________________
સર્વથા અભાવ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી, પણ યુકિતપૂર્વક વિચાર કરતાં આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે.
આમ વિવિધ રીતે વિચારણા કરતાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી “આત્માજીવ છે, એ સિદ્ધ કરી શકાય છે. ક અનુમાન પ્રમાણુથી આત્મા–જીવની સિદ્ધિ પર
અનુમાન પ્રમાણુથી પણ આત્માની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. એ કથન પણ વ્યાજબી નથી. જુઓ તેને પૂર્વપક્ષ
અનુમાન પ્રમાણુ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણપૂર્વક પ્રવર્તે છે. જેણે પૂર્વે મહાનસ–રસેડા વગેરે સ્થળમાં ધૂમ અને અગ્નિને સમ્બન્ધ પ્રત્યક્ષ
જોઈને એમ નકકી કર્યું હોય કે “ યંત્ર માતર તત્ર - 'જયાં જયાં ધૂમ-ધુમાડો હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય છે. તે
વ્યકિત દૂરથી પર્વત ઉપર નીકળતા ધૂમને જોઈને નકકી કરે છે કે ત્યાં અગ્નિ છે. આ રીતે હેતુના પ્રત્યક્ષપૂર્વક અનુમાન થાય છે.
આત્માની સાથે તે કયારેય કોઈને પણ સમ્બન્ધ પ્રત્યક્ષથી દ્રષ્ટિગોચર થતો નથી, કે તેને જોઈને કહી શકાય કે અહીં આત્મા છે, માટે અનુમાન પ્રમાણુથી પણ આત્મા–જીવ છે, એ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી.
ઉત્તર પક્ષજગતમાં જે ભાગ્ય એટલે ભોગવવા ગ્ય હોય તેને ભોફતા એટલે ભગવનાર અવશ્ય હોય છે. જેમ અગ્નિ વિના ધૂમ ન હોઈ શકે તેમ ભગી વિના ભગ્ય ન હોય. ભોજન અને વસ્ત્ર વગેરે જેમ ભાગ્ય છે તે તેને ભકતા મનુષ્ય છે, તેમ દે– શરીર પણ ભાગ્ય
