________________
લક્ષણરહિત એવું જડતત્વ એ અજીવ છે. આ પુસ્તિકામાં જવ તત્વને કાંઈક વિસ્તારથી વિચાર કરવાને લેવાથી અજીવ તત્ત્વને સંક્ષેપમાં વિચાર કરી લઈએ.
અજીવ તત્ત્વમાં ચાર દ્રવ્ય (પદાર્થ) છે. ૧. ધર્માસ્તિકાય, ૨. અધર્માસ્તિકાય, ૩. આકાશાસ્તિકાય અને ૪. પુદ્ગલ, કેટલાક આચાર્ય કાલને અજીવ દ્રવ્ય ગણે છે; જ્યારે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કાલ સહિત પાંચ અજીવ દ્રવ્ય સીધાં કહ્યાં છે.
અજીવ દ્રવ્યમાંનું એક પુલ દ્રવ્ય રૂપી છે; જ્યારે બાકીનાં ચારેય અજીવ દ્રવ્ય અને પાંચમું જીવ દ્રવ્ય અરૂપી છે.'
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશારિતકાય એ ત્રણે દ્રવ્યો પ્રદેશના સમૂહરૂપ હોવાથી કાય ગણાય છે અને એ ત્રણે દ્રવ્યો વ્યકિતરૂપે એક એક અને પૃથક પૃથક છે. આ દરેક દ્રવ્યની સ્થિતિ અનાદિ અનંત હોવા છતાં પરિણમનશીલ છે."
પુકલ અને જીવ એ દરેક દ્રવ્ય વ્યકિતરૂપે અનંત છે; એ દરેકની સ્થિતિ પણ અનાદિ અનંત હોવા છતાં પરિણમનશીલ છે.જે
પુદ્ગલના બે પ્રકાર છે; ૧. પરમાણુ કે જે સ્વતંત્ર અને આઝાદેશિક અણુરૂપ છે;૭ અને ૨ સ્કંધ કે જે પ્રાદેશિક અણુઓના સમૂહરૂપ છે. વ્યકિતરૂપે પ્રત્યેક સ્કંધપુદ્ગલ અને જવ એ બે પ્રદેશના સમૂહરૂપ છે. ૧ જુઓ તત્ત્વાધિગમ સૂત્ર ૫ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમસૂત્ર અ. ૫ સૂ. ૧
અ. સૂ.૩,૧૩, ૧૪ અ. ૫ સૂ. ૩૮ ? , , અ.૫ સ. ૭, ૧૪ અ. ૫ સૂ.૪ ૭ , , અ. ૫ સુ. ૧૧
પરમાણુરપ્રદેશ: , ભાષ્ય અ. ૫ સૂ. ૭ ૮ , , અ.૫ સૂ-૨૫
