________________
૩૨
અંતદ્વીપજ મનુષ્ય કહેવાય છે. આમ પંદર કર્મભૂમિ, ત્રણ અકર્મભૂમિ અને છપ્પન અંતર્દીપ એ ૧૦૧ ક્ષેત્રના ૧૦૧ પ્રકારના મનુષ્ય છે. કર્મભુમિની વિશેષતા
ધર્મપ્રવર્તક એવા તીર્થકર, રાજાઓના અધિરાજ અને છ ખંડ પૂથી છતી તેને ભેગવનાર ચક્રવર્તિ, ત્રણ ખંડ પૃથ્વી મેળવનાર પ્રતિ વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવને મારી શું ખંડ પૃથ્વી જીતી લઈ તેને બેવનાર વાસુદેવ અને વાસુદેવની બન્યું અને સહાયક એવા બલદેવ, બલરામ આદિ માત્ર કર્મભુમિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કર્મભુમિમાં ધર્મપ્રવર્તન હોવાના કારણે ત્યાં વસતા મનુષ્યને તીર્થકરે પ્રર્વર્તાવેલ તીર્થની હયાતીમાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની જોગવાઈને સહજ લાભ મળે છે અને તે લાભ લેનાર છવ ક્રમશઃ સર્વ કર્મનો ક્ષય કરી મોક્ષ પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
કર્મભૂમિના પાંચ ભરત અને પાંચ ઐરવત એ દશ ક્ષેત્રમાં કાળની ગણના છે, તે કાળચક્ર અનુસાર ગણાય છે.
કાલચક્રના બે વિભાગ છે:- (૧) ઉત્સર્પિણ–રસકસ આદિમાં ચઢતા કાલ અને (૨) અવત્સર્પિણ–રસકસ આદિમાં ઉતરતો કાલ. એ દરેક વિભાગ ૧૦ કોટાકોટી સાગરોપમને છે; એમ એક કાલચક્ર ૨૦ કોટાકોટી સાગરપમ કાળનું છે. આવા અનંતા કાલચક્ર પસાર થતાં એક પુકલપરાવર્ત કાલ થાય છે.
ઉત્સર્પિણી કાલના છ આરા–વિભાગ છે: (૧) દુઃખમદુઃખમ, (૨) દુઃખમ, (૩) દુ:ખમસુખમ, (૪) સુખમદુઃખમ, (૫)સુખમ અને (૬) સુખમસુખમ. એ દરેક વિભાગનું કાલમાન અનુક્રમે ૨૧,૦૦૦ વર્ષ, ૨૧૦૦૦ વર્ષ, ૪૨૦૦૦ વર્ષ જૂન એક કડાકોડી સાગરેપમ, ૨ કટોકટી સાગરેપમ, ૩ કોટાકોટી સાગરોપમ અને ૪ કેટકેટી સાગરપમ એ પ્રમાણે છે. અવસર્પિણી કાળના ઉપર બતાવ્યા તેથી ઉલટા
