________________
मार्गणा
ज्या योगे किंवा ज्या ठिकाणी जीव शोधले जातात , जीवाचे अस्तित्व जाणले जाते त्यास मार्गणा म्हणतात . जीवाच्या भिन्न-भिन्न परिणामाने जीवास भिन्न-भिन्न अवस्था प्राप्त होतात . ती १४ मार्गणा स्थाने आहेत .
१) गती , २) इंद्रिय , ३) काय , ४) योग , ५) वेद, ६) कषाय , ७) ज्ञान , ८) संयम , ९) दर्शन , १०) लेश्या , ११) भव्यत्व , १२) सम्यक्त्व , १३) संज्ञित्व , १४) आहारकत्व . या १४ प्रकारांनी जीवाचा शोध लावला जातो. १) गतिमार्गणा :
गती नामकर्माचा उदय असताना जीव जी अवस्था धारण करतो, त्यास गती म्हणतात . गती चार आहेत. १) नरकगती, २) तिर्यंचगती, ३) मनुष्यगती, ४) देवगती. नरकगतीत अत्यंत दुःख व वेदना भोगाव्या लागतात . बहु आरंभ व बहु परिग्रह - या परिणामांनी नरकायूचा बंध पडतो. तेथील जीवांना अवधिज्ञान असते. पूर्वभवातील स्मरणाने ते एक दुसऱ्यांना फार त्रास देतात. त्यांच्या वैक्रियिक शरीराचे तुकडे-तुकडे होऊन ते पुन्हा जुळतात . पण , त्यांना मरण येत नाही. केलेल्या पापकर्मांची फळे भोगण्यास नरकगती मिळते.
तिर्यंचगती नामकर्माचा उदय असताना जे शरीर मिळते , त्यास तिर्यंच म्हणतात . तिर्यंच जीवाचे पाच भेद आहेत . १) एकेंद्रिय, २) द्विंद्रिय, ३) त्रिंद्रिय, ४) चतुरिंद्रिय, ५) पंचेंद्रिय. एकेद्रियाला एक इंद्रिय स्पर्श, द्विंद्रियाला स्पर्श व रस इंद्रिय , त्रिंद्रियाला स्पर्श , रस , घ्राण इंद्रिय , चतुरिंद्रियाला स्पर्श , रस , घ्राण , चक्षू हे चार इंद्रिय असतात . जसे - माशी, भुंगा, पतंग. पंचेंद्रियास पाच इंद्रिय असतात . त्यात जलचर , स्थलचर व नभचर प्राणी येतात. त्यांना तीव्र , प्रगट मैथुन संज्ञा असते. क्रूर व कुटिल बुद्धी असते . तिर्यंचामध्ये सामान्य तिर्यंच , पंचेंद्रिय , योनिमती , पर्याप्त व अपर्याप्त भेद असतात .
जैन धर्माची ओळख / ७२
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
