________________
आवश्यक आहे. योगवसिष्ठात म्हटले आहे : जेव्हा योगी आपल्या मनास शांत करतो, तेव्हा त्यास ब्रह्मतत्त्व प्राप्त होते . पातंजल योगसूत्रात अष्टांगयोगाचा उल्लेख आहे. ध्यानाचा क्रमांक सातवा आहे. चित्ताच्या वृत्तींचा निरोध हेच ध्यान आहे. ते अभ्यास आणि वैराग्याने प्राप्त होते.
दोन प्रकारची समाधी आहे - सबीज आणि निर्बीज. निर्बीज समाधीत आत्मा परमात्मा बनतो . अद्वैत वेदान्तात अज्ञानास दूर करून (अविद्यास) ब्रह्माची प्राप्ती करावी. वेदान्ताच्या अनुसार समाधी दोन प्रकारची आहे - सविकल्प , निर्विकल्प .
एक संत म्हणतो , जो सत्याच्या जवळ असतो तोच ध्यानी . स्वयंमध्ये स्थिर होणे , हेच ध्यान आहे . Do not seek, if you want to seek, stop!
जैनदर्शनात संवर व निर्जरास महत्त्व आहे. त्यासाठी तप आवश्यक व तपात ध्यान आवश्यक आहे. अस्तित्वाशिवाय ध्यानसंभव नाही.
आमच्या शरीरात मस्तकाचे जे स्थान तेच ध्यानाचे आहे . भगवान महावीरांनी 'अप्पणा सच्चमेसेज्जा', सत्य स्वयं शोधा म्हटले आहे . भगवान महावीरांपासून तर आचार्य कुंदकुंदांपर्यंत सर्वांनी ध्यानाचे महत्त्व सांगितले आहे. आचार्य हरिभद्रसुरीने योग व ध्यानाचे ग्रंथ लिहिले - योगशतक, योगविशिंका , योगबिंदू, योगदृष्टीसमुच्चय . शुभचंद्रानी ज्ञानार्णवमध्ये तसेच यशोविजयजींनी हीच परंपरा पुढे नेली. आचार्य महाप्रज्ञांनी 'प्रेक्षाध्यान' द्वारे ध्यान पुनर्जीवित केले.
'अकम्मे जाणई पासई' जो काही करत नाही तो जाणतो , बघतो . Lord Buddha म्हणाले,
There is no meditation without knowledge nor is there wisdom without meditation. He who posses both is indeed close to Nirvana.
ध्यान त्या चित्तात उत्पन्न होते , जे निर्मळ व पवित्र आहे. ज्याचे चित्त ध्यानात प्रसन्न आहे , तो धर्मात स्थिर होऊन मोक्षास प्राप्त होतो.
जैनदर्शनात ध्यानाचे चार भेद प्रसिद्ध आहेत . १) आर्तध्यान : इष्टाचा संयोग व अनिष्टाचा वियोग यांचेच वारंवार चिंतन करण्यात येते. मनाच्या आवडणाऱ्या (मनोज्ञ) वस्तूंचा वियोग झाल्यावर पुन्हा त्यांच्या संयोगाची इच्छा करणे , वेदना दूर व्हाव्यात तथा पुढील काळात भोगाची इच्छा करणे, निदान करणे आर्तध्यान आहे. हे ध्यान कृष्ण , नील
जैन धर्माची ओळख / ६४
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
