________________
उतरतात . कर्मप्रदेशाची स्थिती हीन होते . पण, उत्कर्षणात कर्मप्रदेशाची स्थिती वाढते . उपशममध्ये कर्माचा उदय होत नाही. ज्याप्रमाणे अग्नी हा भस्माच्या आत झाकलेला असतो, त्याचप्रमाणे कर्माची स्थिती असते. संक्रमणामध्ये प्रकृती , स्थिती, अनुभाग आणि प्रदेशाचे अन्य प्रकारे परिणमन करणे आहे.
‘पर प्रकृति रूपपरिणमनं संक्रमणम् ।' निधत्ती नावाच्या नवव्या अवस्थेत ना कर्माचे अन्य प्रकृतीत ना संक्रमण होते ना उदीरणा होते. पण, ते कर्म भोगावेच लागते. निकाचित कर्मात ना अपकर्षण होते , ना उत्कर्षण , ना संक्रमण , ना उदीरणा होते. त्या अवस्थेस निकाचना म्हणतात . धवला ग्रंथात त्याचे वर्णन आहे. अशाप्रकारे भिन्न रूपात व उदयात कर्म येते व जीवास हैराण करते. तेव्हा जीव म्हणतो :
कर्म उदयी आले हसत, कधी रडवते मज नकळत । हैराण झाला जीव सोसत, म्हणे मी काय केले भगवंत ।
कर्म हे भोगल्यानंतरच संपतात असे नव्हे तर अविपाक निर्जरात कर्मफळ न देता निघून जातात . सविपाक निर्जरात कर्माचे फळ भोगूनच निर्जरा होते. जी निर्जरा मोक्षमार्गास उपयुक्त आहे व जी शुद्धोपयोगाने होते ती सकाम निर्जरा होय . परंतु , जी निर्जरा मोक्षमार्गास उपयुक्त नाही , ती अकाम निर्जरा आहे.
कर्माची गती ही बलवान असते. ती तीर्थंकरांना पण सोडत नाही. परंतु , जीवात त्यापेक्षा अधिक सामर्थ्य आहे.
कर्माची तीव्रता ही आमच्या भावांवर अवलंबून आहे . जितके भाव तीव्र तसे बंध पडतात . उदा - चार भाऊ होते . एकत्र कुटुंबपद्धती होती. तेव्हा चौघे एकाच वेळी जेवणास बसले . जेवणात चटणी नसल्याने पहिला भाऊ म्हणाला , "आज चटणी नाही वाटते?'' दुसरा भाऊ म्हणाला, "तुम्हास चटणी करण्यास काय झाले?'' तिसरा भाऊ रागाने म्हणाला, "चटणी करण्यास तुम्ही कंटाळाच का केला?'' तर चौथा भाऊ रागाने म्हणाला, "प्रथम चटणी करा . नाहीतर मी जेवणारच नाही.'' चौघांचे वेगवेगळे भाव म्हणून कर्मबंध पण वेगळेवेगळे होतील.
फक्त मोहनीयकर्माच्या उदयाच्या वेळी जे भाव होतात; तेच भाव आगामी कर्मबंधाचे कारण होतात . बाकीचे सात कर्म आगामी कर्मास्त्रव आणि कर्मबंधास अकार्यकारी आहे . जसे एका पित्यास चार मुले आहेत .
जैन धर्माची ओळख / ४१
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
