________________
२) अलोकाकाश. आकाश हे द्रव्य अनंत प्रदेशाचे आहे. ६) कालद्रव्य :
जे जीवादिक द्रव्यांच्या परिणमनाला निमित्त ठरते , ते कालद्रव्य आहे; ज्याप्रमाणे कुंभाराच्या चाकास फिरण्यास लोखंडाचा खिळा निमित्तमात्र असतो. वास्तविक , हे परिणमन जीवादिक द्रव्य स्वतः करीत असतात . जैन दर्शनात कालद्रव्याचे दोन प्रकार आहेत . १) निश्चय काल व २) व्यवहार काल. निश्चय काल हा पाच वर्ण , पाच रस , दोन गंध आणि आठ स्पर्शानी रहित असतो. परंतु अमूर्त , अगुरुलघु आणि वर्तना लक्षणांनी परिपूर्ण असतो. समय , निमेष , काष्ठा , कला , घडी , अहोरात्र , महिना , ऋतू , अयन आणि वर्षरूप जो काल आहे , तो पराश्रित आहे. समय हा अविभागी आहे म्हणून आचार्यांनी गणनाच्या दृष्टीने काही मापदंड दिलेत . जसे - आवलिया
१ स्तोक ७ स्तोक
१ लव . ३८ लवने अधिक
१ मुहूर्त १ मुहूर्त
२ घडी ३० मुहूर्त
१ दिवस , १ रात्र १५ दिवस व रात्र
१ पक्ष २ पक्ष
१ महिना १ ऋतूत
२ महिने ३ ऋतूत
१ अयन २ अयन
१ वर्ष ५ वर्षे
१ युग १ लाख वर्षे x ८४
१ पूर्वांग १० कोडाकोडी सागरोपम =
१ उत्सर्पिणी काळ २० कोडाकोडी सागरोपम
१ कल्प काळ + १० कोडाकोडी सागरोपम =
याप्रकारे काळाची मोजणी होते. अजीव द्रव्य :
ज्यास ज्ञान नाही , जे जाणत नाही, ते अजीव द्रव्य आहे. जीवास सोडून बाकीचे पाच द्रव्य - पुद्गल , धर्म , अधर्म , काल , आकाश अजीव द्रव्य आहेत.
जैन धर्माची ओळख / १९
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
