________________
'भावः चित्र परिणामः । ' आचार्य कुंदकुंदांनी पंचास्तिकायमध्ये म्हटले आहे. :
'उदयेण उवसमेण य खयेण दुहिं मिस्सि- देहिं परिणामे । जुत्ता ते जीवगुणा बहुसु य अत्थेसु वित्थिण्णा' ।। ५६ ।। अर्थ - उदयाने युक्त, क्षयाने युक्त, क्षयोपशमाने युक्त आणि परिणामाने युक्त असे जीवाचे भाव आहेत आणि त्यांनाच अनेक प्रकाराने विस्तृत केले जाते.
भाव पाच आहेत. परंतु, प्रत्येक जीवात हे पाच भाव असतीलच असे नाही. संसारी जीवात ३, ४ किंवा ५ भाव असतात. तिसऱ्या गुणस्थानापर्यंत क्षायोपशमिक, औदयिक आणि परिणामिक हे तीन भाव
असतात.
१ ) औपशमिक भाव : जो कर्माच्या उपशममुळे उत्पन्न होतो, तो औपशमिक भाव असतो. याचे दोन प्रकार आहेत. १) औपशमिक सम्यक्त्व आणि २) औपशमिक चारित्र्य : कषाय - क्रोध, मान, माया आणि लोभ तथा मिथ्यात्व सम्यक्मिथ्यात्व सम्यक्प्रकृती दर्शनमोहनीय हे तीन. एकूण
,
सात प्रकृतीच्या उपशममुळे औपशमिक सम्यक्त्व होते. इथे जीवाच्या गुणाच्या घातक कर्माचा उदय अभावारूपाने असतो.
"
7
,
२) क्षायिक भाव : आत्म्याची पूर्ण शुद्धी व घातकी कर्माचा सर्वथा क्षय झाल्याने क्षायिक भाव उत्पन्न होतात आणि अध्यात्म भाषेत शुद्ध आत्म्याच्या परिणामास शुद्धोपयोग म्हटले आहे. क्षायिक भावाचे नऊ भेद आहेत.
१) क्षायिक ज्ञान, २) क्षायिक दर्शन, ३) क्षायिक दान, ४) क्षायिक भोग, ५) क्षायिक लाभ, ६) क्षायिक उपयोग, ७) क्षायिक वीर्य, ८) क्षायिक सम्यक्त्व, ९) क्षायिक चारित्र्य.
Jain Education International
असे नऊ भेद तत्त्वार्थसूत्रात नमूद आहेत. नीच गतीमध्ये क्षायिक भावाचा अभाव आहे.
३) क्षायोपशमिक भाव : कर्माचे एकदेश क्षय आणि एकदेश ( अंशतः ) उपशम झाल्याने क्षयोपशम होतो. इथे असे काही कर्म विद्यमान असूनही त्यांची शक्ती कमी झाल्याने ते जीवाच्या गुणांचा घात करू शकत नाही. इथे एकदेश गुण प्रकट होतात.
क्षायोपशमिक भावाचे १८ भेद आहेत
:
जैन धर्माची ओळख / ५०
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
