મતિ, મૃત અને અવધિ અથવા મતિ, શ્રત અને મન:પર્યાય એ પ્રમાણે હોય છે, અને જીવને જ્યારે ચાર જ્ઞાન હોય છે ત્યારે તેને મતિ, મૃત અવધિ અને મનઃપર્યાય હોય છે. આમ છવને એક કરતાં અધિક જ્ઞાનની શકિત હેવા છતાં પ્રવૃત્તિમાં એકી સમયે એકજ જ્ઞાન હોય છે.
એકી સમયે જીવને પાંચ જ્ઞાન હોઈ શકતા નથી.
છવને કેવલજ્ઞાન એ એકજ હોય છે તે બાબત બે માન્યતા પ્રવર્તે છેઃ (૧) ક્ષયોપશમ જન્ય એવા મતિ શ્રત, અવધિ અને મન: પર્યાય એ ચાર જ્ઞાન લાયયિકભાવજન્ય કેવલજ્ઞાનની સાથે ન હોઈ શકે તે એકમત અને (૨) ક્ષયે પશમ જન્ય જ્ઞાન પણ ક્ષાયિકભાવજન્ય કેવળજ્ઞાન સાથે હોય છે પરંતુ તે દરેક કાર્યકર નથી હતાં એ બીજેમત.
મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન પર્યાયજ્ઞાન એ દરેક જ્ઞાન તે તે પ્રકારના જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષપશમના કારણે થાય છે, જયારે કેવલજ્ઞાન, તે પ્રકારના જ્ઞાનાવરણના ક્ષયથી થાય છે. ક્ષયપશમભાવ અને ભાવિકભાવ એ બે પરસ્પર વિરોધીભાવ છે તે સાથે રહી ન શકે તે કાણે સાયીકભાવે જીવને કેવલજ્ઞાન થતાં ક્ષયે પશમ જન્ય મતિ, મુત. અવધિ અને મન:પર્યાયજ્ઞાન કેવલજ્ઞાન સાથે હાઈ શકતાં નથી એ પહેલા મતનું પ્રતિપાદન છે.
જેમ દિવસે સૂર્યના અસ્તિત્વમાં તારા, નક્ષત્ર, ગ્રહ અને ચંદ્ર આદિ આકાશમાં વિદ્યમાન હોવા છતાં પ્રકાશ માટે કાર્યકર બનતાં નથી અને માત્ર સૂર્ય પ્રકાશ આપવામાં કાર્યકર બને છે તેમ મતિ, શ્રત, અવધિ અને મનઃ પર્યાય એ ચારે અસ્તિત્વમાં હોવા છતાં કેવલજ્ઞાનરૂપ સૂર્યના અસ્તિત્વમાં જ્ઞાન આપવામાં એ દરેક કાર્યકર
